غلام مصطفي ميمڻ
سينيئر رڪن
پوليس ۽ وڏن ماڻهون جي ناجائزن جو قانوني سدباب:
محترم ڀاتي هن محبتي اڱڻ جا. السلام عليڪم. اسان پنهنجي هڪ محترم ميمبر جناب عبدالڪريم چانڍيوجن جو ليک ”ڇا سنڌ جي پوليس ماڻهن جي محافظ آهي يا ڌاڙيل ؟“ پڙهي اهو ضروري سمجهو ته ميمبرس کي قانوني ڄاڻ ڏيون ته جيڪڏهن پوليس يا ڪو با اثر ماڻهون ڪنهن کي ناجائز طور تي ڪنهن جاء يا پوليس اسٽيشن تي غير قانوني طور تي قيد ڪري رکي ٿو ته انهن ناجائزن جي خلاف ڪهڙا قانوني قدم کڻي سگهجن ٿا.
جيڪڏهن ڪو به ماڻهون بغير ڪنهن ڪيس يا ڏوه ۾ گهربل جيڪڏهن پوليس گرفتار ڪري پوليس اسٽيشن تي قيد ٿي ڪري ته اهو پوليس جو عمل غير قانوني گرفتاري جي زمري ۾ اچي ٿي جنهن جي سزا هڪ سال ۽ ٽي هزار رپيا ڏنڍ آهي (انڊر سيڪشن 342.پاڪستان فوجداري قانون 1860،) جيڪڏهن ان ماڻهون کي ٽي ڏينهن يا ان کان وڌيڪ عرصي لاء حبس بيجاء ”غير قانوني قيد “ ۾ رکيو ويو آهي ته ان جي سزا ٻه سال ۽ ڏنڍ آهي (ڏسو سيڪشن 342، پاڪستان فوجداري قانون 1860) جيڪڏهن اهو غير قانوني قيد جو عرصو 10 ڏينهن کان مٿي آهي ته سزا ٽي سال ۽ ڏنڍ آهي ( سيڪشن 344، پاڪستان فوجداري قانون 1860).انهن سڀني ڪيسن ۾ ڪوبه مائٽ جنهن جي درخواست تي غير قانوني قيد ڪيل ماڻهون بازياب ڪريو ويو هوندو.ڪيس (ايف آئي ار ) مٿين قانوني سيڪشنن ۾ رجسٽر ڪرائي سگهي ٿو. ان سان گڏ جنهن ماڻهون کي غير قانوني قيد ۾ رکيو ويو هو، هو به ڪيس رجسٽر ڪرائي سگهي ٿو. مٿين قانون جو اطلاق انهن با اثر ماڻهون يا زميندان تي به ٿئي ٿو جيڪي پنهنجي هارين يا ڀٽيء تي ڪم ڪندڙ مزدورن کي پنهنجي ذاتي قيد خانن ۾ غير قانوني قيد ڪري رکندا آهن يا هٿڪڙِن ۽ ٻيڙين ۾ جڪڙي مزدوري ڪرڻ لاء مجبور ڪندا آهن.
اسلام ۽ اسان جي ملڪي قانون ۾ ان ڳاله جي ڪابه گنجائش نه آهي ته ڏوه ڪرڻ واري جي والد، ڀاء يا ٻين ويجهن عزيزن کي ٿاڻي تي گهرائي حبس بيجا ۾ رکيو وڃي ان وقت تائين جيستائين اصلي ملزم پيش اچي پوي يا گرفتار ٿئي.جيڪڏهن ڪو به مائٽ ملزم جو مٿين صورت حال ۾ ٿاڻي تي بند ڪيو ويو ته اها غير قانوني عمل حبس بيجا جي زمري ۾ ايندو ۽ جنهن پوليس آفيسر اهو ڪيو هوندو اهو مٿين قانوني سيڪشن جي اندر سزا جو حقدار هوندو.
حبس بيجاء يا غير قانوني قيد ۾ رکيل ماڻهون جي مائٽن کي پوليس يا بااثر ماڻهون جو اهو عمل قانوني طورڪورٽ جي ڌيان ۾ ڪيئن آڻڻ گهرجي ؟
ان جو جواب تمام سولو آهي. جنهن ماڻهون جو ڪوبه ويجهو عزيزجيڪڏهن پوليس يا بااثر ماڻهون ٿاڻي تي يا ڪنهن ٻئي جاء تي قيد ڪري حبس بيجاء ۾ رکيو آهي ته اهو مائٽ ان ضلعي جي سيشن جج کي پاڻ يا ڪنهن وڪيل جي ذريعي هڪ درخواست انڍر سيڪشن 491 ڪريمنل پروسڍير ڪوڊ جي تحت جمع ڪرائي ، هڪ ٻئي درخواست تڪڙي ڇاپي هڻڻ جي ان سان گڏ لڳائي.ضروري نه آهي ته اها درخواست انگريزي زبان ۾ هجي . درخواست سنڌي ۽ اردو زبان ۾ به لکي سگهجي ٿي.
اڳ ۾ 491 ڪريمنل پروسڍير ڪوڊ جون درخواستون ٻڌڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جا اختيار صرف عزت مابه هائي ڪورٽ کي هوندا هئا،پر بعد ۾ 2002 ۾ قانون ۾ ترميم ڪري اها اختيار ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن ججن کي ڏنا ويا تاڪي غريب سائل پنهنجي حد ، جنهن حد ۾ غير قانوني طور تي ماڻهون کي رکيو ويو هجي جي ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن جج کي درخواست ڏئي پنهنجو مائٽ يا ٻين پيارن کي غير قانوني قيد ۾ آزاد ڪرائي سگهي. ضروري نه آهي ته درخواست ڏيڻ وارو ان ماڻهون جو مائٽ هجي.دوست به ڏئي سگهن ٿا. غير متعلق ماڻهون جنهن کي ان غير قانوني قيد (حبس بيجاء ) جي باري ۾ خبر هجي ،هو به اها ڳاله ڪورٽ جي ڌيان ۾ درخواست جي ذريعي آڻي سگهي ٿو.
جناب سيشن جج صاحب ان درخواست تي پنهنجي ماتحت جوڍيشل مائجسٽريٽ مان ڪنهن هڪ کي تحريري يا زباني طور حڪم ڪندو ته ٿاڻي يا ٻئي قيد واري جڳه تي ڇاپو هاڻو.مائجسٽريٽ صاحب ڄاڻيل جڳه تي ڇاپو هاڻي ان ڳاله جو تعين ڪندو ته ماڻهون جنهن جي غير قانوني گرفتاري ؤ حبس بيجاء جي باري ۾ ٻڌايو ويو آهي،ڪنهن ڪيس ۾ گهربل ته نه آهي ۽ پوليس هن جي گرفتاري جي ڪا انٽري پوليس روزنمچا رجسٽر ۾ رکي آهي يه نه ،هن جي گرفتاري جو ميمو (مشيرنامو) ٺاهيو آهي يا نه.جڏهن مائجسٽريٽ صاحب کي اهو يقين ٿئي ويندو ته ڪو به قانوني عمل نه ڪيو ويو آهي ۽ ان ماڻهون کي غير قانوني طور تي حبس بيجاء ۾ رکيوويو آهي ته هڪدم ان ماڻهون کي آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏئي پوليس يا بااثر ماڻهون کي پابند ڪندو ته هو ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن جج صاحٻ جي عدالت ۾ تاريخ تي پيش ٿين.
ان تاريخ تي جنهن ماڻهون کي غير قانوني طورقيد ڪيو ويو ،اهو جوڊيشل مائجسٽريٽ جي حڪم مطابق ۽ پوليس وارا يا بااثر ماڻهون جنهن جي نجي جيل مان بي ڏوهي ماڻهون بازياب ڪرايا وايا هوندا،ڊسٽرڪٽ جج وٽ پيش ٿيندا. مائجسٽريٽ به پنهنجي رپورٽ ڏيندو جنهن ۾ هو ان ماڻهون جي غير قانوني قيد واري ڪمپلين جي تائيد ڪندو .ان کان پوء سيشن جج صاحب يا ته ان پوليس وارن تي جن اهو عمل ڪيو ڏنڍ وجهندو وڌيڪ حڪم سان ته اهئي ڏنڍ وارا پيسئا ان حبس بيجاء ۾ رکيل ماڻهون کي ڏنا وڃن.يا وري حبس بيجاء ۾ رکيل ماڻهون جي درخواست تي پوليس کي ايف آئي آرداخل ڪرڻ جو حڪم ڏيندو.
محترم ميمبرس اسان ڪوشش ڪئي آهي ته مٿيون قانوني حل سٺي نموني هن ليک ذريعي سمجهائي سگهون. جيڪڏهن اڃا به ڪو مونجهارو هجي ته مهرباني ڪري پنهنجي رائي ۾ ان جو اظهار ڪندا. سائين عبدالڪريم چانڊيو جن کي خاص طور تي درخواست آهي ان سلسلي ۾. توهان سڀني جي رائي جو شدت سان انتظار رهندو.
محترم ڀاتي هن محبتي اڱڻ جا. السلام عليڪم. اسان پنهنجي هڪ محترم ميمبر جناب عبدالڪريم چانڍيوجن جو ليک ”ڇا سنڌ جي پوليس ماڻهن جي محافظ آهي يا ڌاڙيل ؟“ پڙهي اهو ضروري سمجهو ته ميمبرس کي قانوني ڄاڻ ڏيون ته جيڪڏهن پوليس يا ڪو با اثر ماڻهون ڪنهن کي ناجائز طور تي ڪنهن جاء يا پوليس اسٽيشن تي غير قانوني طور تي قيد ڪري رکي ٿو ته انهن ناجائزن جي خلاف ڪهڙا قانوني قدم کڻي سگهجن ٿا.
جيڪڏهن ڪو به ماڻهون بغير ڪنهن ڪيس يا ڏوه ۾ گهربل جيڪڏهن پوليس گرفتار ڪري پوليس اسٽيشن تي قيد ٿي ڪري ته اهو پوليس جو عمل غير قانوني گرفتاري جي زمري ۾ اچي ٿي جنهن جي سزا هڪ سال ۽ ٽي هزار رپيا ڏنڍ آهي (انڊر سيڪشن 342.پاڪستان فوجداري قانون 1860،) جيڪڏهن ان ماڻهون کي ٽي ڏينهن يا ان کان وڌيڪ عرصي لاء حبس بيجاء ”غير قانوني قيد “ ۾ رکيو ويو آهي ته ان جي سزا ٻه سال ۽ ڏنڍ آهي (ڏسو سيڪشن 342، پاڪستان فوجداري قانون 1860) جيڪڏهن اهو غير قانوني قيد جو عرصو 10 ڏينهن کان مٿي آهي ته سزا ٽي سال ۽ ڏنڍ آهي ( سيڪشن 344، پاڪستان فوجداري قانون 1860).انهن سڀني ڪيسن ۾ ڪوبه مائٽ جنهن جي درخواست تي غير قانوني قيد ڪيل ماڻهون بازياب ڪريو ويو هوندو.ڪيس (ايف آئي ار ) مٿين قانوني سيڪشنن ۾ رجسٽر ڪرائي سگهي ٿو. ان سان گڏ جنهن ماڻهون کي غير قانوني قيد ۾ رکيو ويو هو، هو به ڪيس رجسٽر ڪرائي سگهي ٿو. مٿين قانون جو اطلاق انهن با اثر ماڻهون يا زميندان تي به ٿئي ٿو جيڪي پنهنجي هارين يا ڀٽيء تي ڪم ڪندڙ مزدورن کي پنهنجي ذاتي قيد خانن ۾ غير قانوني قيد ڪري رکندا آهن يا هٿڪڙِن ۽ ٻيڙين ۾ جڪڙي مزدوري ڪرڻ لاء مجبور ڪندا آهن.
اسلام ۽ اسان جي ملڪي قانون ۾ ان ڳاله جي ڪابه گنجائش نه آهي ته ڏوه ڪرڻ واري جي والد، ڀاء يا ٻين ويجهن عزيزن کي ٿاڻي تي گهرائي حبس بيجا ۾ رکيو وڃي ان وقت تائين جيستائين اصلي ملزم پيش اچي پوي يا گرفتار ٿئي.جيڪڏهن ڪو به مائٽ ملزم جو مٿين صورت حال ۾ ٿاڻي تي بند ڪيو ويو ته اها غير قانوني عمل حبس بيجا جي زمري ۾ ايندو ۽ جنهن پوليس آفيسر اهو ڪيو هوندو اهو مٿين قانوني سيڪشن جي اندر سزا جو حقدار هوندو.
حبس بيجاء يا غير قانوني قيد ۾ رکيل ماڻهون جي مائٽن کي پوليس يا بااثر ماڻهون جو اهو عمل قانوني طورڪورٽ جي ڌيان ۾ ڪيئن آڻڻ گهرجي ؟
ان جو جواب تمام سولو آهي. جنهن ماڻهون جو ڪوبه ويجهو عزيزجيڪڏهن پوليس يا بااثر ماڻهون ٿاڻي تي يا ڪنهن ٻئي جاء تي قيد ڪري حبس بيجاء ۾ رکيو آهي ته اهو مائٽ ان ضلعي جي سيشن جج کي پاڻ يا ڪنهن وڪيل جي ذريعي هڪ درخواست انڍر سيڪشن 491 ڪريمنل پروسڍير ڪوڊ جي تحت جمع ڪرائي ، هڪ ٻئي درخواست تڪڙي ڇاپي هڻڻ جي ان سان گڏ لڳائي.ضروري نه آهي ته اها درخواست انگريزي زبان ۾ هجي . درخواست سنڌي ۽ اردو زبان ۾ به لکي سگهجي ٿي.
اڳ ۾ 491 ڪريمنل پروسڍير ڪوڊ جون درخواستون ٻڌڻ ۽ ان تي عمل ڪرڻ جا اختيار صرف عزت مابه هائي ڪورٽ کي هوندا هئا،پر بعد ۾ 2002 ۾ قانون ۾ ترميم ڪري اها اختيار ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن ججن کي ڏنا ويا تاڪي غريب سائل پنهنجي حد ، جنهن حد ۾ غير قانوني طور تي ماڻهون کي رکيو ويو هجي جي ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن جج کي درخواست ڏئي پنهنجو مائٽ يا ٻين پيارن کي غير قانوني قيد ۾ آزاد ڪرائي سگهي. ضروري نه آهي ته درخواست ڏيڻ وارو ان ماڻهون جو مائٽ هجي.دوست به ڏئي سگهن ٿا. غير متعلق ماڻهون جنهن کي ان غير قانوني قيد (حبس بيجاء ) جي باري ۾ خبر هجي ،هو به اها ڳاله ڪورٽ جي ڌيان ۾ درخواست جي ذريعي آڻي سگهي ٿو.
جناب سيشن جج صاحب ان درخواست تي پنهنجي ماتحت جوڍيشل مائجسٽريٽ مان ڪنهن هڪ کي تحريري يا زباني طور حڪم ڪندو ته ٿاڻي يا ٻئي قيد واري جڳه تي ڇاپو هاڻو.مائجسٽريٽ صاحب ڄاڻيل جڳه تي ڇاپو هاڻي ان ڳاله جو تعين ڪندو ته ماڻهون جنهن جي غير قانوني گرفتاري ؤ حبس بيجاء جي باري ۾ ٻڌايو ويو آهي،ڪنهن ڪيس ۾ گهربل ته نه آهي ۽ پوليس هن جي گرفتاري جي ڪا انٽري پوليس روزنمچا رجسٽر ۾ رکي آهي يه نه ،هن جي گرفتاري جو ميمو (مشيرنامو) ٺاهيو آهي يا نه.جڏهن مائجسٽريٽ صاحب کي اهو يقين ٿئي ويندو ته ڪو به قانوني عمل نه ڪيو ويو آهي ۽ ان ماڻهون کي غير قانوني طور تي حبس بيجاء ۾ رکيوويو آهي ته هڪدم ان ماڻهون کي آزاد ڪرڻ جو حڪم ڏئي پوليس يا بااثر ماڻهون کي پابند ڪندو ته هو ڊسٽرڪٽ ؤ سيشن جج صاحٻ جي عدالت ۾ تاريخ تي پيش ٿين.
ان تاريخ تي جنهن ماڻهون کي غير قانوني طورقيد ڪيو ويو ،اهو جوڊيشل مائجسٽريٽ جي حڪم مطابق ۽ پوليس وارا يا بااثر ماڻهون جنهن جي نجي جيل مان بي ڏوهي ماڻهون بازياب ڪرايا وايا هوندا،ڊسٽرڪٽ جج وٽ پيش ٿيندا. مائجسٽريٽ به پنهنجي رپورٽ ڏيندو جنهن ۾ هو ان ماڻهون جي غير قانوني قيد واري ڪمپلين جي تائيد ڪندو .ان کان پوء سيشن جج صاحب يا ته ان پوليس وارن تي جن اهو عمل ڪيو ڏنڍ وجهندو وڌيڪ حڪم سان ته اهئي ڏنڍ وارا پيسئا ان حبس بيجاء ۾ رکيل ماڻهون کي ڏنا وڃن.يا وري حبس بيجاء ۾ رکيل ماڻهون جي درخواست تي پوليس کي ايف آئي آرداخل ڪرڻ جو حڪم ڏيندو.
محترم ميمبرس اسان ڪوشش ڪئي آهي ته مٿيون قانوني حل سٺي نموني هن ليک ذريعي سمجهائي سگهون. جيڪڏهن اڃا به ڪو مونجهارو هجي ته مهرباني ڪري پنهنجي رائي ۾ ان جو اظهار ڪندا. سائين عبدالڪريم چانڊيو جن کي خاص طور تي درخواست آهي ان سلسلي ۾. توهان سڀني جي رائي جو شدت سان انتظار رهندو.
