محمد ابراهيم جويو هڪ رهنما روح 99 سالن کان سنڌ جي سرزمين تي
عبد الغفور الستي
اُن روح پنهنجي خاڪي جسم ۾ 99 سال سنڌ جي سرزمين تي گذاريا اهن. هِن 13 آگسٽ تي سندس 100ئون سال شروع ٿيندو، جيڪو محمد ابراهيم جويي جو، 13 آگسٽ 1915ع تي ڳوٺ آباد ضلعي دادوءَ (هن وقت ڄامشوري) ۾ ڄمڻ جو ڏينهن اهي. اچو ته سڀ سنڌ دوست، انسان دوست، خدا دوست کيس گڏجي هن ”ڄمڻ جي ڏينهن“ تي مبارڪون ڏيون. هُو پنهنجي لاءِ ڪونه جيو، پر سڀني انسانن جي ڀلائيءَ لاءِ جيو. ان جو ثبوت اُهو فوٽو آهي، جنهن ۾ مون گھڻن کي سڏ ڏنو، پر هوو اڪيلي سر سنڌ ۽ پاڪستان جي سڀني سڄاڻ ماڻهن مان هيروشيما تي ڪيرايل ائٽم بم جي ڏهاڙي 6 آگسٽ تي، مونسان ۽ ٻين غريب سنڌي مردن عورتن ۽ ٻارن سان امن مارچ ۾ اچي شريڪ ٿيو. هيءَ امن مارچ آءٌ گذريل ڪيترن سالن کان ڀٽ شاهه موري (هالا روڊ) کان وٺي ڀٽ شاهه شهر تائين پنهنجي ‘Society of World Peace’ يا SOW PEACE طرفان هر سال ڪندو آهيان. سائين جويو صاحب اڳي به هڪ دفعو ان مارچ ۾ اچي شريڪ ٿيو هو، وري جڏهين پاڪستان ۽ هندستان وٽ ائٽم بمن اچڻ ڪري دنيا ۾ ائٽمي جنگ جو خطرو وڌي ويو، ته 2004ع وري اچي شريڪ ٿيو. سندن عمر جو نوي سال پورو ٿيڻو هو، تنهنڪري پنهنجيءَ شرڪت سان اسان سڀني سنڌين ۽ ٻي کي اهو پيغام ٿي پهچائڻ چاهيائين ته انسان ذات جي هن اولين خير ۽ ڀلائيءَ جي ڪم ۾ ته ’دنيا تان ائٽمي ۽ ٻيا خطرناڪ هٿيار ختم ٿين، ڀرپور حصو وٺو ۽ پوئتي نه پئو. پاڻ اسان سان 3 ميل گڏ رهيو ۽ پڇاڙيءَ لطيف سائينءَ جي درگاهه تي امن محبت ۽ انساني برادريءَ لاءِ دعا ۾ شامل ٿيو ۽ پوءِ حيدرآباد واپس ويو.
هي به اُن رهنما روح جو هڪ طريقو هو سڀبي انسانن تائين سندس پيغام پهچائڻ جو، پر اسان سنڌين جي ته رهنمائيءَ هُوسڄي ۽ سموري شعروي زندگي ڪندو ايو آهي، ڇاڪاڻ ته هو هتي پيدا ٿيو هو. رب تعاليٰ هُن کي سنڌي قوم جي رهنمائيءَ لاءِ سنڌ ۾ پيدا ڪيو هو، جئين ٻين اهڙن رهنما روحن کي ٻِن هنڌن تي.
شيخ اياز هن رهنما روح لاءِ جويي صاحب جي انساني صورت ۾ هيئن لکيو اهي” …جڏهين سنڌڙيءَ لائون لڌيون، تڏهين ڪير چوندو ته اُن جو سارو لباس هُن جي آڏاڻي ۾ اُڻيل اهي. هُو اُهو آدي جڳادي الوپ ماڻهو آهي، جو نؤ ورنيءَ جي سينڌ ۾ستارا سجائي گم ٿي ويندو آهي…“ (حميد سنڌيءَ کي اياز جي لکيل خط تان).
رسول بخش پليجو جويي صاحب لاءِ هيئن لکيو آهي، جنهن زماني ۾ سنڌ مدرسي ڪراچيءَ ۾ پاڻ هڪڙو شاگرد هو. ٻيو استاد هو: ” …استاد هجڻ لاءِ جيڪي خوبيون کپن، سي منجھس حد درجي موجود هيون، پر لڳو ٿي ته هُن لاءِ رڳو بهترين استاد ٿيڻ ڪافي نه هو. هُن جي سوچ جي دنيا اُن کان وڌيڪ پراسرار، وڌيڪ ڪشادي، وڌيڪ دلڪش ۽ نرالي ٿي لڳي. هن جيڪي ڳالهيون ٿي ڪيون، سي اسان مان (شاگردن مان) ڪنهن جي خواب خيال ۾ به ڪونه هُيون:
ڪا جا آندي ڪيچين، وڻڪاران وائي،
سُڻي مون سائي، نيڻين ننڊ وِهه ٿي (شاهه)
آءٌ به اهڙو خوش قسمت شاگرد هُئس جويي صاحب جو. پر مون تي سندن Extra-Curriculum (نصابي ڪتابن کان الڳ) تقريرن اهڙو اثر ڪيو، جو مون سنڌ مدرسي جي هاسٽل ۾ رهندي، هاسٽل ۾ رهندڙ سڀني شاگردن لاءِ هڪ هٿ سان لکيل ماهوار اخبار ڪڍي، جنهن جو نالو ريکم ”جمهور“ -۽ اُها سڀني کي پڙهڻ لاءِ ڏيندو هوس. مون کي چٽيءَ طرح ياد آهي ته هڪ ڏينهن جيئن اسڪول مان موڪل ملي ته مون ڊوڙي وڃي هاسٽل جي ڪمري مان پنهنجي اخبار جو پهريون پرچو کنيو ۽ جيئن جويو صاحب اسڪول جي ميدان تي آيو ٻاهر وڃڻ لاءِ، ته اچي اُها اخبار کيس ڏيکاريم. پاڻ پوءِ ڪلاڪ کن اُتي بيهي رهيو. سڄي اخبار جا چار صفحا هٿ جيلکت ۾ لفظ به لفظ ڪري پڙهيائين. ٻيا شاگرد به گڏ ٿي ويا هُئا، انهن کي به پڙهي ٻڌائيندو ويو ۽ پوءِ مونکي ڀاڪر وجھي اهڙي وٺي منهنجي تعريف ڪيائين، جو آءٌ پاڻ هڪوٻڪو ٿي ويس. مون ته رڳو ”جمهور“ جو نالو اخبار کي ڏييئ ان ۾ ڪي غير جمهوري ڳالهيون به لکي ڇڏيون هُيون. هڪڙو مئٽرڪ جو شاگرد پنهنجي سمجھه آهر ٻيو ڪري به ڇا ٿي سگھيو. پر هُن اسان کي ٻڌايو ته جمهو معنيٰ عوام، جمهوريت معنيٰ عام يا گھڻن ماڻهن جي راءِ مطابق عام ماڻهن جي حڪومت عام ماڻهن لاءِ حڪومت، عام ماڻهن جي پاران حڪومت. هي ابراهم لنڪن جو قول هو، جيڪو کولي اسان کي سمجھايائين (Government of the people, for the people, by the people). اُها ئي انصاف جي حڪومت ٿي سگھي ٿي. غريبن جي حڪومت، پورهيتن جي حڪومت، جيڪي گھڻائيءَ ۾ آهن ۽ نه انهن جي جيڪي عام ماڻهن کي غريب ۽ جاهل رکي انهن جو پورهيو کائن ٿا ۽ انهن تي حڪومت ڪن ٿا. جهالت ئي غربت ۽ غلاميءَ جو اصل سبب آهي، تنهنڪري پنهنجي قوم کي جهالت مان ڪڍو ته پاڻهي پوءِ پنهنجا انساني ۽ ملڪي حق وٺندي. پر اُن سان گڏ اهڙا ديب به پيدا ڪريو، جيڪي وري پڙهيل ماڻهن کي دنيا جي جديد ادب جي روشنيءَ ۾ جديد يا نئين سنڌ جو شعور ڏين، جيڪا بنيادي طرح انساني آزادي، انساني ڀائپيءَ ۽ انساني برابريءَ جي راهه آهي. اهي خيال جويي صاحب جا اُن وقت، 1947ع ڌاري هُئا، جيڪي پوءِ پاڻ ‘Save Sindh: Save the continent.’ ڪتاب ۾ به لکيائين جيڪي ساڳيا خيال پوءِ پڪا پختا ٿي سندس ڪتاب ”هوءَ جا ٽمڪي باهڙي“ 1985ع ۾ شايع ٿيل جلد پهرينءَ جي سندس لکيل مهاڳ تان ڏجن ٿا:
”علم ۽ ادب جي دائري ۾ منهنجي سڄي ڪم ۽ ڪردار جي وٿ يا ڪارج جي اوهان کي (اسان کي) جيڪڏهن ڪٿ ڪرڻي آيه ته اُن سَڀ ۾ منهنجي آڏو جيڪو مقصد رهيو آهي اُن جي ماڻ ۾ اوهان کي (اسان کي) اهڙي ڪٿ ڪرڻ گھرجي. اُن مقصد جو شعور پهريائين هلڪو ۽ فطري طرح جو ۽ پوءِ تجربي ۽ ڄاڻ جي وڌڻ سان جيئن پوءِ تيئن رچندو پڪو ۽ پختو ٿيندو ويو ۽ اڄ اهو راس ٿيل منهنجي ذهن ۾ موجود آهي. اهو آهي زندگيءَ سان Commitment سِسِيتائي-سنڌ جي حوالي سان اجتماعيت ۾ جيڪا زندگي آهي اُن سان commitment ته ان ۾ پورهيت جو لوڪ راڄ قائم ٿئي، جنهن م اُن جا لازمي توسيعي قدر- آزادي، اخوت (انساني ڀائپي) ۽ مساوات (انساني برابري) عمل ۾ هجن.“
هن ڪتاب تي تاج جويي جو تبصرو:
”هي ڪتاب سنڌ جي نئين نسل کي سنڌ جي روشن مستقبل واري دڳ ڏانهن رهنمائي ڪري ۽ سڀاڻي جي سنڌ جو وڄ ورنو چهرو پسائي سگھي ٿو.“
ڪتاب جي مهاڳ ۾ پاڻ خود ئي واضح ڪري ڇڏيو اٿس ته اهو سندس زندگيءَ جو مقصد ته سنڌ ۾ پورهيت جو راڄ قائم ٿئي ۽ اُن راڄ ۾ انساني آزادي، ڀائپي ۽ بربريءَ جا بنيادي اصول عمل ۾ هجن، اهو سندن مقصد فطري هو يعني ته قدرت جي طرفان يا خدا جي طرفان هو، جيڪو سندن زندگيءَ جي اوائلي در ۾ هلڪو شعوري هو ۽ پوءِ وڌيڪ تجربي ۽ (خدائي) ڄاڻ جي ڪري پڪو ۽ پختو ٿي ويو.
هن سندن ئي ڏنل معلومات کانپوءِ هاڻ ان ڳالهه جي ڪابه گنجائش ڪانه ٿي رهي ته هُو اهو ناهي، جيڪو اهي، پر اُهو اهي، جيڪو اهي “I am what I am” يعني خدا تعاليٰ طرفان ايل اهو رهنما روح، جيئن مون پهرين ذڪر ڪيو ته هن عظيم ۽ قديم قوم جي رهنمائي ڪري جيڪا اڳيان هلي دنيا ئي مسئلن ۾ جڪڙجي ويندي ۽ دنيا کي امن، محبت ۽ انساني برادريءَ جو پيغام ڏيئي نه سگھندي، جيڪو اصل هن قوم جو خدائي ڪارج آهي. خدا کي هر علم آهي ماضيءَ جو مستقبل جو، تنهنڪري هُن، هِن روح کي انساني صورت ۾ 99 سال اڳ ۾ موڪليو ته ڳوٺ آباد سنڌ ۾ وڃي جنم وٺي ۽ اُتان اُٿي پوءِ سنڌ جي سڄي اُجڙيل گلشن جي روحاني آبياري ڪري.
جويي صاحب جي اٽڪل 70 سالن جي بي لوث ۽ اڻٿڪ تعليمي، علمي، ادبي ۽ صوفياڻي جدوجهد، ڇا اسان جي هن اجڙيل گلشن جي آبياري ڪانه هُئي؟ هُن پنهنجي روح جو آب حيات پياري، لکن سڪل وڻن کي سائو ڪيو ۽ هزارن ساون وڻن کي ميويدار بنايو، جن جي سايي ۾ اڄ سنڌ جا ٿڪل مسافر اچيو ساهه کڻن ۽ سندن ميوا کائن. ڇا انهن ۾ تمام وڏا سايه دار ۽ ميوي دار اهڙا وڻ ڪونهن، جن کي جويي صاحب پنهنجين اکين جو نُور نچوئي ايڏو وڏو ۽ ڦلدائڪ بنايو، جو اهي هاڻي ڪڏهن به پنن، گلن، ميون کان خالي نه رهدنا ۽ هميشه هميشه لاءِ سنڌ جي سرزمين تي قائم دائم رهندا، جتي سدائين سنڌ جا مسافر ٿڪ ڀڃي انهن جا ميوا کائي وري سنڌ جي سفر تي روانا ٿيدا. انهن ۾ شيخ اياز، رسول بخش پليجو، سراج الحق، شمشير الحيدري ۽ ٻيا جيڪي سون جي تعداد ۾ سندن اکين جي امرت سان پليا وڏا ٿيا. مون کي هتي غلام رباني آگري جي اها ڳالهه ياد آئي آهي، جنهن ۾ هُن ٻڌايو ته پاڻ ۽ جويو صاحب هڪ دفعي گڏجي ڀٽ شاهه تي ويا. اُتي جويي صاحب جي اکين مان ڳوڙها وهي اُٿي هليا، جڏهين راڳي فقيرن شاهه جي هيءَ سٽ پنهنجي راڳ دوران امالڪ وٺي ڳائي (اها سانجھيءَ ويل به هُئي):
آءُ نه گڏِي پرينءَ کي، تون ٿو لهين سڄَ!
شايد لطيف سائينءَ گھرايو ئي کيس درگاهه تي ان ڪري هو ته کيس اها سٽ ٻڌراي، انهيءَ ويل ٻڌرائي، هُن کي ياد ڏياري ته اهو روح انهيءَ بدن ۾ ڇا جي ڪري سنڌ ۾ موڪليو ويو اهي. متان بدن جواب ڏي ۽ روح سکڻو موٽي وري پنهنجي مالڪ ڏانهن اچي. جويي صاحب جا اهي لڙڪ پوءِ سنڌ جي گلشن جي وڌيڪ آبياري ڪندا رهيا. اڄ سنڌ جي هزارن لکن پڙهيلن مان ڪوبه هڪ اهڙو نه آهي، جنهن جي جويي صاحب سڌي يا اڻ سڌي طرح تعليمي، ادبي، سياسي ۽ صوفياڻي مَد ۾ رهنمائي نه ڪئي هجي. اٽڪل مُني صديءَ جي طويل ۽ سرگرم جدوجهد ۾ هُن شعوري طور به ائين ڪيو ۽ پنهنجو خدائي فرض سمجھي به ائين ڪيو ۽ پنهنجي ڄمڻ جو مقصد به سمجھي ائين ڪيو. وري وڏي محبت سان ائين ڪيو، وڏي نهٺائيءَ سان ائين ڪيو، جو ڪنهن کي احساس نه ٿئي ته هو هُن جي رهنمائي ڪري رهيو آيه يا هُن کان برتر آهي. سوين هزارين نجي ملاقاتون، اجتماعي ملاقاتون، جلسا، سيمينار سندس اڪيچار تحريرون، تقريرون سڀ انهيءَڳالهه جون شاهد آهن ته هو هڪ اوتار آتما آهي، رهنما روح آهي، جنهن اونداهيءَ مان سنڌين کي ڪڍي روشنيءَ ۾ آندو اهي ۽ انهن کي نئين سنڌ جي راهه ڏيکاري آهي. ”پورهيت جو راڄ، جيڪو انساني آزادي، ڀائپي ۽ برابريءَ تي ٻڌل هجي.“
مون کي هاڻي ڪابه هٻڪ ڪانهي، جو هي بيت سندس لائي ئي چوان:
بُرو هو ڀنڀورِ، جو آرياڻيءَ اجاريو،
لاٿو سڀ لوڪ تان، هاڙهي ڌڻيءَ هور،
ڇوريون ڇُرڻ سکيون، پُنهون ڪيائون پور،
آيو سو اَتورِ، جنهن ڏکيون ڏِکَ وهاريون. (شاهه)
نئين سنڌ لاءِ مستقبل جو نقشو جيڪو هُن آتور (املهه) ماڻهوءَ اسان کي ڏُکن مان ڪڍڻ لاءِ ڏنو. فرق اهو آيه ته جويي صاحب ان نظرئي کي چٽو ڪري بيان ڪيو آهي. پهريائين هڪڙي سٽ ڀٽآئيءَ جي، جنهن ۾ هُن رب تعاليٰ کان دعا گھري آهي:
پورهيو پورهيت جو والي ڪِيمَ وِڃاءِ
پوءِ هي آسماين نظري سنڌ لاءِ دنيا جي سرزمين تي:
نڪا جھَل نه پَلَ، نه ڪو رائر ڏيهه ۾،
آڻيو وجھن آهرين، روڙيو رَتا گَلَ،
ماڻهو پاڻ اَمُلهه، مليرونِ مَرڪڻو(سُر مارئي)
يعني سنڌ جي خطي تي مثالي خدا جي بادشاهي، جيڪا سوين صديون اڳ ۾ موهن جي دڙي ۾ هُئي، موهن معنيٰ سهڻو، يعني سُهڻي خدا جي بادشاهي هُئي، يعني سونهن سچ ۽ سٺائيءَ جي بادشاهي. پاڪستاني آثارِ قديمه وارن سنڌ ۾ خدا کي به سمهاري ڇڏيو آهي.
”مون جي دڙي“ ۾ يعين ”مُئلن جي دڙي“ ۾ سمهاري ڇڏيو آهي!
هيستائين مون جويي صاحب جي انساني مِشن متعقل ٻڌايو آهي ته ڪيئن هو لکن سنڌين جي اندر ئي اندر ’نئين سنڌ‘ لاءِ رهنمائي ڪندو رهيو، پر سندس، سنڌ مدرسي جي شاگردن تي گھڻي مهرباني هئي. انهن مان رسول بخش پليجو، شمشير الحيدري، آءٌ ۽ ٻيا ڪئين سوين هزار سڄيءَ سنڌ مان هُئا، جيڪي مدرسي ۾ پڙهندا هُئا ته ان جي هاسٽلن ۾ رهندا به هئا. ٻين وانگي مون ۾ به اهڙو سنڌ سان، سنڌين سان محبت جو سوداءِ وڌائين جو مدرسي مان نڪرڻ کانپوءِ (1947ع) ۾ آءٌ سڄي عمر پننجي وِت ۽ سمجھه آهر سنڌ ۽ سنڌين جيخدمت ڪندو رهيو آهيان. ڪڏهن به ان ڳالهه کان غافل نه رهيو آهيان. ساڻن به وقتاً فوقتاً ملندو ۽ سندن رهنمائي وٺندو رهيو اهيان. ڪڏهن ڪڏهن سندن رهنمائيءَ جي خلاف به هلندو رهيو آهيان، پر وڏا ڌڪ کاڌا اٿم. هاڻي گھڻن تجربن کانپوءِ ان نتيجي تي پهتو آهيان ته جويو صاحب هڪ خدائي ماڻهو اهي، اُهو هن کانپوءِ مونکي جيڪا به راهه ڏسيندو، ان تي ئي هلندو رهندس، اُن ۾ ئي منهنجي ۽ سڀني سنڌين جي نجات آهي، ڀلايئآهي ۽ اُها ئي خدائي راهه آهي.
تنهڪري اچو ته اسان سڀ سنڌي هاڻي سڀ ويڇا وساري، سندن رهنمائي حاصل ڪريون، ۽ ان تي هلون. اسان کي هاڻي هڪ وڏو موقعو به آهي ته 13 آگسٽ تي سندن 100ئون جنم ڏينهن آهي، ان تي هڪ قوم جي حيثيت ۾ کيس مبارڪون ڏيون، پاڻ کي مبارڪون ڏيون ته رب تعاليٰ پنهنجي مهر سان اهڙو رهنما روح خدائي انسان جي خاڪي جسم ۾ موڪليو، جنهن اسان کي نئون شعور ڏنو ته ’نئين سنڌ‘ لاءِ جدوجهد ڪريون، سنڌ ۾ وري خدا جي بادشاهي، سونهن سچ ۽ سٺائيءَ جي بادشاهي قائم ڪريون، اچو ته سندس مانِ ۾ هر شهر، ڳوٺ، واهڻ ۾ جلسا ڪريون، جلوس ڪڍون، خوشيون ملهايون، جهمريون پايون، گيت ڳايون، سندس اسان وٽ اچڻ تي:
ڀلي آئين ڀلا پرين، اسان جا تَنَ مَنَ ڌَنَ!
سموري سنڌ جا محسن، سموري سنڌ جا محسنَ!
۽ اهڙا جلسا هاڻ روزانو سنڌ ۾ هر هنڌ ڪندا رهون، جيسين پاڻ اسان وٽ حياتي آهن دنيا ۾!
ويا جي وڻڪارَ ته ڪرمَ ملندءِ ڪاپڙي!
انهن جلسن ۾ کانئن، هن عظيم روح کان جيئن ٻارڙا پنهنجي ڪنهن محبوب ماڻهوءَ کان Autograph (سندس هٿ سان لکيل ٻه چار لفظ) وٺندا آهن، تيئن سندس اڳيان نوٽبڪ جھلي، کانئن پنهنجي لاءِ، سڄي قوم نصيحتون ۽ وصيتون وٺو. اهي آٽوگراف، سندن هٿ سان لکيل لفظ، اڳيان هيل اسان جي ذاتي ۽ اجتماعي زندگيءَ لاءِ مشعل راهه ثابت ٿيندا. لطيف سائينءَ جي چوڻ موجب:
لکين ڪيا لسان سين، لاهوتين لوڙا،
گھوڙا ڙي گھوڙا، آءٌ نه جيئندي اُن ري!
جويي صاحب لِسان/اسان جي زبان جا لفظ هزارين صفحن ۾ اسان لاءِ لکي، ڏيئي ڇڏيا آهن، اهي اسان جو جيئدان آهن، پر اهي ذاتي ورتل لکيتون (آٽوگراف به) اسان کي ذاتي طرح ۽ اجتماعي طرح جيارينديون. اهي سندن آخري عمر جون اسان سڀني لاءِ وصيتون هونديون، اسان جو قومي سرمايو هونديون.
هڪ ٻيڳالهه به سندن باري ۾ ٻڌاي ڇڏيان. پاڻ ڪيترا دفعا ٺٽي ضلعي جي ٻهراڙيءَ ۾ هلندڙ منهنجي تنظيم ’الست‘ طرفان نياڻين جي اسڪولن تي به وڃي چُڪا آهن. ٻهراڙين جي نياڻين کي پوري سنڌ جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو پڙهندي ڏسي ڏاڍو خوش ٿيندا رهيا آهن. هميشه اتي وزٽ بوڪن تي نوٽ به لکندا رهيا اهن ۽ زباني چوندا به رهيا آهن: ”الستي! ٻهراڙيءَ جي سنڌي ماءَ جيڪڏهن پڙهي پئي، جيڪا هينئر 99 سيڪڙو اڻ پڙهيل اهي ته هن قوم جي تقدير جلدي بدلائي ڇڏيندي، ڇاڳڪاڻ ته ٻين مائن کان هُوءَ وڌيڪ سٻاجھي، ساڃهه وند ۽ سگھاري آهي. ٻين سک ڏٺا آهن، هن رڳو ڏک ڏٺا آهن. ٻين ٿوريون نا انصافيون سٺيون آهن، هنن رڳو ظلم سٺا آهن. علم جڏهن انهن جي عقل کي روشن ڪندو، ”لکيل لفظ“ جڏهن هُن جو ساٿ ڏيندو، جيڪو ”خدا“ آهي ته پوءِ هُوءَ ظلم جا ڪوٽ سڀ ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيند. تنهنڪري ’پڙهاءِ پڙهاءِ‘- سنڌي ماءُ کي شهرن ۾ پڙهاءِ، ٻهراڙين ۾ پڙهاءِ….“ ۽ آءٌ اڃا تائين پنهنجي وس آهر کين پڙهايان پيو.
سنڌيءَ ۾ لکيل لفظ جي گھڻي ۾ گھڻي خدائي طاقت يا روحاني طاقت توهان کي ڏسڻي آيه ته شاهه جي رسالي کي کڻي پڙهو يا محمد ابراهيم جويي جي ڪنهن مضمون يا ڪتاب کي هڪڙو توهان جو ”من وڃي پريان سندي پار ڏانهن لائيندو“، جيڪو پار تمام پري آهي، ٻيون اوهان جو من وڃي اهڙيءَ پار سان ملائيندو، جيڪو بنهه ويجھي کان ويجھو آيه؛ اوهان جو پنهنجو وطن، پنهنجي سرزمين سنڌ. پر ٻنهي ۾ خدا جي پار ۾ ۽ سنڌ جي پار ۾ ڪهڙي ڳالهه ساڳي آهي، جيڪا شاهه جي ٻوليءَ ۾، جويي جي ٻوليءَ ۾، هڪ ازغيبي طاقت پيدا ڪريو ڇڏي؟ محبت، والهانه محبت، هڪڙي روح جي ازلي وطن لاءِ، ٻي روح جي دنيائي وطن لاءِ ٻنهي وططن کي محبت جي روحاني ڌاڳي ۾ ڳنڍڻو آهي. مادر وطن مان ئي روحاني وطن جي راهه ٿي ملي. تنهنڪري شاهه کي به خاڪي وطن سان بي انتها محبت هئي ته جويي صاحب کي به سنڌ جي ڌرتيءَ سان بي پناهه محبت آهي. وري جيئن شاهه کي دنيا ئي وطن مان روحاني وطن جي ياد آئي، اُن جي ڄاڻ ملي، ’الست بربکم جڏهن ڪن پيوم‘… ته چئي اُٿيو:
ڪِي ڌرتتي ماءِ، ڪي ڄَرَ سنڌي سڄڻين،
هلِي ۽ واجھاءِ، ٻنهي ڄِرن وچ ۾.
ڌرتيءَ (ڀلي اها ڌرتتي هجي) سان به محبت ڪر، پر اُن اصلي روحاني دنيا جي مالڪ سان به محبت ڪر، جنهن توکي هتي پنهنجي بادشاهيءَ لاءِ موڪليو اهي. سچ سونهن ۽ سٺائيءَ جي بادشاهيءَ لاءِ ۽ پنهنجي ڌرتيءَ تي اُها قائم ڪر، اُن لاءِ جدوجهد ڪر. تڏهين ته جويو صاحب پنهنجي هر لکت ۾ اها ئي نشاندهي ڪري ٿو ته سنڌ ۾حق ۽ انصاف جي حڪومت قائم ٿئي، سنڌي پورهيت جي حڪومت قائم ٿئي، جيڪا انساني آزادي، ڀائپي، برابريءَ تي ٻڌل هجي. ان ڪري ٻنهي جي ٻوليءَ، شاهه ۽ جويي جي ٻوليءَ ۾، صداقت آهي، سچائي آهي، جيڪا هر پڙهندڙ ۽ ٻڌندڙ کي پنهنجو ڪريو ڇڏي. ان تي روحاني طرح اثر انداز ٿئي ٿي.
مون حقير فقير کي نظر ۾ جيڪڏهن شاهه کانپوءِ سنڌ جي بقا، ترقي يا خوشحاليءَ جو ڪو ضامن هوندو ته اهو محمد ابراهيم جويو ۽ ان جون لکڻيون هونديون ۽اُن جيڪي لکها شاگردن، اديبن، شاعرن، سياسي ۽ سماجي ورڪرن جون کيپون پيداڪيون آهن ۽ ٿينديون رهنديون، انهن مان ئي ڪي هوندا ۽ ٻيا نه!
هاڻي آءٌ پڇاڙيءَ ۾ سندس خدمت ۾ ڪي گل رکي سگھان ٿو ته اُهو جلسو آهي، جيڪو مون ڪجهه سال اڳ ۾ ’عورتن جي عالمي ڏينهن‘ تي مڪليءَ تي ڪوٺايو هو، ۽ اُن ۾ سوين ٻهراڙين جون ننڍڙيون نياڻيون، جيڪي منهنجن اسڪولن ۾ پڙهنديون هُيون، گھرايون هُيون جويي صاحب جي استقبال لاءِ، جيڪو اُن جلسي جو مهمان خاص هو. انهن ڇوڪرين مان ڪيترين کيس سندس اسڪول ۾ وزٽ ڪندي ڏٺو هو. اهي خوشيءَ مان سندس چوڌاري جھمريون پائڻ ۽ سنڌي گيتن جي ڌنن تي نچڻ لڳيون هيون، جيڪو منظر اڃا تائي مون کي وسري ڪونه ٿو ۽ نه وسرندو: ڇاڪاڻ ته مون جويي صاحب کي ڪڏهين به اهڙو خوشٿيندو ڪونه ڏٺو هو. هو سندن پڙهڻ تي خوشيون ڪرڻ تي خوش ٿي رهيو هو. اهو منظر اڄ وري سندن خدمت ۾ عقيدت جي گلن طور (روحاني طور) يپش ڪريان ٿو.
اهڙا سوين هزارين منظر، سنڌ جي شهر شهر، ڳوٺ ڳوٺ ۾ سنڌ جي هن عظيم محسن جي آمد تي هاڻي عام ٿيڻ گھرجن، جن ۾ سڀ مرد، زالون، ننڍا وڏا، پوڙها، ٻار، هُن جي چوڌاريءَ نچن، جھمريون پائن، گھورون وڃن، خوشيون ڪن، هن کي اهو احساس ڏيارين ته هن جو مني صديءَ جو، ڏينهن رات جو پورهيو، پنهنجي قوم لاءِ اجايو نه ويو آهي، جنهن ۾ هن پاڻ کي پوئتي رکي سنڌي قوم کي اڳتي وڌايو ايه، اها هاڻي جيئندي جئيندي ۽ جيئندي…. او اچو ته اسين سڀ ائين ڪريون جيسين هو جسم خاڪيءَ ۾ اسان وٽ آيه. ههڙو رهنما روح، لطيف سائينءَ کانپوءِ اسان وٽ ٻيو ڪو به ڪونه آيو آهي. هي خاڪي جسم ڇڏڻ کانپوءِ به هُو اسان وٽ جيئرو رهندو. اسان کي سندس لکيل لفظن ذريعي روحاني طاقت بخشيندو رهندو. اسان کي زندهه قومن ۾ نه فقط زنده رکندو، پر انهن ۾ عزت جو مقام به وٺي ڏيندو، پر اسين به ته پنهنجي زندگيءَ جو ثبوت ڏيونل
وٽن ويٺي آهيان، ڏِسيو ڪِينَ ڏِسانِ،
جنهن جھِو ئِي ناه ڪِي، سا ڪا سُونهن سنديانِ،
پسيو ڪِينَ پسيانِ، آءُ نه جيئندي اُن ري
(شاهه)
