Sindhi Media
سينيئر رڪن
ڪتاب: دينِ توحيد، واديءِ مهراڻ ۽ انسان جي اصل ڪهاڻي
تحرير ۽ تحقيق : عبدالرزاق ميمڻ
www.facebook.com
باب ١٩: مقامي تاريخنويسيءَ ۾ “مبالغو” — وڌايل قصا ۽ سندن حقيقت
1. مبالغو ڇا آهي ۽ تاريخ ۾ ڇو پيدا ٿيندو آهي؟
مبالغو ڪنهن واقعي کي اصل صورت کان وڏو، ڊرامائي يا غير معمولي بڻائڻ کي چيو وڃي ٿو.
تاريخ لکندڙ ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي پسند، جذبات يا قومي فخر سبب اهڙيون ڳالهيون شامل ڪندو آهي جيڪي ثبوتن تي نه پر تاثرن تي ٻڌل هونديون آهن.
سنڌ جي ڪيترن متنن ۾ واقعا وڌايل انداز ۾ لکيا ويا آهن، جيڪي پڙهندڙ جي ذهن ۾ غلط تاريخي تصوير ٺاهين ٿا.
2. اسلامي نقطه نظر — وڌاءُ کان سخت منع
اسلام ۾ تاريخ، شاهدين ۽ بيان ۾ مبالغو ڪرڻ کي خطرناڪ عمل قرار ڏنو ويو آهي:
قرآن جا حوالا:
“وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ” (الإسراء 36) — جنهن جو علم نه هجي تنهن جو بيان نه ڪر.
“قُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا” (الأحزاب 70) — سيدو، سچو، صحيح بيان ڏيو.
حديث جا مثال:
“إِيَّاكُمْ وَالْمُبَالَغَةَ فِي الدِّينِ” — دين ۽ بيان ۾ وڌاءُ کان پاسو ڪريو.
راوين لاءِ شرط رکيو ويو ته نه مبالغو ڪن، نه متن ۾ پنهنجو لفظ داخل ڪن.
هي اصول ٻڌائن ٿا ته مبالغو تاريخ کي بگاڙي ڇڏيندو آهي.
3. غير اسلامي متنن ۾ مبالغو — فن، شاعري ۽ بادشاهي سياست
غير اسلامي تهذيبن ۾ مبالغو ڪڏهن فن جي حصي طور، ڪڏهن سياسي مقصد لاءِ استعمال ٿيندو هو:
بادشاهن کي “ناقابلِ شڪست” لکڻ
مقامي ديوتائن جي طاقت کي حد کان وڌيڪ بيان ڪرڻ
دشمن قبيلن کي “وحشي” بڻائي پيش ڪرڻ
سفرنامن ۾ شهرن ۽ ماڻهن جي تعريف کي حد کان وڌائي لکڻ
اهو مبالغو پڙهندڙ کي حقيقت کان پري ڪري ڇڏيندو آهي ۽ بعد ۾ مؤرخ به ڪڏهن ڪڏهن انهن وڌايل قصن کي بنياد بڻائي ويهندا.
4. سنڌي تاريخ ۾ مبالغو — مثال ۽ حقيقت
سنڌ جي تاريخ ۾ پڻ ڪيتريون جڳهون آهن جتي مبالغو صاف نظر اچي ٿو:
ڪجهه خاندانن جي بهادريءَ جا قصا ايترا وڌايا ويا جو واقعي جو اصل پاسو لڪي ويو.
هنڌن جا نالا ديوتائن، رڪارڊ کان ٻاهر بادشاهن يا مقامي ڪردارن سان ڳنڍيا ويا، جڏهنته ڪا دستاويز موجود ئي نه آهي.
واپارين يا قبيلن کي مذهبي يا سياسي شان ڏيڻ لاءِ وڌايل جملن جو استعمال ڪيو ويو.
ڪجهه سفرناما سنڌ کي يا ته حد کان وڌيڪ “مثالي” يا “انتہائی پسمانده” ڏيکارين ٿا، جڏهنته حقيقت وچ تي بيٺل آهي.
5. مبالغو ۽ حقيقت الڳ ڪرڻ ـ تحقيق جا عملي قدم
محقق مبالغو سڃاڻڻ لاءِ هي طريقا استعمال ڪري ٿو:
1. متن جي ٻه يا ٽي نسخا ڀيٽڻ — ڪهڙا جملا اضافي آهن؟
2. لساني تجزيو — ڪهڙو لفظ بعد جي دور جو لڳي ٿو؟
3. Cross-checking — ساڳئي واقعي جو ٻيو مؤرخ ڇا لکي ٿو؟
4. اسلامي Verification — ڇا بيان قرآن، صحيح حديث ۽ اسلامي اصولن سان ٽڪر ته نٿو کائي؟
5. Archaeological Proof — ڇا زميني ثبوت متن جي تصديق ڪن ٿا؟
جيڪڏهن 3 ذريعا واقعي جي تصديق ڪن ۽ هڪ مبالغو ڪري، ته محقق اصل کي ترجيح ڏئي ٿو ۽ مبالغو کي ثانوي درجو ڏئي ڇڏيندو آهي.
6. نتيجو — مبالغو جذبو وڌائي سگهي ٿو، پر تاريخ نه
باب ١٩ جو خلاصو:
مبالغو تاريخ جو سڀ کان وڏو دشمن آهي، ڇاڪاڻته اها “تصوير” ٺاهي ٿو، حقيقت نه.
اسلامي اصول مبالغو کان سختيءَ سان روڪين ٿا، تنهنڪري تاريخ جي تصحيح ۾ اهي اصول وڏي اهميت رکن ٿا.
غير اسلامي متن ٻين تهذيبن جي نفسيات ۽ آرٽ سمجهڻ لاءِ فائديمند آهن، پر انهن ۾ موجود مبالغو سائنسي تحقيق لاءِ قابلِ اعتماد نه آهي.
سنڌي تاريخ کي صاف ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته هر وڌايل بيان کي دليل سان پرکجي ۽ فقط اصل واقعو محفوظ رکجي.
تحرير ۽ تحقيق : عبدالرزاق ميمڻ
Log in to Facebook
Log in to Facebook to start sharing and connecting with your friends, family and people you know.
www.facebook.com
1. مبالغو ڇا آهي ۽ تاريخ ۾ ڇو پيدا ٿيندو آهي؟
مبالغو ڪنهن واقعي کي اصل صورت کان وڏو، ڊرامائي يا غير معمولي بڻائڻ کي چيو وڃي ٿو.
تاريخ لکندڙ ماڻهو ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي پسند، جذبات يا قومي فخر سبب اهڙيون ڳالهيون شامل ڪندو آهي جيڪي ثبوتن تي نه پر تاثرن تي ٻڌل هونديون آهن.
سنڌ جي ڪيترن متنن ۾ واقعا وڌايل انداز ۾ لکيا ويا آهن، جيڪي پڙهندڙ جي ذهن ۾ غلط تاريخي تصوير ٺاهين ٿا.
2. اسلامي نقطه نظر — وڌاءُ کان سخت منع
اسلام ۾ تاريخ، شاهدين ۽ بيان ۾ مبالغو ڪرڻ کي خطرناڪ عمل قرار ڏنو ويو آهي:
قرآن جا حوالا:
“وَلَا تَقْفُ مَا لَيْسَ لَكَ بِهِ عِلْمٌ” (الإسراء 36) — جنهن جو علم نه هجي تنهن جو بيان نه ڪر.
“قُولُوا قَوْلًا سَدِيدًا” (الأحزاب 70) — سيدو، سچو، صحيح بيان ڏيو.
حديث جا مثال:
“إِيَّاكُمْ وَالْمُبَالَغَةَ فِي الدِّينِ” — دين ۽ بيان ۾ وڌاءُ کان پاسو ڪريو.
راوين لاءِ شرط رکيو ويو ته نه مبالغو ڪن، نه متن ۾ پنهنجو لفظ داخل ڪن.
هي اصول ٻڌائن ٿا ته مبالغو تاريخ کي بگاڙي ڇڏيندو آهي.
3. غير اسلامي متنن ۾ مبالغو — فن، شاعري ۽ بادشاهي سياست
غير اسلامي تهذيبن ۾ مبالغو ڪڏهن فن جي حصي طور، ڪڏهن سياسي مقصد لاءِ استعمال ٿيندو هو:
بادشاهن کي “ناقابلِ شڪست” لکڻ
مقامي ديوتائن جي طاقت کي حد کان وڌيڪ بيان ڪرڻ
دشمن قبيلن کي “وحشي” بڻائي پيش ڪرڻ
سفرنامن ۾ شهرن ۽ ماڻهن جي تعريف کي حد کان وڌائي لکڻ
اهو مبالغو پڙهندڙ کي حقيقت کان پري ڪري ڇڏيندو آهي ۽ بعد ۾ مؤرخ به ڪڏهن ڪڏهن انهن وڌايل قصن کي بنياد بڻائي ويهندا.
4. سنڌي تاريخ ۾ مبالغو — مثال ۽ حقيقت
سنڌ جي تاريخ ۾ پڻ ڪيتريون جڳهون آهن جتي مبالغو صاف نظر اچي ٿو:
ڪجهه خاندانن جي بهادريءَ جا قصا ايترا وڌايا ويا جو واقعي جو اصل پاسو لڪي ويو.
هنڌن جا نالا ديوتائن، رڪارڊ کان ٻاهر بادشاهن يا مقامي ڪردارن سان ڳنڍيا ويا، جڏهنته ڪا دستاويز موجود ئي نه آهي.
واپارين يا قبيلن کي مذهبي يا سياسي شان ڏيڻ لاءِ وڌايل جملن جو استعمال ڪيو ويو.
ڪجهه سفرناما سنڌ کي يا ته حد کان وڌيڪ “مثالي” يا “انتہائی پسمانده” ڏيکارين ٿا، جڏهنته حقيقت وچ تي بيٺل آهي.
5. مبالغو ۽ حقيقت الڳ ڪرڻ ـ تحقيق جا عملي قدم
محقق مبالغو سڃاڻڻ لاءِ هي طريقا استعمال ڪري ٿو:
1. متن جي ٻه يا ٽي نسخا ڀيٽڻ — ڪهڙا جملا اضافي آهن؟
2. لساني تجزيو — ڪهڙو لفظ بعد جي دور جو لڳي ٿو؟
3. Cross-checking — ساڳئي واقعي جو ٻيو مؤرخ ڇا لکي ٿو؟
4. اسلامي Verification — ڇا بيان قرآن، صحيح حديث ۽ اسلامي اصولن سان ٽڪر ته نٿو کائي؟
5. Archaeological Proof — ڇا زميني ثبوت متن جي تصديق ڪن ٿا؟
جيڪڏهن 3 ذريعا واقعي جي تصديق ڪن ۽ هڪ مبالغو ڪري، ته محقق اصل کي ترجيح ڏئي ٿو ۽ مبالغو کي ثانوي درجو ڏئي ڇڏيندو آهي.
6. نتيجو — مبالغو جذبو وڌائي سگهي ٿو، پر تاريخ نه
باب ١٩ جو خلاصو:
مبالغو تاريخ جو سڀ کان وڏو دشمن آهي، ڇاڪاڻته اها “تصوير” ٺاهي ٿو، حقيقت نه.
اسلامي اصول مبالغو کان سختيءَ سان روڪين ٿا، تنهنڪري تاريخ جي تصحيح ۾ اهي اصول وڏي اهميت رکن ٿا.
غير اسلامي متن ٻين تهذيبن جي نفسيات ۽ آرٽ سمجهڻ لاءِ فائديمند آهن، پر انهن ۾ موجود مبالغو سائنسي تحقيق لاءِ قابلِ اعتماد نه آهي.
سنڌي تاريخ کي صاف ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته هر وڌايل بيان کي دليل سان پرکجي ۽ فقط اصل واقعو محفوظ رکجي.