گهوٽڪي تاريخ جي آئيني ۾ History Of Ghotki گهوٽڪي شھر سنڌ جي راجا چچ ابن سيلاج برهمڻ جي ايلچي "هٿ سام " سن 15ھ ۾ ٻڌايو هو ۔ سن 10ھ ۾ حضرت عمر ابن خطاب رضہ سنڌ کي فتح ڪرڻ لاء عثمان ابن عاص ثقفي ۽ مُغيره ابن عاص کي روانو ڪيو هو ۔ هي ديبل بندر ”ٺٽي“ کان درياهي رستي سان الور (اروڙ) جي قلعي تي ڪاهي آيا ۔ سخت لڙائي لڳي ۔ مغيره ، سام جي هٿان شھادت جو جام پيتو ۔ اسلامي لشڪر موجوده گهوٽڪي جو رخ رکيو ، اُنهيءَ ھنڌ تي وڏو ٻيلو هو ، هنن درياه جي ڪپ تي اچي خيما کوڙيا ۔ ان وقت درياه ماٿيلي ۽ گهوٽڪي جي لڳ وهندو هو ۔ڪفار جي لشڪر سن 15ھ ۾ اسلامي لشڪر کي تڙي ، انهي هنڌ تي هڪ فوجي ڪئمپ قائم ڪئي ۔ ٿوري وقت ۾ اهو فوجي اڏو ختم ٿي ويو ۔ سن 16ھ ۾ علائقي جي جدا جدا قومن هن ڳوٺ کي آباد ڪيو ۔ پر چند وجوهات ۽ سببن ڪري ڪافي وقت هن ڳوٺ ۾ ويراني واڪا ڪرڻ لڳي۔ سن 73ھ ۾ چند ميربحرن هن کي "مياڻي " جو نالو ڏئي رهائش اختيار ڪئي ۔ درياه جي رُخ ڦيرائڻ ڪري اھي مجبورن لڏي ويا ۔ وري ڳوٺ رڻ پٽ جي صورت اختيار ڪئي ۔ سن 93ھ (712ع) ۾ محمد بن قاسم ، راجا ڏھر کي فاش شڪست ڏئي ، سنڌ کي "باب الاسلام " قرار ڏنو ۔ راجا ڏھر جي پٺ مان گهوٽ ابن صمد ابن پاتيل هندو ، هن علائقي ۾ رهندو هو ، ان عربن جي هٿ تي خوشي سان اسلام قبول ڪيو ۔ گھوٽ مسمات ايمنا سان شريعت محمّدي موجب نڪاح ڪيو ، ان مان "تھمير" نالي پُٽ پيدا ٿيس ، اُتانهون گهوٽا قوم جي شروعات ٿي ۔ عربن گهوٽن کي وڏيون جاگيرون عطا ڪيون ۔ هنن پنهنجي وڏي "ڏھر " نسبت سان هن ڳوٺ کي "ڏھر والي " جو نالو ڏنو ۔ سلطان خان عباسي ۽ عادل خان گهوٽو جي وقت تائين ، ساڳي نالي سان مشھور رهيو ۔ گهوٽا قوم جي واڌاري ۽ ترقي سبب سن 923ھ ۾ ڏھر والي جو نالو ڦري "گهوٽڪي" ٿيو ۔ اعليٰ حضرت مبارڪ شاه دهلوي ( بغدادي بادشاه) سن 1007ھ ۾ وفات ۾ عادل پور ۾ برقعو مٽايو ۔ سندن وڏو فرزند سيد جعفر شاه ، "چڪ جعفر شاه" تعلقي اوٻاوڙي ۾ سڪونت اختيار ڪئي ، باقي ٻن فرزندن سيد جمال شاه ۽ سيد ڪمال شاه ٻئي ڀائر عادلپور مان هجرت ڪري ، جمشيره موجوده گُبلي ۾ رهائش اختيار ڪئي ۔ مهراڻ جي موجن ، ڇوھ ۽ ڇولين ، لس ۽ ليٽ جي ڪري وسندڙ وهڻ ، ڪوٽ ، عاليشان عمارتون ۽ قبرستان سنڌو درياه جي پيٽ ۾ اچي ويا ۔ سن 1065ھ ۾ سادات جمشيره کان ڇڏي ، موجوده اوڍر والي جيڪا اوڍر خان گهوٽہ جي حد هئي ، اُتي اچي رهيا ۔ سيد ابو جمال محمد مبارڪ شاه (نهري شاه) جي شھره آفاق شھرت ۽ ڪشف ڪرامت ڏسي پري پري جا ماڻھو چقمق وانگر ڇڪجي مريد ٿيڻ لڳا ۔ قليل عرصي ۾ ھن ننڍڙي ڳوٺ ھڪ خوبصورت شھر جي صورت اختيار ڪئي ۔ ان دور ۾ چار گهوٽہ ڀائر زميندار ۽ رهائي رسائي جا مالڪ هئا 1: حسين خان گهوٽو ( جنهن جي نالي حسين ٻيلي ڳوٺ ، ديھ ۽ يو ۔ سي موجود آھي ) 2:قاسم خان گهوٽو (جنهن جي نالي قاسم پور / قاسم والي ) 3 رحم علي خان گهوٽو ( جنهن جي نالي رحموالي محلو موجود آھي ) 4:اوڍر خان گهوٽو ( جنهن جي نالي اوڍر والي موجود آھي) حسين خان قوم جو پڳدار هو ، سندس پشت مان گهوٽا قوم جو چيف سردار محمود خان گهوٽو (المعروف سخي سردار محمدڻ فقير گهوٽو) موجود آھي ( هن وقت سردار محمودخان جو فرزند گهوٽا قبيلي جو پڳدار چيف سردار ستار بخش خان عُرف سخي سردار فقير شھنشاه بابا ارشاد علي خان گهوٽو آھي) ۔ دنيا ۾ دستور ٿي چڪو آھي تہ اڄڪلھ دولت جي آڌار تي معمولي ماڻھو بہ پاڻ کي سردار سڏائڻ ۾ دير نہ ڪندا آھن ۔ ڀل ٻيا ڪيترائي دعويدار ڇونہ هجن پر گهوٽا قبيلي جو صحيح ۽ حقيقي سردار محمود خان گهوٽو عُرف سخي سردار محمدڻ فقير آھي ، پاڻ شاعر ، اديب ، مفڪر ، دانشور ، صوفي فقير ، الله وارو انسان ، مهمان نواز ۽ سخي مرد آھي ۔ گهوٽہ (خاص طور حُسين خان ۽ سندس اولاد ، جن شھر جون جايون مرشدن حوالي ڪري حسين ٻيلي اچي وسائي) ڪثرت سان سيد مبارڪ شاه (نهري شاه ) جا مريد ٿي ، پنهنجون عاليشان عمارتون ، زمينون سادات حوالي ڪري پاڻ شھر کان ٻاهر رهڻ لڳا ۔ سادات جي عقيدت ۽ محبت ، مراد ۽ مڃتا جي ڪري ، گهوٽڪي جو نالو ڦري ، "لوء صاحبان " ٿيو ۔ حضرت مبارڪ شاه جيلاني ( نهري شاه) رحہ سن 1090ھ ۾ انتقال ڪيو ۔ کين ديھ اوڍر والي جي حد شهر ۾ دفن ڪيو ويو ۔ اڄ بہ سندن درگاه زيارت گاه خاص و عام آھي ۔ سن 1843ع ۾ انگريزن سنڌ فتح ڪئي ۔ سال 1878ع ڌاري سر چارلس نيپيئر گهوٽڪي منزل گاه ۾ منزل انداز ٿيو ۔ سڄي شھر جا هندو ۽ مسلمان هُن سان ملڻ ۽ تحفہ ڏيڻ ويا ۔ مگر سيد صالح شاه عُرف مولا رکيو (متوفي سن 1277ھ) ۾ ساڻس ملڻ نہ ويو ۔ انهي ڳالھ تي هن کي سخت ڪاوڙ لڳي ۽ سادات جون پراڻيون سندون رد ڪري لوء صاحبان جو نالو ڦيرائي ٻيهر رڪارڊ ۾ گهوٽڪي داخل ڪرايو ، جيڪو تاحال هلي رهيو آھي ۔ (اقتباس : ڪتاب جو نالو ، "سيئي سڪان ساريان " ، ليکڪ علامہ سيد اظھر گيلاني ، صفحو نمبر 295 کان 299 تائين )
