نرمل
سينيئر رڪن
لسانيات جي وصف ۽ تاريخ
”نرمل“ کوهارو
الف: لسانيات جي وصف:
لسانيات جي معنيٰ آهي: زبان جو علم. زبانن جي عام پهلوئن، خوبين ۽ خصوصيتن، رنگ ۽ ڍنگ جي مطالعي کي علم لسان چئجي ٿو. لسانيات مان مطلب جنهن جي وسيلي سان زبان جي اهميت، زندگي ۾ انساني ارتقا جي واڌاري ۽ موت جي لاءِ آگاهي جي سامان مهيا ڪرڻ واري مرحلي کي علم لسان چئي سگهجي ٿو.
فرانس جو مشهور عالم اي گوبلو پهريون ماڻهو هو جنهن ڪتاب ”علمن جي ورهاست (1898ع)“ ۾ هن علم جي تعريف بيان ڪندي ان جي اهميت تي پڻ بحث ڪيو اٿس.
ايف سي باڪٽ لسانيات جي تعريف هن نموني ڪري ٿو: ”زبان جي باري ۾ منظوم علم کي لسانيات چيو ويندو آهي“ (A course in Modern Linguistics 158 ميڪلمن ڪمپني نيويارڪ ص 2)
بلاڪ ٽريگر لسانيات جي وصف هن ريت ڪري ٿو: ”Arbitrary vocal symbols By means of a Social Group cooperates“
گلسين وري لسانيات جي باري ۾ ڪجهه هن ريت خيال ونڊي ٿو: ”لسانيات اها سائنس آهي جيڪا زبانن جي ٻاهرين ساخت جي اعتبار کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.“
هوڪٽ پنهنجي علمي ڏاهپ موجب ڪجهه هن ريت چوي ٿو: ”لسانيات مان مراد معلومات جو اهو ذخيرو جيڪوڪنهن لسانيات جي ماهر کي پنهنجي تحقيق مان حاصل ٿيندو آهي.“
Jloyns جو رايو وري ڪجهه هن ريت آهي: ” لساني نظريي کي قائم رکڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته زبان موجب جيڪي امر مشاهدي هيٺ اچن ٿا ان کي عقلي ڏاهپ وسيلي پر منظم طور تي بيان ڪيو وڃي.“
روٽيس چيو:”انسان جي وجود ۾ زبان کي جيڪا اهميت حاصل آهي ۽ زندگي جي پوراين کي زبان جيڪو ڪردار ادا ڪري ٿي پنهنجي طريقيڪار جي جنهن ريت تنظيم ڪري ٿي لسانيات جو ماهر ئي ان کي سائنسي انداز ۾ سمجهڻ جي اهل هوندو آهي.“
ڊيوڊ ڪرسٽل پنهنجي ڪتاب ۾ لسانيات بابت لکي ٿو: ”لسانيات ڇا آهي؟ پهريون هن ٻڌايو ته لسانيات ڇا نه آهي. دراصل هن نقطي مان هن جو مقصد آهي ته لسانيات ئي هر مضمون تي آڌاريل ۽ جٽيل هوندي آهي.“ هنن ڳالهين مان اسان کي اها پروڙ پئي ٿي ته لسانيات جي معنيٰ ڇا آهي؟ ۽ سندس اهميت اسان جي ملڪن، قومن ۽ سماجن لاءِ ڪيتري نه اهم ۽ اهميت جي حامل آهي. آمريڪا جي مشهور معروف لسانياتي عالمن ميشرس بلاخ ٽِرئگر (Bloch & Trager) جو چوڻ آهي ته ”زبان پاڻمرادي قبول ڪيل آوازي علامتن جي هڪ تنظيم آهي، جنهن جي ذريعي هڪ سماجي گروهه جا ماڻهو هڪٻئي سان تعاون ڪن ٿا“
علم اللسان ڪنهن به ٻوليءَ جي آوازن، انهن جي مقرر تنظيم ۽ ترڪيب، ساخت ۽ سٽاءَ جي، اهل زبان توڙي ڌارين لاءِ هڪ تشريح آهي، علم اللسان ٻوليءَ جي صوتي، صرفي ۽ نحوي سٽاءَ جو هڪ بيان آهي. هي علم، انهن جي اصولن، گهراين، معنوي ۽ صوتي تبديلين جو رڪارڊ آهي. علم اللسان زنده ۽ روزمره وارين ٻولين جي سرشتي ۽ نظام جي اُپٽار ۽ اُن جو بيان بلڪل ائين ٿو ڪري، جيئن اُهي ٻوليون، اُن وقت ۽ ان حالت ۾ ڳالهائبيون يا ٻڌبيون آهن. لسانيات جو علم ٻولين جي ماضيءَ، ماضيءَ جي ترڪيبن، لفظن جي اشتقاقن ۽ ڌاتن تي به روشني وجهي ٿو.
ب: لسانيات جي تارخ :
افلاطون جي ڪنهن خاص نتيجي تي نه پهچڻ جو سبب ان جو ٻين ٻولين کان لاعلم هجڻ ته نه آهي؟ اهڙي ريت ٿي سگهي ٿو ته هو پنهنجي زبان جو ٻين زبانن يا ٻولين سان مقابلو ۽ ڀيٽ ڪرڻ کان قاصر رهيو هجي، جيتوڻيڪ انسانن جيستائين گهڻين ٻولين جي علمن کان قاصر هوندو ته ان کي لسانيات کان به قاصر رهڻ ئي وڌيڪ اهميت جوڳو عمل هجڻ ڪوٺجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو. اهڙي امر جو اظهار سندس استاد سقراط (399 ق.م کان 469) ۾ ڪري چڪو آهي. هن يوناني زبان ۾ ڪيترن ئي غير ملڪي لفظن جو ذڪر بيان ڪندي چوي ٿو ته ”اهي لفظ يونان پاڙي وارن قومن کان اڌارا ورتا هئا.“ هن بيان مان ئي اسان کي اندازو ٿئي ٿو ته مختلف قومن جون مختلف ٻوليون ٿين ٿيون ۽ انهن جي نج لفظن يا نشانين واري ڳالهه ٻولهه کي ئي علم لسان جي دائري ۾ داخل ڪري سگهجي ٿو. نتيجو اهو نڪتو جو مختلف قومن جو هڪٻئي تي اثر رسوخ ۽ هڪٻئي جي لهه وچڙ لاءِ هن علم کي ئي اهم جز قرار ڏنو ويو آهي.
”لسانيات جو دائرو فقط انساني زبان تائين آهي، پر جيئن ته عالم انساني ۾، انسان جي هڪ زبان ناهي، هر خطي، هر ملڪ، هر قوم جي الڳ الڳ زبان آهي ۽ هر هڪ زبان جون پنهنجون خوبيون ۽ خصوصيتون آهن. انهيءَ ڪري علم لسان جو دائرو وسيع آهي. عالم انساني ۾ انسانن جون سڀئي ٻوليون پوءِ چاهي اهي استعمال ۾ هجن يا ماضيءَ جي ڪُن ۾ غرق ٿيل هجن، اهي جيئريون هجن يا مئل، لسانيات جي ذمري ۾ اچي وڃن ٿيون.“ موجوده زماني ۾ علم اللسان جي مطالعي ۽ تجزئي جي لاءِ اوزار ۽ مشينون پڻ ايجاد ڪيون ويون آهن. جيڪي آوازن جي گهريءَ ڇنڊڇاڻ ۾ گهڻي مدد ڪن ٿيون.
علم اللسان جي وسيلي نه فقط ڳالهائڻ جي آوازن جو اڀياس ڪري سگهجي ٿو، پر ڳالهائڻ جي لفظن، انهن جي صرفي ۽ نحوي بيهڪ ۽ نوعيت جي به خبر پوي ٿي. علم السان جي مدد سان پرڏيهي ٻوليون آسانيءَ سان سکي سگهجن ٿيون. هن علم جي مدد سان انهن ٻولين جون صورتخطيون ٺاهي سگهجن ٿيون، جيڪي اڃا تائين لکيون نه ويون آهن. هن علم وسيلي ڪيترن ئي ماهرن ڪوششون ڪري آفريڪا جي اڪثر ٻولين لاءِ آسان، ڪارآمد ۽ موزون صورتخطيون ٺاهيون آهن.
علم السان جي مدد سان ’اڌ اکريءَ‘ (Shorthand)، تار لاءِ الف- ب، ۽ انڌن، ٻوڙن ۽ گونگن لاءِ به صورتخطيون ٺاهي سگهجن ٿيون. لسانيات جي مدد سان ٻولين جي هڪٻئي سان نسبت، مائٽيءَ ۽ ميل جول جي باري ۾ کوجنا ڪري سگهجي ٿي. ڪنهن به ٻوليءَ جي بڻ بنياد، يا ڪنهن به ٻوليءَ جي ساڳئي خاندان جي ٻن ٽن شاخن جي وچ ۾ مٽي مائٽيءَ ۽ هڪجهڙائيءَ جي باري ۾ ڪا راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي.
دراصل علم السان جا جديد اصول ئي آهن، جن جي مدد سان روزمره واريءَ ٻوليءَ جي لغوي خزاني مان ڌارين (پاڙيوارين يا پرانهين) ٻولين مان آيل اُڌارن لفظن کي ڌار ڪري سگهجي ٿو. ڪنهن به ٻوليءَ جي پنهنجن لفظن جي نجي ڌن جي اڀياس ۽ ڇنڊڇاڻ جي خبر تڏهن پئجي سگهندي، جڏهن ان مان ڌاريون يعني اڌارو ورتل عنصر پاسيرو ڪري، باقي بچيل ديسي مواد جو تجزيو ڪجي. ڌارئين عنصر جو مطالعو هڪ ڌار موضوع هوندو آهي، ڇوته ٻوليون ڌارئين عنصر کي پنهنجيءَ سٽا موجب ڦيرائي، ان کي پاڻ ۾ جذب ڪرڻ جي لائق بنائينديون آهن.
لسانيات جي اهميت ۽ مقصد:
اڄ ڪلهه ترقي يافتا ملڪن ۾ لسانيات جي مدد سان تاريخ، تهذيب ۽ معاشرن جي ڪيترن ئي مسئلن جي حل ۾ مددگار ثابت ٿي آهي. هن علم سان ئي مخلتف نسلن ۽ زبانن جو هڪٻئي سان ڳنڍ جوڙ وارو سرشتو يا انهن ٻولين جا هڪٻئي تي اثر جي سببن لاءِ پڻ هن ئي علم وسيلي خبر پوي ٿي، تنهن سان گڏ انهن قومن جي عمر سان گڏوگڏ ان ٻولين جي ڄمڻ جي هنڌ واري علم جي باري ۾ پڻ هي علم معلومات مهيا ڪري ٿو. بلڪ تنهن سان گڏوگڏ اها به ڄاڻ حاصل ڪري سگهجي ٿي ته ڪنهن قوم يا ڪنهن ٻولي ڪهڙي ڪهڙي علائقي جو سفر ڪيو ۽ ان تي اثر انداز ٿي ۽ ان تي حاوي ٿي يا ان تي حاوي ٿيڻ جي پويان ڪهڙا سبب آهن تنهن جي پروڙ به هن علم وسيلي ئي ڪري سگهجي ٿي. فقط ايترو ئي نه بلڪ جن ٻولين کي پنهنجي رسم الخط جي سڃاڻپ ناهي، يا اصل آهي ئي نه. ازانسواءِ هن جي جيڪيي ٻوليون قديم ۽ مرده ٻوليون قرار ڏنيون ويون هيون تن کي سمجهڻ ۾ به لسانيات وسيلي ڄاڻ ملي ٿي. وري جيڪڏهن ڪنهن ٻولي جي سٽ کي ڪنهن ٻئي ٻولي ۾ لکڻ ممڪن نه هجي ته لسانيات اهڙا معيار مقرر ڪرڻ ۾ پڻ اهم ڪردار ادا ڪندي آهي. جنهن وسيلي هڪ ٻولي جي ٻئي ٻوليءَ ۾ سٽ به لکي سگهجي. لسانيات تحقيق جي علم کي پڻ هٿي ڏني آهي. موجوده دور ۾ پڻ لسانيات جي فائدن کي ڏسندي ترقي يافته ملڪن ۾ خاطر خواه هن علم ۾ اضافو ٿيو آهي. هن کان علاوه ولايت جي ڪيترن علمي ميدانن ۾ پڻ هن علم جي وسيلي انگريز پنهنجي اصل نسل جي کوجنا ۾ محو لڳا پيا آهن، تهڙي ريت اسان وٽ سنڌي وارا سنڌي ۾، بلوچي وارا بلوچي زبان، سرائڪي، ڍاٽڪي، اردو ۽ ٻين ٻولين جي اصل نسل ۾ پڻ هن علم وسيلي نيون رپورٽون سامهون اينديون رهنديون آهن. لسانيات کي اڄڪلهه سائنس ڪري تسليم ڪيو ويو آهي. (11). انهيءَ جو هڪ مطلب هيءُ آهي ته ٻوليءَ يا ٻولين بابت جيڪا علمي تحقيقات ٿئي ٿي تنهن کي باقاعدي ترتيب ۽ تنظيم ڏيئي ان جا اصول ۽ نتيجا قائم ڪيا وڃن ٿا. انهيءَ جو ٻيو مطلب هيءُ آهي ته جنهن به ٻوليءَ تي تحقيق ڪئي وڃي، بلڪ ٻولي جيئن استعمال ٿئي ٿي تيئن ان کي سامهون رکي ڪري، ان جو ڇيد (analysis) ڪيو وڃي ٿو؛ ان جي جدا جدا جزن جو جائزو ورتو وڃي ٿو؛ انهيءَ جائزي کي مختلف حصن ۾ ورهائي رکيو وڃي ٿو؛ پوءِ انهن مان اٽل اصول ورتا وڃن ٿا.
ٻين سائنسن وانگر علم زبان کان به عملي فائدو ورتو وڃي ٿو. ٻارن کي صحيح اچارن سيکارڻ ۽ ڌارين ٻولين کي سکڻ ۾ لسانيات وڏي مدد ڪئي آهي. جيڪي ٻوليون هن مهل تائين تحريري صورت ۾ نه آيون آهن، تن لاءِ صورتخطي بنائڻ ۾ مدد ڏئي ٿي. ٻولين جي صحيح گرامر مرتب ڪرڻ ۾ به جديد علم زبان نهايت مفيد ثابت ٿيو آهي.
مددي ڪتاب:
سنڌي ٻوليءَ جي مختصر تاريخ- نبي بخش خان بلوچ
علم لسان ۽ سنڌي زبان- پروفيسر علي نواز حاجن خان جتوئي
سنڌي صورتخطي- غلام علي الانا
سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس- غلام علي الانا.
سنڌي ٻولي: لسانيات کان علم لسانيات تائين- ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو
اردو لسانيات- صفدر علي
”نرمل“ کوهارو
الف: لسانيات جي وصف:
لسانيات جي معنيٰ آهي: زبان جو علم. زبانن جي عام پهلوئن، خوبين ۽ خصوصيتن، رنگ ۽ ڍنگ جي مطالعي کي علم لسان چئجي ٿو. لسانيات مان مطلب جنهن جي وسيلي سان زبان جي اهميت، زندگي ۾ انساني ارتقا جي واڌاري ۽ موت جي لاءِ آگاهي جي سامان مهيا ڪرڻ واري مرحلي کي علم لسان چئي سگهجي ٿو.
فرانس جو مشهور عالم اي گوبلو پهريون ماڻهو هو جنهن ڪتاب ”علمن جي ورهاست (1898ع)“ ۾ هن علم جي تعريف بيان ڪندي ان جي اهميت تي پڻ بحث ڪيو اٿس.
ايف سي باڪٽ لسانيات جي تعريف هن نموني ڪري ٿو: ”زبان جي باري ۾ منظوم علم کي لسانيات چيو ويندو آهي“ (A course in Modern Linguistics 158 ميڪلمن ڪمپني نيويارڪ ص 2)
بلاڪ ٽريگر لسانيات جي وصف هن ريت ڪري ٿو: ”Arbitrary vocal symbols By means of a Social Group cooperates“
گلسين وري لسانيات جي باري ۾ ڪجهه هن ريت خيال ونڊي ٿو: ”لسانيات اها سائنس آهي جيڪا زبانن جي ٻاهرين ساخت جي اعتبار کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪري ٿي.“
هوڪٽ پنهنجي علمي ڏاهپ موجب ڪجهه هن ريت چوي ٿو: ”لسانيات مان مراد معلومات جو اهو ذخيرو جيڪوڪنهن لسانيات جي ماهر کي پنهنجي تحقيق مان حاصل ٿيندو آهي.“
Jloyns جو رايو وري ڪجهه هن ريت آهي: ” لساني نظريي کي قائم رکڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته زبان موجب جيڪي امر مشاهدي هيٺ اچن ٿا ان کي عقلي ڏاهپ وسيلي پر منظم طور تي بيان ڪيو وڃي.“
روٽيس چيو:”انسان جي وجود ۾ زبان کي جيڪا اهميت حاصل آهي ۽ زندگي جي پوراين کي زبان جيڪو ڪردار ادا ڪري ٿي پنهنجي طريقيڪار جي جنهن ريت تنظيم ڪري ٿي لسانيات جو ماهر ئي ان کي سائنسي انداز ۾ سمجهڻ جي اهل هوندو آهي.“
ڊيوڊ ڪرسٽل پنهنجي ڪتاب ۾ لسانيات بابت لکي ٿو: ”لسانيات ڇا آهي؟ پهريون هن ٻڌايو ته لسانيات ڇا نه آهي. دراصل هن نقطي مان هن جو مقصد آهي ته لسانيات ئي هر مضمون تي آڌاريل ۽ جٽيل هوندي آهي.“ هنن ڳالهين مان اسان کي اها پروڙ پئي ٿي ته لسانيات جي معنيٰ ڇا آهي؟ ۽ سندس اهميت اسان جي ملڪن، قومن ۽ سماجن لاءِ ڪيتري نه اهم ۽ اهميت جي حامل آهي. آمريڪا جي مشهور معروف لسانياتي عالمن ميشرس بلاخ ٽِرئگر (Bloch & Trager) جو چوڻ آهي ته ”زبان پاڻمرادي قبول ڪيل آوازي علامتن جي هڪ تنظيم آهي، جنهن جي ذريعي هڪ سماجي گروهه جا ماڻهو هڪٻئي سان تعاون ڪن ٿا“
علم اللسان ڪنهن به ٻوليءَ جي آوازن، انهن جي مقرر تنظيم ۽ ترڪيب، ساخت ۽ سٽاءَ جي، اهل زبان توڙي ڌارين لاءِ هڪ تشريح آهي، علم اللسان ٻوليءَ جي صوتي، صرفي ۽ نحوي سٽاءَ جو هڪ بيان آهي. هي علم، انهن جي اصولن، گهراين، معنوي ۽ صوتي تبديلين جو رڪارڊ آهي. علم اللسان زنده ۽ روزمره وارين ٻولين جي سرشتي ۽ نظام جي اُپٽار ۽ اُن جو بيان بلڪل ائين ٿو ڪري، جيئن اُهي ٻوليون، اُن وقت ۽ ان حالت ۾ ڳالهائبيون يا ٻڌبيون آهن. لسانيات جو علم ٻولين جي ماضيءَ، ماضيءَ جي ترڪيبن، لفظن جي اشتقاقن ۽ ڌاتن تي به روشني وجهي ٿو.
ب: لسانيات جي تارخ :
افلاطون جي ڪنهن خاص نتيجي تي نه پهچڻ جو سبب ان جو ٻين ٻولين کان لاعلم هجڻ ته نه آهي؟ اهڙي ريت ٿي سگهي ٿو ته هو پنهنجي زبان جو ٻين زبانن يا ٻولين سان مقابلو ۽ ڀيٽ ڪرڻ کان قاصر رهيو هجي، جيتوڻيڪ انسانن جيستائين گهڻين ٻولين جي علمن کان قاصر هوندو ته ان کي لسانيات کان به قاصر رهڻ ئي وڌيڪ اهميت جوڳو عمل هجڻ ڪوٺجي ته ڪو وڌاءُ نه ٿيندو. اهڙي امر جو اظهار سندس استاد سقراط (399 ق.م کان 469) ۾ ڪري چڪو آهي. هن يوناني زبان ۾ ڪيترن ئي غير ملڪي لفظن جو ذڪر بيان ڪندي چوي ٿو ته ”اهي لفظ يونان پاڙي وارن قومن کان اڌارا ورتا هئا.“ هن بيان مان ئي اسان کي اندازو ٿئي ٿو ته مختلف قومن جون مختلف ٻوليون ٿين ٿيون ۽ انهن جي نج لفظن يا نشانين واري ڳالهه ٻولهه کي ئي علم لسان جي دائري ۾ داخل ڪري سگهجي ٿو. نتيجو اهو نڪتو جو مختلف قومن جو هڪٻئي تي اثر رسوخ ۽ هڪٻئي جي لهه وچڙ لاءِ هن علم کي ئي اهم جز قرار ڏنو ويو آهي.
”لسانيات جو دائرو فقط انساني زبان تائين آهي، پر جيئن ته عالم انساني ۾، انسان جي هڪ زبان ناهي، هر خطي، هر ملڪ، هر قوم جي الڳ الڳ زبان آهي ۽ هر هڪ زبان جون پنهنجون خوبيون ۽ خصوصيتون آهن. انهيءَ ڪري علم لسان جو دائرو وسيع آهي. عالم انساني ۾ انسانن جون سڀئي ٻوليون پوءِ چاهي اهي استعمال ۾ هجن يا ماضيءَ جي ڪُن ۾ غرق ٿيل هجن، اهي جيئريون هجن يا مئل، لسانيات جي ذمري ۾ اچي وڃن ٿيون.“ موجوده زماني ۾ علم اللسان جي مطالعي ۽ تجزئي جي لاءِ اوزار ۽ مشينون پڻ ايجاد ڪيون ويون آهن. جيڪي آوازن جي گهريءَ ڇنڊڇاڻ ۾ گهڻي مدد ڪن ٿيون.
علم اللسان جي وسيلي نه فقط ڳالهائڻ جي آوازن جو اڀياس ڪري سگهجي ٿو، پر ڳالهائڻ جي لفظن، انهن جي صرفي ۽ نحوي بيهڪ ۽ نوعيت جي به خبر پوي ٿي. علم السان جي مدد سان پرڏيهي ٻوليون آسانيءَ سان سکي سگهجن ٿيون. هن علم جي مدد سان انهن ٻولين جون صورتخطيون ٺاهي سگهجن ٿيون، جيڪي اڃا تائين لکيون نه ويون آهن. هن علم وسيلي ڪيترن ئي ماهرن ڪوششون ڪري آفريڪا جي اڪثر ٻولين لاءِ آسان، ڪارآمد ۽ موزون صورتخطيون ٺاهيون آهن.
علم السان جي مدد سان ’اڌ اکريءَ‘ (Shorthand)، تار لاءِ الف- ب، ۽ انڌن، ٻوڙن ۽ گونگن لاءِ به صورتخطيون ٺاهي سگهجن ٿيون. لسانيات جي مدد سان ٻولين جي هڪٻئي سان نسبت، مائٽيءَ ۽ ميل جول جي باري ۾ کوجنا ڪري سگهجي ٿي. ڪنهن به ٻوليءَ جي بڻ بنياد، يا ڪنهن به ٻوليءَ جي ساڳئي خاندان جي ٻن ٽن شاخن جي وچ ۾ مٽي مائٽيءَ ۽ هڪجهڙائيءَ جي باري ۾ ڪا راءِ قائم ڪري سگهجي ٿي.
دراصل علم السان جا جديد اصول ئي آهن، جن جي مدد سان روزمره واريءَ ٻوليءَ جي لغوي خزاني مان ڌارين (پاڙيوارين يا پرانهين) ٻولين مان آيل اُڌارن لفظن کي ڌار ڪري سگهجي ٿو. ڪنهن به ٻوليءَ جي پنهنجن لفظن جي نجي ڌن جي اڀياس ۽ ڇنڊڇاڻ جي خبر تڏهن پئجي سگهندي، جڏهن ان مان ڌاريون يعني اڌارو ورتل عنصر پاسيرو ڪري، باقي بچيل ديسي مواد جو تجزيو ڪجي. ڌارئين عنصر جو مطالعو هڪ ڌار موضوع هوندو آهي، ڇوته ٻوليون ڌارئين عنصر کي پنهنجيءَ سٽا موجب ڦيرائي، ان کي پاڻ ۾ جذب ڪرڻ جي لائق بنائينديون آهن.
لسانيات جي اهميت ۽ مقصد:
اڄ ڪلهه ترقي يافتا ملڪن ۾ لسانيات جي مدد سان تاريخ، تهذيب ۽ معاشرن جي ڪيترن ئي مسئلن جي حل ۾ مددگار ثابت ٿي آهي. هن علم سان ئي مخلتف نسلن ۽ زبانن جو هڪٻئي سان ڳنڍ جوڙ وارو سرشتو يا انهن ٻولين جا هڪٻئي تي اثر جي سببن لاءِ پڻ هن ئي علم وسيلي خبر پوي ٿي، تنهن سان گڏ انهن قومن جي عمر سان گڏوگڏ ان ٻولين جي ڄمڻ جي هنڌ واري علم جي باري ۾ پڻ هي علم معلومات مهيا ڪري ٿو. بلڪ تنهن سان گڏوگڏ اها به ڄاڻ حاصل ڪري سگهجي ٿي ته ڪنهن قوم يا ڪنهن ٻولي ڪهڙي ڪهڙي علائقي جو سفر ڪيو ۽ ان تي اثر انداز ٿي ۽ ان تي حاوي ٿي يا ان تي حاوي ٿيڻ جي پويان ڪهڙا سبب آهن تنهن جي پروڙ به هن علم وسيلي ئي ڪري سگهجي ٿي. فقط ايترو ئي نه بلڪ جن ٻولين کي پنهنجي رسم الخط جي سڃاڻپ ناهي، يا اصل آهي ئي نه. ازانسواءِ هن جي جيڪيي ٻوليون قديم ۽ مرده ٻوليون قرار ڏنيون ويون هيون تن کي سمجهڻ ۾ به لسانيات وسيلي ڄاڻ ملي ٿي. وري جيڪڏهن ڪنهن ٻولي جي سٽ کي ڪنهن ٻئي ٻولي ۾ لکڻ ممڪن نه هجي ته لسانيات اهڙا معيار مقرر ڪرڻ ۾ پڻ اهم ڪردار ادا ڪندي آهي. جنهن وسيلي هڪ ٻولي جي ٻئي ٻوليءَ ۾ سٽ به لکي سگهجي. لسانيات تحقيق جي علم کي پڻ هٿي ڏني آهي. موجوده دور ۾ پڻ لسانيات جي فائدن کي ڏسندي ترقي يافته ملڪن ۾ خاطر خواه هن علم ۾ اضافو ٿيو آهي. هن کان علاوه ولايت جي ڪيترن علمي ميدانن ۾ پڻ هن علم جي وسيلي انگريز پنهنجي اصل نسل جي کوجنا ۾ محو لڳا پيا آهن، تهڙي ريت اسان وٽ سنڌي وارا سنڌي ۾، بلوچي وارا بلوچي زبان، سرائڪي، ڍاٽڪي، اردو ۽ ٻين ٻولين جي اصل نسل ۾ پڻ هن علم وسيلي نيون رپورٽون سامهون اينديون رهنديون آهن. لسانيات کي اڄڪلهه سائنس ڪري تسليم ڪيو ويو آهي. (11). انهيءَ جو هڪ مطلب هيءُ آهي ته ٻوليءَ يا ٻولين بابت جيڪا علمي تحقيقات ٿئي ٿي تنهن کي باقاعدي ترتيب ۽ تنظيم ڏيئي ان جا اصول ۽ نتيجا قائم ڪيا وڃن ٿا. انهيءَ جو ٻيو مطلب هيءُ آهي ته جنهن به ٻوليءَ تي تحقيق ڪئي وڃي، بلڪ ٻولي جيئن استعمال ٿئي ٿي تيئن ان کي سامهون رکي ڪري، ان جو ڇيد (analysis) ڪيو وڃي ٿو؛ ان جي جدا جدا جزن جو جائزو ورتو وڃي ٿو؛ انهيءَ جائزي کي مختلف حصن ۾ ورهائي رکيو وڃي ٿو؛ پوءِ انهن مان اٽل اصول ورتا وڃن ٿا.
ٻين سائنسن وانگر علم زبان کان به عملي فائدو ورتو وڃي ٿو. ٻارن کي صحيح اچارن سيکارڻ ۽ ڌارين ٻولين کي سکڻ ۾ لسانيات وڏي مدد ڪئي آهي. جيڪي ٻوليون هن مهل تائين تحريري صورت ۾ نه آيون آهن، تن لاءِ صورتخطي بنائڻ ۾ مدد ڏئي ٿي. ٻولين جي صحيح گرامر مرتب ڪرڻ ۾ به جديد علم زبان نهايت مفيد ثابت ٿيو آهي.
مددي ڪتاب:
سنڌي ٻوليءَ جي مختصر تاريخ- نبي بخش خان بلوچ
علم لسان ۽ سنڌي زبان- پروفيسر علي نواز حاجن خان جتوئي
سنڌي صورتخطي- غلام علي الانا
سنڌي ٻوليءَ جو اڀياس- غلام علي الانا.
سنڌي ٻولي: لسانيات کان علم لسانيات تائين- ڊاڪٽر قاسم ٻگهيو
اردو لسانيات- صفدر علي
