پارٽ ڏهون (آخري)
باب الاسلام (سنڌ) ۾ (توحيد ، تصوف) ۽ سُر ۽ سنگيت ! ۽ (سنڌ) تي هر حملا آور قوم جو ثقافتي، لساني ، مذهبي ۽ سياسي اثر (تواريخ جي ورقن جي اڀياس اُنهن لاءِ... جيڪي نيوٽرل آهن، هڪ پاسي سوچ يا ذهنيت نٿا رکن ۽ بس (سچ ڇا آهي؟ اُهو پڙهڻ چاهين ٿا).
مرزا غالب صوفي ڪونه هو پر هن به سلسليوار هلندڙ اصول تحت ان وقت جا صوفي ازم (صوفيت) تي مُبني ڳالهيون ، حققتون، ۽ ڪلام، راڳ جا ڪتاب پڙهيا هُئا ان ڪري زماني جي دستور موجب سندس ڪلامن ۾ به تصوف جو رنگ ملي ٿو. بقول (حالي) کيس انهي صوفيت مبني خيالن ۾ (مرزا غالب) کي نه صرف پنهنجي هم عصر، پر ٻارهين ۽ تيرهين صديءَ جي تمام شاعرن ۾ ممتاز بڻائي ڇڏيو. ڇو جو سندس شاعريءَ ۾ الله جي وحدانيتن جنت ۽ دوزخ ۽ حورن جو ذڪر به ملي ٿو. سندس (تصور خدا)، به افلاطون جي (تصور خدا) جي ويجهو رهيو آهي.
شاعريءَ ۾ مرزا غالب ڪنهنجو به شاگرد نه هو هو نجوم ۽ تصوف سترص رکندو هو، ڳاله سان ڳاله گهڙڻ جي هُنر جو ماهر هو، هو هڪ فلسفي شاعر هو ۽ سندس ذهانيت جا مختلف پاسا هُئا. سندس شاعريءَ ۾ جتي محبوب جو ذڪر آهي اُتي رقيب به آهي ته خدا جي وحدانيت جو ذڪر به ملندو. مرزا کي فارسي شاعريءَ سان ايترو ته لڳاءُ هو جو هُن جي هميشه خواهش هُئي ته هو هن جي شاعرانه قابليت جو اندازو سندس فارسي شاعريءَ مان لڳايو وڃي.
اسلام کان پهرئين به عربن ۾ (شعر ۽ نثر) موجود هو. شاعريءَ سان گڏ، نثر ۾ هنن جا (ڪاهنن) تي قول ته موجود هُئا پر اُهي بي اثرائتا هُئا تعقل ۽ تدبر کان بلڪل عاري هُئا پر جڏنهن (قرآن شريف) سامهون آيو ته سڀ حيران ٿي ويا ته ان کي ادب جي ڪهڙي (صنف) ۾ وجهجي. ناقابل انڪار تاثير جو خيال ڪندا هُئا ته اُن کي (شعر ۽ سحر) جي خاني ۾ رکي ڇڏيندا هُئا. حالنه (قرآن پاڪ) جي آيتن جو (شعر ۽ سحر) واسطو ئي ڪون هو. نثر جي ظاهري شڪل تي نظر وجهندا هُئا ته (قول قاهن) کان علاوه سند عقل ۾ ٻي ڳالهه پئدا ئي ڪانه ٿيندي هُئي. جتي گهري معنيٰ ۽ مطلب سامهون ايندا هُئا ۽ جڏنهن سندند هُئي ته هو اُن کي (اساطير الولين) يعني (پهرين ماڻن جون آکاڻيون) چئي جان ڇڏائيندا هُئا.
پر اها قرآن شريف جي بُلندي ئي هُئي ته جنهن پهريون ڀيرو حضرت انسان کي (غور ۽ فڪر) ڪرڻ تي راغب ڪيو هو، کين (ڪائنات) جي مشاهدي تي همٿايو هو، زندگيءَ جو مقصد سمجهايو هو، اخلاق ۽ انساني قدرن کي اُڀاريو هو جنهن جي ڪري حضرت انسان (برضا و رعبط) پنهنجي (ارادن ۽ پنهنجي اعمالن) جون حدون قبول ڪرڻ تي آماده ٿي ويو ۽ اهو (شعور ۽ رُجهان) جيڪو (قُرآن پاڪ) پئدا ڪيو هو ۽ جيڪو جدت، بلڪه (انقلاب آفرينيءَ) جي جان آهي اُن کي پيش ڪرڻ ۽ مخاطب جي (دل و دماغ) ۾ لاهڻ جو وسيلو بڻيو. قرآن ۾ نه ته (سحر) آهي، نه (بحر) نه ئي (وزن) ، نه (قافيو) نه (رديف) ۽ هو (قول ڪاهن) جي وزن کان به آزاد آهي.
قرآن جو (قالب) نثر جو آهي، جيڪو ننڍن نڍن (پرسائيزڊ جملن) تي مشتمل آهي، اهڙا (نثري جُملا) جيڪي پاڻ ۾ ملائي پڙهڻ وقت (نغمه ۽ صوت) جي لحاظ کان هڪ ٻئي جي نظير معلوم ٿين ٿا. اسلام جيڪي (ثقافتي ۽ معاشرتي) اقدار زماني کي ڏنا، انهن کان مرعوب ۽ متاثر ٿي، اُهي عرب شاعرجيڪي (زلف گره گير، نگه نيم باز، خنجر و آبرو، لب و رخسار، حسن ۽ عشق) جي چرچن ڪري مشهور هُئا، سي پوءِ (حمد باري تعاليٰ، منقبت رسول صلي الله عليه وسلم، اخلاق جو فضيلتون، حڪايتون، سُلوڪ ۽ معرفت) جهڙن موضوعن تي طبع آزمائي ڪرڻ لڳا، جنهنجي آخري صورت اسان کي (با ب الاسلام سنڌ) ۾ 712ع کان عباسين جي چوٿئين خليفي معتصم با الله تائين ڏسڻ ۾ آيا ۽ مولودن جي صورت ۾ (حمد و ثنا جي صورت ۾ مليا. جيڪي پوءِ معتسم با الله، ميرن، نادر شاه ۽ سومرن جي ادوارن ۾ صوفي ڪافي، (سور سنگيت ۽ شاعري) ۽ تشبيب ڪافي يعني (عاشق، معشوق، حسن) واري رواجي تشبيب ڪافي۽ ۾ ڏسڻ ۾ اچن ٿا. جنهن جو گهڻي ڀاڱي ڦهلاءُ به )سرائڪي ماءُ ٻولي) ڳالهائيندڙ سنڌين ۾ ملي ٿو.
تحير، تحقيق ۽ اڀياس لاءِ مدد وٺڻ جا ڪتابي حوالا :
1.معارف النغمات (محمد نواب علي خان)
2. سنڌي ادب جي تواريخ (ميمڻ عبالمجيد سنڌي)
3. آئين اڪبري (ابو الفضل)
4. سنڌي موسيقيءَ جي مختصر تاريخ ( ڊاڪٽر بني بخش بلوچ)
5. سنڌي موسيقيءَ جي روايت ۽ شاه جي رسالي جا سُر (آغا سليم)
6. سنڌي موسيقيءَ جي اوسر (ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ)
7. حضرت امير خسرو ڪا علم موسيقي (ملڪ رشيد)
9. سنڌي ادب جي تاريخ (ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ)
10. تاريخ زبان و ادب (پرفيسر انجم جميل احمد)
11. عالب سي عالم ارواح ۾ ايڪ مڪالما (ڊاڪٽر عبدالستار نيازي)
12. تفسير ماجدي (مولانا عبدالماجد دريا آبادي)
13. جوش شرح ديوان غالب (ملسياني)
