فقير محمد سنڌي
سينيئر رڪن
ڪتاب "جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو" سنڌي افسانوي ادب جي فڪري، فني ۽ تنقيدي سفرجو جائزو...!
فقير محمد سنڌي
سنڌي ادب ۾ جديد ڪهاڻي رڳو هڪ فني تبديلي نہ آهي پر شعور، زبان ۽ سماجي احساس جي ٻيهر ڄمڻ جهڙو عمل آهي . هيءَ تبديلي ڪنهن هڪ ليکڪ يا هڪ تحريڪ جي ڪوشش نہ هئي پر تاريخ، سياست، نفسيات، عالمي فڪري تحريڪن ۽ سنڌي سماج جي بدلجندڙ روح جو گڏيل نتيجو آهي. اهڙي پسمنظر ۾ ڪتاب "جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو"، سنڌي نثر، ڪهاڻي ۽ جديد ادبي فڪر تي هڪ جاندار، منظم ۽ ضروري تنقيدي ڪم جي صورت ۾ اڳيان اچي ٿو.
ڪتاب ۾ شامل عنوان رڳو چونڊ مضمون نہ پر سنڌي ڪهاڻيءَ جي رهنمائي ڪندڙ بابن جي صورت ۾ ڪم ڪن ٿا. هي ڪم نه رڳو ادبي طبع آزمائي آهي پرتجزياتي ۽ تحقيق تي مبني ادبي رڪارڊ پڻ آهي جيڪو ايندڙ نسلن لاءِ هڪ حوالو بڻجي سگهي ٿو.
شيخ ايازشاعريءَ کان ٻاهر ڪهاڻيءَ جو نفسياتي شعور سان لاڳاپو رکيو آهي.
شيخ اياز کي اڪثر ماڻهو فقط شاعر طور ياد ڪن ٿا جڏهن تہ هن جي ڪهاڻين ۾ نفسياتي تجزيو، ڪردارنگاري ۽ سياسي شعور جي جيڪا اُهاهت ملي ٿي اها سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ هڪ نئون در کولي ٿي. سندس ڪردارن ۾ مزاحمت، عشق، ڏکن ۽ سماجي دٻاءَ جو گڏيل طور هڪ وجودي ڪيفيت پيدا ڪري ٿو.ڪتاب جو هيڙو باب پڙهندڙ کي اهو ٻڌائي ٿو تہ اياز صرف شاعر نہ پر ڪهاڻيءَ جو باشعور نفسياتي معمار بہ هو.
انور ڪاڪا،جديديت کان پوءِ جو فڪري ڪهاڻيڪار
جديديت ۽ پوءِ پوسٽ ماڊرن لهرن کان پوءِ سنڌي ڪهاڻي ۾ جيڪي تجربا ٿيا، تن جو سڀ کان پختو نمائندو نالو انور ڪاڪا آهي. هن وٽ ڪهاڻيءَ جو مرڪز “واقعي” بدران “شعور” آهي. دنيا کي ڏسڻ جو زاويو “ٻاهر کان اندر” نہ، پر “اندر کان ٻاهر” آهي. ڪتاب ۾ انور ڪاڪا بابت مضمون، سنڌي پوسٽ ماڊرن ڪهاڻيءَ جي فڪري وسعت کي واضح ڪري ٿو.
لاکو شبير ، جديد رومانوي احساس جو انجنيئر
لاکو شبير جديد ڪهاڻيءَ ۾ رومان جي نئين تشريح آڻي ٿو. سندس ڪهاڻيون جذباتيت نہ پر شعوري رومانيت رکن ٿيون. عشق، جدائي، سماجي بيگهاني، وقت جي ٽٽڻ ۽ فرد جي اڪيلائي سڀ ڪجھ هڪ فني انجنيئرنگ سان ٺهيل آهي. ڪتاب جو هي باب ٻڌائي ٿو تہ رومانيت صرف “محبت” نہ، پر هڪ فڪري احتجاج بہ ٿي سگهي ٿي.
سليم چنا ۽ فليش فڪشن ،سنڌي ادب جو مختصر ترين تجربو:
سليم چنا سنڌي فليش فڪشن جو بنياد وجهندڙ اهو ليکڪ آهي جنهن ڪهاڻيءَ مان غير ضروري جسم ڪڍي رڳو “دل جي ڌڙڪن” ڇڏي. ڪهاڻي جيڪا ٻن صفحن کان بہ گهٽ هجي پر فڪري ڌڪ هڻي اهو تجربو سنڌي ادب ۾ سليم چنا کان اڳ ڪونہ ڏٺو ويو. ڪتاب هن تبديل ٿيندڙ فني صنف کي صحيح سڃاڻپ ڏني آهي.
عباس ڪوريجو فني مهارت ۽ فڪري ڳاڙها ڳوڙها
عباس ڪوريجو جديد ڪهاڻيءَ ۾ فڪر، تاريخ، سماج ۽ نفسيات کي گڏ کڻي هلندڙ اديب آهي. عباس جي تحقيق، پڙهڻ سان لڳي ٿو ڄڻ هڪ سماجي محقق، روايت شناس ۽ داستان گو هڪڙي جسم ۾ گڏجي ويا هجن. ڪتاب جا صفحا ٻڌائن ٿا تہ جديد ڪهاڻي صرف فني جماليات نہ، پر فڪري ذميواري بہ آهي.
رسول ميمڻ، سڀ رنگ سانول، اخلاق انصاري، غلام نبي سومرو ــ مختلف لاڙا، هڪ ئي رستو
هي نالا جديد ڪهاڻيءَ جي الڳ الڳ لهجن جو ڏيئو آهن. ڪن وٽ طنز، ڪن وٽ علامت، ڪن وٽ صوفياتي تجريدي رخ، تہ ڪن وٽ جڙيل سماج جي بي رحم حقيقتن جو ساھ. ڪتاب انهن سڀني ليکڪن جي ذريعي اهو ثابت ڪري ٿو تہ سنڌي جديد ڪهاڻي “هڪ رنگ” نہ پر “ڪيترا رنگ” رکي ٿي.
وجوديت ۽ ڊاڪٽر وحيد جتوئي
وجوديت (Existentialism) جي بحث کي سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ علمي انداز سان پيش ڪرڻ وارو نالو ڊاڪٽر وحيد جتوئي آهي. سندس تجزيا ٻڌائن ٿا تہ سنڌي ڪهاڻي “مذهب، سياست يا رومانس” جي قيد ۾ ڦاٿل نہ، پر انسان جي وجودي سوالن سان پڻ بحث ڪري سگهي ٿي:
2022ع ۾ ڇپيل ڪهاڻين جو ساليانو اڀياس
هي حصو ڪتاب کي “ادبي تاريخي حوالو” بڻائي ٿو ڇاڪاڻ تہ سنڌي ادب ۾ سالياني ادبي جائزو لکڻ جي روايت تمام گهٽ آهي. هي باب ايندڙ محققن لاءِ مواد جو ذريعو ثابت ٿيندو.
"هڪ ڪانئر جو موت"جديد نفسياتي علامتي ڪهاڻي
اهو حصو هڪ مخصوص ڪهاڻيءَ جي فني ۽ نفسياتي ساخت جو جاندار نقد آهي جنهن کي پڙهندي لڳي ٿو تہ سنڌي ڪهاڻي، شخصي خوف، سماجي ڏاڍائي ۽ وجودي تت کي ڪيئن علامتن ۾ بدلائي ٿي.
ڪتاب ۾ جتي ضرورت محسوس ٿي آهي، اتي جديد ادب جا حوالا بہ ضروري آهن. چيخوف جي بي انجام ڪهاڻيءَ جو تصور،ڪافڪا جي بيگانگي ۽ علامتي جهنم،رولان بارت جو “ليکڪ مري ويو” وارو نظريو، سوزن سانٽاگ جو جمالياتي پڙهڻ جو حق۽ ٽيري ايگليٽن جي ادب ۽ نظريي بابت بنيادي بحث
اهي حوالا ڪتاب کي صرف “سنڌي ڪهاڻيءَ جو مطالعو” نہ بلڪہ عالمي ادبي تنقيد سان ڳنڍيل تحقيقي ڪم بڻائين ٿا.
“جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو” رڳو هڪ ڪتاب نہ، هڪ ادبي گلدستو آهي. هي ڪتاب جديد سنڌي ڪهاڻيءَ کي فڪر، فني تجربن، نفسياتي اڀياس، وجوديت، مختصر ادب، سالانہ جائزي ۽ ادبي تاريخ جي روشني ۾ هڪ جڳھ تي گڏ ڪري ٿو.
هي ڪتاب محض پڙهڻ گڏ حوالو ڏيڻ، نقل ڪرڻ، تحقيق ڪرڻ ۽ تدريس ۾ استعمال ڪرڻ لاءِ تيار ٿيل ادبي مواد آهي جيڪو سنڌي ڪهاڻيءَ جي ايندڙ تحقيقي ذهنن لاءِ بنيادي حيثيت رکندو.
سنڌي ڪهاڻي جي موجوده دور ۾ روايتي بيان کان فڪري پيچيدگي، علامتي اڀياس، نفسياتي تجزئي، سماجي شعور ۽ فني تجربن تائين جيڪا تبديلي آئي آهي اها رڳو تخليقي بيهڪ نہ پر فڪري انقلاب پڻ آهي. گذريل ٽن ڏهاڪن ۾ سنڌي ڪهاڻي جديديت، پوسٽ ماڊرنزم، وجوديت، فليش فڪشن، دستاويزي ادب ۽ علامتي تخليق جي دروازن مان گذري، نئين ادبي جسامت اختيار ڪئي آهي.
جيڪڏهن ماضيءَ ۾ ڪهاڻيءَ جي بحث جو مرڪز “واقعو” يا “اخلاقي سبق” هو، تہ اڄ ڪهاڻي فڪر، نفسيات، فلسفو، اڪيليت، سماجي تناقض، علامت ۽ شعور جي ڍانچي سان لکي وڃي ٿي.اهڙي تبديليءَ تي منظم، ريفرنس تي ٻڌل ۽ نظرياتي طور مضبوط ڪم جي کوٽ محسوس ٿي رهي هئي.
"جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو" انهيءَ خال کي ڀري ٿو ۽ جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جي علمي اڀياس کي هڪ منظم ، تحقيقي ۽ ليکڪ پر نظريو مرڪز بنياد ڏئي ٿو.
هي ڪتاب صرف افسانوي ادب جي تاريخ نہ ٿو ٻڌائي پر ان جي فڪري حرڪت، فني ڦيرڦار ۽ ادبي شعور جي بدلجڻ جو سبب بہ ظاهر ڪري ٿو. مستقبل جا محقق، شاگرد ۽ ڪهاڻيڪار هن کي حوالي طور استعمال ڪري سگهندا.
فقير محمد سنڌي
سنڌي ادب ۾ جديد ڪهاڻي رڳو هڪ فني تبديلي نہ آهي پر شعور، زبان ۽ سماجي احساس جي ٻيهر ڄمڻ جهڙو عمل آهي . هيءَ تبديلي ڪنهن هڪ ليکڪ يا هڪ تحريڪ جي ڪوشش نہ هئي پر تاريخ، سياست، نفسيات، عالمي فڪري تحريڪن ۽ سنڌي سماج جي بدلجندڙ روح جو گڏيل نتيجو آهي. اهڙي پسمنظر ۾ ڪتاب "جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو"، سنڌي نثر، ڪهاڻي ۽ جديد ادبي فڪر تي هڪ جاندار، منظم ۽ ضروري تنقيدي ڪم جي صورت ۾ اڳيان اچي ٿو.
ڪتاب ۾ شامل عنوان رڳو چونڊ مضمون نہ پر سنڌي ڪهاڻيءَ جي رهنمائي ڪندڙ بابن جي صورت ۾ ڪم ڪن ٿا. هي ڪم نه رڳو ادبي طبع آزمائي آهي پرتجزياتي ۽ تحقيق تي مبني ادبي رڪارڊ پڻ آهي جيڪو ايندڙ نسلن لاءِ هڪ حوالو بڻجي سگهي ٿو.
شيخ ايازشاعريءَ کان ٻاهر ڪهاڻيءَ جو نفسياتي شعور سان لاڳاپو رکيو آهي.
شيخ اياز کي اڪثر ماڻهو فقط شاعر طور ياد ڪن ٿا جڏهن تہ هن جي ڪهاڻين ۾ نفسياتي تجزيو، ڪردارنگاري ۽ سياسي شعور جي جيڪا اُهاهت ملي ٿي اها سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ هڪ نئون در کولي ٿي. سندس ڪردارن ۾ مزاحمت، عشق، ڏکن ۽ سماجي دٻاءَ جو گڏيل طور هڪ وجودي ڪيفيت پيدا ڪري ٿو.ڪتاب جو هيڙو باب پڙهندڙ کي اهو ٻڌائي ٿو تہ اياز صرف شاعر نہ پر ڪهاڻيءَ جو باشعور نفسياتي معمار بہ هو.
انور ڪاڪا،جديديت کان پوءِ جو فڪري ڪهاڻيڪار
جديديت ۽ پوءِ پوسٽ ماڊرن لهرن کان پوءِ سنڌي ڪهاڻي ۾ جيڪي تجربا ٿيا، تن جو سڀ کان پختو نمائندو نالو انور ڪاڪا آهي. هن وٽ ڪهاڻيءَ جو مرڪز “واقعي” بدران “شعور” آهي. دنيا کي ڏسڻ جو زاويو “ٻاهر کان اندر” نہ، پر “اندر کان ٻاهر” آهي. ڪتاب ۾ انور ڪاڪا بابت مضمون، سنڌي پوسٽ ماڊرن ڪهاڻيءَ جي فڪري وسعت کي واضح ڪري ٿو.
لاکو شبير ، جديد رومانوي احساس جو انجنيئر
لاکو شبير جديد ڪهاڻيءَ ۾ رومان جي نئين تشريح آڻي ٿو. سندس ڪهاڻيون جذباتيت نہ پر شعوري رومانيت رکن ٿيون. عشق، جدائي، سماجي بيگهاني، وقت جي ٽٽڻ ۽ فرد جي اڪيلائي سڀ ڪجھ هڪ فني انجنيئرنگ سان ٺهيل آهي. ڪتاب جو هي باب ٻڌائي ٿو تہ رومانيت صرف “محبت” نہ، پر هڪ فڪري احتجاج بہ ٿي سگهي ٿي.
سليم چنا ۽ فليش فڪشن ،سنڌي ادب جو مختصر ترين تجربو:
سليم چنا سنڌي فليش فڪشن جو بنياد وجهندڙ اهو ليکڪ آهي جنهن ڪهاڻيءَ مان غير ضروري جسم ڪڍي رڳو “دل جي ڌڙڪن” ڇڏي. ڪهاڻي جيڪا ٻن صفحن کان بہ گهٽ هجي پر فڪري ڌڪ هڻي اهو تجربو سنڌي ادب ۾ سليم چنا کان اڳ ڪونہ ڏٺو ويو. ڪتاب هن تبديل ٿيندڙ فني صنف کي صحيح سڃاڻپ ڏني آهي.
عباس ڪوريجو فني مهارت ۽ فڪري ڳاڙها ڳوڙها
عباس ڪوريجو جديد ڪهاڻيءَ ۾ فڪر، تاريخ، سماج ۽ نفسيات کي گڏ کڻي هلندڙ اديب آهي. عباس جي تحقيق، پڙهڻ سان لڳي ٿو ڄڻ هڪ سماجي محقق، روايت شناس ۽ داستان گو هڪڙي جسم ۾ گڏجي ويا هجن. ڪتاب جا صفحا ٻڌائن ٿا تہ جديد ڪهاڻي صرف فني جماليات نہ، پر فڪري ذميواري بہ آهي.
رسول ميمڻ، سڀ رنگ سانول، اخلاق انصاري، غلام نبي سومرو ــ مختلف لاڙا، هڪ ئي رستو
هي نالا جديد ڪهاڻيءَ جي الڳ الڳ لهجن جو ڏيئو آهن. ڪن وٽ طنز، ڪن وٽ علامت، ڪن وٽ صوفياتي تجريدي رخ، تہ ڪن وٽ جڙيل سماج جي بي رحم حقيقتن جو ساھ. ڪتاب انهن سڀني ليکڪن جي ذريعي اهو ثابت ڪري ٿو تہ سنڌي جديد ڪهاڻي “هڪ رنگ” نہ پر “ڪيترا رنگ” رکي ٿي.
وجوديت ۽ ڊاڪٽر وحيد جتوئي
وجوديت (Existentialism) جي بحث کي سنڌي ڪهاڻيءَ ۾ علمي انداز سان پيش ڪرڻ وارو نالو ڊاڪٽر وحيد جتوئي آهي. سندس تجزيا ٻڌائن ٿا تہ سنڌي ڪهاڻي “مذهب، سياست يا رومانس” جي قيد ۾ ڦاٿل نہ، پر انسان جي وجودي سوالن سان پڻ بحث ڪري سگهي ٿي:
2022ع ۾ ڇپيل ڪهاڻين جو ساليانو اڀياس
هي حصو ڪتاب کي “ادبي تاريخي حوالو” بڻائي ٿو ڇاڪاڻ تہ سنڌي ادب ۾ سالياني ادبي جائزو لکڻ جي روايت تمام گهٽ آهي. هي باب ايندڙ محققن لاءِ مواد جو ذريعو ثابت ٿيندو.
"هڪ ڪانئر جو موت"جديد نفسياتي علامتي ڪهاڻي
اهو حصو هڪ مخصوص ڪهاڻيءَ جي فني ۽ نفسياتي ساخت جو جاندار نقد آهي جنهن کي پڙهندي لڳي ٿو تہ سنڌي ڪهاڻي، شخصي خوف، سماجي ڏاڍائي ۽ وجودي تت کي ڪيئن علامتن ۾ بدلائي ٿي.
ڪتاب ۾ جتي ضرورت محسوس ٿي آهي، اتي جديد ادب جا حوالا بہ ضروري آهن. چيخوف جي بي انجام ڪهاڻيءَ جو تصور،ڪافڪا جي بيگانگي ۽ علامتي جهنم،رولان بارت جو “ليکڪ مري ويو” وارو نظريو، سوزن سانٽاگ جو جمالياتي پڙهڻ جو حق۽ ٽيري ايگليٽن جي ادب ۽ نظريي بابت بنيادي بحث
اهي حوالا ڪتاب کي صرف “سنڌي ڪهاڻيءَ جو مطالعو” نہ بلڪہ عالمي ادبي تنقيد سان ڳنڍيل تحقيقي ڪم بڻائين ٿا.
“جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو” رڳو هڪ ڪتاب نہ، هڪ ادبي گلدستو آهي. هي ڪتاب جديد سنڌي ڪهاڻيءَ کي فڪر، فني تجربن، نفسياتي اڀياس، وجوديت، مختصر ادب، سالانہ جائزي ۽ ادبي تاريخ جي روشني ۾ هڪ جڳھ تي گڏ ڪري ٿو.
هي ڪتاب محض پڙهڻ گڏ حوالو ڏيڻ، نقل ڪرڻ، تحقيق ڪرڻ ۽ تدريس ۾ استعمال ڪرڻ لاءِ تيار ٿيل ادبي مواد آهي جيڪو سنڌي ڪهاڻيءَ جي ايندڙ تحقيقي ذهنن لاءِ بنيادي حيثيت رکندو.
سنڌي ڪهاڻي جي موجوده دور ۾ روايتي بيان کان فڪري پيچيدگي، علامتي اڀياس، نفسياتي تجزئي، سماجي شعور ۽ فني تجربن تائين جيڪا تبديلي آئي آهي اها رڳو تخليقي بيهڪ نہ پر فڪري انقلاب پڻ آهي. گذريل ٽن ڏهاڪن ۾ سنڌي ڪهاڻي جديديت، پوسٽ ماڊرنزم، وجوديت، فليش فڪشن، دستاويزي ادب ۽ علامتي تخليق جي دروازن مان گذري، نئين ادبي جسامت اختيار ڪئي آهي.
جيڪڏهن ماضيءَ ۾ ڪهاڻيءَ جي بحث جو مرڪز “واقعو” يا “اخلاقي سبق” هو، تہ اڄ ڪهاڻي فڪر، نفسيات، فلسفو، اڪيليت، سماجي تناقض، علامت ۽ شعور جي ڍانچي سان لکي وڃي ٿي.اهڙي تبديليءَ تي منظم، ريفرنس تي ٻڌل ۽ نظرياتي طور مضبوط ڪم جي کوٽ محسوس ٿي رهي هئي.
"جديد ڪهاڻيءَ جو تجزيو" انهيءَ خال کي ڀري ٿو ۽ جديد سنڌي ڪهاڻيءَ جي علمي اڀياس کي هڪ منظم ، تحقيقي ۽ ليکڪ پر نظريو مرڪز بنياد ڏئي ٿو.
هي ڪتاب صرف افسانوي ادب جي تاريخ نہ ٿو ٻڌائي پر ان جي فڪري حرڪت، فني ڦيرڦار ۽ ادبي شعور جي بدلجڻ جو سبب بہ ظاهر ڪري ٿو. مستقبل جا محقق، شاگرد ۽ ڪهاڻيڪار هن کي حوالي طور استعمال ڪري سگهندا.