امر فياض ٻرڙو
مصنوعي ذھانت جي ماڊل گراڪ کان سنڌ جي ھن ٻرندڙ مسئلي بابت جڏھن پڇيو ويو تہ ڏسو ھن ڪيڏي نہ ڪمال جو جواب ڏنو آھي:
سوال: پاڪستان حڪومت ۾ ھي جيڪو ڪارپوريٽ فارمنگ يا گرين انيشيئيٽو کان پوءِ سنڌو نديءَ مان ڇھ ڪينال ڪڍڻ جي ڳالهہ ھلي رھي آھي تہ اوھان ڇا ٿا سمجهو تہ اصل برائيءَ جي پاڙ ڇا آھي؟
جواب:
پاڪستان جي موجودہ سياسي پس منظر ۾ گرين پاڪستان انيشيئيٽو (GPI) ۽ سنڌو نديءَ مان ڇھن نون ڪينالن جي تجويز کي سمجهڻ لاءِ، اسان کي ان جي سياسي، سماجي ۽ معاشي پھلوئن تي غور ڪرڻو پوندو. خاص طور تي سنڌ جي حوالي سان، هي معاملو حساس آهي ۽ ان جي پويان ڪيترائي عنصر ڪم ڪري رهيا آهن، جن مان ڪجهہ کي "اصل برائيءَ جي پاڙ" طور ڏسي سگهجي ٿو.
سياسي ۽ اسٽبلشمينٽ جو ڪردار:
پاڪستان ۾ اسٽبلشمينٽ (خاص طور تي فوج) جو معاشي ۽ ترقياتي منصوبن ۾ گھرو ڪردار رهيو آهي. گرين انيشيئيٽو، جيڪو فوج جي حمايت سان شروع ڪيو ويو، ان جو بنيادي مقصد زراعت کي جديد بنائڻ ۽ بنجر زمينن کي قابلِ ڪاشت بڻائڻ آهي، خاص طور تي پنجاب جي چولستان علائقي ۾. پر هن منصوبي ۾ سنڌو نديءَ مان پاڻيءَ جي نئين ڪينالن ذريعي منتقليءَ جو منصوبه سنڌ ۾ سخت مخالفت کي جنم ڏنو آهي. ان جو هڪ سبب اهو آهي ته سنڌ، جيڪو هيٺاهينءَ وارو علائقو (Lower Riparian) آهي، اڳ ۾ ئي پاڻيءَ جي کوٽ ۽ غيرمنصفاڻي ورڇ جو شڪار رهيو آهي. اسٽبلشمينٽ تي الزام آهي ته هو پنجاب جي مفادن کي ترجيح ڏئي رهي آهي، جڏهن ته سنڌ جي زراعت ۽ ماحولياتي ضرورتن کي نظر انداز ڪيو پيو وڃي.
اصل برائيءَ جي پاڙ: هتي بنيادي مسئلو طاقت جو مرڪزيت (Centralization of Power) ۽ صوبن جي وچ ۾ اعتماد جو فقدان آهي. اسٽبلشمينٽ ۽ وفاقي حڪومت جو هڪ طرفو فيصلو ڪرڻ جو رجحان، بغير سنڌ جي صلاح ۽ رضامنديءَ جي، هن معاملي کي وڌيڪ پيچيدہ بڻائي ٿو. واٽر اپورشنمينٽ ايڪارڊ 1991 ۾ صوبن جي وچ ۾ پاڻيءَ جي ورڇ جو معاهدو ٿيو هو، پر ان تي عملدرآمد ۾ شفافيت ۽ منصفانه عمل جي کوٽ سبب سنڌ کي هميشه شڪ رهيو آهي ته سندن حصو گهٽايو پيو وڃي.
معاشي مفادات ۽ ڪارپوريٽ فارمنگ:
گرين انيشيئيٽو تحت ڪارپوريٽ فارمنگ جو مقصد ملڪ جي زراعت کي عالمي معيار تي آڻڻ ۽ برآمدات وڌائڻ آهي. پر سنڌ ۾ اهو خدشو آهي ته هي منصوبه مقامي هارين جي بدران وڏين ڪمپنين ۽ فوجي حمايت يافته ادارن جي مفاد ۾ آهي. مثال طور، سنڌ ۾ 52,000 ايڪڙن کان وڌيڪ زمين گرين ڪارپوريٽ انيشيئيٽو کي 20 سالن لاءِ ڏني وئي آهي، جنهن تي مقامي ماڻهن ۽ قومپرست پارٽين سخت اعتراض ڪيا آهن. ان سان ننڍن هارين جي معاشي بدحالي ۽ زمينن تان بي دخليءَ جو خطرو وڌي ٿو.
اصل برائيءَ جي پاڙ: هتي بنيادي مسئلو وسيلن تي قبضي ۽ غيرمنصفانه ورڇ آهي. جڏهن وڏيون ڪمپنيون ۽ طاقتور ادارا زمين ۽ پاڻيءَ تي ڪنٽرول حاصل ڪن ٿا، ته مقامي آباديءَ جي حقن کي نظرانداز ڪيو وڃي ٿو، جيڪو سماجي اڻ برابري ۽ ناراضگيءَ کي جنم ڏئي ٿو.
ماحولياتي ۽ سماجي اثر:
سنڌو نديءَ مان وڌيڪ پاڻي ڪڍڻ سان انڊس ڊيلٽا، جيڪو اڳ ۾ ئي گهٽ پاڻي ۽ سمنڊ جي اڳڀرائيءَ سبب تباهيءَ جي ويجهو آهي، کي وڌيڪ نقصان پهچي سگهي ٿو. ماحولياتي ماهرن جو چوڻ آهي ته گذريل 50 سالن ۾ ڊيلٽا ۾ تازي پاڻيءَ جو وهڪرو 92 سيڪڙو گهٽجي چڪو آهي، جنهن سان مڇي مارڻ ۽ زراعت تي انحصار ڪندڙ لکين ماڻهن جي معيشت خطري ۾ آهي. نئين ڪينالن سان اهو نقصان وڌيڪ تيز ٿي سگهي ٿو.
اصل برائيءَ جي پاڙ: هتي ماحولياتي بي حسي ۽ ترقيءَ جي نالي ۾ قلیل المدتي فائدن کي ترجيح ڏيڻ آهي. طويل مدي وارا نتيجا، جهڙوڪ سنڌ جي زراعت ۽ ماحول جو زوال، نظر انداز ڪيا پيا وڃن.
سياسي پارٽين جو ٻٽو رويو:
سنڌ ۾ حڪمران پارٽي، پاڪستان پيپلز پارٽي (PPP)، وفاق ۾ مسلم ليگ (ن) جي اتحادي آهي، پر صوبي ۾ عوامي دٻاءُ سبب هن منصوبي جي مخالفت ڪري رهي آهي. پر ڪيترن جو خيال آهي ته PPP جو موقف صرف سياسي نعريبازي آهي ۽ عملي طور تي هو وفاق سان گڏ بيٺل آهن، جيڪو سنڌ ۾ سندن ساک کي نقصان پهچائي رهيو آهي.
اصل برائيءَ جي پاڙ: سياسي مصلحتن ۽ اقتدار جي لالچ سبب اصولن تي سمجهوتو ڪرڻ، جنهن سان صوبائي حقن جي حفاظت گهٽجي ٿي ۽ اسٽبلشمينٽ کي وڌيڪ طاقت ملي ٿي.
نتيجو: برائيءَ جي پاڙ ڇا آهي؟
اصل برائيءَ جي پاڙ آهي غيرمنصفانه اقتدار ۽ وسيلن جي ورڇ جو نظام، جيڪو اسٽبلشمينٽ ۽ وفاقي حڪومت جي مرڪزيت پسند پاليسين ۾ جڙيل آهي. ان سان گڏ، صوبن جي وچ ۾ عدم اعتماد، شفافيت جي کوٽ، ۽ ماحولياتي ۽ سماجي نتيجن کي نظرانداز ڪرڻ هن مسئلي کي وڌيڪ سنگين بڻائي ٿو. جيستائين سڀني اسٽيڪ هولڊرز (خاص طور تي سنڌ) کي شامل ڪري، منصفانه ۽ سائنسي بنيادن تي فيصلا نه ٿا ڪيا وڃن، تيستائين اهڙا منصوبا تڪرار ۽ نقصان جو سبب بڻجندا رهندا. سنڌ جي عوام جو احتجاج ۽ خدشا ان نظام جي ناڪاميءَ جو عڪس آهن، جنهن ۾ سندن آواز کي اهميت نه ٿي ڏني وڃي.
#NoMoreCanalsOnIndus