سائل مهراڻ
سينيئر رڪن
لکڻ لاءِ پڙهڻ ڪيترو ضروري آهي؟
مٺل جسڪاڻي
اوهان محترم، جيڪي لکي به سگهو ٿا ۽ پڙهي به سگهو ٿا، يا جيڪي لکي ته نه ٿا سگهو، پر پڙهي سگهو ٿا، اهي مون سان ڀلي اختلاف ڪجو، ڇاڪاڻ ته اختلاف جو هر ڪنهن کي حق آهي، پر ان ساڳئي حق جي نسبت سان مهرباني ڪري مون کي به حق ڏيو، ته آئون اوهان سان اختلاف ڪندي، جيئن درست سمجهان ٿو، تيئن پنهنجو خيال اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان. ان کان پوءِ، جيڪڏهن آئون غلط هجان، بلڪ اهو قطعي ضروري نه آهي، ته آئون جيئن لکان، تيئن درست به هجي. نه، آئون غلط به ٿي سگهان ٿو، ان ڪري منهنجي غلط ڳالهه نه مڃڻ، بلڪ ان کي درست ڪرڻ، اوهان جي اخلاقي ذميواري آهي. جيڪڏهن اوهان اها ذميواري نڀائيندا، ته آئون ارهو نه ٿيندس، بلڪ اوهان پاران ٿيندڙ پيش رفت تي منهنجون اکيون ٿڌيون، پر سڀ کان پهرين، جيڪڏهن منهنجو عرض نظر انداز نه ڪندا، ته اوهان جا ٿورا ٿيندا.
اوهان جنهن به خيال جا هجو، پر آئون ان خيال جو آهيان، ته لکڻ لاءِ لکي سگهڻ جيترو پڙهيل هجڻ ضروري آهي، پر پڙهڻ لاءِ پڙهي سگهڻ ضروري نه آهي!
مون کي اندازو آهي، ته هاڻ اوهان منهنجي لاءِ ڪهڙي راءِ رکندا، پر شايد اوهان کي اهو اندازو نه آهي، ته آئون پنهنجي دليل طور اوهان جي خدمت ۾ ڇا لکڻ وارو آهيان؟
پاڻ روزمرهه جي زندگيءَ ۾ جنهن جنهن سان به ملون ٿا، اهو لکيل پڙهيل هجي، سو ضروري نه آهي، پر ڇا اهو ضروري آهي، ته اهو اڻ پڙهيل هجڻ ڪري ڪجهه پڙهندو نه آهي؟!
مون کي اهڙا ڪيترائي اڻ پڙهيل هاري سُجهن، جيڪي ٻوٽن کي پڙهڻ جي سگهه رکن ٿا. هو ٻوٽي کي ڏسي، اهو ڄاڻي سگهندا آهن ته ٻوٽو اڃارو آهي يا بکايل، ٻوٽي کي ڪا بيماري، ڪو مرض لاحق آهي، يا پنهنجي حياتي پوري ٿيڻ جي ڪري، هاڻ پڇاڙڪن پساهن ۾ آهي؟
اهڙيءَ ريت، مون کي بيشمار اهي اڻ پڙهيا مال چاريندڙ به سُجهن ٿا، جيڪي ٻڪرين، رڍن، مينهن، ڍڳين کي پڙهي وٺندا آهن! ماڻهو ته پنهنجي گهر ۾ آيل پاڙي جي ٻليءَ کي به پڙهي وٺندا آهن! ماڻهو ته ماڻهوءَ جي منهن کي ڏسي، جنهن تي بظاهر ڪجهه به لکيل نه هوندو آهي، تنهن هوندي به، توڙي جو عام ماڻهو علم نفسيات ڪڏهن به نه پڙهيو هوندو آهي، پر ٻئي جو چهرو پڙهڻ جي به سگهه رکي ٿو!
جيءُ. هاڻ ٻڌايو ته اوهان جو ڇا خيال آهي؟ اڻ پڙهيو ماڻهو به پڙهڻ جي صلاحيت رکي ٿو يا نه؟! جيڪڏهن ها، ته پوءِ منهنجي خيال ۾ اهو ضروري نه آهي، ته لکڻ لاءِ پڙهڻ ضروري آهي. ها، ان جي برعڪس، اهو مڃڻ لاءِ آئون به تيار آهيان، ته پنهنجي لکڻي ۾ چس وڌائڻ لاءِ، لکڻي ۾ جان وجهڻ لاءِ، لکڻي کي گهڻو بامقصد بلڪ مثالي بنائڻ لاءِ، پڙهڻ جي اهميت کي نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي. ڇاڪاڻ ته لکڻ لاءِ ڪي معيار مقرر آهن، ڪي قائدا جڙيل آهن، ڪي گهاڙيٽا متعارف ٿيل آهن.
ڪي ڳالهيون، ڪي احوال، ڪي حقيقتون، ڪي خيال، شاعري جي ڪنهن هڪ، ته ڪي وري ڪنهن ٻيءَ صنف ۾، ته ڪي نثر جي ڪنهن هڪ، ته ڪي ڪنهن ٻيءَ صنف ۾ موثر انداز ۾ لکي سگهجن ٿا. ان حقيقت کان ڪن لاٽار آئون به نه ٿو ڪري سگهان.
اوهان جيئن چاهيو تيئن سمجهيو. منهنجي خيال ۾، صبح جو اٿڻ کان وٺي رات جو سمهڻ تائين، ماڻهن جي اڪثريت پڙهندي آهي. ماڻهو سکندو آهي. پرائيندو آهي. جنهن ماڻهوءَ ۾ روزمرهه جو معمول، ڪنهن سان ونڊڻ جي جهڙي به صلاحيت هوندي آهي، اهو ان نسبت سان، پنهنجو تجربو ٻئي تائين پهچائيندو آهي.
اوهان جو ڇا خيال آهي، ته جيڪي ڪچهرين جا ڪوڏيا سڏبا آهن، اهي ڪچهرين جا مور ڇو آهن؟! منهنجي خيال ۾ هو پنهنجي پڙهيل حالتن، واقعن وغيره کي لکي ته نه سگهندا آهن، پر انتهائي موثر انداز ۾ بيان ڪرڻ جي منجهن جيڪا صلاحيت هوندي آهي، سندن اها صلاحيت کين محفل جو مور چورائي ۽ مڃرائي ٿي.
جيڪي به اڻ پڙهيل يا وري تمام گهٽ پڙهيل آهن، اهي سٺا ڏور ۽ بيت چوندڙ، جمالا ۽ مورا چوندڙ، لوڪ آکاڻيون تخليق ڪندڙ... لوڪ گيت سرجيندڙ... ٻڌڻ سان کلائيندڙ، خوش ڪندڙ، ڏکارو ڪري ڇڏيندڙ، روئاريندڙ سهرا سرجيندڙن جي اڪثريت ته اڻ پڙهيلن جي رهي آهي! جيڪي ٿورا لکيا پڙهيا آهن، اهي پنهنجي نسبت سان، پنهنجون ۽ پرايون حالتون قلمبند ڪندا آهن. ڪو مختصر نثري ٽڪرا لکندو آهي، ته ڪو طويل ناول سرجي وٺندو آهي.
مقصد ته سٺو لکڻ لاءِ به پڙهڻ جي شرط کي ڪيترو لازمي قرار ڏجي؟ اهو تمام وڏو ۽ بحث طلب موضوع آهي، نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي، پر جيڪو جيڪو به لکي، اهو ڪتاب پڙهي، سو گهڻو ضروري نه آهي. جيڪڏهن ائين هجي، ته صرف مطالعي جو مطالبو ٿئي، پر پاڻ ته مشاهدي جي به ڳالهه ڪريون ٿا. مشاهدي ۾ صرف چانڊوڪي رات ۾ درياءَ جو سير ضروري نه آهي، نه ئي اهو ضروري آهي ته علي بابا تي ويهي، موسم جي نسبت سان آئيس ڪريم کائجي يا وري بادام واري چانهن پيئجي. اوهان جي مرضي المنظر تي هجو يا ڄام شورو جون هوائون کائو، اوهان پنهنجي مشاهدي کي محدود رکندا ته ان نسبت سان، دائرو وڌائيندا ته ان نسبت سان، اوهان جي مرضي ته ڪنهن فرد کي يا وري سڄي سنڌ کي پرين جو پاڇو سمجهو.
منهنجا اهي محترم دوست، جيڪي لکڻ لاءِ پڙهڻ کي لازمي شرط چون ٿا، انهن کي پنهنجي ان شرط تي ٿڌي دل سان سوچڻ گهرجي. البت، هڪ ڳالهه جي چٽائي ضروري ٿو سمجهان. اها هيءَ ته سائنسي بنيادن تي لکڻ کان اڳ مطالعي ۽ تحقيق جو شرط لازمي آهي، ان کان قطعي انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. بنا تحقيق، تجربي ۽ مطالعي جي، اوهان مان ڪير به پنهنجي پڙهندڙ کي، نئين حقيقت کان آگاهه نه ٿو ڪري سگهي. ان حقيقت کان آئون قطعي انڪار نه ڪندس.
مون کي ڳالهيون ڪجهه ٻيون به ڪرڻيون آهن، پر انهن ٻين ڳالهين جا موضوع ٻيا آهن، ان ڪري ٻين موضوعن تي اوهان جو قيمتي وقت پوءِ سيڙهائبو، في الحال، اميد ته مون کان جيڪڏهن ڪجهه غلط لکجي ويو آهي، ته مهرباني ڪري منهنجي ۽ مون جهڙن ٻين جي تربيت لاءِ اوهان رهنمائي ڪندي، پنهنجي خيالن جو اظهار ڪندا، ته لکڻ لاءِ پڙهڻ ڪيترو ضروري آهي؟
روزاني عبرت حيدرآباد، خميس 11 سيپٽمبر 2014ع
مٺل جسڪاڻي
اوهان محترم، جيڪي لکي به سگهو ٿا ۽ پڙهي به سگهو ٿا، يا جيڪي لکي ته نه ٿا سگهو، پر پڙهي سگهو ٿا، اهي مون سان ڀلي اختلاف ڪجو، ڇاڪاڻ ته اختلاف جو هر ڪنهن کي حق آهي، پر ان ساڳئي حق جي نسبت سان مهرباني ڪري مون کي به حق ڏيو، ته آئون اوهان سان اختلاف ڪندي، جيئن درست سمجهان ٿو، تيئن پنهنجو خيال اوهان جي خدمت ۾ پيش ڪريان. ان کان پوءِ، جيڪڏهن آئون غلط هجان، بلڪ اهو قطعي ضروري نه آهي، ته آئون جيئن لکان، تيئن درست به هجي. نه، آئون غلط به ٿي سگهان ٿو، ان ڪري منهنجي غلط ڳالهه نه مڃڻ، بلڪ ان کي درست ڪرڻ، اوهان جي اخلاقي ذميواري آهي. جيڪڏهن اوهان اها ذميواري نڀائيندا، ته آئون ارهو نه ٿيندس، بلڪ اوهان پاران ٿيندڙ پيش رفت تي منهنجون اکيون ٿڌيون، پر سڀ کان پهرين، جيڪڏهن منهنجو عرض نظر انداز نه ڪندا، ته اوهان جا ٿورا ٿيندا.
اوهان جنهن به خيال جا هجو، پر آئون ان خيال جو آهيان، ته لکڻ لاءِ لکي سگهڻ جيترو پڙهيل هجڻ ضروري آهي، پر پڙهڻ لاءِ پڙهي سگهڻ ضروري نه آهي!
مون کي اندازو آهي، ته هاڻ اوهان منهنجي لاءِ ڪهڙي راءِ رکندا، پر شايد اوهان کي اهو اندازو نه آهي، ته آئون پنهنجي دليل طور اوهان جي خدمت ۾ ڇا لکڻ وارو آهيان؟
پاڻ روزمرهه جي زندگيءَ ۾ جنهن جنهن سان به ملون ٿا، اهو لکيل پڙهيل هجي، سو ضروري نه آهي، پر ڇا اهو ضروري آهي، ته اهو اڻ پڙهيل هجڻ ڪري ڪجهه پڙهندو نه آهي؟!
مون کي اهڙا ڪيترائي اڻ پڙهيل هاري سُجهن، جيڪي ٻوٽن کي پڙهڻ جي سگهه رکن ٿا. هو ٻوٽي کي ڏسي، اهو ڄاڻي سگهندا آهن ته ٻوٽو اڃارو آهي يا بکايل، ٻوٽي کي ڪا بيماري، ڪو مرض لاحق آهي، يا پنهنجي حياتي پوري ٿيڻ جي ڪري، هاڻ پڇاڙڪن پساهن ۾ آهي؟
اهڙيءَ ريت، مون کي بيشمار اهي اڻ پڙهيا مال چاريندڙ به سُجهن ٿا، جيڪي ٻڪرين، رڍن، مينهن، ڍڳين کي پڙهي وٺندا آهن! ماڻهو ته پنهنجي گهر ۾ آيل پاڙي جي ٻليءَ کي به پڙهي وٺندا آهن! ماڻهو ته ماڻهوءَ جي منهن کي ڏسي، جنهن تي بظاهر ڪجهه به لکيل نه هوندو آهي، تنهن هوندي به، توڙي جو عام ماڻهو علم نفسيات ڪڏهن به نه پڙهيو هوندو آهي، پر ٻئي جو چهرو پڙهڻ جي به سگهه رکي ٿو!
جيءُ. هاڻ ٻڌايو ته اوهان جو ڇا خيال آهي؟ اڻ پڙهيو ماڻهو به پڙهڻ جي صلاحيت رکي ٿو يا نه؟! جيڪڏهن ها، ته پوءِ منهنجي خيال ۾ اهو ضروري نه آهي، ته لکڻ لاءِ پڙهڻ ضروري آهي. ها، ان جي برعڪس، اهو مڃڻ لاءِ آئون به تيار آهيان، ته پنهنجي لکڻي ۾ چس وڌائڻ لاءِ، لکڻي ۾ جان وجهڻ لاءِ، لکڻي کي گهڻو بامقصد بلڪ مثالي بنائڻ لاءِ، پڙهڻ جي اهميت کي نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي. ڇاڪاڻ ته لکڻ لاءِ ڪي معيار مقرر آهن، ڪي قائدا جڙيل آهن، ڪي گهاڙيٽا متعارف ٿيل آهن.
ڪي ڳالهيون، ڪي احوال، ڪي حقيقتون، ڪي خيال، شاعري جي ڪنهن هڪ، ته ڪي وري ڪنهن ٻيءَ صنف ۾، ته ڪي نثر جي ڪنهن هڪ، ته ڪي ڪنهن ٻيءَ صنف ۾ موثر انداز ۾ لکي سگهجن ٿا. ان حقيقت کان ڪن لاٽار آئون به نه ٿو ڪري سگهان.
اوهان جيئن چاهيو تيئن سمجهيو. منهنجي خيال ۾، صبح جو اٿڻ کان وٺي رات جو سمهڻ تائين، ماڻهن جي اڪثريت پڙهندي آهي. ماڻهو سکندو آهي. پرائيندو آهي. جنهن ماڻهوءَ ۾ روزمرهه جو معمول، ڪنهن سان ونڊڻ جي جهڙي به صلاحيت هوندي آهي، اهو ان نسبت سان، پنهنجو تجربو ٻئي تائين پهچائيندو آهي.
اوهان جو ڇا خيال آهي، ته جيڪي ڪچهرين جا ڪوڏيا سڏبا آهن، اهي ڪچهرين جا مور ڇو آهن؟! منهنجي خيال ۾ هو پنهنجي پڙهيل حالتن، واقعن وغيره کي لکي ته نه سگهندا آهن، پر انتهائي موثر انداز ۾ بيان ڪرڻ جي منجهن جيڪا صلاحيت هوندي آهي، سندن اها صلاحيت کين محفل جو مور چورائي ۽ مڃرائي ٿي.
جيڪي به اڻ پڙهيل يا وري تمام گهٽ پڙهيل آهن، اهي سٺا ڏور ۽ بيت چوندڙ، جمالا ۽ مورا چوندڙ، لوڪ آکاڻيون تخليق ڪندڙ... لوڪ گيت سرجيندڙ... ٻڌڻ سان کلائيندڙ، خوش ڪندڙ، ڏکارو ڪري ڇڏيندڙ، روئاريندڙ سهرا سرجيندڙن جي اڪثريت ته اڻ پڙهيلن جي رهي آهي! جيڪي ٿورا لکيا پڙهيا آهن، اهي پنهنجي نسبت سان، پنهنجون ۽ پرايون حالتون قلمبند ڪندا آهن. ڪو مختصر نثري ٽڪرا لکندو آهي، ته ڪو طويل ناول سرجي وٺندو آهي.
مقصد ته سٺو لکڻ لاءِ به پڙهڻ جي شرط کي ڪيترو لازمي قرار ڏجي؟ اهو تمام وڏو ۽ بحث طلب موضوع آهي، نظر انداز نه ٿو ڪري سگهجي، پر جيڪو جيڪو به لکي، اهو ڪتاب پڙهي، سو گهڻو ضروري نه آهي. جيڪڏهن ائين هجي، ته صرف مطالعي جو مطالبو ٿئي، پر پاڻ ته مشاهدي جي به ڳالهه ڪريون ٿا. مشاهدي ۾ صرف چانڊوڪي رات ۾ درياءَ جو سير ضروري نه آهي، نه ئي اهو ضروري آهي ته علي بابا تي ويهي، موسم جي نسبت سان آئيس ڪريم کائجي يا وري بادام واري چانهن پيئجي. اوهان جي مرضي المنظر تي هجو يا ڄام شورو جون هوائون کائو، اوهان پنهنجي مشاهدي کي محدود رکندا ته ان نسبت سان، دائرو وڌائيندا ته ان نسبت سان، اوهان جي مرضي ته ڪنهن فرد کي يا وري سڄي سنڌ کي پرين جو پاڇو سمجهو.
منهنجا اهي محترم دوست، جيڪي لکڻ لاءِ پڙهڻ کي لازمي شرط چون ٿا، انهن کي پنهنجي ان شرط تي ٿڌي دل سان سوچڻ گهرجي. البت، هڪ ڳالهه جي چٽائي ضروري ٿو سمجهان. اها هيءَ ته سائنسي بنيادن تي لکڻ کان اڳ مطالعي ۽ تحقيق جو شرط لازمي آهي، ان کان قطعي انڪار نه ٿو ڪري سگهجي. بنا تحقيق، تجربي ۽ مطالعي جي، اوهان مان ڪير به پنهنجي پڙهندڙ کي، نئين حقيقت کان آگاهه نه ٿو ڪري سگهي. ان حقيقت کان آئون قطعي انڪار نه ڪندس.
مون کي ڳالهيون ڪجهه ٻيون به ڪرڻيون آهن، پر انهن ٻين ڳالهين جا موضوع ٻيا آهن، ان ڪري ٻين موضوعن تي اوهان جو قيمتي وقت پوءِ سيڙهائبو، في الحال، اميد ته مون کان جيڪڏهن ڪجهه غلط لکجي ويو آهي، ته مهرباني ڪري منهنجي ۽ مون جهڙن ٻين جي تربيت لاءِ اوهان رهنمائي ڪندي، پنهنجي خيالن جو اظهار ڪندا، ته لکڻ لاءِ پڙهڻ ڪيترو ضروري آهي؟
روزاني عبرت حيدرآباد، خميس 11 سيپٽمبر 2014ع
