محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

دنيا جي تبديليءَ جو خواب ۽ سنڌ!



سومر 03 اپريل 2006ع

ڪشمير ڪلب جي هڪڙي ڪنڊ ۾ منهنجي هٿ مان زبردستي مائيڪ وٺي فلسطيني آزادي لاءِ ويڙهه وڙهندڙ جمال جمعا مون کي چيو ته، ”دنيا بدلجي رهي آهي، اسان جلد فتح جي آخري منزل تي پهچنداسين.“ سندس ڀر ۾ بيٺل فلسطيني ناري اجرڪ ڪنڌ ۾ پائي سگريٽ جا وڏا وڏا ڪش هڻي رهي هئي. مون جڏهن پنهنجي مائيڪ ان فلسطيني ناري طرف ڪئي ته مرڪندي چيائين، ”I Love Sindh“ اهو ساڳيو جملو ان بنگالي ناري به اسٽيج تي اچي ورجايو، جڏهن سنڌياڻيون ڇوڪريون شبنم چانڊيو، نسيم سحر ۽ زاهده شيخ دنيا جي 58 ملڪن مان آيل وفدن جي اڳيان سنڌ جا نعرا هڻي رهيون هيون. هال جي ان ڪنڊ ۾ انساني حقن لاءِ جاکوڙيندي وار اڇا ڪندڙ عاصمه جهانگير ڪئميرائن جي فليشن آڏو چئي رهي هئي ته، ”دنيا بدلجي رهي آهي.“ مون ان بلوچ نوجوان کان پڇيو عاصمه جهانگير چئي رهي آهي ته، ”دنيا بدلجي رهي آهي“ تنهنجو ڇا خيال آهي؟ چيائين، ”عاصمه جهانگير غلط ٿي چوي، دنيا بدلجي نه رهي آهي، پر بدلجي وئي آهي. دنيا جي 8 5 ملڪن جي ماڻهن جي اڳواڻي هن ورلڊ سوشل فورم ۾ سنڌي ۽ بلوچ عورتون ڪري رهيون هيون. دنيا جي بدلجڻ کي س۾ ٿيندا آهن ڇا؟“

مون کي ان بلوچ نوجوان جي ان دعويٰ تي کن پل لاءِ يقين اچي ويو، ڇاڪاڻ ته 6 ئي ڏينهن ڪراچي ۾ ٿيل اهو ورلڊ سوشل فورم نه رڳو رپورٽ ڪيو، پر تقريبن سموريون تقريبون اٽينڊ ڪرڻ جو موقعو پڻ مليو. هونئن ته هن ورلڊ سوشل فورم جي تقريبن ۾ دنيا جهان جون ڳالهيون ٿيون، انيڪ حسين ۽ جذباتي منظر ڏسڻ ۾ آيا، ڊگها بحث ۽ تقريرون ٿيون، هڪ ٻئي جون کلون لاهڻ سان گڏ هڪ ٻئي جي ڏکن ۽ تڪليفن کي سمجهڻ جون ڳالهيون ٿيون. پر ٿلهي ليکي ورلڊ سوشل فورم ۾ چار پاسا عظيم نتيجا ڏيندڙ نظر اچي رهيا هئا. ان ۾ سڀني جي مٿان سنڌين ۽ بلوچن جو ڪيس هو، جنهن ۾ واقعي بلوچ ۽ سنڌي عورتن واقعي نڀاهيو. توڙي جو بلوچ عورتن جو تعداد آڱرين تي ڳڻڻ جيترو هو، پر هر پروگرام ۽ ريلي ۾ شريڪ ٿي جهڙي نموني انهن عوام جا ڏک ۽ سور بيان ڪيا، اهو ڪيس شايد ورلڊ سوشل فورم ۾ شريڪ حاصل بزنجو ۽ ڊاڪٽر حئي بلوچ به نه رکي سگهيا هجن. پر ورلڊ سوشل فورم جي هنن تقريبن تي ڇانيل سنڌياڻيون رهيون، جن تي 6 ئي ڏينهن ۽ راتيون هر موضوع جي تقريب ۾ نه رڳو سنڌ جي حقن جا نعره هنيا، پر تقريرون به ڪيون، قومي ۽ لوڪ گيت ڳايا، ٽيبلا پيش ڪيا. جڏهن ڪشمير جو گوريلا ويڙهه بعد بندوق اڇلي پُرامن جدوجهد جو اعلان ڪندڙ ياسين ملڪ تقرير ڪري رهيو هو ته ان وقت به هال جي هڪڙي ڪنڊ ۾ سنڌياڻيون ”سنڌڙي تي سر ڪير نه ڏيندو، سهندو ڪير ميار او يار“ گيت تي رقص ڪري رهيون هيون، جو خود ياسين ملڪ کي ٻيهر هلي اچي چوڻو پيو ته، ”آئون سنڌي عورتن جي ڪردار کان تمام گهڻو متاثر ٿيو آهيان، جنهن وقت به اوهان جو ڪو پروگرام هجي ته مون کي اطلاع ڏجو. آئون صرف ڏسڻ ايندس ته هي پروگرام ڪيئن ٿيون آرگنائيز ڪن ۽ ڪيئن ٿيون پنهنجي وطن ۽ ماڻهن جو ڪيس پيش ڪن.“ ڀارت مان آيل نرملا ديش پانڊي جڏهن ٻن ڏينهن بعد دهشتگردي ۽ ڌرتي ڌڻين جا حق واري سيمينار کي خطاب ڪرڻ آئي ته سندس وات ۾ صرف ”سنڌ ۽ سنڌي“ هئا. چيائين مون کي سائين جي ايم سيد ممبئي ۾ سنڌ بابت ٻڌايو هو، اڄ مون هتي سنڌياڻين ۽ سنڌين کي ڏٺو آهي. مون کي اعتبار ئي نٿو اچي ته ڪي ماڻهو ايتري جذبي، جوش ۽ محبت وارا به هوندا آهن.“ ڪراچيءَ جي ورلڊ سوشل فورم جون اهي خوشنصيب شاندار ۽ نه وسرڻ واريون گهڙيون ضرور تاريخ جي ڪتابن ۾ محفوظ ٿي وينديون. جڏهن سنڌي، ڪشميري، فلسطيني، بلوچي، پختون، گجراتي، بنگالي، نيپالي عورتن ۽ مردن جي هٿن ۾ يورپ ۽ آمريڪا جي ماڻهن جا هٿ هئا ۽ هو گڏجي جهونگاري به رهيا هئا، ”هم هونگي کامياب، هم هون گي ڪامياب.“

هي منظر ته ان پڄاڻي واري تقريب جا هئا، جڏهن پنهنجي وطن، عوام، ٻولي، ثقافت ۽ سياسي، معاشي حقن لاءِ وڙهندڙ، دنيا جي ڪنڊ ڪڙڇ مان آيل ماڻهو هڪ ٻئي کي ڀاڪر وجهي موڪلائي رهيا هئا. ٻوليون ڀلي سمجهه ۾ نه ٿي آيون، پر موڪلاڻي وقت جڏهن گهڻيون اکيون آليون ٿي ويون ته اها فلسطين جي ناري ٻيهر اسٽيج تي چڙهي آئي ۽ چيائين، ”اي دنيا جا عظيم ۽ بهادر انسانو، اڄ وڇڙي پنهنجي پنهنجي ملڪن ڏانهن وڃي رهيا آهيون، پر تمام جلد هڪ پُرامن، نفرتن کان پاڪ ۽ محبتن سان ڇوليون هڻندڙ دنيا ۾ ملنداسين، جنهن جو پاڻ هتي ٻج ڇٽيو آهي.“

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

لاوارثيءَ جو شڪار ٿيل سنڌ جو نوجوان!



جمع اپريل 2007ع

ڪراچيءَ جو ڊفينس وارو علائقو امير ماڻهن جو علائقو آهي. روزانو ڪنهن نه ڪنهن سياستدان جو ڀاشن ٻڌڻ لاءِ ڊفينس جي انهن منجهائيندڙ رستن تان گذرڻو پوي ٿو. جنهن ڏينهن پير علي محمد راشدي جو پٽ لاڏاڻو ڪري ويو، ان ڏينهن خيابانِ بادبان جون گهٽيون ڳولهيندي منهنجون نگاهون هڪ نوجوان تي اٽڪي بيهي رهيون، ٽاڪ منجهند جو رلي اوڍي وڏي آواز ۾ اياز جون هي سٽون جهونگاريندو رهيو هو ته،

ڀونءِ نه ايندي ڀانءِ

الاءِ مان اڏري ويندو سانءِ...

جيئن ئي سندس آواز منهنجي ڪنن تائين پهتو ته مون کان ڇرڪ نڪري ويو، مون پنهنجي ساٿي ڪئميرامين کي بيهڻ جو چئي ڊفينس جي هنن گهٽين ۾ اياز کي جهونگاريندڙ نوجوان ڏي غور سان ڏٺو. ميرا ڪپڙا، اکيون ڳاڙهيون، وار وکريل، وڏي ڏاڙهي ڄڻ صدين کان سفر ۾ رهندڙ ڪو ماڻهو هجي. روڊ تان انيڪ گاڏيون گذري رهيون هيون، هن جي نگاهه صرف زمين طرف هئي. شايد ڪي وڃايل پيرا پئي ڳولهيائين. مون گهڻي دير تائين کيس گهوريو، پر هن مٿي نگاهه کڻي مون ڏانهن نه ڏٺو. اوچتو آفيس مان فون آئي ته، ”راشدي صاحب جي جنازي جا فٽيج پڄائي وڃو، آئون ان وکريل نوجوان کي اتي ڇڏي پير حسين شاهه راشديءَ جي گهر آيس، پر الاءِ ڇو منهنجو روح سلطان مسجد ويجهو سمنڊ جي ڪناري تي ويهي اياز ڳائيندڙ ان نوجوان وٽ رهجي ويو. آئون ٿوري دير بعد ٻيهر اوڏانهن موٽيس، هو اڃا اتي ئي موجود هو. هاڻي هن اياز نٿي ڳايو، پر زمين تي ليڪا پئي ڪڍيا. ٿوري دير بعد هو اٿي بيٺو ۽ مون ڏانهن گهوري ڏٺائين. منهنجي پيرن هيٺان زمين نڪري وئي، ”اڙي هي ته شفيق“ منهنجي رڙ تي جهڪي پٿر کنيائين، مون تي اولارڻ بعد زمين تي اڇلي ٻي گهٽيءَ ۾ هليو ويو. شفيق، جنهن سان زندگيءَ جا پنج سال مون هڪڙي بئچ تي گڏ ويهي، هڪ ڇت هيٺ رهي، تعليم حاصل ڪندي گذاريا. اهو اڄ هن حال ۾...!

شفيق جو ڳوٺ ٿر جي انهيءَ ڪس ۾ آهي، جتي هڪ طرف کان ڪڻڪ جا انڀو هوندا آهن ته ٻئي طرف ٻاجهر جا سنگ ٿر کي سونهن بخشيندا آهن. شفيق سان منهنجي ملاقات ڄڻ طئي ٿيل هئي. ڇهين ڪلاس جي دريءَ واري ڪنڊ کان اسان ٻنهي کي هڪڙي ئي بئنچ مليل هئي. اسڪول جي حاضري رجسٽر اسان جو رشتو جوڙي ڇڏيو هو. سڄو ڏينهن کلڻ، سرمون پائي وارن کي تيل هڻي اچڻ، اسڪول ۾ شفيق جي اها بنيادي سڃاڻپ هئي. اسان جو اسڪول ڪو وڏو اسڪول نه هو، عام سرڪاري اسڪول هئڻ سبب گهڻي ڪا وندر ڪا نه هئي، ميٽرڪ جي امتحان جتي سڄي ولر کي وکيري ڇڏيو، اتي شفيق ۽ منهنجي هڪڙي بئچ وارو رشتو به ٽُٽي ويو. حفيظ ڪنڀر شايد ان ئي ڪيفيت تي لکيو هو.

وقت ويري، وقت ماري

وقت ٿيو وحشي شڪار

اڻ ڏٺي ڪنهن اوٽ مان

پيار جي ڪا لات لوندي

چاهه جو ڪو چوڻ ڇڳندي

هڪ ٺڪاءَ سان ڪيئي

پکيئڙا ٿو اُڏاري

وقت ويندڙ دوستو، ڇا ڇا نه لٽي ٿو...!!

ڪيترن سالن بعد شفيق کي ٻيهر سنڌ يونيورسٽي جي سينٽرل لائبريري آڏو هڪڙي ڇوڪريءَ سان ڪچهري ڪندي ڏٺو. وڏي قرب سان مليو، چيائين مهراڻ يونيورسٽي ۾ پڙهان پيو. فلاڻي شاگرد تنظيم ۾ عهديدار به آهيان. هي اهو اکين ۾ سرمون پائي، وارن کي تيل هڻي وچان سينڌ ڪڍي اچڻ وارو شفيق نه هو، پر ڪو ماڊرن شفيق هو. هن جي اکين ۾ ڪي سپنا هئا. آدرشن جا ڪيئي محل جوڙي هو پاڻ سان گڏ کڻي پئي هليو. کوڙ ڪچهريون ٿيون، هر ڀيري هن وٽ ديس جي آجپي کان سواءِ ٻي ڪا ڳالهه نه هئي. هو ڳوٺ جا وڻ، هو ڍورو، هو مهراڻي تي مينهن وسڻ بعد ايندڙ موجون، ٻاجهريون، ڪڻڪ، گدرا، کنهون، چڀڙ ۽ مريڙا هاڻي هن جا موضوع نه هئا، ڪي ٻيون ڳالهيون هيون. مون ڏٺو ته شفيق آئيڊيالاجسٽ ٿي ويو هو، ان خيالي پلائن ۽ اجاين اميدن جي پٺيان ڪا ٻي ڪهاڻي هئي، جيڪا ترت سمجهه ۾ نٿي آئي. استاد بخاري چيو آهي ته،

ڪا چرپر اهڙي هوندي آ

محفل کي پوندو ناهه پتو

ڪا هرکر اهڙي هوندي آ

خود دل کي پوندو ناهي پتو

سنڌ جي کوڙ نوجوانن وانگي شفيق جامشوري جي پٿرائن ڀٽن تي گهمندي خوابن جي ايڏي دنيا آباد ڪئي، جو ان دنيا جي هڪڙي ئي جهٽڪي سندس خوابن جي ڌرتيءَ ۾ ڏارون وجهي ڇڏيون. شفيق مهراڻ يونيورسٽي اڌ ۾ ڇڏي ڪراچي هليو آيو، ڪراچي جي هن سمنڊ سندس روح کي ڪو سڪون نه ڏنو، ڀٽڪندي ڀٽڪندي آخر هو پنهنجو ذهني توازن وڃائي ويٺو آهي. هي درد ڪهاڻي رڳو شفيق جي ناهي، سنڌ گذريل ٻن ٽن ڏهاڪن کان پنهنجي سڄي جواني کي جنهن لاوارثي ۽ نڌڻڪائيءَ جي کوهه ۾ اڇلايو آهي، ان تي اسان جي ڏاهن ڪڏهن غور به ناهي ڪيو. اسان سياسي نعرا ته هنيا آهن، پر پنهنجي نئين نسل لاءِ ڪنهن رٿابنديءَ سان ڪم ناهي ڪيو. سنڌ ۾ هڪ به اهڙي جماعت ناهي، جنهن جي ايجنڊا سنڌ جو نوجوان نسل هجي. ڪراچيءَ ۾ هزارين ڪارخانا آهن، ڏيڍ ڪروڙ جي لڳ ڀڳ آبادي روزگار ڪمائي ٿي، ان روزگار ۾ سنڌ جي نوجوانن جو ڪيترو حصو آهي؟ گذريل ٻن ڏهاڪن کان جيڪي به سياسي تحريڪون هليون آهن، انهن تحريڪن ۾ ”سنڌي نوجوانن کي روزگار ڏيو“ ايجنڊا شامل آهي؟ حالت اها آهي ته ڪراچيءَ ۾ اڳ جيڪي ڪم افغاني، بهاري ۽ بنگالي ڪندا هئا. اهي سمورا ڪم هاڻي سنڌي نوجوان ڪري رهيا آهن. پورهيو عيب ناهي، پر سنڌ جي ڪنهن شهر ۾ سنڌي نوجوان پٿر ڪٽيندا هجن، ۽ انهن جو آفيسر ڪو بنگالي، بهاري يا پٺاڻ هجي، اها افسوس جي ڳالهه آهي. بنگلن تي ڪم ڪار کان وٺي هوٽلن تي بيراگيري تائين هن وقت مزدوري وارا ڪم سنڌي نوجوان ڪري رهيا آهن. 10سالن کان نوڪرين تي پابندي هئڻ سبب جيڪي به غير سرڪاري نوڪريون هيون، انهن تي ڌاريا اچي ويا آهن. اسان وٽ هاڻي کڏا کوٽڻ ۽ پٿر ڪٽڻ وارا ڪم بچيا آهن، جن سنڌ جي آدرشي نوجوانن جي زندگين کي ان رستي تي پهچايو آهي، جتي سنڌ جو هر ٻيو نوجوان شفيق بنجندو پيو وڃي.

سنڌ جي نوجوان جي سياسي، معاشي ۽ شعوري سگهه جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته سنڌ جي قومي تحريڪن جي هميشه سرواڻي وارو ڪردار ادا ڪندڙ شاگرد اڄوڪن ڏينهن ۾ ڪٿي آهن؟ ڪهڙي سياسي تحريڪ آهي، جنهن ۾ سنڌ جو نوجوان شامل آهي؟ تازو عدليه واري تحريڪ ۾ ڪنهن يونيورسٽي يا ڪاليج مان هڪڙي ريلي به ناهي نڪتي. لڳي ايئن پيو ته سنڌ جو نوجوان هاڻي سياسي تحريڪن کان الڳ ٿي، پنهنجي روزگار جي ڳولا ۾ مصروف آهي ۽ اتي به هو مايوس ۽ پريشان آهي. اڄ سنڌ جي قومي تحريڪن کي نئين رت سان جلا بخشيندڙ سنڌي نوجوان جنهن دربدري واري زندگي گذاري رهيا آهن، ڪاش ان تي به ڪنهن کي ڳڻتي ٿئي. ڪٿي ايئن نه ٿئي جو سنڌ جي قومي تحريڪ رڳو پراڻن سياسي ڪارڪنن تائين محدود ٿي وڃي ۽ سنڌ جو نوجوان راهن تي ڀٽڪندو پنهنجو وجود خطري ۾ وجهندو رهي!

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڊيل واري ”ڏي - وٺ“ ڇا ڏيئي ڇا وٺبو؟



اڱارو 4 2 - اپريل 2007ع

پاڪستاني سياست جي حوالي سان جيڪي اڄڪلهه موضوع بحث هيٺ آهن، انهن موضوعن ۾ هڪڙو اهم موضوع ”ڊيل“ آهي. سياسي تجزئي نگار هونئن ته انهيءَ ڊيل جا پيرا حاڪم علي زرداريءَ جي صاحبزادي جي آزاديءَ تائين پهچائين ٿا پر منظر عام تي جيڪي چٽا پيرا ليڪيا ويا آهن، اهي نواب اڪبر بگٽيءَ جي قتل بعد پيدا ٿيل سياسي صورتحال جي ميدان تي آهن. هي پهريون موقعو هو جو ملڪ جي اڪيلي وڏي جهموري پارٽي سمجهي ويندڙ پ پ پ تي ميڊيا جي دنيا ۾ کلي تنقيد ٿي. سڀني کي ان ڳالهه تي حيرت ٿي ته اڪبر بگٽي جي قتل تي جيترو احتجاج پنجاب سان تعلق رکندڙ سياستدان نواز شريف ڪيو آهي، بينظير ان جي اڌ جيترو به ناهي ڪيو، ڇاڪاڻ ته اڪبر بگٽي جي مارجڻ واري واقعي تي جيڪو احتجاج ٿي رهيو هو يا جيڪو احتجاج ڪر ي پيو سگهجي، اهو سڌو ”اصل اقتدار ڌڻين“ خلاف ئي هو. انهن اصل اقتدار ڌڻين خلاف احتجاج نه ڪرڻ ئي پ پ تي تنقيد لاءِ موقعا فراهم ڪيا. اڪبر بگٽيءَ جي مارجڻ واري واقعي بعد جنهن خدشي، ڳڻتيءَ جو اظهار ڪيو ويو، اها ڳڻتي ۽ خدشو هاڻي ان حد تي وڃي پهتو آهي، جو تازو برطانوي اخبار پنهنجي هڪ رپورٽ ۾ به اهڙا ئي انڪشاف ڪيا آهن، جهڙا انڪشاف ڪراچيءَ کان اسلام آباد تائين سياسي ۽ حڪومتي چرپر تي نظر رکندڙ پاڪستاني صحافي ڪندا رهيا آهن. هتي جي صحافين کي حڪومتي اشاري تي سازش ڪرڻ وارو مهڻو هر ڀيري ٻڌڻو پئي پيو، پر هاڻي صورتحال ان مهڻي کان گهڻو اڳتي نڪري چڪي آهي. خود پاڪستان پيپلز پارٽي جي چيئرپرسن هڪ اهڙو اقرار ڪيو آهي، جنهن مان لڳي ٿو ته شيخ رشيد واري ڳالهين جي سيمي فائينل ۾ پهچڻ واري دعويٰ سچي ثابت ٿي رهي آهي. حڪومتي ڌر مان شيخ رشيد واحد اهڙو ماڻهو آهي، جيڪو وڏي عرصي کان وٺي حڪومت ۽ پ پ جي وچ ۾ رابطن جو اقرار ڪندو رهيو آهي. هونئن ته شيخ رشيد بابت ان دعويٰ ۾ ڪافي سچائي آهي ته هو هميشه ميڊيا ۾ زندهه رهڻ جو خواهشمند رهندو آيو آهي پر ان سان گڏ اهو تاثر به عام رهيو آهي ته جيئن هتي هڪڙو ”مرشد“ وڏن جي نيتن کان عوام کي اڳواٽ آگاهه ڪندو رهندو آهي، ائين لال حويليءَ جو هي شهزادو ڪجهه اهڙي ڊيوٽي سر انجام ڏيندو رهندو آهي ۽ هن ڀيري به هن ڪجهه اهڙو ئي ڪم ڪيو آهي.

شيخ رشيد جي دعوائن، حڪومتي وضاحتن ۽ پ پ اڳواڻن جي ترديدن باوجود جيڪڏهن غير جانبدار ٿي ٿورڙو جائزو وٺبو ته انساني دماغ ۾ ڪيترائي سوال جنم وٺندا. سنڌ اسيمبليءَ جي اندر نثار کهڙي جي چئمبر ۾ هڪ پريس ڪانفرنس دوران رضا رباني آن دي رڪارڊ اها ڳالهه ڪئي ته حڪومت ۾ موجود ڪجهه دوست وقت بوقت اچي ڳالهائيندا رهندا آهن. سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته اهي ”دوست“ ڪير آهن؟ حڪومت ۾ جيڪي به ڌريون شامل آهن، انهن مان ڪا اهڙي ڌر مشڪل هجي، جنهن جي خواهش هجي ته پ پ اقتدار ۾ اچي. يقينن اهي اهڙا ئي ”دوست“ هوندا، جيڪي چاهين ٿا ته بدلجندڙ عالمي صورتحال، ايران خلاف امڪاني جنگ، خطي ۾ چين جي اثر ۽ بلوچستان جي ٻرندڙ صورتحال سبب حڪومت اهڙي ڌر وٽ هجي، جنهن کي عالمي طور مانائتي نگاهه سان گڏ روشن خيال، عوام جي نمائندا ۽ جمهوريت پسند تصور ڪيو وڃي، ان ڪري اهي ”دوست“ اهڙين ڪوششن ۾ آهن پر انهن ڪوششن جي رستي ۾ جيڪي سڀ کان وڏيون رڪاوٽون آهن، انهن رڪاوٽن کي هٽائڻ خود انهن ”دوستن“ لاءِ وڏو مسئلو بڻيل آهي، ٿلهي ليکي هن ”ڊيل“ جي وچ ۾ ٽي وڏيون رڪاوٽون نظر اچي رهيون آهن:

(1) نواز شريف جو سخت موقف:

پنجاب سان تعلق رکندڙ نواز شريف لاءِ اسان سنڌ ۾ ڀلي ڪهڙي به راءِ رکندڙ هجون پر اها ڳالهه هاڻي مسلم ليگ (ق) وارا به سمجهن ٿا ته پنجاب جو عوام جنهن شخصيت کي پنهنجو ليڊر سمجهي ٿو، اهو نواز شريف ئي آهي. جيڪڏهن واقعي به شفاف چونڊون ٿين ٿيون ته پنجاب مان نواز ليگ کان کٽڻ ڪو آسان ڪم نه هوندو. ٻيو ته جيڪڏهن ”ڪي دوست“ پ پ سان رابطن ۾ آهن ته ٻيا ”دوست“ نواز شريف سان به رابطن ۾ آهن. اصل اقتدار ڌڻين سان ڪن جي خواهش آهي ته نواز شريف کي ايترو عرصو ديوار سان لڳائڻ سٺو نه ٿيندو، ڇاڪاڻ ته هن ملڪ جي بيورو ڪريسي کان وٺي اسٽيبلشمينٽ جي سمورن ادارن ۾ جيڪي ماڻهو ويٺا آهن، انهن کي سڀ کان وڌيڪ پنجاب جي عوام جا مفاد عزيز آهن. ان ڪري ڊيل بابت جيڪي به ڳالهيون ٿين ٿيون، نواز شريف کي ان بابت اڳواٽ ڄاڻ ملي وڃي ٿي ۽ هو ان ڊيل جي وچ ۾ ڪو نه ڪو پٿر ضرور اڇلي ڇڏي ٿو.

(2) صدر مشرف جي وردي:

نواز شريف کي اها ڄاڻ آهي ته نئين سيٽ اپ ۾ کيس اقتدار نه پيو ملي، تنهن ڪري هو چاهي ٿو ته هن ڊيل کان اڳ ۾ عوام آڏو جيڪو چڱو تاثر ويهاري سگهجي، اهو ويهاري وٺجي، تنهن ڪري سندس موقف سخت ئي رهندو، پر ورديءَ وارو مسئلو ڊيل واري راهه ۾ ڪجهه وڏو پٿر آهي. اهو پٿر جيڪو به هٽائيندو، ان جي هٿن کي زخم ضرور رسندا، پ پ صدر کي ورديءَ سان قبول ٿي ڪري، ته سندس جمهوريت پسنديءَ واري ”تصوير“ تي ڪجهه اهڙا ليڪا ٿا نڪرن، جن جو شايد ڊهڻ مشڪل هجي. پ پ شايد صدر جنرل پرويز مشرف کي ورديءَ ۾ ڪنهن به حالت ۾ قبول نه ڪري ۽ صدر جي به خواهش آهي ته عالمي ۽ ملڪي صورتحال ۾ هو وردي نه لاهي ته بهتر ٿيندو.

(3) پ پ پ جي اندروني صورتحال:

پاڪستان پيپلز پارٽي يقينن نه ڪا سوشلسٽ پارٽي آهي ۽ نه ئي وري ڪا مذهبي پارٽي آهي. اها وچٿرو موقف رکندڙ هڪ اهڙي پارٽي آهي، جيڪا عوام جي خدمت لاءِ اقتدار کي ضروري سمجهي ٿي. ان پارٽيءَ ۾ هاڻي اڪثريت اقتدار جي خواهشمند ماڻهن جي آهي. اها ايترو عرصو اقتدار کان پري رهڻ افورڊ ئي نٿي ڪري سگهي. ظاهر آهي پ پ يا نواز ليگ جهڙين پارٽين سان ماڻهو تڏهن گڏ هوندا، جڏهن سندن ننڍا وڏا ڪم ٿيندا. لاڳيتو 12،10 سال اقتدار کان پري رهڻ سبب اهڙين پارٽين ۾ وڏي تعداد ۾ ڀڃ ڊاهه ٿئي ٿي. بينظير ڀٽو ذاتي طور ڀلي حقيقي جمهوريت جي خواهشمند هجي، پر هوءَ اهو به سمجهي ٿي ته سندس پارٽيءَ کي ايترو عرصو اقتدار کان پري نه رهڻ گهرجي، ان ڪري ئي هن خود حڪومت سان ڳالهيون هلڻ جو اقرار ڪري پارٽيءَ کي هڪڙي قسم جي ڄڻ ته آٿت ڏني آهي.

ايندڙ وقت ۾ يقينن هي سيٽ اپ هلڻ جو امڪان گهٽ ئي هوندو، تنهن ڪري نئين حڪومت اچڻي آهي، پ پ لاءِ ”واٽون ويهه ٿيون“ وارو قصو آهي. ڊيل جو مطلب آهي ته، ”ڪجهه ڏيو، ڪجهه وٺو“. جيڪا به پارٽي ايندڙ سيٽ اپ ۾ حڪومت سان ڊيل ڪندي، اها وٺندي ته يقينن اقتدار، پر ڏيندي ڇا؟ اهو بنيادي سوال آهي. ظاهر آهي ته سڀ کان پهرين صدر مشرف ۽ ان جي ساٿين کي ان سياسي پارٽيءَ جي حمايت گهرجي. قومپرست به مخالف صفن ۾ هوندا، عالمگير سطح تي ايران جنگ جهڙا حساس موڙ به هوندا. جڏهن ان جي ڀيٽ ۾ پ پ جي فڪري مخالف پارٽي نواز ليگ کي فائدو ٿيندو ۽ اها وڌيڪ مضبوط ٿيندي. تنهنڪري هي ”ڊيل ڪهاڻي“ به امر جليل جي ناول ”نيٺ گونگي ڳالهايو“ جي ڪردار وانگي ڪنهن اهڙي موڙ تي بيٺل آهي، جنهن بابت خود امين فهيم چوي ٿو ته، ”مون کي صورتحال ايتري منجهيل نظر اچي ٿي، جو آئون خود واضح ناهيان ٿي سگهيو.“

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جنرل مشرف جي تقرير ۽ ڪجهه رهجي ويل سوال!



آچر 6 مئي 2007ع

مهراڻي جي مير جي درگاهه جي اتر طرف مير ڪرم علي خان ٽالپر جي ٺهرايل قلعي ۾ ڪالهه ورهين پڄاڻان ٻيهر روشنيون چمڪي رهيون هيون. اهي روشنيون نه ته ڪنهن ميرن جي درٻار جون هيون ۽ نه ئي وري ڪنهن راضي شاهه جي ميلي جون هيون، پر هي روشنيون صدر جنرل پرويز مشرف جي جلسي جون هيون. سنڌ ۾ صدر مشرف جو هيءُ ڪو پهريون جلسو نه هو، عبدالحميد جتوئي جي پُٽ لياقت علي خان پاران ٻيٽو ۾سڏايل جلسي کان وٺي تازو لاڙڪاڻو-خيرپور پل جي افتتاح تائين صدر جنرل پرويز مشرف سنڌ ۾ کوڙ جلسا ڪري چڪو آهي، پر هن جلسي لاءِ سرڪار جي دعويٰ هئي ته اهو سنڌ ۾ صدر جنرل پرويز مشرف جو سڀ کان وڏو جلسو ثابت ٿيندو. هونئن ته اسان وٽ هر شيءِ کي ايشيا جي وڏي ۾ وڏي شيءِ هجڻ جو اعزا ڏنو ويندو آهي، جيئن ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ادبي تنظيم، ايشيا جي وڏي ۾ وڏي ڍنڍ وغيره، ان ڪري ممڪن آهي ته ڪو حڪومتي ماڻهو هن جلسي کي به ايشيا جو وڏي ۾ وڏو جلسو قرار ڏيڻ جي دعويٰ ڪري، ڀلا دعويٰ ڪرڻ تي ڪا پابندي ته ناهي مڙهيل!

علمي ادبي شخصيتن ۽ تاريخدانن کان وٺي وقت جي حڪمرانن تائين سندن هر قدم يا هر راءِ جي ماپ ڪرڻ جو اختيار به وٽن ئي هوندو آهي، تنهن ڪري جلسي کان هڪ ڏينهن اڳ ئي صحافين جي ٽيم سان ڪراچيءَ مان نڪرندي ئي منهنجي ذهن ۾ اهو ”وڏي ۾ وڏو جلسو“ وارو سوال موجود هو. توڙي جو جلسي ۾ تمام گهڻا ماڻهو آيا هئا، پر سرڪاري جلسا وڏا ٿيڻ ڪا حيرت ۾ وجهندڙ ڳالهه نه هئڻ گهرجي. جنهن وٽ هيترا گهڻا اختيار هجن، وسيلا هجن، ان لاءِ لک يا ٻه لک ماڻهو گڏ ڪرڻ کاٻي هٿ جو کيل آهي. ايئن ئي صدر جنرل پرويز مشرف جي هن نئون ڪوٽ واري جلسي بابت مٿاڇري راءِ ڏبي ته ان جي ڪا اهميت نه رهندي، پر موجوده سياسي صورتحال ۾ ان جلسي جي تمام وڏي اهميت چئي پئي وئي. هن حڪومت جي موجوده عدالتي بحران ۾ وڪوڙجڻ بعد سنڌ جهڙي سياسي سرگرم صوبي ۾ هيڏي وڏي جلسي کي سرڪاري ڌريون سنڌ جي وڏي وزير جي وقتائتو ۽ لاڀائتو قدم قرار ڏينديون رهيون آهن. هونئن ته ظاهري طور صدر جنرل پرويز مشرف کي هن جلسي ۾ صرف ڪيڊٽ ڪاليج نئون ڪوٽ جو افتتاح ۽ رڻ شاخ جي ري ماڊلنگ واري ڪم جو افتتاح ڪرڻو هو، پر جلسي ۾ ڳالهيون انهيءَ کان گهڻيون ڪجهه ٻيون به ٿيون. هيءَ اها ئي رڻ شاخ آهي، جنهن کي هتان جا ماڻهو ٿر واهه سڏين ٿا ۽ انهيءَ ئي شاخ جي پڇڙيءَ ۾ پاڻي نه پهچڻ تي اڳوڻي وزير اعظم نواز شريف اسلام آباد مان سڌو رڻ شاخ تي ڇاپا هڻي ارباب گروپ کي هلڪو چتاءُ به ڏنو هو. ان ئي شاخ جتي نواز شريف ۽ ارباب گروپ ۾ اختلافن کي چوٽ چاڙهيو، ڪالهه ان ئي شاخ جي ڪنڌيءَ تي ارباب گروپ صدر جنرل پرويز مشرف کي وردي نه لاهڻ ۽ هنن ئي اسيمبلين مان ٻيهر چونڊرائڻ جي نه رڳو صلاح ڏني، پر پنڊال ۾ موجود ماڻهن کان هٿ مٿي کڻائي اهو به چيو ته سنڌ جا ماڻهو توهان سان گڏ آهن، توهان انهن ئي اسيمبلين مان پاڻ کي ٻيهر چونڊرايو، سڌي ووٽ جي ضرورت پئي، تڏهن به هي ماڻهو توهان کي ووٽ ڏئي ڪامياب ڪندا.

نئون ڪوٽ واري هن جلسي ۾ هونئن ته عوامي مسئلن جي حل جي ڳالهه ٿيڻي هئي، پر ٿر جي ضلعي ناظم آجيان جي تقرير ڪندي مسئلن جي ڊگهي لسٽ پڙهي ڇيڙو ان تي ڪيو ته، ”صدر صاحب توهان وردي نه لاهجو“ هن جملي تي توڙي جو پنڊال ۾ ويٺل وزيرن، صلاحڪارن، ناظمن، چونڊيل ميمبرن ۽ آيل ماڻهن ڪو تبصرو ڪو نه ڪيو، پر انتهائي مخصوص تعداد ۾ سڏايل اليڪٽرانڪ ميڊيا جي صحافين هڪ ٻئي ڏي سواليه نگاهن سان ضرور ڏٺو. ضلعي ناظم جي تقرير بعد سنڌ جي وڏي وزير ڊاڪٽر ارباب غلام رحيم جي تقرير جو وڏو حصو ان خاطريءَ تي ٻڌل هو ته توهان اجايو مخالفت ڪندڙن ڏي ڌيان نه ڏيو، سنڌ جو عوام توهان سان گڏ آهن، سنڌ جا ماڻهو جسٽس افتخار محمد چوڌري خلاف آيل صدارتي ريفرنس جي حق ۾ آهن. قانون کان بالا تر ڪير به ڪونهي. عوام جو مسئلو وردي ناهي، عوام چاهي ٿو ته سندن اڳواڻ اهڙو هجي، جيڪو سندن مسئلا حل ڪري. سنڌ جي وڏي وزير پنهنجي تقرير جن به نقطن تي ڪئي، انهن جي حق ۾ عوام کان هٿ مٿي کڻائي راءِ به ورتي. توڙي جو هن جلسي ۾ ٿر جي سيني ۾ دفن ٿيل ڪوئلي جو به ذڪر نڪتو ته ٿر جي ٻين ڏکن سورن جي به ڳالهه ٿي، پر پوءِ به هيءُ جلسو هڪڙو سياسي جلسو وڌيڪ رهيو.

صدر چيو ته، ”وڪيل ۽ عوام سياسي هٿن ۾ نه کيڏي، صدارتي ريفرنس هڪڙو آئيني ۽ عدالتي مسئلو آهي، ان کي عدالتن ۾ ئي رهڻ ڏنو وڃي.“ صدر پنهنجي تقرير ۾ سنڌ اندر بنياد پرستيءَ جون پاڙون نه هئڻ تي سنڌ جي تعريف به ڪئي ۽ پاڻ به ٽي جملا سنڌي ۾ ڳالهائي هڪ ڀيرو ٻيهر اها دعويٰ به ڪئي ته هو سنڌي آهي ۽ سندس ئي ڪوشش سان هن وقت 5 7 هزار سنڌي فوج ۾ آهن. نئون ڪوٽ واري هن جلسي ۾ صدر جيئن منڇر کي بچائڻ جي ڳالهه ڪئي، اتي مٺڙائو ڪئنال جي گنجائش وڌائڻ، ايل بي او ڊي جي گنجائش وڌائڻ ۽ ڍوري ناري جي پاڻي تي ڊيم ٺاهڻ جون ڳالهيون به ڪيون، جيڪي يقينن ماڻهن جي فائدي واريون ڳالهيون هيون ۽ انهن ڳالهين تي کوڙ تاڙيون به وڳيون ۽ جنرل مشرف زندهه باد جا نعره به لڳا. سرڪاري حوالي سان ته يقينن هي ڪامياب جلسو هو، پر اهي سڀ سوال، جيڪي سنڌ جي وڏي وزير پنهنجي تقرير ۾ ڇڏيا، اهي بهرحال سوال ئي رهيا، انهن ۾ سڀ کان وڏو سوال ڪنهن سان به ڊيل نه ڪرڻ، هنن ئي اسيمبلين مان پاڻ کي باوردي چونڊرائڻ ۽ ق ليگ جي ايندڙ اليڪشن ۾ ڪاميابي وارا سوال هئا.

توڙي جو انهن ٽن سوالن مان صدر هڪ جو جواب پنهنجي تقرير ۾ اهو چئي ڏنو ته، ترقياتي منصوبن جي ڪاميابيءَ لاءِ ضروري آهي ته توهان هنن ئي ماڻهن کي ٻيهر ڪامياب ڪرايو. صدر باقي ٻن سوالن بابت ڪو به جواب نه ڏنو، جنهن بابت جلسي جي پڄاڻي تي خود صحافي بحث ڪندا رهيا. ارباب غلام رحيم جي هن جلسي خود ملڪ جي سياسي پارٽين آڏو بحث ۽ سوچ لاءِ ڪافي سوال ڇڏيا آهن. ڏسڻو اهو آهي ته مخالف ڌر جون سياسي پارٽيون ايتري وڏي تعداد ۾ عوام کي گڏ ڪري پنهنجي ڳالهه ڪيئن ٿيون ٻڌائي سگهن.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اهي منظر، جيڪي رپورٽ نه ٿي سگهيا!



سومر 14 مئي 2007ع

ڇنڇر ڏينهن ڪراچيءَ ۾ جيڪو وهيو واپرايو، منظور ميراڻي ان کي ڪابل ۽ قنڌار سان ڀيٽيو آهي، آئون سمجهان ٿو ته جن به ماڻهن ڇنڇر ڏينهن ڪراچيءَ کي پنهنجي گهيري هيٺ رکي جيڪا جارحيت ڪئي، انهن ماڻهن سان اها رعايت چئبي، ڇو ته ڪابل ۽ قنڌار ۾ ته پهاڙن کان آيل ماڻهو اچي انساني خون جون نديون وهائيندا رهيا آهن ۽ انهن جي اهڙي عمل جو وڏو ڀيانڪ پسمنظر آهي، گهڻو عرصو جنگ ۾ رهڻ، ڊگهي غلامي، طويل محرومين گڏجي اهڙو ماحول جوڙيو، جنهن ۾ انهن انساني خوف وهايو، پر ڪراچيءَ ۾ جيڪو عمل ٿيو، ان جي پٺيان ڪو اهڙو تاريخي، سماجي پسمنظر نه هو. هي ته پڙهيل لکيل شهري بابو هئا، جن کي قدرت انهن سمورين نعمتن سان نوازيو آهي، جيڪي نعمتون هيون ته سنڌ جي ماڻهن لاءِ، پر حوالي انهن جي ٿيون. ملڪ جي سڀ کان وڏي شهر ۾ بهترين رهائش کان وٺي، نوڪرين سميت زندگيءَ جي هر آسائش انهن ماڻهن جي قدمن هيٺ آهي. تنهن ڪري ڪراچي ۾ جيڪو وهيو واپريو، اهو تمام گهڻو بدترين عمل هو.

ڪراچيءَ جي اندر گذريل ٽن ڏينهن کان جتي پوليس سوڌو قانون لاڳوڪندڙ ادارن جي آفيسرن ۽ اهلڪارن ننڊون ڪيون، ۽ صحافين راتيون جاڳي گذاريون آهن، انهن ٽن راتين ۽ ٻن ڏينهن ۾ ڪراچي شهر جيڪو ڀوڳيو آهي، ڪاش! نشرياتي ادارن کي آزادي سان گڏ تحفظ به مليل هجي ها ته هو ڪراچيءَ جا اهي منظر ڏيکاري سگهن ٿا. ڀلا پهلوان ڳوٺ جي چورنگيءَ تي جيڪو وهيو واپريو، اهو ڪهڙو چينل ڏيکاري سگهندو ۽ ڪهڙي اخبار اهو ڇپي سگهندي. اهو درد ته اهي ڳوٺن کان آيل سنڌياڻيون ئي ٻڌائي سگهن ٿيون، جن جي جسمن تان رانڀوٽا ڏئي ڪپڙا ڦاڙيا ويا ۽ سندن مٿن تان پوتيون لاهي مارڪٽ ڪئي وئي. هيءُ دنيا جو انوکو عالمي شهر هو، جنهن ۾ ڪو به قانون نه هو، سڄي شهر جو انتظام خانگي ماڻهن حوالي هو. گهٽي گهٽي ۾ هٿياربند بيٺل هئا، سوين چيڪ پوسٽون قائم ٿيل هيون، اهي چيڪ پوسٽون پوليس يا قانون لاڳو ڪندڙ ادارن جي ڪنهن اهلڪارن جون نه هيون، پر اهي چيڪ پوسٽون خانگي ماڻهن جون هيون. خوش نصيب ته اهي هئا، جن جون انهن چيڪ پوسٽن تي صرف تلاشيون وٺي، شناختي ڪارڊ چيڪ ڪري واپس موٽايو پئي ويو، پر گهڻا اهڙا هئا، جن تي پري کان ئي گوليون هلايون پئي ويون. ڪراچيءَ ۾ هزارن تي مشتمل پوليس جو عملو، رينجرز ۽ ٻين ادارن جا اهلڪار الائي ڪيڏانهن هليا ويا هئا. قائم علي شاهه ۽ نثار کهڙي جي جلوس تي فائرنگ کان وٺي اقبال ظفر جهڳڙا مٿان سڌيون گوليون هلائڻ جو ذڪر ڪرڻ ورجاءُ ٿيندو. ملير کان وٺي نيٽي جيٽي پل تائين، ڪراچي مرڪز کان وٺي گورا قبرستان تائين، سهراب ڳوٺ کان وٺي بنارس چورنگي تائين، ڪورنگي کان وٺي لياري تائين جيڪي به گولين جا هزارين رائونڊ هليا، انهن جو ذڪر به ورجاءُ ٿيندو.

ڪراچيءَ ۾ قائم ملڪ جي سڀ کان وڏي ايئرپورٽ تي خانگي ماڻهن هٿيار کڻي 0 2 ڪلاڪ قبضو ڪيو، جتي هزارين مسافر ۽ پي آءِ اي جو عملو يرغمال بڻيو، ايئرپورٽ تي انٽرنيشنل ۽ ڊوميسٽڪ فلائٽون نه هليون، ان سان ملڪ کي جيڪو نقصان پهتو، هاڻي ته انهن جو ذڪر به ورجاءُ هوندو، پر ڪراچيءَ ۾ ڪهڙي ڪارروائين دوران معصوم عورتن جون اوڇنگارون ورجاءُ نه هونديون، جيڪي مون سميت سمورن صحافين جي ڪنن ۾ ٻرنديون هونديون. توڙي جو آئون فجر سان ئي 0 2 کان وڌيڪ چيڪ پوسٽن تان پنهنجو تعارف ڪرائڻ ۽ موبائيل فون تي ڪنهن نه ڪنهن وزير يا ذميوار ماڻهوءَ کان تصديق ڪرائڻ بعد ايئرپورٽ جي اندر پهچي ويو هئس، پر منهنجي فون جي هر گهنٽي هڪڙي اوڇنگار هئي. ”آئون فهميده مرزا پئي ڳالهائيان، ڪورنگيءَ وٽ اسان مٿان سڌيون گوليون هلايون پيون وڃن“، ”آئون اقبال ظفر جهڳڙا پيو ڳالهايان، هٿياربندن جي گهيري ۾ آهيان، جان خطري ۾ آهي“، ”آئون عزيز ڪنراڻي ٿو ڳالهايان، مون مٿان گوليون مينهن وانگي پيون وسن“، ”آئون سورٺ ٿيٻو پئي ڳالهايان، اسان جي عورتن جا ڪپڙا ڦاڙي مارڪٽ ڪئي وئي آهي“، ”آئون قمر حسين ٿو ڳالهايان گولي لڳڻ سبب زخمي آهيان.“ اهڙا هزارين فون مون سميت کوڙ صحافين کي آيا، هر فون هڪڙي وڏي خبر هئي، هڪڙي وڏي دانهن هئي، انصاف جي اپيل هئي، ڪراچي ۾ جهنگ جي قانون جو منظر هئي. صحافي ڀلا ڪٿي ڪٿي پهچي سگهي، ڪهڙا ڪهڙا منظر رپورٽ ڪري سگهي؟ هر گهنٽي هڪڙو داستان هئي، هر واقعو هڪڙو حيوانيت جو رڪارڊ ٽوڙيندڙ واقعو هو، تنهن ڪري ڪراچيءَ ۾ ڇنڇر ڏينهن هڪڙو اهڙو ڪارو ڏينهن هو، جنهن جو منظر ڪو ليکڪ ڪتاب ۾ ئي لکي سگهي ٿو.

جسٽس افتخار محمد چوڌري ته ڪراچيءَ ۾ 8 ڪلاڪ هو، رات جو سوا 8 وڳي تائين هو ايئرپورٽ تي تحفظ جي انتظار ۾ هو، پر ڪراچيءَ جا ماڻهو ته ٽن ڏينهن کان وٺي لاڳيتو غير محفوظ هئا، جيڪي نه ڄاڻ اڃا الاءِ ڪيترا ڏينهن غير محفوظ رهندا. هيءُ ڪهڙو سياسي ۽ انتظامي فيصلو هو؟ يقينن اهو فيصلو جنهن به ڪيو، جنهن جي به چوڻ تي ڪيو، اهو سندن غلط فيصلو هو. ڀلي 40 جانيون ضايع ٿيون، هزارين مرد ۽ عورتون پريشان ٿيون، تذليل ٿي، ڪراچيءَ ۾ اربين رپين جو نقصان ٿيو، اهو ته وري به نظرانداز ڪري سگهجي ٿو، پر جيڪي نفرتن جا ٻج ڇٽيا ويا آهن، اهي هيءُ شهر ڪٿان برداشت ڪري سگهندو.

هن عمل ڪراچيءَ جي اردو آباديءَ کي هڪ ڀيرو ٻيهر قومي ڌارا کان الڳ ڪري ڇڏيو آهي. هيءَ سياسي غلطي هئي، يا ڄاڻي واڻي ايئن ڪيو ويو. اهو ته ڌڻي ٻڌائي سگهن ٿا، پر ڪراچيءَ جي نفسيات بابت ڄاڻ رکندڙ هر ماڻهو جي زبان تي هاڻي ”الله خير ڪري“ جا لفظ آهن، ڇاڪاڻ ته ڇنڇر ڏينهن پ پ کان وٺي نواز ليگ تائين، اي اين پي کان وٺي عوامي تحريڪ تائين، سني تحريڪ کان وٺي متحده قومي موومينٽ تائين سمورين پارٽين کي لاش مليا آهن. جيڪا به ويڙهه ٿي آهي، اها سياسي بنيادن تي ٿي آهي ۽ گهڻي ويڙهه جا بنياد ٻولي جي بنياد تي وڃي ڇيڙو ٿا ڪن. تنهن ڪري هي انتهائي وڏي قومي غلطي وارو فيصلو هو. حڪومت وٽ چيف جسٽس جي آجيا ن لاءِ آيل ماڻهن کي روڪڻ جا ٻيا به کوڙ طريقا هئا. سڀئي اختيار ۽ ادارن وٽن ئي هئا تنهن ڪري پوليس ذريعي ئي هو آجيان لاءِ ايندڙ قافلن کي روڪي پئي سگهيا، پوءِ ڇو انهن اهو اختيار استعمال نه ڪيو؟ ڇا حڪومتي ڌر جي هڪ اتحادي پارٽي جي قيادت اهو نه پئي سمجهيو ته اسان جن ماڻهن کي روڪينداسين، اهي سياسي پارٽين جا ڪارڪن هوندا، انهن جي اڪثريت سنڌي، پشتو، بلوچي ۽ پنجابي ٻوليون ڳالهائيندڙ ماڻهن جي هوندي. انهن سان پنهنجون نياڻيون، ڀينرون، مائرون به گڏ هونديون، انهن سان ٽڪراءُ جي صورت ۾ متحده کي ٻيهر اڪيلائيءَ جو منهن ڏسڻو پوندو، يا ٽڪراءَ بعد ٻيهر ڪراچي لساني فسادن جي ور نه چڙهي وڃي. يقينن نه رڳو حڪومتي ڌر جي ان اتحادي پارٽي، پر انهن جي صلاحڪارن کي به اها ڄاڻ هوندي، انهيءَ باوجود اهو سڀ ڪجهه ڪنهن گهري سازش ڏانهن اشارو لڳي ٿو. توڙي جو ڇنڇر کان وٺي آچر ۽ اڄ سومر تائين ڪراچي ۾ ڪا ٺاپر نه اچي سگهي آهي. تنهن ڪري جيڪڏهن جلد ڪو سياسي فيصلو نه ٿيو ته يقينن هيءَ صورتحال ڪراچيءَ کي ٻيهر انهيءَ راهه تي وٺي ويندي، جتي انسانن جو جيئڻ ڪجهه مشڪل بڻجي ويندو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ٻوڏ کان وڌيڪ ٻوڙيندڙ رويا



اڱارو 24 جولاءِ 2007ع

سنڌ ۾ بيوروڪريسي جا عوام آزار قصا ڪي نوان نه آهن. سنڌي سماج کي اپاهج بنائڻ ۾ سرڪار جي غلط معاشي پاليسين ۽ نظراندازيءَ وارن روين جيترو ئي ڪردار”وڏيرڪي بيورو ڪريسيءَ“ جو به آهي. ڪرپشن، عوام کي ايذائڻ، عام ڪم ڪار لاءِ ايندڙ ماڻهن سان توهين آميز رويو رکڻ، ڪلارڪن ۽ پٽيوالن هٿان راڄ ڀاڳ جي انتهائي معزز ۽ پيرسن ماڻهن کي به ڌڪا ڏئي آفيسن مان ٻاهر ڪڍرائڻ ته روز جو معمول آهي، پر ڪي قصا ته مورڳو انسانيت جو ڪنڌ جهڪائڻ جهڙا ٿين ٿا. اهڙو ئي هڪڙو قصو دادو ۽ قمبر ضلعن ۾ آيل ٻوڏ کان پوءِ اخبارن ۾ڇپيو آهي.

هونئن ته اها خبر اخبارن ۾ سنگل ڪالم جيتري جاءِ مس والاري سگهي آهي، پر جنهن به باضمير انسان ۽ عوام دوست ماڻهوءَ جي نظر ان خبر تي پئي هوندي، ته ان کي ضرور صدمو ٿيو هوندو. ان خبر ۾ ڄاڻايو ويو آهي ته قمبر ضلعي جي هڪ مختيارڪار صاحب کي جان جو خطرو آهي ۽ هن ٿاڻي تي وڃي قلم 2/206 تحت قتل جي ڌمڪين جي ايف آءِ آر داخل ڪرائي آهي. مختيارڪار صاحب ان ايف آءِ آر ۾ ڄاڻايو آهي ته امداد نه ملڻ سبب ٻوڏ جا متاثر ماڻهو مون کي قتل جون ڌمڪيون ڏئي رهيا آهن، تنهن ڪري مهرباني ڪري انهن ٻوڏ متاثر ماڻهن کي گرفتار ڪري، سخت سزا ڏني وڃي. مختيارڪار صاحب جي سمجهه کي ته شابس هجي جيڪو ايف آءِ آر داخل ڪرائڻ لاءِ ٿاڻي تي پهتو، پر لک مبارڪون ۽ شاباس پوليس جي اعليٰ اختيارين کي به هجن، جن جي حد وارن نمائندن مختيارڪار جي اهڙيءَ ڳالهه تي اعتبار ڪري، متاثرن مٿان ڪيس به داخل ڪري ڇڏيو. مختيارڪار ۽ پوليس اهلڪارن پنهنجي اعليٰ عقل ۽ ڪمال قابليت جو مظاهرو ڪندي، جيڪو اهو ڪارنامو سر انجام ڏنو آهي، ان تي سنڌ جي عوام کي کين”خراج تحسين“ پيش ڪرڻ گهرجي ۽ ساڳئي وقت موجوده سرڪاري نظام لاءِ چار قل به پڙهي ڇڏڻ کپن.

جڏهن کان تيز برساتن جو سلسلو شروع ٿيو آهي، ماڻهو برباد ٿي ويا آهن. بلوچستان ۽ سنڌ اندر ته باقي ڪسر ٻوڏن ئي پوري ڪري ڇڏي، جن ۾ غريب ۽ مسڪين ماڻهن جو الهه تلهه لڙهي ويو. اهي فصل، جيڪي انهن پنهنجن خوابن ۽ حسرتن وانگر سنڀياليا هئا، سي به تباهه ٿي ويا. لاتعداد وسندڙ ويڙها ويران ۽ ڳوٺن جا ڳوٺ لهرن جي ور چڙهي ويا آهن. هزارين خاندان لڏ پلاڻ جو شڪار ٿي، جنهن مفلسي، بيوسي ۽ تڪليف ۾ گذاري رهيا آهن، تنهن درد تي ويچارڻ سان ئي دل ڀرجي ٿي اچي. هاڻ ته متاثرن جي حالت ٽي وي تي به ڏسي نٿي سگهجي. ساڻن گڏ رهندڙ ۽ اکين سان تباهي ڏسندڙ ماڻهن جي ڇا ڪيفيت هوندي، اها جدا ڪٿا آهي.

اهو مختيارڪار صاحب ۽ اهي پوليس عملدار، جن گڏجي متاثرن کي قانون موجب وڏي ڏوهاري طور دريافت ڪيو آهي، اهي به ان ڪيفيت ۽ درد جا اکين ڏٺا گواهه آهن. انهن ته مائرن جا سڏڪا ڪنن سان ٻڌا آهن. ٻوڏ سبب آيل تباهي ۽ برباديءَ جا منظر اکين سان ڏٺا آهن، پوءِ به انهن کي اهو ڪيس داخل ڪرائيندي ۽ ڪندي ”ڪجهه“ به نه ٿيو؟ گهڙي کن لاءِ ڪنهن اهو نه سوچيو ته ٻوڏ جي لپيٽ ۾ آيل انهن ماڻهن جو درد ڇا هوندو؟ جن جو سڀ ڪجهه لڙهي ويو هجي، نه مٿو لڪائڻ لاءِ ڇانو بچي هجي، نه وري ٻچن کي کارائڻ لاءِ ماني گرهه موجود هجي، نيٺ به انهن جا حواس ڪيتري دير سالم رهي سگهن ٿا؟ جن ماڻهن جي واهر ڪرڻ گهرجي، کين امداد ڏيڻ گهرجي، سندن سهائتا ڪرڻ کپي، انهن مٿان ڪيس داخل ڪرايا پيا وڃن. ڇا انهن ماڻهن جو ايترو به حق نه آهي ته جيڪا امداد سندن نالي تي مختلف ادارن ۽ ماڻهن کان ورتي پئي وڃي، هو ان جي گهُر ڪري سگهن؟ اڪثر هنڌن تي امداد ملي ئي نٿي، ڪٿي وري انتهائي توهين واري انداز ۾ ڏني پئي وڃي، سا به ايتري جنهن مان هڪ ڏينهن جو راشن به نٿو ٿي سگهي. هاڻ اهڙن ماڻهن سان همدردي ڪرڻ بدران مٿن قتل جي ڌمڪين جهڙا ڪيس انسانيت جي ڪهڙي نصاب جو حصو قرار ڏجن؟ اهڙن ڪيسن بعد بندن تي نٽهڻ اس ۾ ماني ڳڀي لاءِ ويٺل متاثر پهرين عدالتن مان وڃي ضمانتون ڪرائيندا ۽ پوءِ واپس گهرن ڏانهن موٽي، ٻارن ٻچن لاءِ ماني ٽڪيءَ جو بلو ڪندا.

جنهن ڏينهن اها خبر اخبارن ۾ ڇپي، ان ڏينهن مون سوچيو ته هن حڪومت جي وزيرن توڙي اعليٰ آفيسرن ۾ ڪي ماڻهو ته اهڙا ضرور هوندا، جن جي دل ۾ڪجهه درد هوندو ۽ انهن مان ڪو ته هن مختيارڪار کان اهڙيءَ حرڪت تي پڇاڻو ڪندو ۽ ڪيس داخل ڪندڙ پوليس اهلڪارن جي به ڪن مهٽ ڪئي ويندي، پر سنڌ جي وڏي وزير، روينيو واري وزير، بورڊ آف روينيو جي سينئر ميمبر، آءِ جي سنڌ سوڌو ڪنهن به اعليٰ اختياريءَ ان خبر جو نوٽيس ئي نه ورتو. ان صورت ۾ اها ڳالهه سمجهه ۾ اچي ٿي ته قمبر جي هن مختيارڪار اهڙي همت ڪيئن ۽ ڇو ڪئي. ڇو ته اسان وٽ هيٺ کان وٺي مٿي تائين بيوروڪريسي رڳو”مال ڪمائو“ فارمولي تي ئي هلندي آهي. هر بيوروڪريٽ لکين روپيه رشوت ڏئي، سڻڀي هنڌ تي پوسٽنگ ڪرائيندو آهي. هر بيوروڪريٽ يا عملدار جو سڄو وقت ان معاملي ۾ گذرندو آهي ته هو سڀ کان پهرين پوسٽنگ لاءِ مٿي ڏنل رقم ڪيئن ڪڍي ۽ بعد ۾ وڌيڪ ڪمائي ڪري. تنهن ڪري هن جو ذهن ڪرپشن کان ٻاهر سوچڻ لاءِ تيار ئي ناهي ٿيندو. اسان وٽ روينيو جو تپيدار سڄي حياتي پگهار ته رڳي نالي ۾ کڻندو آهي، پر جهڙي قسم جي شان شوڪت واري هو زندگي گذاريندو آهي، سا سنڌ جا زميندار، جاگيردار، وڏيرا ۽ سردار به مشڪل سان گذاريندا هوندا. مختيارڪار جيترو پگهار کڻي ٿو، ايترو پگهار ته هاءِ اسڪول جو استاد به کڻي ٿو، پر هاءِ اسڪول جو استاد ڪنهن غريب علائقي يا ڪچي آباديءَ جي مسواڙي گهر ۾ پيل ملندو. اڪثر استادن وٽ موٽر سائيڪل به ناهي هوندي، پر مختيارڪار جو گهر ڊفينس جهڙي علائقي ۾ هوندو ۽ سواري به ڪرولا ۽ ٽوڊي ڪارن ۾ ڪندي ڏسبو. ان صورت ۾ ڪو مختيارڪار اهو ڪيئن ٿو سوچي سگهي ته جيڪي ماڻهو پنهنجا ٻار ٻچا وٺي کليل آسمان هيٺ بندن تي ويٺل آهن، هر ويلي تي قدرت جي ڪرشمي جا منتظر آهن ۽ جن جي زندگي زنده درد بڻجي چڪي آهي، انهن جي پيڙا ڇا ٿي سگهي ٿي. انهن جو درد ته ڪو مسڪين جهان خان کوسو ۽ عبدالستار ايڌي ئي محسوس ڪري سگهي ٿو.

دادوءَ ۽ قمبر ضلعن جي بيورو ڪريسي ۽ وڏيرا اهو درد ڪٿان سمجهي سگهندا، جنهن درد هزارين ماڻهن کي روحن تائين ٻوڙي ڇڏيو آهي. دادو جي هڪ وفاقي وزير ته پنهنجا فصل بچائڻ لاءِ ڪئين ڳوٺ ٻوڙائي ڇڏيا. اهڙي ڪنهن شخص تي ڪهڙي ميار رکي سگهجي ٿي. انهن وٽ ته ماڻهو فقط ووٽر آهن. اهي ووٽر جيڪي کين ڪامياب ڪري اسيمبلي ميمبر ۽ وزير بڻائين ٿا ۽ ان کان پوءِ انهن جي ڪا اهميت نٿي رهي. هن مهل به سنڌ جا ڳوٺ ٻڏن پيا، تعلقن جا تعلقا پاڻيءَ جي گهيري ۾ آهن. سنڌ سڄي درد جو ديس بڻجي چڪي آهي، پر سنڌ جي وڏيرن جي اڪثريت لنڊن ۾ آهي. ايندڙ اقتدار ۾ ڪنهن کي ڇا ملندو، ڪهڙو وڏيرو ڪٿي عوام مٿان نمائندي طور نافذ ٿيندو، ان قسم جا فيصلا ٿي رهيا آهن. پ پ سوڌو ڪا به پارٽي پنهنجي ماڻهن کي اهو نٿي چوي ته ”قمبر، شهدادڪوٽ، قبي سعيد خان، ڪي اين شاهه، ميهڙ، تربت، مڪران، ڪيچ سوڌو مختلف علائقن ۾ وڃي ماڻهن جي واهر ڪريو.“ بلوچستان ۾ جتي حڪومتي هيليڪاپٽر به نه پهتا هئا، اتي بي ايس او (بلوچ اسٽوڊنٽس آرگنائيزيشن) جا ڇوڪرا پنڌ پهتا هئا. اسان انساني همدردي، قومي ڪم ۽ ڏکئي وقت ۾ پنهنجن ماڻهن جي سار لهڻ واري عمل ۾ بلوچستان جي سياسي سردارن کان به گهڻو پوئتي آهيون. جيتوڻيڪ اسانجي قوم پرست ۽ سنڌ دوست پارٽين قومي حقن لاءِ جدوجهد ۾ ته واقعي تاريخي قربانيون ڏنيون آهن، وڏي، ڊگهي ۽ اڻٿڪ جدوجهد ڪئي آهي، پر پنهنجي ماڻهن جي ڏکئي وقت ۾ سار لهڻ واري حوالي سان ڪجهه به ناهي ڪيو. عوامي تحريڪ جا دوست مظاهرا ڪري رهيا آهن، پر سکڻا مظاهرا ڇا ڪندا؟ اسان جا سياسي ڪارڪن سماجي ڪارڪن ڇو نٿا بڻجن. ماڻهو جڏهن پنهنجي ماڻهن جو ڀرجهلو بڻجندو، سندن ڏکن ۾ حصيدار ٿيندو، تڏهن ئي انهن جون همدرديون ۽ محبتون حاصل ڪري سگهندو. جڏهن عوام جا حقيقي هڏ ڏوکي سر زمين تي موجود نه هوندا ته پوءِ اهڙا مختيارڪار ئي اهڙن علائقن ۾ هر اڇي ۽ ڪاري جا مالڪ بڻجندا.

سرڪار ته ٻوڏ هيٺ آيل علائقن ۾ به قلم 144 لاڳو ڪري رهي آهي. مطلب ته جڏهن ماڻهو ٻڏن ته 5 کان وڌيڪ ماڻهو گڏ نه ٻڏن. جيڪڏهن ڪا ٻيڙي به کين بچائڻ لاءِ پهچي ته 5 کان وڌيڪ ماڻهو انهيءَ ٻيڙيءَ تي سوار نه ٿين. امداد اچي ته پنهنجن بکن ۾ پاهه ٿيل ٻارن لاءِ سڀ گڏجي ڊوڙ نه پائين. ٻيءَ صورت ۾ مٿن قلم 144 جي ڀڃڪڙيءَ جو ڪيس داخل ڪيو ويندو.

بدين ۽ ٺٽي ضلعن ۾ آيل سامونڊي طوفانن بعد قمبر ۽ دادو ضلعن ۾ آيل ٻوڏ اها ڳالهه واضح ڪري ڇڏي آهي ته اسان جا ماڻهو سياسي، سماجي حوالي سان ته واقعي نڌڻڪا آهن، پر جڏهن قدرتي آفتون اچن ٿيون ته نڌڻڪائي جو اهو احساس وڌيڪ شدت اختيار ڪري ٿو وڃي. تنهن ڪري جتي اسان بيوروڪريسيءَ جي عوام دشمن روين جي نندا ڪريون ٿا، اتي اها اميد به رکون ٿا ته اسان جي سياسي دلين ۾ به عوام دوست رويا وڌندا ۽ اسان جي سياسي اڳواڻن ۽ قمبر جي مختيارڪار جي روين ۾ فرق محسوس ڪري سگهبو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سرڪار ۽ بيگمات جي سوچ مان سرجيل درد ڪهاڻي!



خميس 26 جولاءِ 2007ع

ڪراچي جهڙي انساني سمنڊ واري شهر ۾ انصاف لاءِ واجهائيندي هن کي 6 مهينا ٿي ويا آهن، پر انصاف کوڙ ڀيرا هن جي ڀر مان لنگهندي به هن ڏانهن مڙي ناهي ڏٺو. سکر اسپتال مان 6 مهينا اڳ جڏهن انصاف جي ڪوڙي سرڪاري دلاسي تي هن کي ڪراچي آندو ويو ته هوءَ هڪ قيدياڻي هئي، ڪراچي سول اسپتال کي پوليس جو ڪڙو هو. مون سميت پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا جا کوڙ صحافي هن جي هڪڙي جهلڪ ڏسڻ ۽ پنهنجي ڪئميرا جي اک ۾ بند ڪرڻ لاءِ سول اسپتال ڪراچي جي وارڊن ۾ جهاتيون پائي رهيا هئا، پر پوليس سميت اسپتال جي انتظاميه ڪنهن به صحافيءَ کي ويجهو اچڻ نٿي ڏنو، ”نسيما جي طبعت ٺيڪ ناهي، پهرين هن جو علاج ڪرائڻ ڏيو، پوءِ ٻيون ڳالهيون ٿينديون.“ گهرو کاتي جي صوبائي صلاحڪار وسيم اختر هر صحافي جي سوال آڏو اهي جواب ٿي ڏنا. ان ڏينهن کان وٺي 5 مهينن تائين نسيما لٻاڻو ڪراچي جي شهر ۾ هڪڙي قيدياڻي بڻجي رهي. سول اسپتال جي مک گيٽ آڏو کوڙ صحافين سان گڏ نسيما لٻاڻو بابت خبر حاصل ڪرڻ لاءِ انتظار ڪندي الاءِ ڇو منهنجي ذهن ۾ آيو ته نسيما کي سکر ۾ ئي رهڻ گهرجي ها، ڇو ته سکر ۾ صحافين ۽ سياسي، سماجي تنظيمن جي ماڻهن کي ساڻس ملڻ ۾ ڪنهن ”سيڪٽر“ کان اجازت نٿي وٺڻي پئي. پر هتي صورتحال ڪجهه اهڙي هئي.

اسپتال بعد جڏهن نسيما کي ڪراچي پوليس هيڊ ڪوراٽر جي هڪڙي فليٽ ۾ رهايو ويو ته ٻيهر کيس ڳولهيندي ڳولهيندي دروازي تائين وڃي پهتس. نسيما جنهن فليٽ ۾ رهيل هئي، ان جي اندر ته هوا لاءِ پکو به لڳل نه هو، پر ٻاهر پوليس جو مضبوط ڪڙو چڙهيل هو. مون جڏهن ملاقات جي ڪوشش ڪئي ته ڪنهن ”ذميوار ساٿي“ کان اجازت وٺڻ جو چيو ويو. پهرين ڏينهن ته ملاقات ڪرائڻ نه ڏني وئي، پر ٻئي ڏينهن ڪئميرا وارو ٿيلهو ڪلهي ۾ وجهي نسيما جو ڳوٺان آيل مهمان بڻجي وٽس پهتس ته هوءَ لاڳيتو نيم بيهوشيءَ واري حالت ۾ هئي. منهنجي هر سوال جو جواب هن ڪنڌ ڌوڻي لڙڪن سان ٿي ڏنو. هڪ صحافي جي حيثيت ۾ انتهائي درد وارا منظر کوڙ ڀيرا ڏٺا هوندا، پر هيءَ ته گوندر ول جي ڪا گُري لڳي رهي هئي. ڏک ته پهاڙ جهڙن ماڻهن کي به ڳاري ٿا ڇڏين، نا انصافين جي باهه سماج ساڙي ڇڏيندي آهي، هي ته هڪڙي معصوم نياڻي آهي، جنهن اکيون کوليون به اپر سنڌ جي انتهائي وڏيرڪي ۽ جاگيرداراڻي سماج ۾، جتي عورت جو زندهه رهڻ سندس وس ۾ ناهي هوندو. پنهنجا ٻچا ماري ڪائيندڙ گُرڙ پکي جهڙو اهو سماج پنهنجي پيٽ ۾ انيڪ عورتن جون عزتون ۽ زندگيون دفن ڪري چڪو آهي. ان سماج جي اندر ڪنهن نياڻيءَ کي انصاف ملڻ جو هڪڙو ئي رستو هو ته صحافين کان وٺي سماجي ۽ سياسي ماڻهن کي ساڻن ملڻ ڏنو وڃي ۽ سندس دانهن بند نه ٿئي. موجوده حڪومت ان دانهن کي بند ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي، نسيما لٻاڻو کي 5 مهينن تائين سمورن ماڻهن کان پري رکيو ويو. سماجي تنظيمن جي صرف انهن چند بيگمات کي نسيما سان ملڻ جي اجازت هئي، جيڪي ڪراچي شهري جماعت جون ”منظورِ نظر“ هيون. چون ٿا ته جڏهن نسيما لٻاڻو سکر اسپتال ۾ هئي، روزانو ٽي وي تي سندس سڏڪا سنڌ ٻڌندي هئي. تڏهن ڪراچي سان تعلق رکندڙ اين جي اوز جي ڪجهه بيگمات گورنر سنڌ سان ملاقات ڪري ”نانگ به مري، لٺ به بچي“ وارو اهو فارمولو سنڌ جي گورنر آڏو رکيو، جنهن ان ڏينهن نسيما کي ڪراچي منتقل ڪرڻ جو حڪم ڏنو ۽ پوءِ صرف انهن ”بيگماتن“ کي ئي نسيما لٻاڻو سان ملاقات جي اجازت هئي. ظلم اهو ٿيو ته جيئن پوليس نسيما کي ميڊيا کان پري رکيو، تيئن انهن بيگمات به چيو ته، ”بچي ڪو پهلي ٺيڪ هوني دو، بعد ۾ انٽرويو ڪرنا.“

سرڪار ۽ بيگمات جي گڏيل سوچ سان مبينا طور تي 5 مهينا قيد رهندڙ نسيما لٻاڻو کي هڪ مهينو اڳ پوليس فليٽ مان سامان اڇلائي ٻاهر ڏنو. ڪراچي ۾ اها رات قيامت جي رات هئي، تيز هوائن سان طوفاني مينهن وسي رهيو هو. شهر جي بنگلن ۾ رهندڙ ماڻهو به محفوظ نه هئا. ان حالت ۾ نسيما لٻاڻو، پنهنجي معصوم ڀائرن ۽ ماءُ پيءُ سان گڏ پريس ڪلب جي ديوار جي اوٽ ۾ اوڇنگارون ڏئي روئي رهي هئي. انصاف جا دعويدار الاءِ ڪٿي هئا؟ هن ڏيڍ ڪروڙ جي آبادي واري امير شهر ۾ سنڌ جي نياڻي انصاف ڏيندڙ اداري جي اهلڪارن هٿان لوڌجي انتهائي بي وسي ۾ گذاري رهي هئي. ان ڏينهن کي مهيني کان وڌيڪ عرصو گذري چڪو آهي، هوءَ روزانو صبح سان ڪراچي پريس ڪلب آڏو اچي ويهي ٿي. شام تائين هوءَ پنهنجي ڀائرن سوڌو نٽهڻ اُس ۾ انصاف لاءِ واجهائيندي رهي ٿي. اهي آفيسر، اهي سياستدان، اهي سماجي تنظيمن جا امير آفيسر ۽ اُهي بيگمات، جن جو روز اتان گذر ته ٿئي ٿو، پر ڪير به اچي هن نياڻي جي مٿي تي هٿ رکي آٿت نٿو ڏئي. اهي بيگمات ته هاڻي پنهنجي آفيسن مان ٻاهر نٿيون نڪرن، پر سنڌ سرڪار جي گهرو کاتي به هن ڏاڍائيءَ جو نشانو بڻيل نياڻيءَ جي سار ناهي لڌي. نسيما لٻاڻو جنهن هنڌ بک هڙتال تي ويٺل آهي، اتان جيڪڏهن هوءَ زور سان دانهن ڪري ته اها گورنر هائوس جي گيٽ آڏو بيٺل اهلڪار ٻڌي سگهن ٿا. گهرو کاتي جي صلاحڪار کان ويندي سمورن وزيرن، سيڪريٽرين ۽ ٻين اعليٰ آفيسرن جو گذر به ان روڊ تان ئي ٿئي ٿو. هي ڪيڏو نه ڏکوئيندڙ ۽ بي حسي جو حقيقي منظر پيش ڪندڙ عمل آهي ته جتي حاڪم رهندا هجن، جتان روز گذرندا هجن، ان راهه تي ڪنهن نياڻيءَ کي روئيندي پورو مهينو گذري وڃي، پر ڪو هڪ به ماڻهو لڙي نه اچي. ان ديس ۾ انصاف جي تقاضا ته پري جي ڳالهه آهي، خواب لهڻ به چرچو ٿو محسوس ٿئي.

مون ڪراچي پريس ڪلب آڏو نسيما لٻاڻو کي ڏٺو ته رڳو روئيندي ئي ڏٺو، ڪڏهن کلندي ناهي ڏٺو. جنهن ڏينهن چيف جسٽس بحال ٿيو، ماڻهن جشن پئي ملهايو، ان ڏينهن نسيما لٻاڻو وٽ به هڪ اميد پيدا ٿي. هوءَ هر صحافيءَ کان پڇي رهي هئي ته ”جج بحال ٿي ويو؟“ لڙڪن سان ڀريل ڳلي مان نڪتل اهو سوال ڪنهن درد رکندڙ دل لاءِ گهاءَ کان گهٽ نه هو. ان ملڪ جي ادارن تي ڪهڙو اعتبار ڪجي، جيڪي ظلم جو ازالو ڪرڻ ۾ به دوکو ڪن، انصاف جو آسرو ڏئي دربدري جي راهه تي اڇلي ڇڏين؟ اتي چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري جي روپ ۾ انصاف جي ننڍڙي به اميد ڇهن مهينن جا لڙڪ سڪائي ٿي ڇڏي. نسيما ڌن دولت نٿي گهري، جڏهن راهه ويندي ڪو درد ڀري دل رکندڙ ماڻهو سندن مدد ڪرڻ لاءِ اچي ٿو ته هوءَ روئڻ شروع ڪري ٿي ڏي. نسيما جي ڪيس جو ڏکوئيندڙ پاسو اهو به آهي ته ان سان سماج ۽ سرڪار جا رويا ٻڌڻ جو موقعو ملي ٿو. گڏو گڏ هن ڪيس مان اربين رپين جي فنڊنگ تي هلندڙ اين جي اوز ۽ سياسي جماعتن جي عورت ونگن جي ڪردار جي به پرک ٿئي ٿي. سمورين سياسي پارٽين جون عورت ونگون جيڪڏهن گڏجي نسيما لاءِ آواز اٿارين ته کين انصاف ملي سگهي ٿو، پر اهو ڪم ڪير ڪري، اسان وٽ ڏيکاءَ بدران عمل جو جذبو هجي ته 6 مهينن کان روئيندڙ نسيما جي اکين جا لڙڪ مرڪن ۾ تبديل ٿي سگهن ٿا، پر اهو ڪري ڪير؟ اهو سوال پنهنجي جاءِ تي الائي ڪيتري وقت تائين اهميت رکندو رهندو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

رازق بگٽيءَ کي ڪنهن قتل ڪيو؟



اربع پهرين آگسٽ 2007ع

هڪ ڪلهي تي ٽراءِ پورٽ ۽ ٻئي ڪلهي تي ڪئميرا وارو ٿيلهو لٽڪائي جڏهن آئون وزير اعليٰ هائوس بلوچستان جي گيٽ تي پهتس، ته هو اڳ ۾ ئي انتظار ۾ بيٺل هو. صبح جا سوا 6 مس ٿيا هئا، وزير اعليٰ هائوس جي اندر اڃا ٻيو ڪو به ماڻهو موجود نه هو. هن مون کان ٽراءِ پورٽ وٺي پنهنجي آفيس ۾ هلي ويهڻ جو چيو. هونئن ته فون تي ڳالهه ٻولهه ٿيندي رهي هئي، پر رازق بگٽيءَ سان منهنجي اها ”دوبدو“ پهرين ملاقات هئي. بلوچستان ۾ ڇڪتاڻ دوران جڏهن به ڪو وڏو واقعو ٿيندو هو ته سرڪاري تصديق لاءِ يا ته رازق بگٽيءَ کي فون ڪرڻي پوندي هئي يا ڊيره بگٽيءَ جي ڊي سي او عبدالصمد لاسيءَ سان فون تي ڳالهائڻو پوندو هو. تنهن ڪري رازق بگٽيءَ سان کل ڀوڳ جي حد تائين واقفيت هئي. پنهنجي آفيس ۾ وٺي اچڻ بعد چيائين، ”بلوچ ۽ سنڌين جو رشتو به عجيب آهي، نه ئي گڏ ٿا هلون، نه ئي پري ٿا ٿي سگهون.“ مون سنڌي- بلوچ تعلق تي ڪچهري ڪرڻ بدران سڌو بلوچستان صورتحال تي سوال ڪيو، ته هو نٽائي ويو. مون کي چيائين، ”ٽن راتين کان ننٺڊ ناهي ڪئي، مٿي ۾ سور ٿي پيو آهي.“ مون کيس چيو: ”ستا ته اسين به ڪو نه آهيون.“ منهنجي جملي تي ٿورو کليو ۽ پوءِ چيائين، ”جيئن ئي ٻيا صحافي پهچندا، پاڻ ڊيره بگٽيءَ لاءِ نڪري هلنداسين.“ اها ان ڏينهن جي ملاقات هئي، جڏهن نواب اڪبر بگٽيءَ جو لاش ڊيره بگٽيءَ ۾ تدفين لاءِ نيو پئي ويو.

ڪوئيٽا ۾ رات جو جيئن ئي اڪبر بگٽيءَ جي لاش ملڻ جي تصديق ٿي وئي هئي ته اسان سمورن صحافين کي ڊيره بگٽي پهچڻ جو انتظار هو. اهو عجيب اتفاق هو ته پهاڙن ۾ وڙهندي مارجي ويل هڪ بگٽيءَ جو لاش سرڪاري پهري هيٺ دفنائڻ لاءِ جيڪو ماڻهو کڻائي وڃي رهيو هو، ته اهو به انهن ئي پهاڙن جو سابق گوريلو هو. تنهن ڪري سياست، آدرشن ۽ قومي اصولن سان دلچسپي رکڻ سبب مون هر ڀيري اهو ڄاڻڻ جي ڪوشش پئي ڪئي ته، ”رازق بگٽي ڇا ٿو سوچي؟“ منهنجي ڪنهن به سوال جو هن سڌو جواب نه ڏنو ۽ هر ڀيري نٽائيندي ڪو نه ڪو نئون موضوع ڇيڙي ٿي ڇڏيائين.

وزير اعليٰ هائوس کان پوءِ جڏهن اسان اڪبر بگٽيءَ جي لاش سان گڏ ڊيره بگٽي پهتاسين، ته هو اتي به خاموش هو. جڏهن اڪبر بگٽيءَ جي لاش کي قبرستان آڏو رکي جنازي نماز جو اعلان ٿيو ته ان ۾ صرف 13 ماڻهو هئا، رازق بگٽي ان وقت پوئتي هٽي وڃي هڪ ڪچي ديوار کي پٺي ڏئي بيهي رهيو. آئون ٻيهر ڪئميرا سميت سڌو رازق بگٽيءَ وٽ پهتس. اڃا ڪو سوال ڪريان ئي ڪريان، ته هن انتهائي غمگين انداز ۾ مون کي چيو ته، ”هتي ڪڏهن نواب صاحب جي اجازت بنا پکي پر به نه هڻندو هو، سامهون سندس مهمان خانو آهي.“ ائين چئي هو خاموش ٿي ويو. اڪبر بگٽيءَ جي لاش جي تدفين وقت رازق بگٽيءَ جي دل ڪيتري دکي هئي، مون ان وقت هن کان ڪي ٽي اين لاءِ مختصر انٽرويو ڪيو، جن به اهو انٽرويو ڏٺو هوندو، انهن کي درد جو اندازو ضرور ٿيو هوندو. ڊيره بگٽيءَ کان ڪوئيٽا واپسيءَ تائين هو خاموش هو. هڪ اهڙو ماڻهو، جنهن پنهنجي جوانيءَ جا حسين پل نه رڳو بلوچن لاءِ سٺا خواب ڏسندي گذاريا هجن پر هو انهن ئي پهاڙن جو شهزادو به رهيو هجي، جلاوطني جا عذاب به ڀوڳيا هجن، ته هزارين بلوچ جوانن کي خواب به ڏيکاريا هجن ۽ اهو ماڻهو هاڻي بلوچن خلاف هلندڙ آپريشن دوران سرڪار جو ترجمان هجي، بلوچستان جي اندر جو ڪجهه به ٿيندو هجي، ان ۾ سرڪار جو دفاع ڪري. هڪ ماڻهوءَ جي اندر ٻه انسان گڏ ڪيئن ٿا رهي سگهن؟ اهو سوال مون کي کائي رهيو هو، ڇو ته مون رازق بگٽيءَ کي سرڪاري ڪارروائين جي حمايت به ڪندي ڏٺو هو پر ڊيره بگٽيءَ ۾ سندس اهي اکيون به ڏٺيون جيڪي لڙڪن سان ڇوليون هڻي رهيون هيون. ان سڄي سفر دوران رازق بگٽيءَ مون کي رڳو پنهنجي دل جو موقف هڪ جملي ۾ ڏنو ته، ”بلوچستان ۾ سرداري نظام انتهائي خطرناڪ شڪل ۾ موجود آهي، ان جي خاتمي بنا بلوچ ترقي نه ڪري سگهندي.“ ڪوئيٽا ۾ ٻيهر جڏهن مون رازق بگٽيءَ کان ٻه چار وڌيڪ سوال ڪيا، ته هن ڪراچيءَ ۾ ڪچهريءَ جو چئي موڪلايو هو. ان بعد بلوچستان جي نوجوانن، ليکڪن ۽ صحافين سان جڏهن به ڪچهري ٿي، ته انهن رازق بگٽيءَ کي ”قومي غدار“ ٿي سڏيو. بلوچستان جي اخبارن ۾ جيڪي رازق بگٽيءَ خلاف خط ڇپيا، مضمون ڇپيا، اهي هڪڙو وڏو رڪارڊ آهن. ”رازق! تو اهي ڏينهن وساري ڇڏيا، جڏهن تو وطن لاءِ جان قربان ڪرڻ جا اعلان ڏنا هئا، جڏهن تون بلوچستان جي آجپي ۽ خوشحاليءَ خاطر هر قربانيءَ لاءِ چوندو هئين. رازق! تون اسان جي ڳوٺ آئين، پهاڙن جا ڊگها پنڌ ڪري جڏهن تون اسان جي ڳوٺ پهتو هئين ته مون توکي پاڻي اچي پياريو هو. ادا وڏي تنهنجا هٿ ڌوئاريا هئا، امان تنهنجا ڪپڙا ڌوتا هئا... رازق! توکي ياد ناهي ته تنهنجي ليڪچر ٻڌڻ کانپوءِ ادا ويڙهه ۾ حصو ورتو ۽ هڪ ڏينهن هو ويڙهه ۾ مارجي ويو، اسان جو گهر ئي تباهه ٿي ويو... رازق! تون حاڪمن سان ويٺو آهين، تنهنجا ماضيءَ جا واعدا، ماضيءَ جا وچن ڪيڏانهن ويا؟ جيڪي واعدا تو بلوچ قوم سان ڪيا هئا...“ اهڙيون کوڙ ميارون، شڪايتون، ڏک، ڏوراپا بلوچستان جي اخبارن جي زينت بنجندا هئا.

ان دوران رازق بگٽيءَ کي قتل جون ڌمڪيون به مليون، هو ڪراچيءَ آيو، ۽ مون ٻيهر سندس ”ڪردار“ جي دفاع ۾ دليل ڳوليا، پر هن ڪو به دليل نه ڏنو. چيومانس: ”زندگيءَ کي خطرو اٿئي.“ چيائين، ”هاڻي ان جي پرواهه ناهي.“ جڏهن رازق بگٽي مارجي ويو آهي، تڏهن سوچيان ٿو ته جڏهن ماڻهو قوم جي نگاهه ۾ عزت وڃائي ويهي ٿو، ته پوءِ کيس جسماني موت کان ڊپ ناهي ٿيندو، اهو ئي سبب آهي ته رازق بگٽي هيترن سارين ڌمڪين باوجود سر عام گهمندو رهندو هو. توڙي جو رازق بگٽي جي موت بابت اڃا ڪا ڳالهه چٽي ناهي ٿي، کيس انهن ماريو، جن هن کي آخري وقت ۾ استعمال ڪيو، يا انهن ماريو، جن جا هن آدرش وڪيا ۽ اعتماد ٽوڙيو، پر اڪبر بگٽيءَ جي مارجڻ واري واقعي بعد هي ٻيو اهڙو واقعو آهي، جنهن تي بحث نه رڳو حڪومتن ادارن ۾ ٿي رهيا آهن پر عام آدرشي ڪارڪن به بحث ڪري رهيا آهن. ماڻهوءَ جو وزن پنهنجي قوم سان هوندو آهي. اسان وٽ روس جي ٽٽڻ بعد جيڪا نمائشي ۽ سڌڙين ڪامريڊن ۾ ڀاڄ پئي، ان قومن جي روحن تي رانبوٽا پائي سندن قومي سڃاڻپ ۽ سجاڳيءَ کي گهائي ڇڏيو. جيئن هتي ڪن دانشورن ملڪيتون ٺاهيون، ڪن وڏيرن جا خاص ماڻهو ٿي پنهنجون الڳ سڃاڻپون ٺاهيون. ڪن تبليغي مرڪز وڃي وسايا، اتي بلوچستان ۾ به اهڙي ئي صورتحال پيدا ٿئي، رازق بگٽي ان جو هڪڙو مٿال آهي.

سياسي اصولن، آدرشن ۽ واعدن سان ويساهه گهاتيون رڳو سنڌ ۾ ناهن ٿيون پر اهي بلوچستان ۾ به ٿيون آهن. جيئن هتي جو وچولو طبقو وڏيرن جو ڀرجهلو ٿي بيٺو آهي، اتي به پڙهيل ڳڙهيل ۽ وچولو طبقو سردارن جو ساٿاري آهي. ان باوجود جيئن هتي عوام دشمن ماڻهو ڪنڌ مٿي کڻي، ٻانهن لوڏي هلي ٿو، بلوچستان ۾ ائين ناهي. سنڌ ۾ جيئن وڏيرا اقتداري ڌر جو دفاع ڪندا رهيا آهن، بلوچستان ۾ صورتحال ائين ناهي. قومي سجاڳيءَ جي حوالي سان اسان وٽ جيڪو ماحول 80ع جي ڏهاڪي ۾ هو، بلوچستان ۾ هن وقت اها صورتحال آهي. رازق بگٽيءَ جي قتل جي ڪٿان به مذمت ناهي آئي. ايتريقدر جو سندس لاش جي تدفين وقت به سرڪار جي ڪنهن ذميوار ماڻهوءَ به شرڪت نه ڪئي. رازق بگٽيءَ جي قتل تي سندس دوست، ساٿي ۽ حڪومتي ماڻهو ڀلي ڪهڙي به راءِ رکندا هجن پر رازق بگٽيءَ جو، مارجڻ کان هڪ ڏينهن اڳ به اهو موقف هو ته بلوچستان ۾ ايستائين ترقي نه ٿيندي، بلوچ قوم ترقي نه ڪري سگهندي، جيستائين سرداري نظام ختم نه ٿيندو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايندڙ حڪومت ۽ سنڌ جو ڪيس



اربع 15 آگسٽ 2007ع

عام چونڊن کانپوءِ ملڪ جو اقتدار ڪهڙي ڌر وٽ هوندو؟ ان بابت سياسي تجزيه نگار عوامي سوچ ۽ راءِ ڏسي اهو تجزيو ڪري سگهندا آهن ته حالتون ڪهڙي رخ ۾ وڃي رهيون آهن. ملڪ جا اهي ڪهڙا وڏا مسئلا آهن، جن تي موجوده حڪومت غلطيون ڪيون آهن. حڪومت ڪهڙيون ڪهڙيون مشڪلاتون پيدا ڪيون، تنهن ڪري عوام جو رخ هاڻي ان پارٽي طرف آهي، جيڪا سندن مسئلن کي حل ڪندي، تنهن ڪري لڳي ٿو ته ايندڙ اليڪشن ۾ فلاڻي پارٽي کٽي ايندي ۽ ان کي اقتدار ملندو. آمريڪا کان وٺي يورپ تائين، ويندي ڏکڻ ايشيا ۾ به تجزيه نگار اهڙا تجزيه ڪندا آهن. مختلف ادارا سروي ڪرائيندا آهن. ان مان عوامي مقبوليت جا اندازا لڳائيندا آهن، پر بدقسمتيءَ سان اسان وٽ صورتحال ڪجهه اهڙي آهي، جو عوامي سوچ وارا تجزيا اڃا سرجي ئي ناهن سگهيا. عالمي طاقتن جي آشيرواد سان اقتدار حاصل ڪندڙ سياسي توڙي غير جمهوري قوتن پاڪستان جي اندر اهو ماحول سرجڻ ئي نه ڏنو آهي ته ايندڙ اقتدار بابت ڪو اڻ ڌريو تجزيو ڪري سگهجي. اقتدار جو حق ته عوام وٽ هئڻ گهرجي، پر بدقسمتيءَ سان جمهوريت جي دعويٰ ڪندڙ، وڏين قربانين جي هام هڻندڙ ڌريون به اقتدار لاءِ جڏهن چور دروازي تي بيٺل نظر اچن، رات جي اونداهيءَ ۾ لڪي ملاقاتون ڪن ۽ ايتري همت ۽ جرئت نه ڪن، جو عوام کي انهن ملاقاتن بابت ڪا ڄاڻ ڏيئي سگهن، اهڙي ماحول ۾ هتي حقيقي جمهوريت جو خواب به ٻٻرن کان ٻير گهرڻ جي برابر هوندو.

ميثاق جمهوريت واري معاهدي ۽ 9 مارچ واري ريفرنس بعد سياسي تجزيه نگارن جيڪي به تجزيا پئي ڪيا، نئين ۽ بدليل پاڪستان جون ڳالهيون پئي ڪيون، اهي سموريون ڳالهيون آهستي آهستي مذاق لڳي رهيون آهن. هن وقت به ائين ئي ٿي رهيو آهي، جيئن 88ع ۾ ٿيو هو. جيئن هن وقت اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ ڳٺ جوڙ ٿي رهي آهي، ڇا پ پ جي پهرين دور کان اڳ ائين نه ٿيو هو؟ تبديلين جي جيڪڏهن تور ڪبي ته ڪاريءَ وارا ڪک نظر ايندا. مرزا اسلم بيگ تازو هڪڙو انٽرويو ڏنو، جنهن ۾ هن جنرل ضياءُ الحق جي جهاز حادثي جو ذڪر ڪندي چيو ته، ”حادثي جي اطلاع ملڻ بعد آئون راولپنڊي مان حادثي واري هنڌ ڏانهن روانو ٿيڻ بعد واپس اڌ مان موٽي آيس، مون غلام اسحاق خان کي سڏايو، جنهن بعد ايندڙ اقتدار بابت فارمولو ٺاهيو. بينظير کي مون رات جي مانيءَ تي پنهنجي گهر سڏايو ۽ ان آڏو 4 شرط رکيا، جنهن مان هن هڪ تي به انڪار نه ڪيو. انهن شرطن ۾ غلام اسحاق خان صدر، آرمي آفيسرن جي مقررين ۾ مداخلت نه ڪرڻ، ضياءُ جي خاندان کي تنگ نه ڪرڻ ۽ فوجي آفيسرن کي تمغا ڏيڻ وارا شرط شامل هئا، جيڪي هن پورا ڪيا.“ تنهن ڪري هن وقت به جيڪي پردي پٺيان ڳالهيون ٿي رهيون آهن، ڇا ٽنڊي باگي، عمرڪوٽ، خيرپور ناٿن شاهه، پني عاقل ۽ سجاول جي ڪنهن هوٽل تي اخبار اڳيان رکي چانهه جو آرڊر ڏيندڙ ڪنهن عام سنڌي ماڻهوءَ کي انهن جي سُڌ آهي؟ اقتدار جي ڊوڙ ۾ شامل پارٽين مان ڇا ڪنهن هڪ به پارٽيءَ هن وقت تائين ڪو عوامي پروگرام ڏنو آهي؟ ڪنهن هڪ به پارٽيءَ وٽ ڪا عوامي ڀلائيءَ واري ايجنڊا آهي؟ پ پ ۽ نواز ليگ سوڌو ڪنهن هڪ پارٽي ءَ به ڀلا اهو چيو آهي ته جيڪڏهن اسان کي عوام چونڊيو ته بلوچستان ۾ آپريشن بند ڪرائينداسين، سياسي قيدي آزاد ڪنداسين، هزارين گم ٿيل سياسي ڪارڪنن جي ڳولها ڪنداسين، ڪالاباغ ڊيم نه ٺاهينداسين، سنڌ سان پاڻي ۽ ناڻي ورڇ ۾ ٿيندڙ نا انصافيون بند ڪرائينداسين. ڪيٽي بندر رٿا واپس آڻي ڪوئلي تي بجلي گهر اڏي ملڪ مان بجليءَ جو بحران ختم ڪرائينداسين. سرحد صوبي اندر پرڏيهي ويڙهاڪن جو جواز ڄاڻائي مقامي ماڻهن خلاف جيڪي ڪارروايون هلي رهيون آهن، انهن کي ختم ڪرڻ لاءِ اپاءَ وٺنداسين؟ ڪنهن هڪ پارٽيءَ به هن وقت تائين پنهنجو پروگرام عوام آڏو نه آندو آهي. تنهن ڪري سنڌ جي ماڻهن کي ۽ خاص ڪري سنڌ جا اهي سڄاڻ سڄڻ، جن هميشه اجتماعي حقن لاءِ آواز اٿاريو آهي، انهن کي اليڪشن کان اڳ هڪڙو سنڌ جو ڪيس تيار ڪري عوامي رابطا مهم هلائڻ گهرجي. اقتدار پ پ کي ملي يا نواز ليگ کي، اهو اقتدار ڳجهي ڊيل ذريعي نه ملڻ گهرجي پر اهو عوام کي حق حاصل هئڻ گهرجي ته عوام ڪنهن کي ٿو چونڊي. اسان جڏهن ٻين جي احتساب جو ذڪر ڪريون ٿا ته سياسي پارٽين جو احتساب ڇو نه ٿيڻ گهرجي. جيڪڏهن ڪنهن پارٽيءَ جي قيادت ڪنهن با اثر ڀوتار کي شموليت جي اجازت ڏئي ٿي ته سکر کان وٺي گهوٽڪي ۽ شڪارپور جا ماڻهو ان پارٽيءَ کان پڇن ته اهو فيصلو عوامي مفادن لاءِ ڪيو ويو آهي يا اقتدار حاصل ڪرڻ لاءِ ٿيو آهي. عوام توڙي نقادن کي اهو حق هئڻ گهرجي ته اهي سياسي پارٽين کان پڇن ته اوهان جيڪي عوام سان واعدا ڪيا هئا، اهي ڪيڏانهن ويا؟ جڏهن اقتدار تي غير جمهوري قوتون قبضو ڪن ته اوهان عوام کي روڊن تي نڪرڻ جي اپيل ڪريو، وري جڏهن اوهان کي اقتدار جو آسرو ملي ته عام ڪارڪن ته ٺهيو، مک اڳواڻن کي به اعتماد ۾ نه وٺو. سياسي پارٽين وٽ اصول ڇو نه آهن؟

جمهوريت جي بحالي لاءِ هلندڙ هن تحريڪ دوران پاڪستان جي عوام سان جيڪي به واعدا ڪيا ويا هئا، انهن مان هڪ هڪ واعدي جي هاڻي جيڪا توهين ٿي رهي آهي، هڪ هڪ واعدي سان جيڪا جٺ ٿي رهي آهي، اها سڀني جي سامهون آهي، تنهن ڪري جيئن پختونن هن وقت ئي پنهنجي راهه طئي ڪري ڇڏي آهي، لنڊن واپسيءَ کان فورن بعد اسلام آباد ۾ اسفند يار ولي ۽ محمود خان اچڪزئي جي پارٽين اتحاد ڪري پنهنجي رستي جو اعلان ڪري ڇڏيو. سنڌ ۽ بلوچستان جي سياسي ڌرين کي به اجايو خوش فهمين ۾ رهڻ بدران پنهنجو رستو چونڊجڻ گهرجي. جهڙي ريت پ پ جي قيادت اقتدار جي آسري ۾ جڏهن مٿان رابطا ٿيا ته ڪنهن کان به ڪو نه پڇيو، ائين ٻيا به ڪندا. ڀلي نواز شريف ”نو ڊيل“ جون دعوائون ڪري، پر جنرل مشرف بدران الڳ ڪنهن ٻئي سپهه سالار ساڻس رابطو ڪيو ته هو ڪنهن کان به نه پڇندو. نواز شريف جنرل مشرف سان ٺاهه ان ڪري نه رهيو آهي، جو هو سندس سڌو مخالف آهي، پر جنرل مشرف جي جاءِ تي ڪو ٻيو آيو ته ڇا نواز شريف اقتدار جي آڇ ٺڪرائيندو؟ آئون سمجهان ٿو ته اها سوچ خوش فهمي هوندي. هيءَ جمهوريت جي بحالي واري تحريڪ ”ڪرسي ڏيو“ تحريڪ بڻجي ويئي آهي. ان تحريڪ جي سرواڻي ڪندڙ ڪنهن به ڌر وٽ عوامي ايجنڊا ناهي، تنهنڪري جيئن پختونن جي سڄڻن پنهنجو ڪيس تيار ڪرڻ لاءِ اتحاد ٺاهي عوامي رابطا مهم شروع ڪئي آهي، سنڌ ۽ بلوچستان جي سڄڻن کي به اهڙو قدم کڻڻ گهرجي. بلوچ ته هن ”جمهوري تحريڪ“ جي چمڪ جي ڪشش ۾ نه آيا ۽ نه ئي انهيءَ جو حصو بڻيا آهن، پر سڀ کان ڪمزور پوزيشن ۾ اسان سنڌي آهيون، جيڪي هينئر الاءِ ڪنهن رستي تي بيٺل آهيون. ڀلي مٿين سطح تي ڪهڙيون به ڳالهيون ٻولهيون هلنديون هجن، پر اسان سنڌ ڪيس تيار ڪري هڪ اهڙي عوامي راءِ جوڙي سگهون ٿا، جيڪا سڌي ريت ايندڙ چونڊن تي اثر انداز ٿي سگهي ٿي.

سنڌ جي سڄڻن کي فوري طور ڪنهن گڏيل ڪانفرنس يا اجلاس ذريعي پنهنجي راءِ ڏيڻ گهرجي ته جيڪا به جماعت اقتدار لاءِ ڪوششن ۾ آهي، اها جماعت سڀاڻي سنڌ کي ڇا ڏيندي، ڇا انهيءَ ڊيل ۾ ڪالاباغ ڊيم نه ٺاهڻ، سنڌين کي نوڪريون ڏيڻ، سنڌ جي زمين تي ٿيل قبضا ڇڏرائڻ، سنڌ کي سندس مرضي موجب ناڻي وارو ٺاهه ڏيڻ، سنڌ جي پاڻي جي چوري بند ڪرائڻ سوڌو سنڌ جا بنيادي مسئلا حل ڪرڻ جا شرط شامل هوندا؟ جيڪڏهن اهي شرط شامل نه هوندا ته پوءِ سنڌ جي ماڻهن کي ”ڊيل“ قبول نه هوندي. ايندڙ دور ۾ جيڪا به حڪومت آئي، سنڌ جو عوام ان کي اهڙي ئي نگاهه سان ڏسندو، جن نگاهن سان ان يحيٰ خان، ايوب، ضياءَ ۽ ٻين کي ڏٺو هو. تنهن کان سواءِ اها مهم به هلائڻ گهرجي ته سنڌ جا ماڻهو ان کي ووٽ ڏين، جيڪا جماعت ڊيل کان اڳ ئي پنهنجو پروگرام پڌرو ڪري ۽ سنڌ جي عوام کي ٻڌائي ته اها اقتدار ۾ اچي سنڌ جا ڪهڙا بنيادي مسئلا حل ڪندي. سنڌ جي زندگي ۽ موت جهڙن مسئلن تي سندن ڪردار ڇا هوندو؟ سنڌ جي سڄڻن جي هن وقت، آئون سمجهان ٿو ته، اها ئي ايجنڊا هئڻ گهرجي، نه وري ڪنهن سياسي پارٽيءَ کي بحران مان نڪرڻ لاءِ ڪلهو ڏيڻ گهرجي.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

گوريءَ کي ”ڪاري“ ڪيئن قرار ڏنو ويو؟



خميس 23 آگسٽ 2007ع

ننگرپارڪر واسڻ گوري قتل ٿي وئي آهي. ٿر جي هن گوريءَ جي قتل بابت ڪو وڏو ڪارڻ ته سامهون نه آيو آهي، پر چون ٿا ته سندس لاش به ساڙي گم ڪيو ويو آهي. ٿر جي ڊگهين ڀٽن، اڙانگن پنڌن ۽ لڪڙتار نظام جي غير فعال هئڻ سبب گوريءَ جو درد الاءِ ڪيترو پنڌ ڪيو هوندو، پر گوريءَ جي هن درد جي ماپ ڪنهن به ماپي ۾ ڪرڻ گوريءَ جي درد کي وڌائڻ برابر هوندو. ننگر پارڪر سنڌ جو اهو پلئه آهي، جيڪو راجستا ن ۽ گجرات سان سنڌ کي ڳنڍي رکي ٿو. تاريخ جي اندر انيڪ داستانن سان ٽمٽار هي علائقو ڪڏهن ڪشمير کان به وڌيڪ سهڻو ته ڪڏهن دردن جو ديس بڻجي ويندو آهي. ٿر به هن علائقي تي وڃي مٿو ٽيڪي سمهي ٿو ته راجستان ۽ گجرات جا علائقا به هن سان چيچون ملائي ويهن ٿا. رڻ ڪڇ به هن جي ڀاڪرن ۾ هجي ٿو ته واريءَ جون ڀٽون به هتي وڃي ٿڪ ڀڃن ٿيون. تنهن ڪري گوريءَ جو هي درد ڪنهن انڊين فلمن جي ڪهاڻي نه، پر زندگي جو هڪڙو اهڙو ڪڙو ڍُڪ آهي، جيڪو انسان دشمن سماج جي رکوالن جي نڙيءَ مان آساني سان گذري نه سگهندو. ٿر هونئن ئي ڏکن جو ديس آهي، برساتن جا ٻه چار مهينا ماڻهن کي تفريح ڏيندڙ هن ٿر جي اندر جيڪي درد ڪهاڻيون وجود رکن ٿيون، اسان جي ميڊيا سوڌو ڪو به ادارو دردن جي ان دنيا ۾ جهاتي پائي ناهي سگهيو.

اسان جي اين جي اوز کان وٺي خابرو ادارن جي ڪئميرائن کي ٿر جو شاندار ڪلچر ته نظر آيو آهي، پر اهو ڪلچر برقرار رکڻ لاءِ هتي 10 لک کان وڌيڪ ماڻهن کي ٽانڊن جي سيج تي سمهڻو پوي ٿو، اهو احساس ڪنهن کي به ناهي ٿيو. گوري ٿرياڻي هئي، هڪ ٿرياڻي پنهنجي زندگي ڪيئن ٿي گذاري، اهو بيان ڪرڻ لاءِ لفظ اڌارا وٺڻا پئجي ويندا. هي ڊگهيون ڀٽيون، اگهاڙن پيرن سان ميلن جا ميل ڊگها پند ڪري پاڻي ڀري اچڻ کان وٺي هانءُ ڏاريندڙ ڏڪار ۾ زندگيءَ جا ڏينهن گذاريندڙ ٿري عورت اڳ ئي ڏکن ۾ سڙي خاڪ بڻيل هوندي آهي. هاڻي ته کانئن جيئڻ جو حق کسي لاش کي واريءَ ۾ دفنائڻ به نه پيو ڏنو وڃي. گذريل سال اسان جڏهن ننگر پارڪر گهمڻ وياسين ته گوريءَ جي ڳوٺ وٽ اسان بيهي تصويرون ڪڍرايون هيون، ٿري عورتن جي هڪ وڏي قطار مٿن تي گهڙا کڻي پاڻي ڀرڻ لاءِ آئي هئي، انهن عورتن ۾ هڪ عورت جو نالو ”تاج“ هو. اسان جي ڪجهه سڄاڻ ليکڪائن ان تاج سوڌو ٻين عورتن سان گڏجي تصويرون ڪڍرايون هيون. اڄ سوچيان ٿو ته انهن ۾ گوري شامل ته نه هئي، انهن سڄاڻ عورتن جي البمن ۾ پيل تصويرن ۾ متان گوريءَ جي به تصوير هجي ۽ هوءَ مرڪندي ڏسندي هجي ته اسان به هنن وانگي زندگي ڪڏهن گذارينديوسين. اسان جي هڪڙي دوست ان ڏينهن شاعري ڪئي هئي.

تو جي ٻانهن چوڙا پاتا، مٺيءَ جو هر ماڻهو مرڪيو

ڀوڏيسر جي تاج به مرڪي، ننگر جو هر راڻو مرڪيو

اسان ته دنيا جي رنگينين ۾ اچي تاج کي وساري ويٺاسين. ان ئي تاج جي ڏيهه ۾ گوري قتل ٿي وئي، پر اسان مان ڪنهن جي به دل جي ڌڙڪن تيز نه ٿي. انساني حقن جون تنظيمون توڙي عورتن جي زندگي سنوارڻ لاءِ وڏا وڏا پراجيڪٽ وٺندڙ اين جي اوز جي ڪنهن ايئرڪنڊيشنڊ هال ۾ گوريءَ جو درد پهچي سگهيو آهي؟ حڪمرانن تي ته هاڻي معيار رکندي خود ماڻهو شرمندو پيو ٿئي. اسلام آباد کان وٺي ڪراچيءَ جي ڊفينس ۽ ڪلفٽن تائين، انهن حاڪمن ۽ اميرن جي گهرن جون دريون يا گاڏيءَ جا شيشا بند ٿيڻ کان پوءِ انساني احساسن ۽ جذبن جا دروازا به بند ٿي ويندا آهن. صبح جو جڏهن سندن اک کُلي، اخبار پڙهن، پوءِ ئي کين ڪا خبر پوندي هوندي. پر انهن خبرن ۾ ڪنهن وٽ ايترو وقت آهي جو هُو گوريءَ جي خبر ويهي پڙهن. ٿر جو قانون ته پٽيلن جي پڳڙيءَ سان ٻڌل هوندو آهي، جتي عبدالرحمان راهمون جي لاش تي درد ڀري دانهن ڪرڻ سبب ارباب نيڪ محمد انتقامي ڪارروائيءَ جو شڪار ٿئي ٿو، اتي گوريءَ جي درد تي هاڻي ڪير دانهن ڪندو؟ ٿر جو کاٽائو ٻڌائي ٿو ته، گوري جي سندس مڙس سان هڪ سال کان وٺي اڻبڻت هلندڙ هئي، قتل ڪندڙ هن ”گوريءَ“ کي ”ڪاري“ قرار ڏنو آهي. ميڊيا جي هيءَ ڊوڙ ٿري عورتن جي زندگيءَ ۾ ڪي خوشيون ته نه آڻي سگهي آهي، پر ”ڪاري“ جي هوا ضرور کڻي آئي آهي، جو ڄمڻ کان وٺي جوانيءَ تائين عذابن جي گونگهٽ ۾ گهاريندڙ گوري ڪاري ٿي وئي. جنهن ديس ۾ ٻاجهر جي سُڪل ماني به اگر ٻه ويلا ملي وڃي ته ان کي غنيمت سمجهيو ويندو آهي، اهو ديس جنهن لاءِ اياز چيو آهي ته:

جتي لڪ لڳي، جت اڪ تپن،

سو ديس مسافر منهنجو ڙي!

جتي ڏينهن ڪڙهائي جيئن ڪڙهن،

سو ديس مسافر منهنجو ڙي!

ٿر ۾ ڏکن جو اهو ماپو آهي ته هتي ڳوٺن جا نالا به ”نيڻهار“ هجن ٿا. ڪجهه سال اڳ جڏهن ٿر ۾ وائرس پکڙيو هو ۽ ان وائرس ۾ وڏي تعداد ۾ ماڻهو مري ويا هئا، انهيءَ ”نيڻهار“ ڳوٺ جي ويجهو مون هڪ عورت کان پڇيو ته ٿر ۾ وائرس آيو آهي، توهان کي ڊپ نٿو لڳي؟ ان عورت مون کي چيو، ”اسان ٻن ڏينهن کان ڪجهه به پچايو ناهي، اهو وائرس اسان کي ڇا ڪندو؟“ پوءِ مان وڌيڪ ڪجهه به پُڇي نه سگهيس. جنهن ديس ۾ درد ايڏا هجن، ان ديس جو ئي رهواسي حاڪم هجي ته پوءِ معيار ڪنهن تي ڪري سگهجي؟ کيتلاريءَ کان ستين واٽر تائين، ڪلوئي کان مٺي تائين خوبصورت روڊ ٺهرائيندڙ ونگي جي ڄام کي گوري الاءِ ياد آهي يا نه، پر هن کي ٿر جي ڪنهن پٽيل ضرور ٻڌايو هوندو، جنهن پٽيل وٽ هي قتل”پوليس ڪيس“ بڻجي پهتو هوندو. اها گوري، جيڪا هڪ سال تائين مڙس کان رُٺل هئي، يا ان کي مڙس پنهنجي دل ۾ جاءِ نه ڏني ۽ هن کي ڏهاڳ جو هڪڙو سڄو ورهيه گذارڻو پيو، ان ڏيهه ۾ واقعي ڪو انصاف ڀريو نظام هجي ها، تعليم هجي ها، ماڻهن جي عدليه ۽ ميڊيا تائين پهچ آسان هجي ها ته گوري قتل ٿيڻ کان بچي پئي سگهي. هوءَ ڪنهن ڪورٽ ۾ پهچي ها، يا صحافين تائين پهچي دانهين ها ته آئون مُڙس جي ڪاوڙجڻ سبب دربدريءَ واري زندگي گذاري رهي آهيان ته شايد سندس ڪا داد رسي ٿي سگهي ها، پر جتي هر درد ۽ هر دانهن ڀٽن سان ٽڪرائجي پنهنجو دم ڏئي ڇڏيندي آهي ته اتي گوري جي دانهن ڪنهن به نه ٻڌي ۽ هو ڪارونجهر جي ڪور ۾ قتل ٿي باهه جي شعلن ۾ سڙي خاڪ بڻجي وئي.

عبدالرحمان راهمي جو قتل کڻي سياسي لاڳاپن جي چڪيءَ ۾ ڀسمجي اٽو ٿي ويو، پر گوري سان ته انصاف ڪري پيو سگهجي. رڳو جوابدار کي گرفتار ڪري سزا ڏيڻ گوريءَ سان انصاف نه هوندو، پر ڇا گوريءَ جي روح کي سڪون پهچائڻ لاءِ مٺي يا ننگر پارڪر ۾ ڪو اهڙو ادارو نٿو ٺاهي سگهجي، جيڪو ٿر جي عورتن جي زندگي سنوارڻ ۾ پنهنجو ڪردار ادا ڪري سگهي؟ ٿر ۾ موبائيل فون جو ٽاور ته هڪ ئي ڏينهن ۾ لڳي ٿو وڃي، پر عورتن جي تعليم، صحت لاءِ ڪنهن اداري جي پيڙهه جو پٿر ڇو نٿو رکيو وڃي؟ سنڌ اندر ويم دوران سڀ کان وڌيڪ عورتون ٿر ۾ ئي موت جو شڪار ٿين ٿيون، ٿر جو حاڪم ويندي ويندي ٿر جي اڌ آباديءَ لاءِ ڪي اهڙا اپاءَ وٺي، جنهن سان گهٽ ۾ گهٽ ڪنهن گوريءَ جو روح لاوارث ٿي ٿر ۾ نه ڀٽڪي.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسان جا چونڊيل نمائندا ڪيترا سنجيده ۽ ذميوار آهن؟




خميس 3 جولاءِ 2008ع



سنڌ اسيمبليءَ ۾بجيٽ جهڙي اهم موضوع تي بحث ڪرڻ کان اڳ هڪڙي خاتون ايم پي اي هڪ صحافيءَ جي هٿ ۾ انگريزي اخبار جا ييلو پيجز ڏسي پڇيو ”هيءَ ڪهڙي دور جي اخبار آهي، جيڪا ڦڪن پنن تي ڇپجي ٿي؟“ صحافي حيرت مان ان خاتون ايم پي اي ڏانهن ڏسندي، کيس ٻڌايو” هيءَ اڄوڪي انگريزي اخبار آهي ۽ هي ان جا ڪامرس پيج آهن.“ تنهن تي ايم پي اي وراڻيو:” الائي، مون ته اڳي اهي ناهن ڏٺا.“ اهو منظر رڳو ان لمحي نظر نه آيو، پر اهڙا کوڙ منظر 16هين جون کان وٺي 30هين جون تائين سنڌ اسيمبليءَ جي اجلاس هلندي، ڏسڻ جو شرف حاصل ٿيندو رهيو آهي. اسان جي مستقبل جا فيصلا ڪندڙ چونڊيل ميمبر، جن 5 ڏينهن لاڳيتو اجلاس ۾ شرڪت ڪئي هئي، تن کان جڏهن صحافين مختلف معاملن بابت سوال ڪيا ته اڪثريت کي بجيٽ جا ٿلهي ليکي انگ اکر به معلوم نه هئا. هڪڙي صحافيءَ ته اڌ کان وڌيڪ وزيرن ۽ ميمبرن کان بجيٽ تي 5 ڏينهن تائين بحث ٿيڻ بعد صرف هڪڙو ئي سوال پڇيو ته”سنڌ بجيٽ آهي ڪيتري؟“ حيرت ۽ افسوس جي ڳالهه آهي ته نوي سيڪڙو ميمبرن جو جواب هو ته ”مون ڪتاب ناهن پڙهيا.“ اها ته رڳو بجيٽ جي انگن اکرن جي ڳالهه هئي، پر بجيٽ تي بحث دوران اسيمبليءَ جي معزز ميمبرن ۽ وزيرن پنهنجيءَ راءِ جو اظهار ڪندي، اهڙي ته گوهر افشاني ڪئي، جو ايندڙ نسلن مان ڪنهن اسيمبليءَ جو اهو رڪارڊ اٿلائي ڏٺو ته يقينن کين پڇتاءَ ۽ افسوس ئي ٿيندو. اهڙي گوهر افشانيءَ جا ٻه چار قصا ضرور لکڻ چاهيندس، جيڪي سنڌ اسيمبليءَ جي رڪارڊ ۾ به محفوظ ٿيل آهن.

صحت واري وزير خيرپور مان چونڊيل هڪ ايم پي اي جي سوالن جو جواب ڏيندي ٻڌايو ته سنڌ ۾ هيپاٽائيٽس بي ۽ سي جي مريضن جو تعداد 28 لک کان وڌيڪ آهي. سنڌ جي وڏي علائقي ۾ اهو مرض سڃاڻڻ لاءِ اسان وٽ ڪا به سهولت ناهي. تنهن تي هڪ ٻئي ايم پي اي پڇيو ته ”پوءِ توهان کي ڪيئن خبر پئي ته هن ماڻهوءَ کي هيپاٽائيٽس بي يا سي آهي؟“ ان تي صحت واري وزير چيو ته ”جنهن جون به اکيون ڦڪيون (پيليون) هونديون آهن، تنهن بابت سمجهي ويندا آهيون ته انهيءَ کي هيپاٽائيٽس آهي.“ اهڙي جواب تي هڪڙو ٽهڪ گونجيو ۽ بعد ۾ ٿوريءَ دير لاءِ خاموشي ٿي وئي. آخر ۾ ايم پي اي رفيق ٻانڀڻ اٿي بيهي چيو ته ”اهڙي ڳالهه ڪري ماڻهو نه کلايو. صحت جو ڪو به اصول اهو نٿو چوي ته جنهن جون به اکيون ڦڪيون هجن، ان کي هيپاٽائيٽس هوندي.“ اهڙو حيرت ۾ وجهندڙ موقف رڳو صحت واري وزير جو نه هو، پر ايوان اندر جڏهن امن امان جي صورتحال تي سخت بحث ٿيو ته هڪڙي ايم پي اي پنهنجا زرين خيال پيش ڪندي چيو ته سنڌ جي ڪچي واري علائقي ۾ اڪثر ڏوهاري ٽريڪٽر تي چڙهي ٻيلي ۾ هليا ويندا آهن. ٽريڪٽرن تي اڪثر نمبر پليٽ ناهي لڳل هوندي، ان ڪري جيڪڏهن پوليس ڪو ٽريڪٽر ڏسندي به آهي ته انهيءَ کي پڪڙي نٿي سگهي.“ ايم پي اي جي اهڙيءَ ڳالهه تي ايڪسائيز واري وزير چيو ته ”ماڻهو پاڻ نمبر پليٽون نٿا هڻن، آئون وڃي هڻان ڇا؟“ ٻئي موقعي تي هڪ ايم پي اي سوال ڪيو ته ”ڪجهه ماڻهن کي چمڙيءَ جي بيماريءَ سبب سج جي روشنيءَ کان تڪليف پهچي ٿي، ڇا ٽريفڪ قانون ۾ ان ماڻهوءَ لاءِ ڪا رعايت آهي ته هو ڪارن شيشن واري گاڏيءَ ۾ سفر ڪري سگهي؟“ تنهن تي سينيئر وزير ان سوال جو جواب اهو ڏنو ته ”ان ماڻهوءَ کي ايمبولينس ۾ ويهي، مٿان ڪپڙو اوڍي، پوءِ سفر ڪرڻ گهرجي.“

اسيمبلي اجلاس ۾ جيڪا به ڳالهه ٻولهه ٿيندي آهي، قاعدي موجب جيڪڏهن اسپيڪر ڪي لفظ ڪٽرائي نٿو، ته هر لفظ رڪارڊ جو حصو ٿي ويندو آهي. مستقبل ۾ جڏهن اسان جو ڪو ايندڙ نسل سنڌ جي مشڪلاتن جو حل ڳولهڻ لاءِ پنهنجي تاريخ ۾ جهاتي پائيندي، هن معزز ايوان جي رڪارڊ تائين پهچندو ته اهو اهي ڳالهيون پڙهي اسان لاءِ ڪهڙي راءِ رکندو؟ اهو سوال سنڌ جي ماڻهن جي سوچڻ لاءِ ڇڏيون ٿا، جن پنهنجو قيمتي ووٽ ڏئي، نمائندن کي چونڊي ان نيت ۽ اميد سان ايوانن تائين پهچايو هو ته اهي اتي پهچي سندن دردن جو دارون ڳوليندا، پر هتي صورتحال اها آهي جو سڌ سماءَ جي صوبائي وزير شازيه عطا مريءَ کي آن دي فلور اسپيڪر جو ڌيان ڇڪائي، اهو چوڻو پيو ته ”بجيٽ تي بحث دوران ٻيا ميمبر ۽ معزز وزير صاحب به پاڻ ۾ ڪچهريون ڪندا رهن ٿا، نه خاموش ويهن ٿا ۽ نه ڪنهن جي ڳالهه ٻڌن ٿا.“ سنڌ بجيٽ تي ذري گهٽ 10 ڏينهن تائين(موڪلن کي ڪٽي) هلندڙ اجلاس جو رڪارڊ امانت طور محفوظ ٿيل آهي، جنهن تي نظر وجهڻ سان اسان جي ميمبر صاحبان جي سنجيدگيءَ جو اندازو آسانيءَ سان لڳائي سگهجي ٿو ۽ اهو به ڄاڻي سگهجي ٿو ته ڪيترن ميمبرن ۽ وزيرن بجيٽ تي ڳالهايو، ڪيترن رڳو مبارڪون ڏنيون، ڪيترن رڳو گذريل دور تي تنقيد ڪري، سکڻي ميار لاٿي ۽ ايوان ۾ تاڙيون وڄرايون. اڪثر ماڻهن هر سوال جو صرف هڪڙو ئي جواب ڏئي جان آجي پئي ڪرائي ته ”اهو مسئلو پراڻين حڪومتن جي خراب پاليسين جو نتيجو آهي.“

سيشن دوران سڀ کان وڌيڪ بحث سنڌ ۾ امن امان جي خراب صورتحال تي ٿيو، پر لاڳاپيل کاتي جي وزير اجلاس ۾ صرف هڪ يا ٻه ڏينهن شرڪت مس ڪئي، پر ان دوران به هن امن امان جي حوالي سان پڇيل هڪ به سوال جو جواب نه ڏنو. کانئس پڇيل اڪثر سوالن جا جواب سينئر وزير پير مظهرالحق کي ڏيڻا پيا. ايستائين جو پ پ جي ايم پي اي حميرا علواڻيءَ جڏهن بار بار ڪامران ٽسوري جي فرار ٿيڻ جي ڪهاڻي پڇي ته انهيءَ سوال جو جواب به قانون واري وزير اياز سومري ئي ڏنو. هي رڳو ننڍڙا قصا آهن، جيڪي ڪجهه ميڊيا ۾ رپورٽ ٿيا ۽ ڪجهه نه ٿي سگهيا. ڏک انهن قصن جي ڇپجڻ يا نه ڇپجڻ جو نه آهي (توڙي جو ڪجهه ميمبرن اجلاس ۾ آن دي فلور اسپيڪر کي دانهن ڏني ته اسان هتي تقريرون ڪريون ٿا، پر صبح جو اخبارن ۾ اسان جا نالا نٿا اچن)، پر ڏک اهو آهي ته اسان جا نمائنده مشڪلاتن جي ور چڙهيل پنهنجن ماڻهن جي مسئلن بابت ڪيترا نه غير سنجيده آهن. سنڌ هن وقت نه رڳو بدامنيءَ جي باهه ۾ سڙي رهي آهي، پر بک ۽ بيروزگاريءَ جي چڪيءَ ۾ پڻ پيسجي رهي آهي. سنڌ جي ماڻهن وڏي عرصي تائين پ پ پ حڪومت جي قيام لاءِ قربانيون ڏنيون آهن ۽ هن وقت پ پ پ ئي حڪمران جماعت آهي. ايوان ۾ تمام مختصر مخالف ڌر آهي. وڏي اڪثريت پ پ پ ۽ ايم ڪيو ايم وٽ آهي، جيڪي ٻئي حڪومت ۾ آهن. ان جي باوجود مسئلا حل نه ٿين، ايوان بهتر فيصلا نه ڪري، سنجيده ۽ ذميوارانه بحث نه ٿين، سوالن جا مناسب جواب نه ملن ته پوءِ ماڻهو ڪيڏانهن وڃن؟ سنڌ هن وقت انتهائي خراب صورتحال جي موڙ تي بيٺل آهي. جيڪڏهن حڪمرانن ٿوري به غلطي ڪئي ته نه رڳو سنڌ ۾ انارڪي پکڙجي سگهي ٿي، پر بک، مفلسي ۽ مهانگائي ماڻهن کي گهرو ويڙهه جهڙي صورتحال ڏانهن ڌڪي ڇڏيندي. ڇو ته ماڻهن وٽ آخري سهارو پ پ ئي هئي، جيڪا اقتدار ۾ ته آئي، پر ڪنهن به مسئلي کي حل ڪرڻ بدران پوئين دور تي الزام هڻي، وقت پاس ڪرڻ ۾ رڌل نظر اچي ٿي ۽ صورتحال بهتر بجاءِ وڌيڪ بدتر ٿيندي پئي وڃي.

پ پ پ ۽ ايم ڪيو ايم جي گڏ هوندي به ڪراچيءَ جي ڊائو ميڊيڪل يونيورسٽيءَ ۾ سنڌ جي ٻهراڙيءَ سان تعلق رکندڙ شاگردن کي داخلائون نه ملي سگهيون. زمينن تي قبضن جو سلسلو رڪجي ناهي سگهيو. ڪراچيءَ ۾ صرف ڪراچي واسين کي نوڪريون ڏيڻ وارو ٺهراءُ واپس نه ٿي سگهيو. ان صورت ۾ ماڻهو ڪيئن سمجهن ته ڪا تبديلي آئي آهي؟ جيڪڏهن موجوده حڪومت ۾ به ڪراچي شهري حڪومت ۾ سنڌي آفيسرن کي برداشت نٿو ڪيو وڃي ته پوءِ گذريل حڪومتن تي تنقيد ڇو ڪريون؟ رڳو سنڌ سيڪريٽريٽ ۾ ماڻهن جي رش ڏسي اها دعويٰ نٿي ڪري سگهجي ته ڏسو! عوامي حڪومت اچي ويئي آهي. اهو به ڏسڻ گهرجي ته اتي ايندڙ ماڻهن سان ٿئي ڇا پيو. عوامي ۽ جمهوري حڪومت جو مطلب چند نون ماڻهن وٽ اختيار ۽ اقتدار جو اچڻ نه آهي، بلڪ عام ماڻهوءَ کي ريليف ۽ فائدو پهچڻ سان تعلق رکي ٿو، جيڪو اڃا تائين ته پوندي نظر نٿو اچي. پوئين دور جي 10-15 هزار ماڻهن کي نوڪرين مان ڪڍي، 40 هزار نوڪريون ڏيڻ سنڌ جي درد جو حل ناهي. ٻئي طرف نوڪرين مان به اهي ماڻهو بي دخل ڪيا پيا وڃن، جيڪي ق ليگ يا فنڪشنل ليگ جي وزيرن رکيا هيا، جڏهن ته واٽر بورڊ ۽ پوليس سوڌو ٻين کاتن مان هزارين ماڻهو هڪ ڏينهن ڪڍي ٻئي ڏينهن بحال ڪيا ويا، ڇاڪاڻ ته اهي متحده جي وزيرن مشيرن جا رکيل هئا. اهو ڪهڙو انصاف آهي ته ايم ڪيو ايم جي وزيرن پاران رکيل ماڻهن کي ته ”قانوني طور جائز ملازمن“ جو درجو ملي وڃي، پر جن ماڻهن کي سنڌي وزيرن رکيو هو، سي سڀ ”غير قانوني“ سڏي، خارج ڪيا وڃن؟ سنڌ جا سوين نوجوان اڄ به ڪراچي پريس ڪلب آڏو بک هڙتال تي ويٺل آهن. نيٺ انهن کي ڪهڙي ڏوهه جي سزا پئي ملي؟ جيڪڏهن اسان جي موجوده حڪمرانن معاملن کي سنجيدگيءَ سان نه ورتو ۽ پنهنجن ماڻهن جي وارثي نه ڪئي ته سنڌ کي ته نقصان ٿيندو ئي ٿيندو، پر خود پ پ پ جي ووٽ بينڪ کي جيڪو نقصان رسندو، تنهن جو ازالو شايد ڪڏهن به نه ٿي سگهي.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

صدر پرويز مشرف جو ڪراچي وارو دورو ۽ پ پ پ لاءِ نئون نياپو




آچر 6 جولاءِ 2008ع



ڪراچيءَ جي هڪڙي هوٽل ۾ صدر پرويز مشرف طرفان صنعتڪارن کي ڪيل خطاب گهڻو ڪجهه واضح ڪري ويو آهي. اها تقريب هئي ته ڪراچيءَ جي صنعتڪارن جي، پر اصل ميزبان متحده قومي موومينٽ هئي، جنهن جو اظهار ڪراچيءَ جي شهري حڪومت جي ناظم سيد مصطفيٰ ڪمال پنهنجي تقرير ۾ ڪندي چيو ته، ”اسان هن تقريب ۾ سمورن ٽي وي چئنلن کي گهرائي لائيو ڪوريج جي ان ڪري اجازت ڏني، ته هنن (مشرف مخالف قوتن) کي ڪجهه شرم پوي.“ صدر جي هن تقريب ۾ پ پ پ مان صرف مرزا اختيار بيگ، توقير فاطمه ڀٽو نظر آيا. جڏهن ته سنڌ جي گورنر ۽ شهري حڪومت جي ناظم سوڌو متحده جا سنڌ ڪابينا ۾ شامل تقريبن سمورا وزير موجود هئا. اها تقريب وزير اعظم جي ڪراچيءَ مان واپسيءَ جي ٻئي ڏينهن تي ٿي رهي هئي، پر اسٽيج تي اچي هڪ وڏي صنعتڪار چيو ته، ”اسان هن تقريب سڏائڻ جو فيصلو 29 جون تي ڪيو ۽ 5 ڏينهن لاڳيتو محنت ڪري هيءَ تقريب منعقد ڪئي، جنهن ڪري اسان ٽي راتيون ته لاڳيتو ننڊ به نه ڪئي.“ ان کانسواءِ هن تقريب ۾ واپارين کان وٺي سٽي ناظم، گورنر سنڌ ۽ خود صدر صاحب جيڪي ڳالهيون ڪيون، اهي ڪي عام رواجي ڳالهيون نه هيون. نه ئي اها تقريب عام رواجي هئي. هڪ ته، وزير اعظم ڪراچي آيو ئي بزنس مين ڪميونٽي سان ملڻ هو. ان جي ڪراچي پهچڻ واري ڏينهن ئي اهو فيصلو ڇو ڪيو ويو ته سندس واپسيءَ واري ڏينهن ئي بزنيس مين ڪميونٽي جو هي ٻيو ميڙ سڏائي ان ۾ صدر کي دعوت ڏني ويندي، جنهن کي تجزئي نگار ”مقابلي ۾ ڪيل تقريب“ قرار ڏيئي رهيا آهن.

متحده قومي موومينٽ کي حڪومت ۾ شامل ڪرائڻ لاءِ پ پ مٿان جيڪي دٻاءُ هئا، انهن ۾ هڪڙو دٻاءُ ڪراچيءَ جي صنعتڪارن کان پڻ وجهرايو ويو هو. پ پ پ جڏهن انهن صنعتڪارن سان سڌي رابطي جي ڪوشش ڪئي ۽ وزير اعظم ٽي ڏينهن ڪراچيءَ کي ڏنا، ته گهڻيون حقيقتون وائکيون ٿي ويون. سنڌ جي گورنر نالو کڻڻ بدران ”ق“ ليگ کي ميار ڏني ته انهن 5 سال اقتدار جا مزا ماڻيا، ۽ اڄ کين هن تقريب ۾ هئڻ گهرجي ها، پر هو به شايد ميڊيا جي پروپيگنڊا جو شڪار ٿي ويا آهن. هن تقريب ۾ ”گو مشرف گو“ واري نعري جو جوابي نعرو ”اسٽي مشرف اسٽي“ هڻايو ويو. ڪراچيءَ جي شهري ناظم نه رڳو پ پ پ ۽ مسلم ليگ (ن) تي ڇوهه چنڊيا، پر ”شيم شيم“ جا نعرا به هنيا ويا، جنهن تي صدر مشرف چيو؛ ”ڪاش! ”منهنجي اردو سٺي هجي ها ته مصطفيٰ ڪمال وانگر تقرير ڪريان ها.“ سيد مصطفيٰ ڪمال وانگي تقرير ڪرڻ واري ڳالهه جو مطلب سمجهڻ ڪو ڏکيو نه هو. ڪراچي سٽي ناظم ته ان حد تائين چيو ته، هندستان جيڪڏهن پاڪستان سان 6 مهينن تائين جنگ ڪري ها، تڏهن به پاڪستان جو ايترو معاشي نقصان نه ٿئي ها، جيترو نقصان هنن ٻن مهينن (پ پ پ حڪومت جي اچڻ بعد) ۾ ٿيو آهي. ڪراچي جي شهري ناظم پ پ پ حڪومت تي رڳو ڇوهه ئي نه ڇنڊيا پر صدر مشرف آڏو واضح ڪيو ته، ڪراچيءَ جا واپاري توهان سان گڏ آهن. ڪراچيءَ جي شهري ناظم ٽي وي چئنلز جي لڳل ڪئميرائن ڏانهن اشارو ڪري چيو ته، ”ڀارت ۽ اسرائيل کي هاڻي پاڪستان سان جنگ ڪرڻ جي ضرورت ڪانهي، انهن پاڪستاني چئنل خريد ڪري ڇڏيا آهن، اهي ئي پاڪستان کي هاڃو رسائڻ لاءِ ڪافي آهن.“

ڪراچيءَ ۾ ٿيل اها تقريب بزنيس مين ڪميونٽي جي نالي ۾ هڪ اهڙو سياسي جلسو هئي، جنهن ۾ پ پ پ ۽ مسلم ليگ (ن) ڏانهن هڪڙو پيغام اماڻيو ويو ته، هاڻي خاموش نه ويهبو. خود صدر مشرف پنهنجي تقرير جي شروعات ئي ان ڳالهه سان ڪئي ته، ”ٻه چار مهينا آئون پنهنجي مرضيءَ سان خاموش هئس، ڪنهن کان ڊڄي خاموش نه هئس، فوج مون سان گڏ آهي.“ صدر مشرف جي سڄي تقرير موجوده حڪومت تي تنقيد تي ٻڌل هئي. صدر مشرف چيو ته، ”گذريل 8 سالن ۾ سيڙپڪاري وڌي رهي هئي ۽ هاڻي اها پوئتي وڃي رهي آهي.“ ڪراچيءَ ۾ صدر مشرف جي ڪنهن تقريب جي ڪوريج لاءِ سموري ميڊيا کي اچڻ جي دعوت ڏيڻ ۽ اها Live ڏيکارڻ جي پهريون ڀيرو اجازت ڏني وئي هئي. تنهن ڪري کوڙ ڳالهيون واپارين به چيون. گهڻيون ڳالهيون ڪراچي جي شهري ناظم ۽ گورنر ڪيون ۽ ڪافي ڳالهيون آخر ۾ اچي صدر صاحب پاڻ ڪيون. صدر صاحب هڪڙو پيغام واضح ڏنو ته پاڻ نه ويندو، پاليسيون به سندس ئي هلنديون، فوج به ساڻس گڏ آهي، تحريڪي سياست (وڪيلن ۽ سياسي ڌرين جي جدوجهد) مان ڪو به نتيجو ناهي نڪرڻو. سندس ڪردار جيئن ماضيءَ جي حڪومتن ۾ هو، هاڻي به اهو ئي رهندو. هن خلاف جيڪا به پروپيگنڊا هلي رهي آهي، اها سندس سابق ”منافق“ دوست هلائي رهيا آهن. جن لاءِ صدر صاحب ”منهنجا سابق چمچا“ لفظ استعمال ڪيو.

جيئن مٿي ذڪر ڪيو ويو آهي ته اها تقريب ڪا عام رواجي تقريب نه هئي ۽ نه ئي واپاري طبقي جو ڪو ميڙ هو. نئين حڪومت جي قيام کانپوءِ صدر مشرف طرفان هي پهريون وڏو پيغام هو، جنهن جي ميزبانيءَ وارو ڪردار پ پ پ جي اتحادي جماعت ادا ڪيو. صورتحال هاڻي واضح ٿي وئي آهي ته صدر کي نه رڳو مسلم ليگ (ق) جي حمايت حاصل آهي پر متحده قومي موومينٽ به صدر سان گڏ آهي. هڪ طرف پ پ پ جي موجوده پاليسين تي پ پ پ جا ئي سينئر اڳواڻ تنقيد ڪري رهيا آهن، ٻئي طرف مرڪز ۾ پ پ پ سان اقتدار ۾ ڀائيواري ڪندڙ پارٽيون مسلم ليگ (ن)، جي يو آءِ ۽ اي اين پي پ پ پ طرفان نظر انداز ڪرڻ ۽ اهم معاملن تي مشاورت نه ڪرڻ جون دانهون ڪري رهيون آهن، اهڙي اڳ ئي موجود صورتحال ۾ ڪراچيءَ واري تقريب ۾ ٿيل ڳالهين کي انتهائي اهميت جي نگاهه سان ڏٺو پيو وڃي. سرحد ۽ بلوچستان جي صورتحال سڀني جي سامهون آهي. بلوچستان ۾ جلد قومپرستن جي هڪ وڏي ڪانفرنس ٿي رهي آهي، سرحد ۾ هاڻي ويڙهه عام مورچن کان گهڻو اڳتي وڌي ويئي آهي. خود صدر صاحب چوي ٿو ته اتي پرڏيهي ويڙهاڪ ويٺا آهن، جيڪي افغانستان ۾ وڃي حملا ڪن ٿا. جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته آمريڪا ۽ حامد ڪرزئي جو موقف درست آهي.

جيڪڏهن ملڪي سطح تي مجموعي طور جائزو وٺنداسين ته پ پ پ انتهائي ڪمزور پوزيشن ۾ نظر ايندي. نواز ليگ وفاقي وزارتن کان ڌار ٿي پنهنجو ڌار رستو چونڊي چڪي آهي. عوامي نيشنل پارٽي خود پنهنجي صوبي اندر مسئلن ۾ گهيرجي وئي آهي، ۽ اها آپريشن جي حوالي سان مرڪزي حڪومت سان متفق نه آهي. ايم ڪيو ايم جي پاليسي گذريل ڏينهن واري ”پارٽي تقريب“ ۾ واضح ٿي ويئي آهي، صدر صاحب به هاڻي خاموشي ختم ڪرڻ ۽ پنهنجو ”ڪردار“ ادا ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي. ملڪ ۾ اٽو ڪونهي، بجلي ڪانهي، تيل ۽ گئس جون قيمتون آسمان تي پهچي رهيون آهن، مهانگائي زور وٺي رهي آهي، هاڻي به جيڪڏهن پ پ پ قيادت پنهنجي پاليسين تي نظرثاني نه ڪئي، ته پوءِ هن ڀيري ٻين تي ميار نه ٺهندي. مڃيون ٿا ته هتي جمهوري حڪومتن خلاف سازشون ٿينديون رهيون آهن، ۽ پ پ پ جي حڪومت کي ٽي مهينا مس ٿيا آهن، ته حڪومت وڃڻ جون تاريخون ڏنيون پيون وڃن، سٽا پيا لڳن ته حڪومت 20 تاريخ تي ويندي يا 21 جولاءِ تي ويندي. اهڙي صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ پ پ پ جي قيادت پاران ڪا گهڻي سنجيدگي نظر نه پئي اچي. بينظير ڀٽو جي شهادت بعد هڪڙو بحث عام هو ته، ”هاڻي ڪير؟“ تڏهن سڀ کان وزنائتو دليل اهو هو ته پ پ پ ۾ کوڙ سينئر اڳواڻ موجود آهن، جن وٽ وڏو سياسي تجربو آهي، ان صورتحال کي منهن ڏئي ويندا، پر سينئر اڳواڻ آهستي آهستي يا ته ڪنڊائتا ٿيندا ويا، ڪنڊائتا ڪيا ويا، يا وري فيصلي سازيءَ ۾ سندن ڪا گهڻي حصيداري نظر نٿي اچي. اهڙي صورتحال ۾ مختلف قوتن جو نه رڳو گڏجڻ، پر ٽن مهينن اندر ميدان تي اچي هيئن للڪارڻ يقينن ڳڻتي جوڳي ڳالهه آهي. هاڻي پ پ پ جي قيادت کي سوچڻو پوندو ته ملڪ کي معاشي بحران مان ڪڍڻ لاءِ وزير اعظم جو هڪڙو دورو سندن ئي حڪومت ۾ شامل ڌرين جي ڪوششن سان ائين بي اثر ٿي ويو، ويتر ان جي جواب ۾ جيڪو ميڙ ٿيو، ان نياپو ئي ڪو ٻيو ڏنو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌي ماڻهن لاءِ ڇا بدليو آهي!؟




اڱارو 2 فيبروري 2010ع



ملڪي سياسي تاريخ ۾ گذريل چئن ڏهاڪن کان هر ڀيري ووٽ ڏئي اقتداري ايوانن تائين پهچائيندڙ سنڌي ماڻهن جي اجتماعي حقن کي جيترو هن دور ۾ نظرانداز ڪيو ويو آهي، ايترو پ پ جي پهرين ڪنهن به حڪومت ۾ ناهي ڪيو ويو. مارشل لائن جي قهري دورن ۾ 11-11 سال سنڌ رڳو ان ڪري ناهي ڀوڳيندي ته پ پ اقتدار ۾ اچي رڳو چار نوڪريون ڏئي ۽ چئن وڏيرن کي خوش ڪري، پر سنڌ جي اجتماعي حقن لاءِ ڪجهه به نه ڪري. اگر ڪو چوي ته ”هي ڇا پيا ڪريو“ ته چون مفاهمت جي پاليسي آهي. ڪراچي ۾ رڳو وڻڪاري لاءِ اربين رپين جا فنڊ هڪ ڏينهن جي گڏجاڻي ۾ جاري ڪندڙ پ پ سرڪار ٿر ۾ 8-8 مهينن تائين ڪڻڪ پهچائي نه پئي سگهي. ارباب دور ۾ هن دور کي اگر اٿلائي پٿلائي ڏسبو ته گهڻي ڀاڱي صورتحال ساڳي نظر ايندي. ڪجهه نشانيون ٿلهي ليکي هن ريت بيان ڪنداسين ته صورتحال وڌيڪ واضح نظر اچي ويندي.

نوڪريون: موجوده سڪار سڀ کان وڏي دعويٰ، جنهن ڪارنامي جي ڪري ٿي، اهو ڪارنامو 25 هزار جي لڳ ڀڳ نوڪريون ڏيڻ آهي، پر حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته خود سيد قائم علي شاهه پريس ڪانفرنس ۾ به مڃيو هو ته اهي سڀ نوڪريون ڪريئيٽ ارباب دور ۾ ٿيون هيون ۽ آخري ڏينهن ۾ ايم ڪيو ايم سان فارمولو طئه نه ٿيڻ جي ڪري آرڊر جاري نه ٿي سگهيا، جيڪي آرڊر هن حڪومت رڳو اميدوارن جا نالا تبديل ڪري جاري ڪيا. هڪ به نئين نوڪري هن حڪومت تخليق ناهي ڪئي.

حيدرآباد سوڌو تاريخي ضلعن جو ورهاڱو: ارباب حڪومت ڪجهه وڏيرن ۽ سندن اتحادي جماعت جي خواهش تي سنڌ جي ضلعن کي ڪيڪ سمجهي ڪٽي، ورهائي ڇڏيو. پ پ ان دور ۾ اهڙي فيصلي خلاف ڀرپور احتجاج ڪيو، پر هاڻي پ پ جي ساڳي سرڪار اتحادي جماعت ۽ پ پ جي حامي وڏيرن جي خواهش تي انهن ٽٽل ضلعن کي بحال نه ٿي ڪري. سنڌ جي وڏي وزير کان مون جڏهن ڪي ٽي اين نيوز لاءِ انٽرويو ورتو ته هن اها ڳالهه مڃي ته اسان جا مقامي اڳواڻ (يعني پ پ جا حامي وڏيرا) نٿا چاهين ته اهي ضلعا بحال ٿين. صورتحال ساڳي ارباب دور واري وڃي بيهي ٿي، ٻئي حڪومتون اتحادي جماعتن کي خوش رکن ٿيون ۽ ٻئي حڪومتون پنهنجي پنهنجي حامي وڏيرن جي مفادن جو تحفظ ڪن پيون.

ٿل ڪئنال: سنڌ چشما جهلم ۽ تونسا پنجند ڪئنالن جي عذاب مان اڃا جان نه ڇڏائي هئي ته مشرف دور ۾ ٿل ڪئنال تي ڪم شروع ٿي ويو. تڏهوڪي سنڌ حڪومت ٿل ڪئنال تي خاموش رهي. تڏهوڪو وڏو وزير ارباب رحيم ٿل ڪينال بابت پڇيل سوالن جا جواب ائين ئي ”گول“ ڪري ويندو هو، جيئن موجوده وڏو وزير سيد قائم علي شاهه سوالن جا جواب گول ڪري وڃي ٿو. ارباب سرڪار ۽ پ پ سرڪار جو ٿل ڪئنال تي ذري گهٽ ساڳيو موقف آهي، اڳوڻي حڪومت به خاموش رهي ته موجوده حڪومت به ماٺ آهي. سنڌ جي آبپاشي وزير سيد مراد علي شاهه ته سنڌ اسيمبلي ۾ ”آن دي فلور“ چيو ته ٿل ڪئنال تي اربين رپيا خرچ ٿي چڪا آهن، هاڻي ڇا ٿا ڪري سگهون؟! ان کان به مزي جي ڳالهه اها آهي ته ارباب رحيم اينٽي گريٽر ٿل ڪئنال ايڪشن ڪميٽي جو چيئرمين نه هو، پر سنڌ جو موجوده وڏو وزير سيد قائم علي شاهه اينٽي گريٽر ٿل ڪئنال ايڪشن ڪاميٽي جو اڃا تائين چيئرمين به آهي، پر ٿل ڪئنال معاملي تي اڳوڻي وڏي وزير وانگي خاموش آهي.

ڪراچي جا ڳوٺ: اڳوڻي حڪومتي دور ۾ ڪراچي جي ڳوٺن ڏانهن جڏهن بلڊوزرن رخ ڪيو ته احتجاج ڪندڙن ۾ پ پ به شامل هئي، سنڌي ماڻهن جي احتجاج تي ارباب سرڪار هڪ ڪاميٽي ٺاهي، جنهن سروي ڪري 8 سئو ڳوٺن کي قديمي قرار ڏئي، انهن کي پڪو ڪرڻ جي سفارش ڪئي. هن حڪومت کي 2 سال مڪمل ٿي ويا آهن، ٻه چار ڳوٺن کانسواءِ باقي ڳوٺن کي پڪو ڪرڻ لاءِ ڪي به اپاءَ ناهن ورتا ويا ۽ انهن ڳوٺن جا ماڻهو پاڻ کي اڄ به ائين غير محفوظ سمجهن ٿا، جيئن ارباب دور ۾ سمجهندا آيا آهن.

سنڌي آفيسرن سان ناانصافيون: اها هڪ حقيقت آهي ته سنڌي آفيسرن جي گهڻائي جو ڪردار سنڌ دوست ناهي رهيو. سنڌي ماڻهو جنهن عذاب ۽ مشڪلاتن جو شڪار آهن، انهيءَ ۾ موقعي پرست ۽ ڪرپٽ سنڌي بيوروڪريسي جو به وڏو هٿ آهي. انهن هميشه ڄئور بڻجي مظلوم سنڌي ماڻهن جو خون چوسيو آهي، پر پوءِ به هڪ سنڌي هئڻ جي ناتي آئون سمجهان ٿو ته سنڌ اندر سمورن اهم عهدن تي سنڌي آفيسرن جي مقرري سندن حق آهي. ارباب دور ۾ پ پ تنقيد ڪندي هئي ته چيف سيڪريٽري، آءِ جي، هوم سيڪريٽري جهڙن اهم عهدن تي سنڌي آفيسر ڇو نٿا رکيا وڃن؟ پر ڏسبو ته هيءَ سرڪار به آءِ جي، چيف سيڪريٽري ۽ هوم سيڪريٽري سنڌي ناهي رکي سگهي! باقي عهدن تي به ذري گهٽ ساڳي صورتحال آهي. اگر ڪو آفيسر حڪم جو بندو ناهي ته ان سان ساڳئي جٺ ٿئي ٿي، جيڪا ڊي آءِ جي ميرپورخاص سليم الله سان ٿي هئي. آئون نالا کڻڻ مناسب نٿو سمجهان، پر ڊي آءِ جي حيدرآباد ۽ ڊي پي او دادو سوڌو کوڙ آفيسرن سان پيش آيل واقعا ماضي واري دور سان هڪجهڙائي رکن ٿا.

اتحادين جو هر مطالبو اکيون پوري مڃڻ: پ پ اڳواڻ ماضي ۾ پريس ڪانفرنسن، جلسن، جلوسن ۾ سخت تنقيد ڪندا هئا ته حڪومت اتحادين جو هر مطالبو پورو ڪري ٿي ۽ ان مطالبي پوري ڪرڻ ۾ ڪي به قانوني، سياسي ۽ سماجي حدون نٿيون ڏٺيون وڃن، پر ڏسجي ته هن وقت به صورتحال ساڳي آهي. آفيسرن جون مقرريون، بدليون، نوڪريون، فنڊ رليز ٿيڻ سوڌو اتحادين جا سمورا مطالبا ائين پورا ٿي رهيا آهن، جيئن ارباب رحيم ڪندو هو.

سنڌي ٻولي: ارباب دور ۾ ڊاڪٽر حميده کهڙو جڏهن تعليم جي وزير هئي، تڏهن ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ سنڌي پڙهائڻ يا نه پڙهائڻ وارو معاملو سامهون آيو هو. ڪراچي جي تعليمي ادارن جو جائز وٺي هر انصاف پسند ماڻهو چئي سگهي ٿو ته اڄ به ساڳئي صورتحال آهي. ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ اڄ به سنڌي نٿي پڙهائي وڃي.

ڪرپشن: ارباب دور ۾ ڪرپشن گهڻي هئي يا هاڻي آهي؟ مون اهو سوال اينٽي ڪرپشن واري صوبائي وزير عبدالحق ڀرٽ کان هڪڙي پريس ڪانفرنس ۾ پڇيو، هن جواب ڏنو ته، ”وڌي به ناهي، پر گهٽي به ناهي“، مطلب صورتحال ساڳي آهي. مثال ٻڌائبا ته ڳالهه وڃي پري پوندي.

سنڌ کي حصي جو پاڻي نه ملڻ: سنڌ جي پاڻي تي جيئن ماضي جي حڪومتن جي دور ۾ ڌاڙا لڳي رهيا هئا، هاڻي به ساڳي صورتحال آهي. 91ع واري ٺاهه تي عمل نه پيو ٿئي، رڳو خط لکڻ سان ته سنڌ کي پنهنجي حصي جو پاڻي نه ملي سگهندو. اڳوڻو آبپاشي وزير به رڳو خط لکي 91ع واري ٺاهه تي عمل جو مطالبو ڪندو هو، موجوده آبپاشي وزير به ائين پيو ڪري. تازو سنڌ اسيمبليءَ ۾ مير نادر مگسي تقرير ڪندي چيو ته، ”رڳو تقريرن سان ڪجهه نه ٿيندو، سنڌ کي مٿي اک ڏيکارڻي پوندي.“ مٿي اک ڪير ڏيکاري؟ اهو سوال پنهنجي جاءِ تي جيئن جو تيئن موجودآهي.

هي چند اهي مثال هئا، جن سان واضح ٿئي ٿو ته سنڌي ماڻهن لاءِ ڪجهه به بدليو ناهي. مخالف ڌر جي ڏينهن ۾ پ پ جيڪا سياست ڪئي، جيڪا جدوجهد ڪئي، اها مٿي بيان ڪيل ۽ ڪجهه ٻين نقطن تي مشتمل هئي، هاڻي ڇو پ پ حڪومت هوندي اهي مسئلا حل نٿا ٿين؟ ٻه سال ٿي ويا آهن، سنڌ لاءِ هڪ به وڏي منصوبي جو اعلان ناهي ٿيو، سنڌ ۾ ڪا وڏي صنعتڪاري ناهي ٿي، ويندي ٿر ڪول ۽ ڪي ٽي بندر جهڙين رٿائن تي به هنگامي فيصلا ناهن ٿيا ۽ نه ئي ترت اڪلاءُ وارا قدم کنيا ويا آهن. سنڌي ماڻهو بکون ڪاٽي ڪوڙا کائي، لٺيون جهلي، 11-11 سال آمريتن سان رڳو ان لاءِ ته وڙهيا ته ڪرسي تي ويهڻ وارو ماڻهو سنڌي هجي، اگر رڳو سنڌي ٽوپي جو سوال آهي ته ڄام صادق ۽ ارباب رحيم به سنڌي ٽوپيون پائيندا هئا ۽ سنڌي ڳالهائيندا هئا، انهن کان سنڌ جي ماڻهن کي شڪايت اها هئي ته هو سنڌي ماڻهن جي اجتماعي زندگي سنوارڻ وارا فيصلا نٿا ڪن، هُنن جي دل ٿر، ڪاڇي، ڪوهستان ۽ سامونڊي پٽيءَ ۾ بکئي پيٽ ۽ انگ اگهاڙي ماڻهن لاءِ نٿي ڌڙڪي، پر سندن دل اسلام آباد مان ايندڙ فون يا حڪم تي ڌڙڪي ٿي. هاڻي به ساڳئي صورتحال آهي. پ پ کي ياد رکڻ گهرجي ته هاڻي ڳڙهي خدا بخش جي ڳاڙهي مٽي مان پيدا ٿيل ڪو ماڻهو موجود ناهي، جنهن سان هن ڌرتيءَ جا ماڻهو عشق ڪندا هجن ۽ محبوب ليڊر سمجهي سندن ناز نخرو کڻندا هجن ۽ سندن هر قدم کي محبوب جي ادا سمجهي واهه واهه ڪندا هجن. 6 ڊسمبر ۽ 24 جنوري وارن ڏهاڙن تي سنڌ پنهنجو هڪڙو ٻيو رخ ڏيکاريو آهي، جيڪڏهن حڪمرانن اکيون نه کوليون ته سنڌ هاڻي هُش ۾ خوش نه رهندي. پ پ سان وفا جي راهه ۾ هلندي سنڌ تمام گهڻا سور سٺا آهن، پ پ هاڻي مفاهمت جي نالي ۾ سنڌ سان بي وفائي نه ڪري. آئون هتي ڄام مدد علي جا سنڌ اسيمبلي ۾ ڪيل تقرير جا هي لفظ ڪوڊ ڪندس ته ”هن وقت سنڌ ۾ ڪا به مخالف ڌر ناهي، سڀئي پارٽيون اقتدار ۾ آهن، هن وقت سنڌ کي حق نه مليا ته ڪڏهن به ڪو نه ملندا.“

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايوان ۾ ”تکيون“ تقريرون ڪيئن شروع ٿيون؟




اربع 3 فيبروري 2010ع



سنڌ اسيمبليءَ جو اجلاس گهڻي عرصي کان وٺي مقرر وقت تي شروع ناهي ٿيو. وقت تي اگر پهچندا آهن ته اسيمبليءَ جا ملازم، صحافي ۽ پوليس وارا، باقي ميمبر صاحبان پنهنجي مرضي سان ايندا آهن ۽ ان حوالي سان ڪافي ڀيرا اسپيڪر نصيحتون به ڪندو رهندو آهي، پر عمل ناهي ٿيندو. اڱاري ڏينهن وارو اجلاس به پوڻا ٽي ڪلاڪ دير سان شروع ٿيو، پر جيترا ڪلاڪ هليو، پي پي جي حوالي سان انتهائي گرم رهيو. اجلاس شروع ٿيندي ئي آغا سراج دراني پهريون ڀيرو ايوان ۾ ڪراچي شهري سرڪار تي تنقيد ڪئي. ناظم ڪراچي جي ڪردار تي تفصيلي ڳالهايو ۽ چيو ته مفاهمت جي پاليسي تحت خاموش آهيون. ڪراچي شهري حڪومت پنهنجون حدون نه اورانگهي، پنهنجي حدن ۾ رهي. آغا سراج جي اهڙي موقف بعد ٻنهي جماعتن جي وچ ۾ دٻيل ڪاوڙ تان ڍڪ لاٿو. ان کي تيزي وري ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا جي تقرير ڏني. جنهن مسلم ليگ ق جي ايم پي اي شهريار مهر جي بدامني واري بيان تي ڪاوڙجي اسپيڪر کان ڳالهائڻ جو وقت گهريو. ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا شروعات ته شڪارپور ۾ پيدا بدامني کان ڪئي، پر هو ڳالهائيندو ڪراچي ۾ موجوده ٽارگيٽ ڪلنگ تي پهتو ته ڳالهيون تلخين تائين پهتيون. اڻ سڌي ريت ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا سنڌ ۾ جاري بدامني کي سڌي ريت سياسي پٺڀرائي قرار ڏنو.

ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا چيو ته، ڪراچي ۾ رستي جي ڀر ۾ ويٺل معصوم ٻار ته قتل ٿي وڃي ٿو پر هڪ به ايم پي اي يا ايم اين اي قتل نٿو ٿئي. ذوالفقار مرزا سمورن ايم پي ايز جا چٺا ايوان ۾ پيش ڪرڻ جو اعلان ڪندي اها به اپيل ڪئي ته سمورن ايم پي ايز کان پاڪ ڪتاب تي واعدو ورتو وڃي ته هو ڏوهارين جي پٺڀرائي نه ڪندا. ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا به آغا سراج دراني وانگي مفاهمت واري پاليسي کان بيزاري جو اظهار ڪندي چيو ته ”ڪاش اسان کي مفاهمت واري پاليسي بنا ڪم ڪرڻ جو موقعو ملي ها ته هر چوڪ تي سياسي بدمعاشن کي لٽڪايان ها. ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا پنهنجي اها تقرير ڪري ته هليو ويو، پر جڏهن پوائنٽ آف آرڊر تي ميمبر ڳالهائي رهيا هئا ته ايم ڪيو ايم سان تعلق رکندڙ صوبائي وزير ڊاڪٽر صغير احمد سنڌ اسيمبلي اندر پنهنجو پاليسي بيان ڏيڻ چاهيو. ڊاڪٽر صغير احمد نالو کڻڻ بنا ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا ۽ آغا سراج دراني جي تقريرن کي سلطان راهي ۽ مصطفيٰ قريشي وارا ايڪشن قرار ڏنو. جنهن تي ڊپٽي اسپيڪر شهلا رضا کيس روڪيندي چيو ته گهرو وزير ذوالفقار مرزا ايوان ۾ موجود ناهي، ان ڪري اسيمبلي قانون مطابق ڪنهن به وزير جي غير موجودگي ۾ ان جي تقرير تي راءِ نٿي ڏئي سگهجي. شهلا رضا جڏهن ڊاڪٽر صغير احمد جي مائيڪ بند ڪرڻ جون هدايتون ڏنيون ته ايم ڪيو ايم جا سمورا ميمبر اٿي بيهي رهيا ۽ انهن ڊپٽي اسپيڪر شهلا رضا تي جانبداري جو الزام هنيو، جنهن بعد ايم ڪيو ايم جا ميمبر سيد سردار احمد ۽ ڊاڪٽر صغير احمد جي سربراهي ۾ پهريون ڀيرو ايوان جو واڪ آئوٽ ڪري ”وڏيره شاهي مرده باد“ جا نعرا هنيا.

سنڌ اسيمبلي ۾ ٻن سالن دوران هي پهريون موقعو هو، جو ايم ڪيو ايم بائيڪاٽ ڪيو. ان کان اڳ ايم ڪيو ايم ارباب غلام رحيم کي جوتو لڳڻ دوران بائيڪاٽ ڪيو هو. تنهن ڪري هن ڀيري ٻنهي جماعتن جي اندر هڪ ٻئي سان جيڪا ”محبت“ آهي، اها وائکي ٿي وئي آهي. اجلاس ۾ ايم ڪيو ايم جي وچ ۾ هن وڏي تلخي کانسواءِ اهم بحث ايم پي اي شهريار مهر جي بيان تي به ٿيو. شهريار مهر جو چوڻ هو ته شڪارپور ضلعي سان 4 صوبائي وزير، 2 صلاحڪار تعلق رکن ٿا، پوءِ به ضلعي ۾ بدامني آهي. چورن هڙتال ڪرائي هڪ ٿاڻي جو ايس ايڇ او رکرايو. شهريار مهر جي ان موقف تي سخت گوڙ ٿيو، جنهن تي ذوالفقار مرزا مٿيون بيان ڏنو. اسيمبليءَ جي اڄوڪي اجلاس ۾ فنڪشنل مسلم ليگ (ق) جي ايم پي اي نصرت سحر عباسي ٽنڊو باگو سول اسپتال جي حالت تفصيل سان بيان ڪئي، جنهن تي ڊاڪٽر ذوالفقار مرزا اتفاق ڪندي چيو ته، ٽنڊي باگي اسپتال جي ايم ايس کي آئون چيف منسٽر سان ملي بدلي ڪرايان ٿو، واقعي ٽنڊو باگي تعلقي اسپتال جي حالت انتهائي خراب آهي. سنڌ اسيمبليءَ جي هن اجلاس ۾ جڏهن آغا سراج دراني مڪاني ادارن بابت اسيمبلي ميمبرن جي سوالن جا جواب ڏيئي رهيو هو ته نصرت سحر عباسي، حاجي منور عباسي، هير سوهو ۽ نديم ڀٽو ڪراچي ماسٽر پلان، حيدرآباد شهري حڪومت ۽ ڪراچي جي فريئر هال بابت سوال ڪيا. نصرت سحر عباسي کي سنڌ اسيمبليءَ جي اجلاسن ۾ پير مظهرالحق ”امان“ چئي پڪاريندو آهي. اڄ ان جو فائدو آغا سراج دراني ورتو ۽ هر جواب ۾ هلڪي مزاح به شامل ڪئي. آغا سراج دراني پير مظهرالحق کي مخاطب ٿي چيو ته، آئون نصرت سحر عباسي کي امان چوان يا ادي؟ پير مظهرالحق ناظمن واري نظام کي راڄ واڙي سڏيو ۽ دادو جو ذڪر ڪندي ٻڌايو ته ”اتي هڪ شهزادو ناظم هو، جنهن ڪي به ڪم نه ڪرايا.“ جنهن تي آغا سراج دراني چيو ته مون وٽ سمورن ناظمن جا حق آهن، اسيمبلي ۾ 2 چار ڪلاڪ وقت ڏيو ته تفصيل سان ٻڌايان، جنهن تي مخالف ڌر جي اڳواڻ ڄام مدد علي چيو ته ”اگر ڪنهن ناظم خلاف ڪرپشن جا تفصيل آهن ته ان خلاف قدم کڻو، هي اجلاس جي ڪارروائي اڳتي هلڻ ڏيو. سنڌ اسيمبليءَ جي اجلاس ۾ ڪجهه ذڪر قاسم آباد حيدرآباد ۾ جاري بدامني جو به ٿيو. مسلم ليگ جي ايم پي اي نزهت پٺاڻ ايوان جو ڌيان ڇڪايو ته قاسم آباد ۾ بدامني عروج تي آهي، ڀتا خوري عروج تي آهي، قاسم آباد جا رهواسي عذاب ڀوڳي رهيا آهن. جنهن تي گهرو وزير ذوالفقار مرزا چيو ته هو خميس ڏينهن قاسم آباد ۾ کلي ڪچهري ڪري بدامني ڪندڙن خلاف ڪارروائي ڪندو.

اجلاس ۾ نواب تيمور ٽالپر پنجاب اسيمبليءَ ۾ چشما-جهلم لنڪ ڪئنال تي بجلي گهر اڏڻ جي حمايت ۾ پاس ڪيل ٺهراءَ طرف ڌيان ڇڪايو ۽ چيو ته سنڌ ۾ اڳ ئي پاڻيءَ جي کوٽ آهي، اسان جي وڏي ڀاءُ کي ائين نه ڪرڻ گهرجي. سخت اختلافن ۽ ايم ڪيو ايم جي بائيڪاٽ باوجود هڪ ٺهراءُ پاس ڪيو ته اويڪيو ٽرسٽ جا انتظامي اختيار وفاق کان صوبن حوالي ڪيا وڃن. هيءُ ٺهراءُ به ايوان متفق راءِ سان پاس ڪيو. اجلاس ۾ آخر تائين ايم ڪيو ايم جا ميمبر شريڪ نه ٿيا، جنهن تي اجلاس ختم ٿيڻ بعد مخالف ڌر جي اڪثر ميمبرن شهريار مهر ڏي اشارو ڪندي چوندا رهيا ته شڪارپوري پنهنجو ڪم ڏيکاريو، ڇاڪاڻ ته پ پ ۽ ايم ڪيو ايم جي وچ ۾ هي اختلاف شهريار مهر جي بدامني واري سخت موقف کانپوءِ ٿيا، جن هڻي وڃي هنڌ ڪيو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايم ڪيو ايم جي غير موجودگي ۽ پاڻيءَ جو پڙاڏو!




خميس 4 فيبروري 2010ع



سنڌ اسيمبليءَ جو متحده قومي موومينٽ بنا اجلاس هلائڻ جو رواج آخرڪار پ پ وجهي ڇڏيو، ان کان اڳ ارباب دور ۾ پ پ جي غير موجودگيءَ ۾ به اجلاسن جي ڪارروائي هلندي رهي آهي. قومي اسيمبلي ۽ سينيٽ وانگي سنڌ اسيمبليءَ ۾ به ڪڏهن مخالف ڌر ته ڪڏهن اتحادي جماعت جي غير حاضري ۾ اجلاس هلندا رهيا آهن، پر گذريل ٻن سالن کان سنڌ اسيمبليءَ جي ڪارروائي اڪيلي سر ناهي هلي، جيڪا ڪالهه هلائي وئي. هنن ٻن سالن دوران سياسي جماعت ته ٺهيو، پر اگر ڪنهن اڪيلي ايم پي اي به ڪارروائي جو واڪ آئوٽ ٿي ڪيو ته ان کي پرچائي ايوان ۾ آندو ٿي ويو، پر ڪالهه سنڌ اسيمبليءَ جي هال ۾ ايم ڪيو ايم جي سمورن ميمبرن جون سيٽون خالي رهيون، ان باوجود پ پ اجلاس هلايو. اسپيڪر نثار احمد کهڙو جي پرڏيهه ۾ هجڻ سبب ڊپٽي اسپيڪر شهلا رضا اچڻ سان ئي اسيمبلي هال ٻاهران ميڊيا سان ڳالهايو ۽ گذريل ڏينهن وارين تلخين بابت وضاحت ڪئي. شهلا رضا جو چوڻ هو ته اسيمبلي جي قائدن ۽ قانونن تي عمل ڪرائڻ اسپيڪر جي ذميواري آهي. ايم ڪيو ايم جي صوبائي وزير ڊاڪٽر صغير احمد جنهن رولز تحت ڳالهائڻ جي اجازت ورتي هئي، ان تحت کيس صرف پنهنجي کاتي بابت پاليسي بيان ڏيڻو هو، پر هن جڏهن سياسي بيان ڏنو، تڏهن مون کيس روڪيو. شهلا رضا ٻئي ڏينهن به پنهنجي موقف تي قائم رهي ته هن ايم ڪيو ايم جي ميمبرن کي ڳالهائڻ کان روڪي ڪو غلط ڪم ناهي ڪيو، پر سندس ئي پارٽي جي پارلياماني ليڊر پير مظهرالحق جي ڳالهين مان اهو تاثر بار بار ملي رهيو هو ته ايم ڪيو ايم جي ميمبرن کي ڳالهائڻ ڏنو وڃي ها.

سنڌ اسيمبليءَ جو اربع ڏينهن وارو اجلاس صبح جو 11 وڳي شروع ٿيو ۽ 12 وڳي ختم ٿي ويو، جنهن ۾ ڪا قانون سازي ته نه ٿي، پر پ پ ميمبرن کي پوائنٽ آف آرڊر تي پنهنجن علائقن جا مسئلا کڻڻ جو موقعو ملي ويو. دادو باءِ پاس جو ذڪر ته هونئن هن ايوان ۾ ٿيندو رهيو آهي، پر اربع ڏينهن ايم پي اي ڪلثوم چانڊيو حيرت جو اظهار ڪندي چيو ته سنڌ جي سمورن وڏن شهرن جا باءِ پاس ته تعمير ٿي ويا آهن، پر دادو شهر ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي؟ موقعي جو فائدو وٺندي جتي سيد احمد علي شاهه نوشهري فيروز ضلعي ۾ خراب ٽيوب ويلن جو ذڪر ڪيو، اتي (ق) ليگ جي ايم پي اي رزاق راهمي رڻ شاخ ۾ پاڻي جي کوٽ بابت ايوان جو ڌيان ڇڪايو. انهيءَ رڻ شاخ جو ٿر جي سياست سان تمام گهڻو تعلق آهي. اڳوڻو وزيراعظم نواز شريف جڏهن سنڌ مان ڪنهن نه ڪنهن سيٽلر جي ڪال تي هيليڪاپٽر سوڌو سنڌ پهچندو هو ته انهن ڏينهن ۾ رڻ شاخ ٿر جي سياست لاءِ تبديلي جو ڪارڻ ٿيندي هئي. هڪ سيٽلر جي فون تي نواز شريف رڻ شاخ جي ڪنڌي تي پهچي اربابن جا واٽر بند ڪرايا ۽ تڏهوڪي ڊي آءِ جي ميرپورخاص سان اهڙي گرم لهجي ۾ ڳالهايو، جو هن نوڪري کي خدا حافظ چئي ڇڏيو. جڏهن ارباب غلام رحيم وڏو وزير هو ته ڍوڍاري فارم تائين ٿر جي ڪس واري علائقي جون شاخون ڇوليون هڻنديون هيون. ونگي جي پتڻ کان وٺي ٺارٻنگار، پراڻ جا ڪنارا، ڊهيٽي جا ڊپ، چاچو رحيم خان نوتڪاڻي، پوپٽ چانڊيو ايئن هو. پر اڄ جڏهن سندن فصل سڪن ٿا ته هو ارباب رحيم کي ضرور ياد ڪن ٿا، ائين ئي جيئن سامونڊي طوفان کانپوءِ لاڙ جي ماڻهن جي نواز شريف سار لڌي هئي ۽ اڄ به ڀڳڙا ميمڻ کان وٺي روپا ماڙي جي ويران پٽن تي آباد لاڙ جا ماڻهو نواز شريف کي سٺن لفظن ۾ ياد ٿا ڪن. مهراڻي جي پٽي جي هنن علائقن جي ماڻهن کي ارباب دور ۾ تمام گهڻو پاڻي ملندو هو، پر هاڻي هو پراڻ جي ڪناري تي مشينون هڻي ڪي ٻه چار ايڪڙ فصل پوکين ٿا ته بهتر، نه ته اهي ئي ديويون وڍي گذر ڪيو وڃي ٿو.

سنڌ اسيمبلي جي ڪالهوڪي اجلاس ۾ رزاق راهمي رڻ شاخ جو ذڪر ڪيو ته اتي ڊاڪٽر سڪندر منڌري وري گٽر نالو بڻجي ويل ڦليلي جو ذڪر ڪيو. ڊاڪٽر سڪندر منڌري چيو ته لاڙ جي ماڻهن جو پيئڻ جي پاڻي جو واحد ذريعو ڦليلي ڪئنال آهي، پر اهو ڪئنال حيدرآباد، ماتلي ۽ ٽنڊي محمد خان جي وچ شهرن مان گذري ٿو، جنهن ڪري انهن شهرن جي سموري گندگي ڦليلي ۾ اڇلائي وڃي ٿي ۽ گندو پاڻي به ڦليلي ۾ ڇوڙ ڪيو وڃي ٿو، ويندي حيدرآباد جي سائيٽ ايريا جي صنعتن جو زهريلو پاڻي به ڦليلي ۾ ڇڏيو وڃي ٿو، جنهن ڪري لاڙ جا هزارين ماڻهو اهو گندو پاڻي پيئڻ تي مجبور آهن. اجلاس ۾ آبپاشي وارو صوبائي وزير مراد علي شاهه موجود هو، پر ان جواب ۾ هڪ لفظ به نه چيو، رڳو لوڻو ڦيري ڊاڪٽر سڪندر منڌري ڏي ڏٺائين ضرور!

اسان جا وزير هونئن ته عوام وٽ وڃي سندن مسئلا ۽ مشڪلاتون نٿا ٻڌن، پر رڳو اسيمبليءَ جي اجلاسن ۾ جيڪي مسئلا بحث هيٺ اچن ٿا، انهن ڏي ڌيان ڏين، تڏهن به کوڙ مسئلا حل ٿي سگهن ٿا. پوائنٽ آف آرڊر تي سڀ کان وڌيڪ مسئلا پاڻي سان لاڳاپيل اٿاريا ويا، پر آبپاشي وزير ان طرف ڌيان نه ڏنو ۽ آخر ۾ پنجاب اسيمبليءَ جو چشما جهلم لنڪ ڪئنال بابت پاس ڪيل ٺهراءُ پڙهي ٻڌايائين ۽ وڌيڪ دعويٰ ڪيائين ته سنڌ پنهنجو ڪيس ڀرپور نموني وڙهندي. اجلاس ۾ گهڻو ڪري سوال جواب ايڪسائيز کاتي بابت هئا. ڪجهه مهينا اڳ به جڏهن ايڪسائيز کاتي بابت سوالن جوابن دوران ايڪسائيز وزير وٽ هڪڙي بوتل ڏسي ڪيترن ميمبرن گوڙ ڪيو، جنهن تي وزير کي اچي وضاحت ڪرڻي پيئي ته، ”طبيعت خراب آهي، هن ۾ ساڌو پاڻي آهي“ هن ڀيري وزير وٽ ڪا بوتل ته نه هئي، پر هال ۾ سوالن جوابن دوران جيڪا رونق ٿيندي آهي، ميمبرن جي وٺ وٺان ٿيندي آهي، اها به نه هئي، ڇو ته اڱاري ڏينهن جي پيش آيل واقعي تي ڀلي ايوان ۾ ڪنهن نه ڳالهايو، پر ان جا اثر ضرور موجود هئا، جنهن ڪري ماٺار هئي، نه ته جڏهن به ايڪسائيز کاتي بابت سوال جواب هوندا آهن ته اقليتي ميمبر جوش خروش سان حصو وٺندا آهن، جتي گاڏين جي ڪارن شيشن جو ذڪر نڪرندو آهي، اتي لاڙ جي ”ڪولهي وسڪي“ ۽ ڪوٽ غلام محمد جي گٽڪي تي به بحث ٿيندو آهي، پر هن ڀيري گهڻو بحث نه ٿيو. اجلاس جي آخر ۾ ايم پي اي نصر الله بلوچ ۽ جاويد شاهه جو استحقاق مجروح ٿيڻ وارو موشن به پيش ٿيو، ٻئي ايم پي اي ڪراچي اچي رهيا هئا ته ٽول پلازا وٽ کين رينجرز روڪيو، جنهن تي استحقاق مجروح ٿيو.

اجلاس جنهن قانونسازي لاءِ سڏايو ويو هو، ايم ڪيو ايم جي بائيڪاٽ سبب اها نه پئي ٿي سگهي. اڄ اگر ايم ڪيو ايم وارا اچن ٿا ته اهو مرحلو مڪمل ٿي وڃي ها.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

متحده کي راضي ڪرڻ لاءِ پيپلز پارٽيءَ ڪهڙو فارمولا آزمايو؟




جمع 5 فيبروري 2010ع



سنڌ اسيمبليءَ جو اجلاس هونئن ته خميس ڏينهن صبح جو 11 وڳي شروع ٿيو، پر حقيقت ۾ اهو اجلاس اربع ۽ خميس جي وچ واري رات به اڻ اعلانيل جاري هو، جڏهن پ پ ۽ ايم ڪيو ايم جي وچ ۾ ڳالهين جي روپ ۾ ”راند“ جاري هئي. هونئن ته ”هڪ بهاني کي ڀڃان ته ٺڪ بهانو ٻي طرح“ وارو فارمولو متحده استعمال ڪندي رهندي آهي، پر هن ڀيري ڪجهه پتا پ پ به اهڙا کيڏيا جو جيڪي رٺل هئا، اهي پرچڻ لاءِ تيار ٿي ويا ۽ جن ڪاوڙايو، انهن کي پرچائڻو پين. اهو فارمولو وزير اعليٰ هائوس ۾ رات 11 وڳي کانپوءِ استعمال هيٺ آيو، جڏهن گهرو وزير رحمان ملڪ جي سربراهي ۾ پ پ ۽ ايم ڪيو ايم وچ ۾ ڳالهيون جاري رهيون ۽ انهن جو ڪو نتيجو نه نڪتو. متحده جو وفد صلاح ڪري اچڻ جو چئي مورڳو نائين زيرو هليو ويو ته پ پ جا سنڌ سان تعلق رکندڙ اڳواڻ سخت ڪاوڙيا. انهن رحمان ملڪ کي چيو ته ”هاڻي توهان ئي ايم ڪيو ايم سان ڳالهايو، اسان سنڌ اسيمبليءَ جي اجلاس ۾ سڀاڻي ئي بل پيش ڪريون ٿا.“ پ پ اڳواڻن جي ائين چوڻ بعد سنڌ اسيمبليءَ جي اسٽاف کي سڏايو ۽ رات جو ئي بل جي تياري جو ڪم شروع ڪري ڇڏيو. اها رپورٽ جڏهن متحده اڳواڻن کي ملي ته انهن فورن پ پ اڳواڻن سان رابطو ڪري چيو ته ”اسان ته ناراضگي ختم ڪري ڇڏي آهي. هاڻي توهان به ڪاوڙ ڇڏيو، مڪاني ادارن وارو بل سڀاڻي پيش نه ڪيو، اسان سڀاڻي اجلاس ۾ اچون ٿا.“

ڄڻ ڳالهه ۾ ڪجهه هو ئي ڪو نه، جيئين ڪي ٻار پاڻ ۾ رانديڪن تان ڪاوڙيا هئا. اسان ميڊيا جا نمائندا هروڀرو ٻه راتيون جاڳيا سين ۽ 8-8 ڪلاڪ وزير اعليٰ ۽ گورنر هائوس آڏو بيهي خبرن جو انتظار ڪيوسين. خميس ڏينهن صبح ٿيندي ئي سمورين پارٽين جا ميمبر اسيمبلي پهچي ويا. هڪ ٻئي کي کيڪاريندا رهيا. عورت ميمبرن هڪ ٻئي کي هٿ ڏيندي چيو ته، ”ڪالهه آرام ڪيو؟“ ايم ڪيو ايم جون عورت ايم پي ايز خوش ٿيندي چئي رهيون هيون ”ها ننڊ ڪئي سين.“ مون کي الاءِ ڇو لاڙ جي ڀلوڙ شاعر مبين چنائي جا اهي لفظ ياد آيا، جيڪي اهو اڪثر چوندو هو ته ”سياست جي حمام ۾ اصول ننگا ئي هوندا آهن، ڪپڙو رڳو پورهيت پائيندو آهي.“ ٻنهي جماعتن جي ايم پي ايز ۽ ميمبرن کي هڪ ٻئي سان مرڪندي ۽ ملندي ڏسي هڪڙي ايم پي اي صحافين وٽ اچي زور سان هي شعر پڙهيو:

کتني نازک هين، تيري لب که صنم،

گاليان کهاتي بهي مزا آتا هي!

سنڌ اسيمبليءَ جو اجلاس جيئن ئي شروع ٿيو ته وفاقي گهرو وزير رحمان ملڪ به پهچي ويو، جيڪو ڄڻ صورتحال مانيٽر ڪرڻ لاءِ آيو هو. رحمان ملڪ ڊپلوميٽڪ گئلري ۾ ويهي سنڌ اسيمبليءَ جي اجلاس جي ڪارروائي ڏٺي. سڀ کان پهرين قانون واري وزير اياز سومري ايم ڪيو ايم ميمبرن ۽ رحمان ملڪ جي آجيان ڪئي، جنهن بعد وڏي وزير سيد قائم علي شاهه خطاب ڪيو. سيد قائم علي شاهه ٻنهي جماعتن جي اتحاد جي تعريف ڪندي چيو ته ”ڪڏهن ڪڏهن اسان جي اتحاد کي نظر لڳي ويندي آهي“. جنهن تي ايم ڪيو ايم جي پارلياماني ليڊر سيد سردار احمد چيو ته ”جيڪڏهن نظر لڳي ويندي آهي ته اسان جا وڏا اها نظر لاهي به سگهن ٿا.“ پير مظهر الحق وري چيو ته ”نظر لڳي به ڇو، لڳڻ ئي نه گهرجي.“ ٻنهي پارٽين جا اڳواڻ جڏهن هڪٻئي کي اتحاد تي مبارڪون ڏئي رهيا هئا ته هميشه ٺاهه ڪرائڻ لاءِ ڪراچي جا پنڌ ڪندڙ رحمان ملڪ ڊپلوميٽڪ گئلري ۾ ويهي مرڪي رهيو هو.

اسيمبليءَ جي اجلاس جي ايجنڊا ۾ ڪنهن نه ڪنهن کاتي بابت سوال جواب ضرور هوندا آهن. خميس ڏينهن اهي سوال جواب فشريز ۽ لائيو اسٽاڪ کاتي بابت هئا. هونئن ته اهو کاتو هڪڙو ئي آهي، پر وزير ٻه آهن. هڪڙو وزير زاهد ڀرڳڙي آهي، جنهن وٽ فشريز آهي ۽ لائيو اسٽاڪ جو وزير وري عابد جتوئي آهي. پ پ جي موجوده سرڪار جيڪو کاتن کي حصن ۾ ورهايو آهي، ان جو سڀ کان وڏو عذاب سيڪريٽرين ڀوڳيو آهي. سنڌ جو جيڪو گهرو سيڪريٽري آهي، ان جا وزير آهن ذوالفقار مرزا، حاجي مظفر شجراع، عبدالحق ڀرٽ. سيڪريٽري اگر هڪڙي وزير جي گڏجاڻي ۾ وڃي ٿو ته مٿان وري ٻيو ڪاوڙجي ٿو پوي. انهن ٽن ٽن وزيرن جي سيڪريٽرين سان اڪثر ڪچهري ڪجي ٿي ته کوڙ لطيفا ٻڌڻ لاءِ ملن ٿا. هاڻي وري ثقافت ۽ سياحت واري کاتي کي ورهايو ويو آهي. هڪ جي وزير سسئي پليجو ته ٻئي جي وزير شازيه مري آهي. اهو سيڪريٽري به نوڪري جي انهيءَ تجربي کي زندگي ڀر ياد رکندو. تنهن ڪري اجلاس ۾ ٻنهي وزيرن کي سوالن جا جواب ڏيڻا پيا. زاهد ڀرڳڙي کي ڳالهه ڊگهي ڪرڻ جي عادت آهي. ٻن جملن جو جواب وڌائي 10 منٽن ۾ ڏيندو آهي، ان ڪري اڪثر ميمبر ڊيسڪون وڄائي کيس خاموش ڪرائيندا آهن. پر ڪالهه وري اهو ڪم گهرو وزير ذوالفقار مرزا ڪيو، جنهن اٿي بيهي اسپيڪر کي اپيل ڪئي ته ”توهان زاهد ڀرڳڙي کي خاموش ڪرايو، اجايو ڊيگهه ٿو ڪري. عابد جتوئي تمام گهڻي تياري ڪري آيو آهي، ان کي به جواب ڏيڻ جو موقعو ڏنو وڃي.“ پوءِ به زاهد ڀرڳڙي نه مڙيو. سنڌ اسيمبليءَ ۾ اسان جي ڪنهن وزير صاحب کي اگر انگريزي نٿي اچي ته ان سان حساب ڪتاب ڪجهه وڌيڪ ٿيندو آهي. خاص ڪري جيڪي پڙهيون لکيون عورت ايم پي ايز آهن، اهي هروڀرو انگريزي ۾ سوال پڇنديون آهن. پوءِ وزير ويچارا پريشان ٿي پوندا آهن. اسپيڪر ئي ترجمو ڪري کين ٻڌائيندو آهي. کوڙ وزير اڪثر انهن مشڪل مرحلن مان گذرندا رهندا آهن، گهڻا يار ته وزيرن مان ڪاوڙون به انهن سوالن جوابن جي ايجنڊا دوران ئي ڪڍندا آهن، تنهن ڪري جڏهن ميمبر سوالن جي بوڇاڙ ڪندي مڇي جي بيمارين تائين پهتا ته زاهد ڀرڳڙي چيو ”مڇي کي پيٽ ۾ سور پوي يا مٿي ۾، اسان علاج ڪنداسين، ڇو ته هيءَ پ پ جي حڪومت آهي.“ اجلاس ۾ ڄامشوري جي پلي جو ذڪر نڪتو ۽ مڇيءَ جي نسل ڪشي جا قصا به بيان هيٺ آيا.

اجلاس ۾ نصرت سحر عباسي سنڌ ۾ جيڪي ليڊي هيلٿ ورڪرز احتجاج ڪري رهيون آهن، حڪومت جو ان طرف ڌيان ڇڪايو. جنهن تي اياز سومرو چيو ته ٽن ڏينهن ۾ اهو مسئلو حل ٿي ويندو. اجلاس ۾ ڪشمير ڊي جي حوالي سان هڪڙو يڪجهتي وارو ٺهراءُ به پيش ڪيو ويو، پر جن مقصدن لاءِ هيءُ اجلاس سڏايو ويو هو، انهن مقصدن جي ڪنڌ تي اڃا به مفاهمت جي ڇري موجود آهي، نه مڪاني ادارن جي نظام بابت بل اسيمبليءَ ۾ پيش ٿي سگهيو ۽ نه وري لياري ۽ ملير ڊولپمينٽ اٿارٽين بابت فيصلا ٿي سگهيا. ڀائر، ڀائرن سان ملي ويا، رنجشون ختم ٿي ويون، پر عيسو، موسو ۽ ڪرڙ ڪانڊيرو پنهنجي مستقبل جي فيصلن بابت اڃا به انتظار ڪري.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

وفاق اکيون ڪيئن کوليندو؟




اڱارو 9 فيبروري 2010ع



سنڌ اسيمبليءَ جو سومر ڏينهن وارو اجلاس ان وقت شروع ٿيو، جڏهن ڪراچيءَ ۾ برسات شروع ٿي چڪي هئي. هن شهر جي موسم ۽ ماحول جا به عجب رنگ آهن. هن شهر ۾ برسات به پنهنجي مرضيءَ سان ايندي آهي، چئني موسمن مان ڪنهن به موسم ۾ اوچتو مينهن وسڻ شروع ٿي ويندو آهي، اهڙي ريت هن شهر جو ماحول به اهڙو ئي آهي. هڪ ڏينهن شهر بارود جي بوءِ ۾ گهيريل هوندو آهي، گهٽي، گهٽيءَ ۾ لاش هوندا آهن ته ٻئي ڏينهن وري زندگي روان دوان هوندي آهي، تڏهن اڳئين ڏينهن وارن واقعن جو ذڪر به ناهي ٿيندو.

جيئن ئي ڊپٽي اسپيڪر شهلا رضا پنهنجي روم مان ٻاهر نڪتي ته برسات شروع ٿي چڪي هئي، ان وقت نه رڳو صحافين پر سمورن اسيمبلي ميمبرن جي به خواهش هئي ته اجلاس ۾ جيئن ته ڪا قانونسازي نه ٿي رهي آهي، تنهن ڪري اجلاس ٿوري دير هلائي ختم ڪيو وڃي ته جيئن سڀڪو گهمڻ وڃي، حالانڪه جڏهن 2 ڏينهن اڳ بم ڦاٽا هئا ته، ڪراچي جي صحافين تمام گهڻو تشدد برداشت ڪيو هو. اسان جناح اسپتال ۾ موجود هئاسين، بم ڦاٽڻ کان اڳ ۾ به مارڪٽ برداشت ڪئي سين، پر جڏهن اکين جي آڏو بم ڦاٽو ته ان جي نتيجي ۾ اسان جا ڪافي ساٿي زخمي ٿيا هئا، ان وقت به اسان کي تشدد جو نشانو بنايو ويو، تنهن ڪري صحافين اسپيڪر کي چيو ته، هاڻي اسان کي ڪجهه گهمڻ جو موقعو ڏيو، پر اهو مطالبو پورو نه ٿيو. جيئن ئي اجلاس شروع ٿيو ته مخدوم جميل الزمان پوائنٽ آف آرڊر تي ڳالهائڻ شروع ڪيو. مخدوم جميل الزمان جو چوڻ هو ته وزيراعظم چشما-جهلم لنڪ ڪئنال تي بجلي گهر اڏڻ جو معاملو بين الصوبائي رابطا ڪائونسل ۾ کڻي وڃڻ جو چيو آهي ۽ آئون ان کاتي جو وزير هئڻ جي حيثيت ۾ عوام ۽ ايوان کي يقين ٿو ڏياريان ته چشما-جهلم لنڪ ڪئنال تي بجلي گهر اڏڻ خلاف سنڌ جو موقف مضبوط آهي ۽ اسان اهو ڪيس اهڙو وڙهنداسين، جو وفاق جون بند اکيون کلي وڃن. سنڌ جا ماڻهو سچ ته ان انتظار ۾ آهن ته وفاق جون اکيون کلن ۽ اهو صوبن کي پنهنجو حصو سمجهي، هر هڪ صوبي کي هڪ ئي اک سان ڏسي، حالانڪه ماضيءَ ۾ اهي اکيون بند ئي رهيون آهن. اجلاس ۾ ايم پي اي رزاق راهمي ايوان جو ڌيان تعلقي ناظم ڄام ميمڻ جي گرفتاري طرف ڇڪايو، جڏهن ته ايم پي اي حميرا علواڻي سر ڪريڪ جو مسئلو ۽ ملاحن جي گرفتاري ۽ نصرت سحر عباسي ٽنڊو آدم گرلز اسڪول جي عمارت تي پوليس جي قبضي جا معاملا ايوان آڏو پيش ڪيا. فشريز جي صوبائي وزير زاهد ڀرڳڙي جو چوڻ هو ته ملاحن جي گرفتاري ۽ آزادي جا معاملا تڏهن ئي حل ٿي سگهندا، جڏهن پاڪ-ڀارت تعلقات بهتر ٿيندا، هتان ملاحن جو ننڍو ٻار گرفتار ٿي وڃي ٿو ۽ جڏهن آزاد ٿئي ٿو، تڏهن پوڙهو ٿي موٽي ٿو.

اجلاس ۾ گھڻا سوال جواب پبلڪ هيلٿ کاتي بابت هئا. صوبائي وزير شعيب بخاري کان ايم پي اي نواز چانڊيو، ماروي راشدي، انور مهر، ڊاڪٽر علي احمد شاهه سميت ڪيترن ئي ايم پي ايز کوڙ سوال پڇيا. هن اجلاس ۾ سڀ کان اهم تيل جي قيمتن ۾ واڌ واري مسئلي تي نصرت سحر عباسي آواز اٿاريو. نصرت سحر، نزهت پٺاڻ ته تيل جي قيمتن ۾ واڌ خلاف کلي ڳالهايو، پر جڏهن شميم آرا پنهور اجايو حڪومت جو دفاع ڪندي، تيل تي ڳالهائڻ بدران بينظير انڪم سپورٽ پروگرام ۽ ٻين پروگرامن جو ذڪر ڪيو ته حيرت جو اظهار هر انصاف پسند دل ڪري رهي هئي. ڊاڪٽر سڪندر منڌرو ڳالهه کي سمجهي ويو، هن چيو ته تيل قيمتن ۾ واڌ تي ڳڻتي ضرور ڪرڻ گهرجي، الاءِ ڇو اسان جا هي ايم پي اي جڏهن مخالف ڌر ۾ هوندا آهن، ته انهن کي عوام جا مسئلا ۽ مشڪلاتون نظر اينديون آهن، پر جڏهن اقتدار ۾ هوندا آهن ته رويو ئي تبديل ٿي وڃي ٿو. ڇا شميم آرا پنهور کي خبر نه هوندي ته تيل جي قيمتن ۾ واڌ سان عوام تي ڪيترو بار پيو هوندو؟ ڀلا ايوان ۾ اگر ٻه لفظ سچ ڳالهائبا ۽ مڃبو ته هن فيصلي سان عوام تي بار پوندو ته ڪهڙو آسمان ڪر ي پوندو؟ وري به جس هجي ايم ڪيو ايم جي ميمبرن عادل خان، هير سوهو، پ پ پ جي ڊاڪٽر سڪندر منڌرو کي هجي، جن تيل جي قيمتن ۾ واڌ تي ڳڻتي ظاهر ڪئي ۽ چيو ته هي مخالف ڌر يا حڪومتي ڌر جو معاملو ناهي، عوام جو معاملو آهي. اها ساڳي ڳالهه شازيه عطا مري به ڪئي، جنهن چيو ته هي عوامي فورم آهي، ان تي ڳالهائڻ گهرجي. انور مهر چيو ته عالمي حالتون اهڙيون آهن، جو عوام رب پاڪ کان دعا به گهري ۽ پيٽ تي پٿر به ٻڌي. پ پ پ جا ايم پي اي ۽ وزير جڏهن تيل جي قيمتن ۾ واڌ واري فيصلي جي حمايت ۾ ڳالهائي رهيا هئا ته مون کي مخالف ڌر جا اهي ڏينهن ياد آيا، جڏهن 50 پئسا اگهه وڌڻ تي پ پ پ وارا احتجاج ڪندا هئا، هاڻي تيل جو 6 رپيا اگهه وڌي ٿو ته ان جي حمايت ڪري رهيا هئا. سيد بچل شاهه چيو ته ”تيل جو اگهه 6 رپيا وڌيو آهي، پر اسان جي حڪومت ڪمند جو اگهه به ته ايڏو وڌايو، جو هاري خوش آهن. پ پ جي هر ايم پي اي کي تيل جون قيمتون وڌڻ تي ڳڻتي نه هئي، پر ڪاوڙ نصرت سحر عباسي تي هئي، جنهن اها رٿ ايوان ۾ آندي. جڏهن پ پ جا ايم پي اي تيل جون قيمتون وڌڻ جي حمايت ۾ جذباتي تقريرون ڪري رهيا هئا ته ايم ڪيو ايم جي پارلياماني ليڊر سيد سردار احمد اٿي بيٺو ۽ چيائين ”رٿ ڪنهن پيش ڪئي، ان کي ڇڏيو، رٿ کي ڏسو، ان ۾ آهي ڇا؟“ سيد سردار احمد چيو ته هن اليڪشن جا نتيجا ان لاءِ آيا ته عوام تبديلي چاهي پيو، پر اڃا تائين ڪا تبديلي ناهي آئي. حڪومت چاهي ها ته غير ترقياتي خرچ گهٽائي، تيل جون قيمتون نه وڌائي ها. قانون واري وزير اياز سومري تيل قيمتن واري مسئلي کي هڪ طرف رکي، هڪ سٺي تقرير ڪئي ۽ آخر ۾ سنڌي اخبارون ۽ سنڌي چينل ڏسڻ جي صلاح به ڏني. اياز سومري ايم ڪيو ايم جي سيد سردار احمد کي چيو ته، ”توهان سنڌ جي وڏي وزير تي اهڙا تعويذ ڪرايا آهن، جو اوهان جي هر ڳالهه مڃي ٿو، مهرباني ڪري پير مظهرالحق لاءِ تعويذ نه ڪرائجو.“ اياز سومري بعد پير مظهر عوام کي پيٽرول بدران سي اين جي استعمال ڪرڻ جي صلاح ڏني. تقريرن مان ائين لڳي رهيو هو ته ڄڻ تيل جون قيمتون وڌايون ئي نصرت سحر عباسي هجن. سخت بحث باوجود اهو ٺهراءُ اسيمبليءَ مان پاس نه ٿي سگهيو. عوامي پارٽي، عوامي مسئلي تي رڳو ان ڪري رٿ پاس ڪرڻ نه ڏني، جو اها اقتدار ۾ آهي، ڏسون ته اها رٿ ڪڏهن ٿي ايوان مان پاس ٿئي.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جڏهن ڳالهه هلي واڳن جي خوراڪ جي...




جمع 12 فيبروري 2010ع



سنڌ جي ننڍن وڏن شهرن ۾ اڪثر لارين ۽ ٽرڪن تي اهڙا جملا لکيل هوندا آهن، جيڪي ڪڏهن ڪڏهن ڪچهرين ۾ محاورن جي شڪل اختيار ڪري ويندا آهن، مسئلن ”محنت ڪر حسد نه ڪر“، ”ڏسي دعا ڪر“، ”مسافر پنهنجي سامان جي پاڻ حفاظت ڪن“، يا وري ”هل، پر پنهنجي رسڪ تي“ يعني بس ۾ سفر ڪر، پر تنهنجي زندگي رهندي يا نه رهندي، ان لاءِ بس عملو ذميوار نه هوندو. ڪڏهن ڪڏهن وڏن سياسي ميڙن، محفلن ۾ سياستدانن جا خيال ٻڌي لارين ۽ ٽرڪن تي لکيل اهي جملا ياد اچي ويندا آهن. اسان جو هڪڙو صحافي دوست جڏهن ايوانن ۾ کِل جهڙيون ڳالهيون ٻڌندو آهي ته هي گيت ضرور جهونگاريندو آهي. ”هن منهنجي چمن جو ڇا ٿيندو؟“ مسئلن سنڌ اسيمبلي جي اجلاس ۾ ٻه ڏينهن اڳ ”ڊجيٽل ميپ“ تي بحث ٿي رهيو هو ته اسان جي مستقبل جا فيصلا ڪرڻ وارن سياستدانن اهي به سوال ڪيا ته، ”ڇا انهيءَ نقشي ۾ دهشتگرد نظر اچي ويندا؟!“ ٻئي پڇيو، ”ڇا انهيءَ نقشي ۾ زمينن تي جيڪي قبضا ٿين ٿا، اهي به ڏسي سگهبا؟!“ اهڙا ئي سوال خميس واري ڏينهن جهنگلي جيوت واري صوبائي وزير ڊاڪٽر ديارام کان به ٿيا، هڪڙي معزز ميمبر اجلاس ۾ وزير کان سوال ڪيو ته، ”واڳون گوشت کائيندا آهن يا گاهه؟!“ ٻئي وري سوال ڪيو ته، ”هاليجي ڍنڍ مان واڳون ٻاهر نڪري ڀرپاسي جي ڳوٺن ۾ وڃي ٻار کڻي ٿا اچن.“ جنهن تي اسپيڪر نثار احمد کهڙي حيرت مان پڇيو ته، ”ڇا واقعي واڳون ڳوٺن ۾ هليا ايندا آهن؟“ جنهن تي وزير کلندي چيو، ”نه سائين“.

اجلاس دوران ڪڏهن ڪڏهن عقل جون اهڙيون نديون وهنديون آهن جو چڱو ڀلو ماڻهو به پنهنجو هوش وڃائي ويهندو آهي. اسان جو سياستدان ڀلي دنيا جا علم، ادب نه پڙهي، پر رڳو پنهنجون اخبارون ئي ايوان ۾ پڙهي اچي تڏهن به ڪجهه نه ڪجهه ڳالهائڻ جهڙو بنجي وڃي. ڪڏهن ڪڏهن پير مظهرالحق، اياز سومرو يا ٻيا سڌ ٻڌ رکندڙ سياستدان اهڙن سوالن تي اسپيڪر کي مخاطب ٿي چوندا آهن، ” سائين هاڻي اهو به سوال آهي؟!“ انهن موقعن تي گئلرين ۾ ويٺل مهمان به کلڻ تي مجبور ٿيندا آهن. صوبائي وزير ديا رام اجلاس ۾ ٻڌايو ته سنڌ ۾ 12 کان 15 سئو جي تعداد ۾ واڳون موجود آهن، جيڪي هاليجي، ڪينجهر، چوٽياريون، نارا ڪئنال، منگهو پير ۽ ٻين هنڌن تي آهن ۽ اهي سمورا واڳون سنڌ سرڪار جي ملڪيت آهن. اجلاس ۾ گهڻا سوال ناياب پکين ۽ جانورن جي شڪار بابت به ٿيا، خاص ڪري تتر، هرڻ ۽ ٻين جانورن ۽ پکين جي شڪار بابت سوال ٿيا. صوبائي وزير ٻڌايو ته ”پرڏيهي شڪاري صرف تلور جي اجازت وٺي ايندا آهن ۽ انهن کي اهڙي اجازت وفاقي سرڪار ڏيندي آهي. سنڌ ۾ ته اگر ڪو ماڻهو گهر ۾ هرڻ جا سڱ ٿو هڻي يا کل ٿو رکي ته اهو به ڏوهاري آهي.“ ايم پي اي جاويد شاهه، عارف مصطفيٰ جتوئي ۽ ٻين تترن جي شڪار بابت به سوال ڪيا. سنڌ اسيمبليءَ ۾ گذريل ٻن سالن دوران سڀ کان وڌيڪ سوال عارف مصطفيٰ جتوئي طرفان ٿيندا رهيا آهن، ان کانپوءِ ٻين ميمبرن جا هوندا آهن. ڊاڪٽر رفيق ٻانڀڻ چوندو آهي ته، ”جيڪڏهن عارف مصطفيٰ جتوئي سوال جمع نه ڪرائي ته سنڌ اسيمبلي ۾ سوالن جوابن وارو ڊپارٽمينٽ ئي بند ٿي وڃي.“ شروع وارن ڏينهن ۾ اڪيلو عارف مصطفيٰ جتوئي سڄي حڪومتي ڌر کي منهن ڏيندو هو. عارف مصطفيٰ جتوئي، شازيه مري، مراد علي شاهه، نديم ڀٽو اهڙا ميمبر آهن، جيڪي اجلاس ۾ باقائده تياري سان ايندا آهن، جڏهن ته نصرت سحر عباسي، هير سوهو، حميرا علواڻي ۽ ماروي راشدي وري پوائنٽ آف آرڊر تي سڀ کان وڌيڪ مسئلا اٿارينديون آهن. گهڻا ميمبر ته ڪڏهن ڪڏهن ضروري ڳالهائيندا آهن، نه ته سخت ڊسيپلين جو مظاهرو ڪندي خاموش رهندا آهن، پر ڪي وري هرو ڀرو به ڳالهائيندا آهن، بهرحال معزز ميمبر آزاد آهن، سندن مرضي آهي ڳالهائن يا نه ڳالهائن.

خميس ڏينهن واري اجلاس ۾ جن کي ڳالهائڻو هو، انهن ڳالهايو، جن کي نه ڳالهائڻو هو انهن ڪو نه ڳالهايو. سسئي پليجو پاڻي جي معاملي تي آواز اٿاريو، سندس چوڻ هو ته ”چشما-جهلم لنڪ ڪئنال خلاف سنڌ اسيمبليءَ جيڪو ٺهراءُ پاس ڪيو هو، ان ٺهراءَ بعد وڏي صوبي جو موقف ڦَٽن تي لوڻ ٻرڪڻ برابر آهي. اسان پنهنجي حصي جو پاڻي گهرون ٿا ته اسان جي حب الوطني تي شڪ ٿو ڪيو وڃي، جيستائين اسان کي پنهنجو پاڻي نه ملندو، اسين آواز اٿاريندا رهنداسين.“ اهڙي ئي انتهائي اهم معاملي تي ايوان جو ڌيان پ پ ايم پي اي ڊاڪٽر سڪندر شوري ڇڪايو. ڊاڪٽر سڪندر شوري چيو ته، ”سنڌ، لياقت ۽ مهراڻ يونيورسٽين ۾ وقت بوقت جيڪي جھيڙا ٿي رهيا آهن، انهن تباهي مچائي ڇڏي آهي. شاگردن جا هاسٽل هٿيارن سان ڀريل آهن، ڪاريڊورز ۾ بارود جي بوءِ آهي، رستن ۾ پوائنٽن کي روڪيو ٿو وڃي ۽ پڙهائي ٺپ آهي.“ جنهن تي قانون واري وزير اياز سومري چيو ته، ”واقعي اها ڳڻتي جهڙي صورتحال آهي، اسان پوليس کي اڳ ۾ ئي هدايتون ڏنيون آهن، ٻن ٽن ڏينهن ۾ نتيجا ڏينداسين، هاسٽلن کي هٿيارن کان پاڪ ڪرائينداسين.“ اجلاس ۾ ايم پي اي نزهت پٺاڻ 94ع ۾ ڪانٽريڪٽ تي ڀرتي ڪيل ڊاڪٽرن جو مسئلو اٿاريو، راءِ ناز بوزدار پني عاقل ۾ بيدردي سان قتل ڪيل عورت ڪونج جو مسئلو اٿاريو، جڏهن ته نصرت سحر عباسي گهوٽڪي ۾ سنڌ جي زمين تي پنجاب جي قبضي جا معاملا ايوان آڏو پيش ڪيا.

ايوان ۾ مسئلا کڻڻ سان ڪڏهن حل ٿيندا آهن، ته ڪڏهن ڪو نه به ٿيندا آهن، پر پوءِ به معاملو رڪارڊ تي ضرور ايندو آهي. هڪڙي ڳالهه جيڪا سڀ کان وڌيڪ اتساهه ڏيندڙ آهي، اها هيءَ ته سنڌ ۾ جيڪو به معاملو ٿئي ٿو، سنڌ خلاف جيڪا به سازش ٿئي ٿي، بدامني کان وٺي پاڻي جي کوٽ تائين، عورتن تي تشدد کان وٺي پوليس جي ڏاڍاين تائين، سمورا معاملا ايوان ۾ بحث هيٺ ضرور اچن ٿا، ان ۾ عورت ميمبرن جو تمام وڏو ڪردار آهي، خاص ڪري سنڌ ۾ جيڪا سماجي دهشتگردي ٿئي ٿي، پنهنجو سماج جڏهن گرڙ پکي بنجي، پنهنجا ٻچا کائي ٿو، مائرون، ڀينرون ۽ ڌيئرون عتاب مان گذرن ٿيون، ته ڪا نه ڪا عورت ايم پي اي دڙڪا کائي به ايوان ۾ اهو معاملو کڻي اچي ٿي ۽ اهو معاملو منظر عام تي اچي وڃي ٿو. ڪنهن صاحبزادي، ڪنهن نور خاتون، ڪنهن گلشن ۽ ڪنهن امام زادي جا خون ائين لڙهي نٿا وڃن، ڪو نه ڪو تدارڪ ضرور ٿئي ٿو.

dodochandio@yahoo.com

 

جواب: محترم دودو چانڊيو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

وقت چوي آئون بادشاهه




ڇنڇر 13 فيبروري 2010ع



اسڪول جي زماني ۾ اگر ٻه منٽ به دير ڪندا هئاسين ته پي ٽي ٽيچر اسان جو سئونٽي سميت استبقال ڪندو هو ۽ پيرڊ جي بيل وڄڻ سان ڪلاس روم ۾ نه پهچڻ تي به مار ملندي هئي، پر اهو رواج رڳو اسڪولن ۾ آهي، خانگي ادارن ۾ هاڻي حاضري آڱوٺي سان لڳندي آهي. آڱوٺي لڳڻ سان وقت مشينن ۾ نوٽ ٿي ويندو آهي. اتي واپس وڃڻ وقت به آڱوٺو هڻڻو پوندو آهي ۽ اهو ٽائيم نوٽ ٿي ويندو آهي.

سنڌ اسيمبليءَ ۾ ايم پي اي شرجيل انعام ميمڻ هڪڙو ٺهراءُ پيش ڪيو هو، جيڪو اسيمبلي ۾ متفقه راءِ سان منظور ٿيو هو، ان ٺهراءُ ۾ اها گھر ڪئي وئي هئي ته سنڌ سيڪريٽريٽ سميت سمورين سرڪاري آفيسن ۾ اهي ٿنب مشينون لڳرايون وڃن، جيئن آفيسرن جي اچڻ ۽ وڃڻ جو وقت نوٽ ٿي سگهي. ان ٺهراءُ تي عمل نه ٿيڻ تي به ساڳئي ايم پي اي شرجيل ميمڻ پوائنٽ آف آرڊر تي ايوان جو ڌيان ڇڪرايو هو، ٺهراءُ جي حمايت ۾ اسيمبليءَ جي اڪثر ميمبرن وقت جي پابندي جي حمايت ۾ تقريرون ڪيون، پر عملن صورتحال اها آهي جو جمعي واري ڏينهن سنڌ اسيمبليءَ جو اجلاس شروع ئي ان وقت ٿيو، جڏهن اجلاس جو قانوني وقت ختم ٿي چڪو هو. اسپيڪر نثار احمد کهڙي اجلاس ساڍا 9 وڳي سڏايو هو، پر اجلاس 12 وڳي شروع ٿيو، جنهن تي اسپيڪر نثار احمد کهڙي قانون ۽ پارلياماني معاملن واري صوبائي وزير اياز سومري کان پڇيو ته ”اجلاس جي ٽائيمنگ بابت رولز پڙهو“ اياز سومري ۽ ان سان گڏ متحده جي شعيب بخاري اسپيڪر سان اتفاق ڪندي چيو ته، ”واقعي اجلاس جو وقت ختم ٿي ويو آهي، توهان اڄ هڪڙو ڪلاڪ اجلاس هلايو، آئينده اسان اجلاس وقت سر شروع ڪرائينداسين.“ اسپيڪر نثار احمد کهڙي اجلاس ملتوي ڪرڻ جو چيو، جنهن تي قانون واري وزير معذرت ڪئي، جنهن بعد اجلاس جي ڪارروائي شروع ٿي. صورتحال اها آهي ته هڪ ڏينهن به وقت تي اجلاس شروع نه ٿيندو آهي. اجلاس ۾ صرف عوامي نيشنل پارٽي سان تعلق رکندڙ امير نواب موجود هوندو آهي. باچا خان واري ڳاڙهي ٽوپي پائي ايندڙ امير نواب ڀلي ٻيو ڪير به نه اچي پر وقت سر پهچي، 2-2 ڪلاڪ ميمبرن جو انتظار ڪندو رهندو آهي، باقي ميمبر سڀ پنهنجي مرضي سان ايندا آهن. وقت سر اجلاس شروع نه ٿيڻ سبب جمعي واري ڏينهن نه ڪو بل پيش ٿي سگهيو ۽ نه ئي ارجنٽ موشن ڪارروائي جو حصو بڻجي سگهيا. پوائنٽ آف آرڊر تي به ڪنهن ميمبر ڪو مسئلو نه کنيو. اسپيڪر نثار احمد کهڙي اچڻ سان ئي تعليم واري شعبي بابت سوال جواب شروع ڪري ڇڏيا، هن ايجنڊا دوران سياسي، ذاتي رنجشون به پري کان نظر اينديون رهيون، پر انتهائي ڪم جا سوال به ٿيا.

سنڌ جو تعليم وارو شعبو اهڙو آهي، جو جيڪڏهن ان ۾ ڪي تڪڙا سڌرا اچن ته هوند سنڌ به سڌري پوي. هتي آئون رڳو ڄام تماچي انڙ جا اهي لفظ ڪوڊ ڪندس، جيڪي هن جمعي ڏينهن واري اجلاس ۾ چيا، ڄام تماچي انڙ جو چوڻ هو ته ”سنڌ جي تعليم جي صورتحال اها آهي جو اسان 30 سال پوئتي هليا ويا آهيون. هي او پي ايس سسٽم، ڊٽيلمينٽ، ويزا سسٽم ۽ ٻيا معاملا شهيد بينظير جي مشن جي انحرافي آهن، شهيد بينظير ته تعليم کي تمام گهڻي اهميت ڏيندي هئي.“ جنهن تي تعليم واري وزير پير مظهر الحق چيو ته ”منهنجو به رستو اهو ئي آهي، جيڪو شهيد بينظير ڀٽو جو مشن آهي، مون ڪاوَڙون کڻي به تعليم مان سفارش ڪلچر جو خاتمو آندو آهي. استادن جون سموريون ڀرتيون ميرٽ تي ٿيون آهن ۽ ٿي رهيون آهن.“ ان کان اڳ ۾ تعليم واري وزير کان کوڙ سوال ٿيا، ايم پي اي نديم ڀٽو فلور تي سوال ڪيو ته ”سنڌ ڪابينا او پي ايس سسٽم تي پابندي لڳائي آهي ته تعليم واري وزير سنڌ جي 33 ڪاليجن ۾ 18 هين گريڊ جي آفيسرن کي 19 هين گريڊ جي پوسٽن تي ڇو مقرر ڪيو آهي؟ جنهن تي پير مظهرالحق چيو ته ”اسان وٽ ڪافي عرصي کان پروموشن نه ٿيا آهن، ان ڪري جتي 19 هين گريڊ جا آفيسر ناهن، اتي مجبورن 18 هين گريڊ جي آفيسرن کي مقر ڪريون ٿا، ڪجهه پروموشن ڪيا آهن ۽ ٻيا ڪنداسين، جنهن بعد اهو سسٽم ختم ٿي ويندو“، جنهن تي دادو سان تعلق رکندڙ پ پ ايم پي اي فياض ٻٽ سوال ڪيو ته، جيڪڏهن اهڙي صورتحال آهي ته لطيف آباد جي غزالي ڪاليج ۾ 19 هين گريڊ ۾ پروفيسر موجود آهي، ان جي جاءِ تي 18 هين گريڊ واري کي پرنسپال ڇو مقرر ڪيو ويو آهي؟ اهڙو ئي سوال دادو سان تعلق رکندڙ پ پ ايم پي اي رشيده پنهور به ڪيو ته، ”سنڌ ٽيڪسٽ بڪ بورڊ جي چيئرمين جي پوسٽ تي هڪ جونيئر ماڻهو ڇو مقرر ٿيل آهي؟“ ساڳي ريت دادو سان تعلق رکندڙ ايم پي اي ڪلثوم چانڊيو سوال ڪيو ته، ”هي ويزا سسٽم ڇو عام آهي؟ دادو ۾ وڏي تعداد ۾ استاد ان سسٽم تحت پگهارون، کڻن ٿا، جنهن تي اسپيڪر کين روڪيندي چيو ته، لاڳاپيل سوال ڪيو، جن سوالن جو ايجنڊا يا هن سوال نمبر سان تعلق نه هجي، اهي نه ڪيو، يا فريش سوال جمع ڪرايو، جنهن تي ايم ڪيو ايم جي ايم پي اي هير سوهو چيو ته مون تعليم کاتي بابت 62 سوال جمع ڪرايا آهن، پر انهن مان هڪ به سوال اڄوڪي ايجنڊا ۾ شامل ناهي. 20 مئي 2009ع تي به جيڪي سوال جمع ڪرايا هئا، انهن جا به اڃا تائين جواب نه آيا آهن، جنهن تي اسپيڪر چيو ته ”آئون جاچ ڪرايان ٿو“.

اجلاس ۾ ايم پي اي حميرا علواڻي، مجدد اسراڻ، نديم ڀٽو، رزاق راهمون، غلام قادر چانڊيو، ڊاڪٽر نصرالله بلوچ ۽ ٻين مختلف سوال پڇيا، جنهن ۾ خاص ڪري ارباب دور ۾ استادن جي آئوٽ آف ٽرن پروموشن بابت سوال هئا، جنهن تي تعليم واري وزير چيو ته ”انهن استادن مان 22 ڄڻا عدالت مان اسٽي آرڊر وٺي آيا آهن، باقي ٻين خلاف ڪارروائي ڪري اهي پروموشن رد ڪرڻ جون مون هدايتون ڏئي ڇڏيون آهن.“ ايم پي اي نصرت سحر عباسي ۽ عبدالحسيب خان سوال ڪيو ته ٻه سال ٿي ويا آهن، تعليم واري وزير جي حڪم تي عمل ڇو نٿو ٿئي؟ جنهن تي پير مظهرالحق چيو ته ” حڪمن تي عمل نه پئي ٿيو، ان ڪري ئي تبديليون آنديون اٿم، سيڪريٽري تعليم کي به تبديل ڪرايم“. اجلاس ۾ حاجي منور عباسي، نديم ڀٽو ۽ ٻين ڪراچي جي تعليمي ادارن ۾ سنڌي نه پڙهائڻ وارو سوال پڇيو، جنهن تي تعليم واري وزير پير مظهرالحق چيو ته ڪراچي ۾ سنڌي لينگويج ٽيجرس جي کوٽ آهي، اسان انٽرويو ورتا آهن، جلد اها کوٽ پوري ڪنداسين. اڃا سوالن جوابن واري ايجنڊا هلي رهي هئي ته جمعي جي اذان جو وقت ٿي ويو، جنهن تي ايم پي اي انور مهر اسپيڪر کي چيو ته جمعي جي نماز جو وقت ٿي ويو آهي. اسپيڪر گهڙيال ڏسي ڏسي اجلاس سومر تائين ملتوي ڪري ڇڏيو.

dodochandio@yahoo.com