ضراب حيدر ڀٽائي جي رسالي ۾ آيل نباتات جون تصويرون

ڪانڊيرو
تحرير. رضا خاصخيلي

سنڌ ۾ هي ٻوٽو عام جام هر هنڌ ملي ٿو. هي ٻوٽو ٻن فوٽن کان چئن پنجن فوٽن تائين ڊگهو ٿيندو آهي. هن جي ٿڙ مان ڪيتريون ئي ٽاريون ڦٽي نڪرن ٿيون . ٽارين تي ننڍا ننڍا ميندي جي پنن جهڙا پن ٿيندا آهن . گل سنهڙا هلڪي گلابي رنگ جا گلاب جي گل جهڙا پر تمام ننڍا جهليندو آھي. ميوو ڪنڊي جي وڻ جي سڱرين جهڙو پر اهي تمام ننڍڙيون ۽ سنهڙيون سڱريون هونديون آھن . اٺ ۽ ٻڪريون هن ٻوٽي کي چاھ سان کائينديون آھن . سخت جان اهڙو جو ڪڏهن ڪڏهن روڊ چيري ٻاهر نڪرندي ڏٺو ويو آھي . هي مٺي زمين جي خشڪي جو ٻوٽو آھي. بغير پاڻي جي ڪيترو عرصو زندھ رهڻ جي طاقت رکي ٿو . هن جي پاڙ تمام گهڻي هيٺ ويندي آھي. سنها ڪنڊا جهجها هوندا اٿس . انڪري ئي هن ٻوٽي تي ڪانڊيرو نالو پيل ٿو ڏسجي.
ڪانڊيرو ٻهراڙي ۾ حڪمت طور پڻ ڪم ايندو آھي. ٻھراڙي جا ماڻهو اڪثر هن کي مختلف بيمارين ۾ دوا طور ڪم ڪتب آڻيندا آھن .
مددي ڪتاب .

لطيفي انسائيڪلو پيڊيا . ليکڪ . بدر ڌامراهو . پبلشر روشني . 2007
شاھ جي رسالي جي نباتات . ليکڪ. پرتم پياسي . پبلشر ثقافت کاتو حڪومت سنڌ . 2013

 

تحرير: رضا خاصخيلي
اڪ.
هي هڪ قسم جو ٻوٽو آهي . جهڳٽي جي صورت ۾ ڦٽندو آھي .هن ٻوٽي جون ٽاريون ٻن کان چئن فوٽن تائين ڊگهيون ٿين . خود ٻوٽي جو قد به اوتروئي ٿئي . گهڻو ڪري واهن وڪڙن ۽ درياھ جي ڪناري تي پاڻ مرادو ڦٽي . اڪ ڀٽن تي اصل ڪونه ٿين پر ننڍن ننڍن دڙن تي اڀرن, جتي زمين نرم هوندي آهي اتي اصل اڪن جون هڙيون هونديون آھن , ڄڻ ته پوک پوکيل آهي . پن موڪرا ,گول ڊگهيرا ۽ ٿلها ٿيندا اٿس .ڪي پن ايڏا به ٿيندا آھن جو ان کي پٽي ٿورا سڪائي پوء ورائي ڪنڊا هڻي وٽي ٺاهين جنهن ۾ وقتي طور پاڻي ۽ لسي وغيره به پيئندا آھن . ته ڪڏهن ڪڏهن پنن تي ماني ۽ ڀت به کائيندا آھن ته ڪي وري پنن کي ٻيڙي وانگر ورائي سلڦي ٺاهي تماڪ وجهي به ڇڪيندا آھن . ٽاريون اندران پوريون هونديون اٿس ٽاري ,گل يا پن ڇڻڻ سان يا ڀڃڻ سان اڇي کير جهڙو پاڻياٺ نڪرندو آھي جيڪو تمام ڪارائتو آهي .خاص ڪري کلون رڱڻ ۾ ڪم ايندو آهي . اڪ جا گل ڪٽوڙي جهڙا ٻاهران اڇا ۽ اندران ٿورا ڳاڙها نيري چٽ تي واڱڻائي رنگ مائل ٿين ٿا .جي ٽاري جي چوٽي تي ,ڇڳن جي صورت ۾ ڦٽندا آھن . جن کي ڦليا به چئبو آهي . انهن جو ميوو انبن جي انبڙين جهڙو ٿيندو آهي. جن کي ٿري زبان ۾ "اڪ پاڏيا " چون. اڪ جي انبڙي پچي راس ٿيڻ کان پوء ڦاٽي پوندي آهي اندران پشم جهڙا اڇا تاندورا نڪرن تاندوري جي ڇيڙي تي هلڪو ۽ نرم ٻج ٿئي ٿو. هوا وسيلي ٻج ۽ پشم پري پري تائين پکڙجي ويندا آهن . ٿر جا ڪافي ماڻهو اهڙا تاندورا گڏ ڪري وهاڻن ۾ وجهندا آھن . هي تاندورا ڪپھ کان به نرم ٿيندا آھن . اڪ جي ٻوٽي جو ٿڙ ننڍو ۽ نرم ڪاٺي وارو ٿيندو آھي . هن جون ڪاٺيون هلڪيون آھن پر ٿري ماڻهن لاء ڏاڍيون ڪارائتيون آھن , گهرن۾ ,لانڍين ۽ چونرن ۾ پٽين ۽ڪاين طور ڪم آڻيندا آھن . ڪاٺين کي پراڻيون ڪرڻ سان کليون لهيو پون جنهن کي اڪوارو چوندا آھن . اڪوارو ڏاڍو مهانگو آهي جنهن سان رسا , ورت ۽ واڻ ٺھندو آھي , جيڪو تمام نرم ٿيندو آهي . هي سڀ ڪم ٿري ڪندا آھن پر ڪولهي خاص ڪري اڪوارو ڪڍي وڪڻندا آھن . اڪ جي پاڙ ٿلهي ۽ سخت هوندي آهي .
اونهاري جو اڪ ڪجھ قدر ڪومايل هوندا آھن . پر برسات پئي ته يڪدم ساوا ٿي پوندا آھن . هن ٻوٽي تي سردي تمام گهڻو اثر ڪري ٿي , ان ڪري سيء ۾ ان جا پن جلد سڙي ويندا آھن . هن ٻوٽي تي هڪ چٽڪٻرو خاموش تڏ ويهندو آھي. جنهن کي "اڪڙ مڪڙ "چوندا آھن . سو پڻ دوائن ۾ ڪم اچي ٿو . هي ٻوٽو ذائقي ۾ تمام کارو هوندو آھي انڪري هن کي ٻڪري کانسواء ٻيو جانور ڪونه کائي . 1956 ع واري ڏڪار جنهن کي ڇپنو چوندا آھن ان ۾ سڀ وڻ ۽ ختم ٿي ويا هئا سواء اڪ ۽ ڪرڙ جي ۽ مال۾ اٺ ۽ ٻڪريون بچيا هئا. اڪ لاء ڪي چوڻيون مشھور آھن جهڙوڪ . اڪ تي اٽو هارڻ .
ڀڃي وجهندين جو آھي اڪ جي ڪاٺي
هيئن ڪندي جو آهي اڪ جي ماکي.
اڪن کان انب گهرڻ ناداني آھي.
کير ته گهڻو ئي اڪن ۾ پيو آھي پر کارو.
اڪ تي پروليون .
پيئي پاڻي ڏيئي کير .
جان وڃان واٽ وٺيو ته گل بڪاولي بيٺو آ
اسي ٻار ڄڻيا اٿس , اڃان ماريو ڍڪو آ.
ڳجهارتون .
بڙ جهڙا پن ڪمند جهڙي سوٽي ,
موگري جهڙا ڦل , انب جهڙي گوٽي .
سوڻ ساٺ .
ڇاتيء جو سور =
جيڪڏهن ڪنهن پيرسن يا ننڍي ٻار کي ڇاتي يا پٺن ۾ سور ٿي پوي ته اڪ جي پنن تي تيل مکي ان کي سور واري هنڌ ٻڌڻ سان فائدو ٿيندو آھي.
ٻاراڻو=
جيڪڏهن ٻار کي نمونيا ٿي پئي ته ماڪ جي ڏينهن ۾ اڪ جي پيلن پنن تي پيل ماڪ جا ڦڙا آڻي ٻار کي پيارڻ سان فائدو ٿيندو آھي .
ٿڌجڻ=
جيڪڏهن ڪنهن کي سخت سيء سبب ٿڌ لڳي ته مٿي تي تيل مکي مٿان اڪ جا پن ٻڌن .
پورو ٿيو.
مددي ڪتاب .
شاھ جي رسالي جي نباتات. ليکڪ پريتم پياسي . پبلشر ثقافت کاتو حڪومت سنڌ 2013
لطيفي انسائيڪلو پيڊيا. ليکڪ بدر ڌامراهو پبلشر روشني 2007