جبار آزاد منگي
سينيئر رڪن
حسيب ناياب منگي
شيخ اياز سنڌي ادب جو اُهو چنڊ، جنهن پنهنجي نروار ٿيڻ سان ئي شعوري ڪرڻن کي اهڙي طرح ته جرڪايو جو سندس ٻالڪپڻي واري وهيءَ ۾ ئي پڙهندڙن جو حلقو حيراني ۾ اچي ويو هو ته ڇا عمر اٿس ڇا ڏات! ڏات ڌڻين جي ڏيهه ۾ هُو اهڙو ڏات ڌڻي ٿي اُڀريو جو سنڌ ۽ هند ته ڇا پر جتي جتي سنڌي ادب جي روشني پوڻ لڳي، تنهن تنهن ديس ۾ نانءُ ڪڍيو. هن جي غير معمولي ڏات اهڙو ته ڏانءُ ڏنو جو سندس تخليق سنڌ جي نوجوانن جي ذهن ۾ انقلاب برپا ڪري ڇڏيو. گهٽيءَ گهٽيءَ مان سندس گيتن جي هٻڪار آئي ۽ سنڌ جو هر ماڻهو شيخ اياز جو مشتاق بڻيو. شاعري جي ڏيهه ۾ هو جديد سنڌي شاعري جو اڳواڻ بڻيو ته سندس نثر جي چاشني جن چکي سي پڻ اُهو چوڻ لڳا ته اياز جو نثر به نظم جيان جڳ ۾ پڌرو آهي. هن جون ڪهاڻيون عام جيوت ۽ سورن جي عڪاسي ڪرڻ لڳيون ۽ ماڻهن مڃيو ته ادب ۾ جتي سندس سوچ پهچي ٿي تنهن صنف کي هو بي مثال ٿو ڪري ڇڏي.
شيخ اياز جي ڏات شڪارپور ۾ نکري، هن هتان جي خوبصورت ماحول کي اکين سان ڏٺو ۽ تشبيهه ڏئي فڪر جي جوت کي سڀ جي سامهون آڻي پيار جي روشن راهه ڏيکاري. سندس تخليقي پورهئي ۾ ڪٿي ظاهر ته ڪٿي گهڻي ڀاڱي پوشيده هن شهر جا رنگ ۽ ڍنگ نظر اچن ٿا. هُو هتان جي سِڪ ۽ قرب واري ماحول ۾ ڄميو هو، سوڙهين گهٽين ۾ گهمي قدرت جي ڪاريگري کي پَسيو هيائين.
جت سجُ ڦلا ٿي نڪري ٿو،
۽ آڳ الا ٿي نڪري ٿو.
جت ڏينهن ڪڙهائيءَ جئين ڪڙهن،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي.
اُهو دور به آيو جو شيخ اياز سنڌ ۾ اُهو شاعر ٿي اُڀريو، جنهن نئين نسل ۾ ديس سان پيار ڪري مٿس سر ساهه وارڻ جو نئون جوش ۽ جذبو پيدا ڪيو. ”سنڌ ديس جي ڌرتي“ جهڙا انيڪ شعر لکي هن جڳ کي حيران ڪري ڇڏيو ته هر وات تي ڪهڙي نموني سندس سرجيل سٽون عام ٿيون ۽ ڏاڍن لاءِ للڪار بڻجي پوري سنڌ مان ٻڌڻ ۾ آيون. تڏهن ئي ته سندس گهڻا ئي شعر يا ڪتاب پابندي هيٺ آيا:
سهندو ڪير ميار او يار،
سنڌڙي تي سر ڪير نه ڏيندو.
شيخ اياز جي شاعري سندس دل جي جذبن ۽ اندر جي احساسن جو آئينو آهي. هو پنهنجي ڳالهه کي وڏي جذبي سان ڪاغذ تي اُڪاري، جذبن جي رنگن جا مفهوم سمجهائي ويو. کل ۽ خوشيءَ جا عڪس، ڏکن ۽ غمن جي تجربن جي تشريح ۽ سونهن سندس سوچن ۾ گهڻو رهندا نظر ٿا اچن. تڏهن ئي ته ههڙا شعر اڄ به پڙهيا وڃن ٿا ته دل کي ول جيان وڪوڙي وڃن ٿا.
انسانيت جي ڳالهه ڪندي هن ڪيئي دفتر عام ڪيا، ڀلائي، بهتري ۽ پنهنجائپ جا پيغام به کوڙ ڏئي ويو، حقيقت جو اظهار ته ڪجهه هن طرح به ڪري ويو آهي ته:
هي جهيڙا جهٽا صديءَ جا، ٿي ويندا ڪاغذ رديءَ جا،
سڀ پوندا تنهنجي ڳٽ ڳچيءَ، جيڪي به تصور بديءَ جا.
انسان ان ڳالهه لاءِ پابند آهي ته هو پنهنجي من ۾ ڪنهن جي لاءِ زنگ نٿو رکي سگهي. ٻيائي کي من مان ڪڍي ٻاهر ڦٽو ڪرڻ سندس بهترين خوبي تسليم ڪئي وڃي ٿي، مگر انسان پنهنجي ان خوبي کي وساري ويهي رهيو ته اياز به پکين جو مثال ڏيندي چيو هو ته:
ڏس ته گڏجي هو پکي سڀ، ڪئن نه ڍوري تي لهن ٿا،
ڪو حسد تن ۾ نه آهي، ڪئن نه هڪ ٻئي کي سهن ٿا.
شيخ اياز جون تخليقون جتي محبت ۽ پيار جون پرچارڪ آهن اُتي وطن دوستيءَ جو اعليٰ مثال پڻ قائم ڪن ٿيون. سندس ڪلام ۾ انسان دوستي جو پيغام اُهو ثابت ٿو ڪري ته هي شاعري هر دور جي ماڻهن لاءِ اونداهيءَ ۾ لاٽ مثل آهي. اڄ جي دور ۾ ڇا اسان شيخ اياز جي شاعريءَ مان حق سچ جو پيغام پروڙي ان تي عمل ڪري نٿا سگهون؟
جزا ۽ سزا ۾ هجي، جي هن کي ايمان،
جبر ائين انسان، ڪنهن تي ڪري ڪينڪي
شيخ اياز سنڌي ادب جو اُهو چنڊ، جنهن پنهنجي نروار ٿيڻ سان ئي شعوري ڪرڻن کي اهڙي طرح ته جرڪايو جو سندس ٻالڪپڻي واري وهيءَ ۾ ئي پڙهندڙن جو حلقو حيراني ۾ اچي ويو هو ته ڇا عمر اٿس ڇا ڏات! ڏات ڌڻين جي ڏيهه ۾ هُو اهڙو ڏات ڌڻي ٿي اُڀريو جو سنڌ ۽ هند ته ڇا پر جتي جتي سنڌي ادب جي روشني پوڻ لڳي، تنهن تنهن ديس ۾ نانءُ ڪڍيو. هن جي غير معمولي ڏات اهڙو ته ڏانءُ ڏنو جو سندس تخليق سنڌ جي نوجوانن جي ذهن ۾ انقلاب برپا ڪري ڇڏيو. گهٽيءَ گهٽيءَ مان سندس گيتن جي هٻڪار آئي ۽ سنڌ جو هر ماڻهو شيخ اياز جو مشتاق بڻيو. شاعري جي ڏيهه ۾ هو جديد سنڌي شاعري جو اڳواڻ بڻيو ته سندس نثر جي چاشني جن چکي سي پڻ اُهو چوڻ لڳا ته اياز جو نثر به نظم جيان جڳ ۾ پڌرو آهي. هن جون ڪهاڻيون عام جيوت ۽ سورن جي عڪاسي ڪرڻ لڳيون ۽ ماڻهن مڃيو ته ادب ۾ جتي سندس سوچ پهچي ٿي تنهن صنف کي هو بي مثال ٿو ڪري ڇڏي.
شيخ اياز جي ڏات شڪارپور ۾ نکري، هن هتان جي خوبصورت ماحول کي اکين سان ڏٺو ۽ تشبيهه ڏئي فڪر جي جوت کي سڀ جي سامهون آڻي پيار جي روشن راهه ڏيکاري. سندس تخليقي پورهئي ۾ ڪٿي ظاهر ته ڪٿي گهڻي ڀاڱي پوشيده هن شهر جا رنگ ۽ ڍنگ نظر اچن ٿا. هُو هتان جي سِڪ ۽ قرب واري ماحول ۾ ڄميو هو، سوڙهين گهٽين ۾ گهمي قدرت جي ڪاريگري کي پَسيو هيائين.
جت سجُ ڦلا ٿي نڪري ٿو،
۽ آڳ الا ٿي نڪري ٿو.
جت ڏينهن ڪڙهائيءَ جئين ڪڙهن،
سو ديس مسافر منهنجو ڙي.
اُهو دور به آيو جو شيخ اياز سنڌ ۾ اُهو شاعر ٿي اُڀريو، جنهن نئين نسل ۾ ديس سان پيار ڪري مٿس سر ساهه وارڻ جو نئون جوش ۽ جذبو پيدا ڪيو. ”سنڌ ديس جي ڌرتي“ جهڙا انيڪ شعر لکي هن جڳ کي حيران ڪري ڇڏيو ته هر وات تي ڪهڙي نموني سندس سرجيل سٽون عام ٿيون ۽ ڏاڍن لاءِ للڪار بڻجي پوري سنڌ مان ٻڌڻ ۾ آيون. تڏهن ئي ته سندس گهڻا ئي شعر يا ڪتاب پابندي هيٺ آيا:
سهندو ڪير ميار او يار،
سنڌڙي تي سر ڪير نه ڏيندو.
شيخ اياز جي شاعري سندس دل جي جذبن ۽ اندر جي احساسن جو آئينو آهي. هو پنهنجي ڳالهه کي وڏي جذبي سان ڪاغذ تي اُڪاري، جذبن جي رنگن جا مفهوم سمجهائي ويو. کل ۽ خوشيءَ جا عڪس، ڏکن ۽ غمن جي تجربن جي تشريح ۽ سونهن سندس سوچن ۾ گهڻو رهندا نظر ٿا اچن. تڏهن ئي ته ههڙا شعر اڄ به پڙهيا وڃن ٿا ته دل کي ول جيان وڪوڙي وڃن ٿا.
انسانيت جي ڳالهه ڪندي هن ڪيئي دفتر عام ڪيا، ڀلائي، بهتري ۽ پنهنجائپ جا پيغام به کوڙ ڏئي ويو، حقيقت جو اظهار ته ڪجهه هن طرح به ڪري ويو آهي ته:
هي جهيڙا جهٽا صديءَ جا، ٿي ويندا ڪاغذ رديءَ جا،
سڀ پوندا تنهنجي ڳٽ ڳچيءَ، جيڪي به تصور بديءَ جا.
انسان ان ڳالهه لاءِ پابند آهي ته هو پنهنجي من ۾ ڪنهن جي لاءِ زنگ نٿو رکي سگهي. ٻيائي کي من مان ڪڍي ٻاهر ڦٽو ڪرڻ سندس بهترين خوبي تسليم ڪئي وڃي ٿي، مگر انسان پنهنجي ان خوبي کي وساري ويهي رهيو ته اياز به پکين جو مثال ڏيندي چيو هو ته:
ڏس ته گڏجي هو پکي سڀ، ڪئن نه ڍوري تي لهن ٿا،
ڪو حسد تن ۾ نه آهي، ڪئن نه هڪ ٻئي کي سهن ٿا.
شيخ اياز جون تخليقون جتي محبت ۽ پيار جون پرچارڪ آهن اُتي وطن دوستيءَ جو اعليٰ مثال پڻ قائم ڪن ٿيون. سندس ڪلام ۾ انسان دوستي جو پيغام اُهو ثابت ٿو ڪري ته هي شاعري هر دور جي ماڻهن لاءِ اونداهيءَ ۾ لاٽ مثل آهي. اڄ جي دور ۾ ڇا اسان شيخ اياز جي شاعريءَ مان حق سچ جو پيغام پروڙي ان تي عمل ڪري نٿا سگهون؟
جزا ۽ سزا ۾ هجي، جي هن کي ايمان،
جبر ائين انسان، ڪنهن تي ڪري ڪينڪي
