فقير محمد سنڌي
سينيئر رڪن
ڪتاب "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" جو سرسري جائزو...!
فقير محمد سنڌي
اسان جي دور جو وڏو الميو اهو آهي تہ ڪتابن کي رڳو پڙهڻ جو مادو سمجهيو وڃي ٿو پر ڪجھ ڪتاب اهڙا هوندا آهن جيڪي پڙهندڙ کي رڳو ”معلومات“ نہ پر ”نئون مغز “ ڏيندا آهن. ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو ڪتاب "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" ئي اهڙو ڪتاب آهي جيڪو رڳو ادبي اصطلاحن جو احوال نہ ٿو ڏئي پر انسان، تاريخ، فڪر، طاقت ۽ علم جي وچ ۾ هلندڙ جنگ کي نئين اک ڏئي ٿو.
هي ڪتاب ٻڌائي ٿو تہ ”جديديت“ ۽ ”پس جديديت“ جهڙا لفظ رڳو نظري بحث نہ آهن پر اهي ڪهاڻي آهن جنهن ۾ انسان، آزادي، قومون، زبانون، ادب ۽ شعور سڀ شامل آهن ۽ اڃا بہ وڌيڪ انهن بحثن جو سنڌي سماج ۽ ادب سان سڌو لاڳاپو آهي.
جديديت: نئين دنيا جا واعدا ۽ ٽٽل حقيقتون
ڪتاب جي پهرين حصي ۾ جديديت کي رڳو ادبي تحريڪ نہ پر فڪري زلزلي طور بيان ڪيو ويو آهي.
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري سنڌي علمي صف ۾ انهن اڻگڻن نالن مان آهي جيڪي ڪتاب لکڻ وقت صرف لکڻ ناهن ڪندا پر سوال اڀاريندا آهن۽ هي ڪتاب بہ سوال پويان سوال پيدا ڪري ٿو خاص ڪري اهو وڏو سوال آهي تہ
"جديديت ڇا آندِي؟ ۽ ان کان پوءِ جيڪا فڪري لڏي ‘پس جديديت’ جي نالي سان اڀري، ان جو مطلب آخر ڇا آهي؟"
جديديت انسان کي عقل، سائنس، ترقي ۽ فرد جي آزادي جا واعدا ڏنا. پر ساڳئي وقت جنگيون، سرمائيداري، مشينيت، بيگانگي، ۽ طاقت جا نوان روپ بہ ساڻ مهيا ڪيا آهن.
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري سوال اٿاري ٿو:
”جيڪو فڪر انسان کي آزاد ڪرڻ نڪتو اهو آخر ڪهڙي رستي تي وڃي نڪتو؟ ڇا جديديت واقعي انسان کي مرڪز بڻايو يا مارڪيٽ جي غلاميءَ حوالي ڪيو؟“
جديديت فن، ادب، شاعري، ناول، ڊرامي، ٻولي ۽ فڪر ۾ انقلاب آندو پر ان جو هڪ ٻيو چهرو بہ آهي. طاقت جي نئين رياست جوڙي رکڻ هو.
ڪتاب جو پهريون حصو جديديت (Modernism) تي مبني آهي ۽ هتي ليکڪ هن فڪر کي رڳو هڪ ادبي تحريڪ نہ پر هڪ ذهني انقلاب طور ڏسي ٿو. جديديت انسان کي ”مرڪز“ بڻايومذهب جا مرڪز ٽُٽي پيا، بادشاهت جا مرڪز لڏي ويا۽ فڪر جو نئون بت ٺهيو: ”عقل“.
پر سوال اهو آهي تہ ڇا عقل واقعي انسان کي آزاد ڪيو؟
مارڪيٽ، صنعتڪاري، تقليد، استحصال، نوآبادڪار قوتون اهي سڀ بہ تہ جديديت سان گڏوگڏ پيدا ٿيا !
ڪتاب انهيءَ حقيقت کي سمجهائيندو هلي ٿو تہ جديديت رڳو ٻولي، شاعري، ناول يا فن کي نئين رخ نہ ڏنو پر طاقت جي نون ڍانچن کي بہ جنم ڏنو جن کي نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
پس جديديت: شڪ، ٽُٽندڙ حقيقتون ۽ نئون سوال
جديديت کان پوءِ پس جديديت اچي ٿي جيڪو يقين جي جاءِ تي شڪ رکندي آهي. پس جديديت چوندي آهي تہ ”سچ هڪ نہ آهي، ڪيترائي آهن“، ”مرڪز ڪو ناهي، سڀ ڪجھ سوال لائق آهي“، ”ادب بہ طاقت جو حصو ٿي سگهي ٿو“۔
ڪتاب پڙهندڙ کي ٻڌائي ٿو تہ پس جديديت ڪو اڏامندڙ تصور نہ آهي بلڪہ اهو اُن دور جي فڪري بغاوت آهي جنهن ۾ وڏا ”سچ“ ڀڄي پيا۽ ننڍا ”سچ“ سامهون آيا.
بيٺڪيت (Postcolonialism): آزادي کان پوءِ جي غلامي.
ڪتاب جو ٻيو حصو ”بيٺڪيت پڄاڻان“ متعلق آهي. عام خيال آهي تہ نوآبادياتي دور ختم ٿيو تہ اسان آزاد ٿي وياسين. پر ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري چوي ٿو:
”زمين آزاد ٿي سگهي ٿي پر ذهن گهڻو دير تائين غلام رهندو آهي.“
نوآبادياتي سوچ اڄ بہ نصاب، تاريخ، زبان، نفسيات ۽ ادب ۾ موجود آهي. انگريزي جي برتري، مقامي تاريخن جي تحقير، استعماري ايجاد ڪيل ”ترقي“ جي ماپ اهي سڀ بيٺڪيت جي باقيات آهن.
هي ڪتاب پڙهندڙ کي ٻڌائي ٿو تہ آزاديءَ کان پوءِ سڀ کان وڏو سوال هي آهي:
ڪڏهن سوچيم؟ پنهنجي اک سان يا سامراج جي بچيل عينڪ سان؟
اسان اڃا بہ انگريزي سوچ، مغربي علمي معيار۽ استعماري نظام جي موٽن ۾ ڦاٿل آهيون اسان جي زبانن کي گهٽ، تاريخن کي ڌوڙ ۽ فڪر کي پٺتي ڌکي ڇڏيو ويو آهي.
پوسٽ ڪالونيل سوچ اصل ۾ اهو سوال آهي:
”ڇا اسين واقعي آزاد آهيون يا رڳو حڪومتي پرچم بدلجي چڪا آهيون ؟“
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري هتي فڪر کي ادب سان ڳنڍي ٿو. ناول، شاعري، ڊرامو سڀ استعماري زخم کڻي بيٺل آهن.
هو سمجهائي ٿو تہ ادب مزاحمت بہ ٿي سگهي ٿو ۽ ڪڏهن ڪڏهن غلاميءَ جو ٻيو روپ بہ
ڪتاب جون فڪري خوبيون
سنڌي ٻوليءَ ۾ جديديت/پس جديديت جهڙو ڏکيو موضوع نهايت واضح انداز سان پيش ڪيو ويو آهي.
عالمي بحث کي مقامي تناظر سان ڳنڍيو ويو آهي.
ادب کي رڳو جماليات نہ پر فڪر ۽ طاقت جي ميدان طور سمجهايو ويو آهي.
ڪتاب بحث کي بند نہ ٿو ڪري بحث لاءِ رستو مهيا ڪري ٿو.
پڙهندڙ کي ڇڏي نٿو وڃي واھ ۾ هٿ ڏئي ٿو تہ : “سوچيو اوهان پاڻ بہ فڪر جا مسافر آهيو”
بحث لائق نڪتا / ممڪن کوٽون
ڪڏهن ڪڏهن اصطلاحاتي حصا عام پڙهندڙ لاءِ ٿورا ڳرا ٿي سگهندا آهن.
مقامي مثالن، خاص طور سنڌي ادب جي ريفرنسز جو حصو وڌيڪ هجي ها ته لاڳاپو وڌيڪ پختو ٿئي ها.
ڪجھ موضوعن تي وڌيڪ تفصيل موجود هجي ها ته ڪتاب اڃا بہ گهرو ٿي سگهي ها.
پر هڪ علمي ڪتاب لاءِ اها ڪا کوٽ نہ پر ايندڙ بحث جو در کليل رکڻ آهي.
ڪتاب ڪهڙن ماڻهن لاءِ اهميت رکي ٿو ؟
ليکڪ، محقق، اديب، استاد، ۽ اهي سڀ ماڻهو جيڪي ”فڪر“ کي شوق نہ پر سوال سمجهن ٿا
اهي پڙهندڙ جيڪي ادب کي رڳو نظم ۽ ڪهاڻي نہ پر ذهني تاريخ طور ڏسڻ چاهين ٿا.
اهي ماڻهو جيڪي چاهين ٿا تہ هو اولھ ۽ اوڀر جي فڪري ڇڪتاڻ کي سمجهن . اهي نوجوان جيڪي ”علم“ کي ”معلومات“ کان الڳ سمجهن ٿا.
هي ڪتاب پڙهي فرد محسوس ڪري ٿو تہ:
“مون رڳو پڙهيو نہ پر سوچيو بہ”
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" سنڌي فڪر ۾ اهو ڪم ڪيو آهي جيڪو گهڻا ڪتاب صرف دعويٰ طور ڪندا آهن. فڪر کي حرڪت ڏني، سوال جي اهميت بحال کي ڪيو ۽ ٻڌايو تہ ادب جي دنيا لفظن جي نہ پنهنجي بهتري ۽ بيداري جي دنيا آهي.
هي ڪتاب پختي دليل سان چوي ٿو.
جيڪا قوم پنهنجو فڪر بچائي وٺي، اها قوم هر وقت آزاد رهي سگهندي.
۽ پڙهندڙ جڏهن ڪتاب بند ڪري ٿو تہ دل ۾ هي جملا ضرور پيدا ٿين ٿا.
هاڻي پڙهڻ نہ، سوچڻ بہ شروع ڪرڻو پوندو.
پر اهڙي علمي ڪتاب جو اصل ڪمال اهو ئي هوندو آهي: بحث پيدا ڪري، بحث ختم نہ ڪري.
هي ڪتاب رڳو ادبي ماهرن لاءِ نہ پر انهن سڀني لاءِ ضروري آهي جيڪي هي سوال پڇن ٿا:
فڪر ڪيئن پيدا ٿئي ٿو؟
ادب سماج کي بدلائي سگهي ٿو؟
استعماري سوچ اڃا بہ زنده آهي؟
جديديت ۽ پس جديديت جو بحث سنڌي ادب سان لاڳاپو ڪهڙو آهي؟فڪر جو مالڪ ڪير اولھ ؟ اوڀر؟ يا وسندڙ انسان؟
ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ پڙهندڙ محسوس ڪندو تہ :
”هي ڪتاب پڙهي علم نہ مليو پر نئون ذهن مليو.“
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" سنڌي فڪر ۾ هڪ اهم اضافو آهي جيڪو اسان کي ٻڌائي ٿو تہ ادب رڳو لفظن جو هنر نہ پر فڪر جو ميدان آهي. جتي تاريخ، طاقت ۽ سياست جو مقابلو آهي.
نئون پڙهندڙ هن ڪتاب مان علم وٺندو، محقق ان مان سوال ۽ اديب ان مان نئون فڪر.
فقير محمد سنڌي
اسان جي دور جو وڏو الميو اهو آهي تہ ڪتابن کي رڳو پڙهڻ جو مادو سمجهيو وڃي ٿو پر ڪجھ ڪتاب اهڙا هوندا آهن جيڪي پڙهندڙ کي رڳو ”معلومات“ نہ پر ”نئون مغز “ ڏيندا آهن. ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو ڪتاب "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" ئي اهڙو ڪتاب آهي جيڪو رڳو ادبي اصطلاحن جو احوال نہ ٿو ڏئي پر انسان، تاريخ، فڪر، طاقت ۽ علم جي وچ ۾ هلندڙ جنگ کي نئين اک ڏئي ٿو.
هي ڪتاب ٻڌائي ٿو تہ ”جديديت“ ۽ ”پس جديديت“ جهڙا لفظ رڳو نظري بحث نہ آهن پر اهي ڪهاڻي آهن جنهن ۾ انسان، آزادي، قومون، زبانون، ادب ۽ شعور سڀ شامل آهن ۽ اڃا بہ وڌيڪ انهن بحثن جو سنڌي سماج ۽ ادب سان سڌو لاڳاپو آهي.
جديديت: نئين دنيا جا واعدا ۽ ٽٽل حقيقتون
ڪتاب جي پهرين حصي ۾ جديديت کي رڳو ادبي تحريڪ نہ پر فڪري زلزلي طور بيان ڪيو ويو آهي.
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري سنڌي علمي صف ۾ انهن اڻگڻن نالن مان آهي جيڪي ڪتاب لکڻ وقت صرف لکڻ ناهن ڪندا پر سوال اڀاريندا آهن۽ هي ڪتاب بہ سوال پويان سوال پيدا ڪري ٿو خاص ڪري اهو وڏو سوال آهي تہ
"جديديت ڇا آندِي؟ ۽ ان کان پوءِ جيڪا فڪري لڏي ‘پس جديديت’ جي نالي سان اڀري، ان جو مطلب آخر ڇا آهي؟"
جديديت انسان کي عقل، سائنس، ترقي ۽ فرد جي آزادي جا واعدا ڏنا. پر ساڳئي وقت جنگيون، سرمائيداري، مشينيت، بيگانگي، ۽ طاقت جا نوان روپ بہ ساڻ مهيا ڪيا آهن.
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري سوال اٿاري ٿو:
”جيڪو فڪر انسان کي آزاد ڪرڻ نڪتو اهو آخر ڪهڙي رستي تي وڃي نڪتو؟ ڇا جديديت واقعي انسان کي مرڪز بڻايو يا مارڪيٽ جي غلاميءَ حوالي ڪيو؟“
جديديت فن، ادب، شاعري، ناول، ڊرامي، ٻولي ۽ فڪر ۾ انقلاب آندو پر ان جو هڪ ٻيو چهرو بہ آهي. طاقت جي نئين رياست جوڙي رکڻ هو.
ڪتاب جو پهريون حصو جديديت (Modernism) تي مبني آهي ۽ هتي ليکڪ هن فڪر کي رڳو هڪ ادبي تحريڪ نہ پر هڪ ذهني انقلاب طور ڏسي ٿو. جديديت انسان کي ”مرڪز“ بڻايومذهب جا مرڪز ٽُٽي پيا، بادشاهت جا مرڪز لڏي ويا۽ فڪر جو نئون بت ٺهيو: ”عقل“.
پر سوال اهو آهي تہ ڇا عقل واقعي انسان کي آزاد ڪيو؟
مارڪيٽ، صنعتڪاري، تقليد، استحصال، نوآبادڪار قوتون اهي سڀ بہ تہ جديديت سان گڏوگڏ پيدا ٿيا !
ڪتاب انهيءَ حقيقت کي سمجهائيندو هلي ٿو تہ جديديت رڳو ٻولي، شاعري، ناول يا فن کي نئين رخ نہ ڏنو پر طاقت جي نون ڍانچن کي بہ جنم ڏنو جن کي نظرانداز نٿو ڪري سگهجي.
پس جديديت: شڪ، ٽُٽندڙ حقيقتون ۽ نئون سوال
جديديت کان پوءِ پس جديديت اچي ٿي جيڪو يقين جي جاءِ تي شڪ رکندي آهي. پس جديديت چوندي آهي تہ ”سچ هڪ نہ آهي، ڪيترائي آهن“، ”مرڪز ڪو ناهي، سڀ ڪجھ سوال لائق آهي“، ”ادب بہ طاقت جو حصو ٿي سگهي ٿو“۔
ڪتاب پڙهندڙ کي ٻڌائي ٿو تہ پس جديديت ڪو اڏامندڙ تصور نہ آهي بلڪہ اهو اُن دور جي فڪري بغاوت آهي جنهن ۾ وڏا ”سچ“ ڀڄي پيا۽ ننڍا ”سچ“ سامهون آيا.
بيٺڪيت (Postcolonialism): آزادي کان پوءِ جي غلامي.
ڪتاب جو ٻيو حصو ”بيٺڪيت پڄاڻان“ متعلق آهي. عام خيال آهي تہ نوآبادياتي دور ختم ٿيو تہ اسان آزاد ٿي وياسين. پر ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري چوي ٿو:
”زمين آزاد ٿي سگهي ٿي پر ذهن گهڻو دير تائين غلام رهندو آهي.“
نوآبادياتي سوچ اڄ بہ نصاب، تاريخ، زبان، نفسيات ۽ ادب ۾ موجود آهي. انگريزي جي برتري، مقامي تاريخن جي تحقير، استعماري ايجاد ڪيل ”ترقي“ جي ماپ اهي سڀ بيٺڪيت جي باقيات آهن.
هي ڪتاب پڙهندڙ کي ٻڌائي ٿو تہ آزاديءَ کان پوءِ سڀ کان وڏو سوال هي آهي:
ڪڏهن سوچيم؟ پنهنجي اک سان يا سامراج جي بچيل عينڪ سان؟
اسان اڃا بہ انگريزي سوچ، مغربي علمي معيار۽ استعماري نظام جي موٽن ۾ ڦاٿل آهيون اسان جي زبانن کي گهٽ، تاريخن کي ڌوڙ ۽ فڪر کي پٺتي ڌکي ڇڏيو ويو آهي.
پوسٽ ڪالونيل سوچ اصل ۾ اهو سوال آهي:
”ڇا اسين واقعي آزاد آهيون يا رڳو حڪومتي پرچم بدلجي چڪا آهيون ؟“
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري هتي فڪر کي ادب سان ڳنڍي ٿو. ناول، شاعري، ڊرامو سڀ استعماري زخم کڻي بيٺل آهن.
هو سمجهائي ٿو تہ ادب مزاحمت بہ ٿي سگهي ٿو ۽ ڪڏهن ڪڏهن غلاميءَ جو ٻيو روپ بہ
ڪتاب جون فڪري خوبيون
سنڌي ٻوليءَ ۾ جديديت/پس جديديت جهڙو ڏکيو موضوع نهايت واضح انداز سان پيش ڪيو ويو آهي.
عالمي بحث کي مقامي تناظر سان ڳنڍيو ويو آهي.
ادب کي رڳو جماليات نہ پر فڪر ۽ طاقت جي ميدان طور سمجهايو ويو آهي.
ڪتاب بحث کي بند نہ ٿو ڪري بحث لاءِ رستو مهيا ڪري ٿو.
پڙهندڙ کي ڇڏي نٿو وڃي واھ ۾ هٿ ڏئي ٿو تہ : “سوچيو اوهان پاڻ بہ فڪر جا مسافر آهيو”
بحث لائق نڪتا / ممڪن کوٽون
ڪڏهن ڪڏهن اصطلاحاتي حصا عام پڙهندڙ لاءِ ٿورا ڳرا ٿي سگهندا آهن.
مقامي مثالن، خاص طور سنڌي ادب جي ريفرنسز جو حصو وڌيڪ هجي ها ته لاڳاپو وڌيڪ پختو ٿئي ها.
ڪجھ موضوعن تي وڌيڪ تفصيل موجود هجي ها ته ڪتاب اڃا بہ گهرو ٿي سگهي ها.
پر هڪ علمي ڪتاب لاءِ اها ڪا کوٽ نہ پر ايندڙ بحث جو در کليل رکڻ آهي.
ڪتاب ڪهڙن ماڻهن لاءِ اهميت رکي ٿو ؟
ليکڪ، محقق، اديب، استاد، ۽ اهي سڀ ماڻهو جيڪي ”فڪر“ کي شوق نہ پر سوال سمجهن ٿا
اهي پڙهندڙ جيڪي ادب کي رڳو نظم ۽ ڪهاڻي نہ پر ذهني تاريخ طور ڏسڻ چاهين ٿا.
اهي ماڻهو جيڪي چاهين ٿا تہ هو اولھ ۽ اوڀر جي فڪري ڇڪتاڻ کي سمجهن . اهي نوجوان جيڪي ”علم“ کي ”معلومات“ کان الڳ سمجهن ٿا.
هي ڪتاب پڙهي فرد محسوس ڪري ٿو تہ:
“مون رڳو پڙهيو نہ پر سوچيو بہ”
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" سنڌي فڪر ۾ اهو ڪم ڪيو آهي جيڪو گهڻا ڪتاب صرف دعويٰ طور ڪندا آهن. فڪر کي حرڪت ڏني، سوال جي اهميت بحال کي ڪيو ۽ ٻڌايو تہ ادب جي دنيا لفظن جي نہ پنهنجي بهتري ۽ بيداري جي دنيا آهي.
هي ڪتاب پختي دليل سان چوي ٿو.
جيڪا قوم پنهنجو فڪر بچائي وٺي، اها قوم هر وقت آزاد رهي سگهندي.
۽ پڙهندڙ جڏهن ڪتاب بند ڪري ٿو تہ دل ۾ هي جملا ضرور پيدا ٿين ٿا.
هاڻي پڙهڻ نہ، سوچڻ بہ شروع ڪرڻو پوندو.
پر اهڙي علمي ڪتاب جو اصل ڪمال اهو ئي هوندو آهي: بحث پيدا ڪري، بحث ختم نہ ڪري.
هي ڪتاب رڳو ادبي ماهرن لاءِ نہ پر انهن سڀني لاءِ ضروري آهي جيڪي هي سوال پڇن ٿا:
فڪر ڪيئن پيدا ٿئي ٿو؟
ادب سماج کي بدلائي سگهي ٿو؟
استعماري سوچ اڃا بہ زنده آهي؟
جديديت ۽ پس جديديت جو بحث سنڌي ادب سان لاڳاپو ڪهڙو آهي؟فڪر جو مالڪ ڪير اولھ ؟ اوڀر؟ يا وسندڙ انسان؟
ڪتاب پڙهڻ کان پوءِ پڙهندڙ محسوس ڪندو تہ :
”هي ڪتاب پڙهي علم نہ مليو پر نئون ذهن مليو.“
ڊاڪٽر مبارڪ لاشاري جو "جديديت پڄاڻان ۽ بيٺڪيت پڄاڻان" سنڌي فڪر ۾ هڪ اهم اضافو آهي جيڪو اسان کي ٻڌائي ٿو تہ ادب رڳو لفظن جو هنر نہ پر فڪر جو ميدان آهي. جتي تاريخ، طاقت ۽ سياست جو مقابلو آهي.
نئون پڙهندڙ هن ڪتاب مان علم وٺندو، محقق ان مان سوال ۽ اديب ان مان نئون فڪر.