سڄي دنيا ۾ جمهوريت، سماجي تبديلي، سياسي سڌارن ۽ انساني حقن جي تحفظ جي اميد ۽ خواهش رکندڙ ماڻهن، 20 جنوري 2005ع واري صدر بش جي افتتاحي خطاب کي دنيا جي قديم ترين جمهوريت ۽ اڪيلي سپر پاور جي پرڏيهي پاليسيءَ جي غير معمولي بيان طور ٻڌو هو. ان موقعي تي آمريڪي صدر بش چيو هو ته، ”اسان ثابت قدميءَ سان هر حڪمران ۽ هر قوم آڏو استحصال (جيڪو هميشه ناجائز ۽ غلط آهي) ۽ آزادي (جيڪا صحيح ۽ جائز آهي) جي وچ ۾ پنهنجي ان اخلاقي چونڊ کي واضح ڪنداسين ته آمريڪا ڪڏهن به اهڙي رياڪاريءَ کان ڪم نه وٺندو، جو مجبور ٿي قيد ٿيل منحرف ۽ مخالفت ڪندڙ ماڻهو زنجيرن کي ترجيح ڏين يا عورتون تذليل ۽ اطاعت جي آجيان ڪن، يا وري هر انسان بدمعاشن جي رحم ۽ ڪرم تي زنده رهڻ کي ترجيح ڏئي.“ صدر بش پنهنجي تقرير ۾ اها ڳالهه ته ڪئي پر ڏٺو وڃي ته تڏهن کان وٺي ”بش ڊاڪٽرائين“ تي عمل ۾ امتياز روا رکيو ويو آهي. ”بش ڊاڪٽرائين“، جنهن موجب آمريڪي پرڏيهي پاليسيءَ ۾ جمهوريت ۽ انساني حقن کي مرڪزي حيثيت حاصل آهي، اهو برما ۽ شام جهڙن ملڪن لاءِ ته نرم ڪيل آهي، پر آمريڪي اتحادي ملڪن ۾ اهو نظريو سياسي ۽ مذهبي روڪ ۽ دٻاءَ لاءِ سختيءَ سان استعمال ڪيو پيو وڃي ۽ مون کي ته ذاتي طور تي انتهائي ڏک سان اهو چوڻو پيو پوي ته پاڪستان ۾ جنرل مشرف جي فوجي حڪومت کي آمريڪا جمهوريت طور پيو تسليم ڪري. اهڙي طرح صدر بش پاڻ به اها ئي غلطي پيو ڪري، جيڪا سندس پيشروئن هن کان اڳ ڪئي هئي. هتي اهو سوال اٿي ٿو ته ڇا آمريڪا، پاڪستان ۾ به اها ئي قيمت ادا ڪندو، جيڪا اهو هن وقت دنيا ۾ ٻين Hot spots تي ڪري رهيو آهي؟
تاريخي طور تي جائزو وٺڻ سان اهو ئي معلوم ٿئي ٿو ته آمريڪا اڪثر ڪري مختلف وقتن تي پنهنجي حمايت لاءِ آمراڻين حڪومتن جي ئي چونڊ، ملصحتن ۽ مفادن خاطر ڪندو رهيو آهي، جنهن جو نتيجو ڪوتاهه نظريءَ کي جنم ڏئي ٿو. جنهن جو هڪ اهم مثال اهو آهي ته آمريڪا ايران ۾ شهنشاهه ايران جي حڪومت جي حمايت ته ڪئي پر ان تي بنيادي سڌارن لاءِ ڪو به دٻاءُ نه وڌو، جنهن سان سندس حڪمراني ڪجهه جائز ۽ قابل قبول بڻجي ها. آمريڪا طرفان ڪيل حمايت جي عيوض شهنشاهه ايران آمريڪا کي ٿوري وقت لاءِ سستو تيل ته فراهم ڪيو، پر ڊگهي مدي ۾ هن آمريڪا کي جيڪڏهن ڏنو ته آيت الله خميني ڏنو، جنهن جا حامي اڃا تائين آمريڪا خلاف برسر پيڪار آهن.
ساڳي ريت 80ع واري ڏهاڪي جي ”ڪوتاهه نظرن“، نتيجن کان بي پرواهه ٿي، پاڪستان ۾ ايشيا جي ماڊل ڊڪٽيٽر جنرل ضياءُ الحق جي بدترين آمريت جي حمايت ڪئي. ايتري قدر جو تڏهوڪا ”ناعاقبت انديش ماڻهو“ تڏهوڪي سوويت يونين خلاف جهيڙيندڙ پنهنجي افغاني اتحادين ۾ اعتدال پسند روين ۽ جمهوري قدرن جي نيپاج ۾ ناڪام ويا ۽ ٻئي طرف انهن مجاهدين جي جمهوريت مخالف عناصرن کي هٿيار ڏنا ويا، سهائتا ڪئي، تربيت ڏني ويئي، اختيار ۽ دولت سان مالا مال ڪيو ويو. اهو سڀ ڪجهه آمريڪي حڪمرانن طرفان ان ڪري ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته ظاهري طور تي اهي افغاني تمام گهڻا ماهر ويڙهاڪ ۽ جنگجو هئا. 0 8 ع واري ڏهاڪي جي ڪيل اها المناڪ غلط ڪٿ، غلط تجزيو ۽ ڀيانڪ غلطي نيٺ 90ع واري ڏهاڪي ۾ طالبان کي اڳتي آڻڻ جو سبب ثابت ٿي، نه صرف اهو، پر آمريڪي حڪمرانن جو اهو فيصلو 11 سيپٽمبر 2001ع ۾ القاعده جي اڳتي اچڻ جو به سبب بڻيو. هاڻي به آمريڪا پاڪستان ۾ ساڳي ئي غلطي پيو ڪري. توڙي جو هن وقت ”جنگ“ گهڻي حد تائين تبديل ٿي چڪي آهي، پر ”طريقه ڪار“ ساڳيو ئي برقرار آهي، ان ۾ ڪابه تبديلي نه آئي آهي. هڪ پاڻ وهيڻو حڪمران مختصر مدي واري تعاون وارو ترپ جو پتو کيڏي، موٽ ۾ پنهنجي حڪمرانيءَ لاءِ آمريڪي قبوليت ۽ حمايت حاصل ڪري ٿو، پر آمريڪا کي سوچڻ گهرجي ته ان جا نتيجا انتهائي المناڪ آهن. جنرل مشرف جي آمريڪي حمايت جي نتيجن تي سوچڻ سان اهو چئي سگهجي ٿو ته ملڪ جي عوام، سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان ۾ شهرن جي ساڃاهه وندن کان وٺي ٻهراڙين جي اڻ پڙهيل، نراس ۽ مايوس عوام تائين ڪاوڙ ۽ بي اعتماديءَ جو ڀنڀٽ ڀڙڪائي سگهي ٿي. خاص طور تي ان صورت ۾، جڏهن جنرل مشرف پاڪستاني سرحدي علائقن ۾ القاعده ۽ طالبان کي ڇيڪ ڇڏي ڏنو هجي. اهڙي صورتحال ۾ دهشتگرديءَ خلاف جنگ عيوض هڪ غير مقبول حڪمران جي حمايت واري قيمت تمام گهڻي آهي.
منهنجي وزارت عظميٰ واري دور ۾ منهنجي حڪومت رياضي، سائنس ۽ ڪمپيوٽر جو جديد نصاب متعارف ڪرائيندي سياسي مدرسن ۾ تمام گهڻا سڌارا آڻڻ ۾ جزوي طور تي ڪاميابي ماڻي هئي. پر هن وقت حالت اها آهي جو مشرف حڪومت سماجي ۽ تعليمي سيڪٽر کي نظر انداز ڪندي ملڪ ۾ اهڙيون حالتون پيدا ڪيون آهن، جن سان سياسي مدرسن کي ويتر ڦهلاءُ ۽ جٽاءُ ملندو. نوجوانن جي سياسي اعتدال پسنديءَ وارن روين کي رد ڪرڻ ۽ هاڃو رسائڻ جا بنياد ئي اهي سڌارن کان وانجهيل مدرسا آهن. دراصل اهي سڌا نتيجا آهن ان مقبول جمهوري راءِ تي دٻاءُ جا. سياسي پارٽين جي ڀڃ ڊاهه، پريس تي دٻاءُ، اين جي اوز ۽ ليبر يونينن جي اوسر روڪڻ ۽ رنڊڪ وجهڻ ۽ بنيادي انساني حقن جي لتاڙ مشرف حڪومت جي سڃاڻپ بڻيل آهن.
هن وقت ملڪ ۾ توهين آميز ڪارٽونن خلاف احتجاج هلندڙ آهن. پاڪستان ۾ هلندڙ هاڻوڪا احتجاج انهن توهين آميز خاڪن جي چوڌاريءَ ڦرندي نظر اچن ٿا، آمريڪا کي ان اهم معاملي کي نظر انداز نه ڪرڻ گهرجي. هوڏانهن مشرف حڪومت جي حالت اها آهي ته مشرف سمورن جمهوري احتجاجن تي پابندي مڙهي آهي سواءِ آمريڪا ۽ مغرب مخالف احتجاجن جي. تنهن ڪري پاڪستاني عوام ۽ سياسي پارٽين ان معاملي کي ڪاوڙ ڪڍڻ لاءِ استعمال ڪيو. انهن جي احتجاجن ۾ مذهبي فرمانبرداريءَ سان گڏ ان فرسٽريشن جو لاوو نظر اچي ٿو.
اها قوم، جيڪا بنياد پرستن کي جمهوري چونڊن ۾ 1987ع کان مشرف جي اقتدار تي تسلط، يعني 1999ع تائين پري رکندي آئي، ان کي آمريت ذريعي ڇيهو رسايو پيو وڃي. هن کان اڳ مذهبي پارٽين عام چونڊن ۾ 13 سيڪڙي کان ڪڏهن به وڌيڪ ووٽ حاصل نه ڪيا آهن، پر اڄوڪن ڏينهن ۾ انهن جي مقبوليت ۾ ڊرامائي انداز ۾ واڌارو ايندو پيو وڃي. بلڪل ائين، جيئن فلسطين ۾ ٿيو آهي. حماس جي حمايت ۾ استعمال ٿيل فلسطينين جو ووٽ دراصل اسٽيٽسڪو خلاف ڏنل ووٽ آهي. پاڪستان ۾ مذهبي ڌرين لاءِ وڌندڙ حمايت به تبديليءَ جي خواهشن جو اظهار آهي.
هتي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته انهن حالتن ۾ پاڪستاني عوام جي جمهوريت واري خواب جو ڇا ٿيندو؟ ڇو ته جڏهن سياسي اعتدال پسندن کي هن سسٽم ۾ حصو وٺڻ جي اجازت ئي نه ملي سگهندي، اهڙي صورت ۾ نتيجو تشدد ۾ واڌ ۽ اقتدار تي مذهبي ڌر جي وڌندڙ گرفت جي صورت ۾ ظاهر ٿي سگهي ٿو،
تاريخي طور تي جائزو وٺڻ سان اهو ئي معلوم ٿئي ٿو ته آمريڪا اڪثر ڪري مختلف وقتن تي پنهنجي حمايت لاءِ آمراڻين حڪومتن جي ئي چونڊ، ملصحتن ۽ مفادن خاطر ڪندو رهيو آهي، جنهن جو نتيجو ڪوتاهه نظريءَ کي جنم ڏئي ٿو. جنهن جو هڪ اهم مثال اهو آهي ته آمريڪا ايران ۾ شهنشاهه ايران جي حڪومت جي حمايت ته ڪئي پر ان تي بنيادي سڌارن لاءِ ڪو به دٻاءُ نه وڌو، جنهن سان سندس حڪمراني ڪجهه جائز ۽ قابل قبول بڻجي ها. آمريڪا طرفان ڪيل حمايت جي عيوض شهنشاهه ايران آمريڪا کي ٿوري وقت لاءِ سستو تيل ته فراهم ڪيو، پر ڊگهي مدي ۾ هن آمريڪا کي جيڪڏهن ڏنو ته آيت الله خميني ڏنو، جنهن جا حامي اڃا تائين آمريڪا خلاف برسر پيڪار آهن.
ساڳي ريت 80ع واري ڏهاڪي جي ”ڪوتاهه نظرن“، نتيجن کان بي پرواهه ٿي، پاڪستان ۾ ايشيا جي ماڊل ڊڪٽيٽر جنرل ضياءُ الحق جي بدترين آمريت جي حمايت ڪئي. ايتري قدر جو تڏهوڪا ”ناعاقبت انديش ماڻهو“ تڏهوڪي سوويت يونين خلاف جهيڙيندڙ پنهنجي افغاني اتحادين ۾ اعتدال پسند روين ۽ جمهوري قدرن جي نيپاج ۾ ناڪام ويا ۽ ٻئي طرف انهن مجاهدين جي جمهوريت مخالف عناصرن کي هٿيار ڏنا ويا، سهائتا ڪئي، تربيت ڏني ويئي، اختيار ۽ دولت سان مالا مال ڪيو ويو. اهو سڀ ڪجهه آمريڪي حڪمرانن طرفان ان ڪري ڪيو ويو، ڇاڪاڻ ته ظاهري طور تي اهي افغاني تمام گهڻا ماهر ويڙهاڪ ۽ جنگجو هئا. 0 8 ع واري ڏهاڪي جي ڪيل اها المناڪ غلط ڪٿ، غلط تجزيو ۽ ڀيانڪ غلطي نيٺ 90ع واري ڏهاڪي ۾ طالبان کي اڳتي آڻڻ جو سبب ثابت ٿي، نه صرف اهو، پر آمريڪي حڪمرانن جو اهو فيصلو 11 سيپٽمبر 2001ع ۾ القاعده جي اڳتي اچڻ جو به سبب بڻيو. هاڻي به آمريڪا پاڪستان ۾ ساڳي ئي غلطي پيو ڪري. توڙي جو هن وقت ”جنگ“ گهڻي حد تائين تبديل ٿي چڪي آهي، پر ”طريقه ڪار“ ساڳيو ئي برقرار آهي، ان ۾ ڪابه تبديلي نه آئي آهي. هڪ پاڻ وهيڻو حڪمران مختصر مدي واري تعاون وارو ترپ جو پتو کيڏي، موٽ ۾ پنهنجي حڪمرانيءَ لاءِ آمريڪي قبوليت ۽ حمايت حاصل ڪري ٿو، پر آمريڪا کي سوچڻ گهرجي ته ان جا نتيجا انتهائي المناڪ آهن. جنرل مشرف جي آمريڪي حمايت جي نتيجن تي سوچڻ سان اهو چئي سگهجي ٿو ته ملڪ جي عوام، سنڌ، پنجاب، سرحد ۽ بلوچستان ۾ شهرن جي ساڃاهه وندن کان وٺي ٻهراڙين جي اڻ پڙهيل، نراس ۽ مايوس عوام تائين ڪاوڙ ۽ بي اعتماديءَ جو ڀنڀٽ ڀڙڪائي سگهي ٿي. خاص طور تي ان صورت ۾، جڏهن جنرل مشرف پاڪستاني سرحدي علائقن ۾ القاعده ۽ طالبان کي ڇيڪ ڇڏي ڏنو هجي. اهڙي صورتحال ۾ دهشتگرديءَ خلاف جنگ عيوض هڪ غير مقبول حڪمران جي حمايت واري قيمت تمام گهڻي آهي.
منهنجي وزارت عظميٰ واري دور ۾ منهنجي حڪومت رياضي، سائنس ۽ ڪمپيوٽر جو جديد نصاب متعارف ڪرائيندي سياسي مدرسن ۾ تمام گهڻا سڌارا آڻڻ ۾ جزوي طور تي ڪاميابي ماڻي هئي. پر هن وقت حالت اها آهي جو مشرف حڪومت سماجي ۽ تعليمي سيڪٽر کي نظر انداز ڪندي ملڪ ۾ اهڙيون حالتون پيدا ڪيون آهن، جن سان سياسي مدرسن کي ويتر ڦهلاءُ ۽ جٽاءُ ملندو. نوجوانن جي سياسي اعتدال پسنديءَ وارن روين کي رد ڪرڻ ۽ هاڃو رسائڻ جا بنياد ئي اهي سڌارن کان وانجهيل مدرسا آهن. دراصل اهي سڌا نتيجا آهن ان مقبول جمهوري راءِ تي دٻاءُ جا. سياسي پارٽين جي ڀڃ ڊاهه، پريس تي دٻاءُ، اين جي اوز ۽ ليبر يونينن جي اوسر روڪڻ ۽ رنڊڪ وجهڻ ۽ بنيادي انساني حقن جي لتاڙ مشرف حڪومت جي سڃاڻپ بڻيل آهن.
هن وقت ملڪ ۾ توهين آميز ڪارٽونن خلاف احتجاج هلندڙ آهن. پاڪستان ۾ هلندڙ هاڻوڪا احتجاج انهن توهين آميز خاڪن جي چوڌاريءَ ڦرندي نظر اچن ٿا، آمريڪا کي ان اهم معاملي کي نظر انداز نه ڪرڻ گهرجي. هوڏانهن مشرف حڪومت جي حالت اها آهي ته مشرف سمورن جمهوري احتجاجن تي پابندي مڙهي آهي سواءِ آمريڪا ۽ مغرب مخالف احتجاجن جي. تنهن ڪري پاڪستاني عوام ۽ سياسي پارٽين ان معاملي کي ڪاوڙ ڪڍڻ لاءِ استعمال ڪيو. انهن جي احتجاجن ۾ مذهبي فرمانبرداريءَ سان گڏ ان فرسٽريشن جو لاوو نظر اچي ٿو.
اها قوم، جيڪا بنياد پرستن کي جمهوري چونڊن ۾ 1987ع کان مشرف جي اقتدار تي تسلط، يعني 1999ع تائين پري رکندي آئي، ان کي آمريت ذريعي ڇيهو رسايو پيو وڃي. هن کان اڳ مذهبي پارٽين عام چونڊن ۾ 13 سيڪڙي کان ڪڏهن به وڌيڪ ووٽ حاصل نه ڪيا آهن، پر اڄوڪن ڏينهن ۾ انهن جي مقبوليت ۾ ڊرامائي انداز ۾ واڌارو ايندو پيو وڃي. بلڪل ائين، جيئن فلسطين ۾ ٿيو آهي. حماس جي حمايت ۾ استعمال ٿيل فلسطينين جو ووٽ دراصل اسٽيٽسڪو خلاف ڏنل ووٽ آهي. پاڪستان ۾ مذهبي ڌرين لاءِ وڌندڙ حمايت به تبديليءَ جي خواهشن جو اظهار آهي.
هتي سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته انهن حالتن ۾ پاڪستاني عوام جي جمهوريت واري خواب جو ڇا ٿيندو؟ ڇو ته جڏهن سياسي اعتدال پسندن کي هن سسٽم ۾ حصو وٺڻ جي اجازت ئي نه ملي سگهندي، اهڙي صورت ۾ نتيجو تشدد ۾ واڌ ۽ اقتدار تي مذهبي ڌر جي وڌندڙ گرفت جي صورت ۾ ظاهر ٿي سگهي ٿو،
