ميڊيا سنڌ ۾ اڳواڻيءَ وارو ڪردار ادا ڪري سگهي ٿي؟
اڱارو 02 مئي 2006ع
سياسي بحران، نسلي ۽ مذهبي فرق، لاقانونيت، غربت، بدنظمي ۽ انساني حقن جي ڀڃڪڙين جهڙن ٻين ڪيترن ئي مسئلن ۾ ڦاٿل ملڪ ۾ ميڊيا ڪيئن پنهنجو ڪردار ذميواريءَ سان نڀائي؟ اهو ڏاڍو پيچيده سوال آهي. جيڪڏهن ميڊيا جي اختيارن جي حوالي سان ڳالهائجي ته اها ماڻهن جي گڏيل راءِ جوڙڻ-ٽوڙڻ سان گڏ تضاد ختم ڪرڻ، يا وڌائڻ ۽ ڌاڙا بندي شروع ڪرائڻ يا ختم ڪرائي سگهڻ جهڙا اختيار رکي ٿي. اها هڪ حقيقت آهي ته دنيا ۾ مذهبن ۽ انسان جي انسان سان عام تعلق جي حوالي سان جيڪا ماڻهن جي راءِ جڙي ٿي، ان ۾ ميڊيا پنهنجو ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. هتي پاڻ وٽ سوال سنڌي ميڊيا جو آهي، سنڌي ميڊيا، جيڪا پاڪستان جي سموري علائقائي توڙي قومي ميڊيا کان وڌيڪ باشعور هوندي بردباريءَ وارو ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. هن وقت گلوبلائيزيشن جي گهرجن کي منهن ڏيڻ لاءِ مختلف حڪمت عمليون تيار ڪرڻ جي ضرورت آهي. تمام گهڻو ضروري آهي ته سنڌ جي سياسي، ادبي ۽ سماجي سڄاڻ ماڻهن جي گڏيل راءِ سان ڪو اهڙو پروگرام تشڪيل ڏنو وڃي، جنهن ذريعي سول سوسائٽيءَ کي ايندڙ ڏهن/ويهن سالن ۾ ڪيئن هجڻ کپي؟ جهڙي اهم سوال تي ڪم ڪري ڪو خاڪو جوڙيو وڃي. جيڪڏهن پاڻ سنڌي اخبارن جو جائزو وٺنداسين، ۽ ان جي ماضيءَ جي ڪردار کي ڏسنداسين ته چئي سگهجي ٿو ته اها پنهنجي وس ۽ وت آهر مثبت ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. 1996ع ۾ جڏهن مرتضيٰ ڀٽو جو قتل ٿيو هو ته ان وقت افواهن ذريعي ٻن ڌرين ۾ جهيڙي واري صورتحال پيدا ڪئي وئي هئي، پر ان نه سمجهه ۾ ايندڙ جذباتي صورتحال ۾ به سنڌي ميڊيا سياسي ويزن جو مظاهرو ڪري نه فقط امڪاني جهيڙي کي ٽاريو هو، پر عام سنڌي ماڻهن کي ڌر ٿيڻ کان بچائي اڻ سڌيءَ طرح کين قتل جي منصوبن ۾ شامل ڌرين جي به نشاندهي ڪري ڏني هئي. يا وري ون يونٽ ۾ ٻوليءَ وارن ڏينهن ۾ امر جليل جا ريڊيڪل ۽ ڪڙي سچ سان ڀريل ڪالم ڇاپڻ جهڙي جرئت ملٽري حڪمرانيءَ جهڙي ٻوسٽ واري دور ۾ اڻ ٿيڻي ڳالهه هئي، ۽ هينئر ڪالاباغ ڊيم لاءِ ٿيل مظاهرن کي ايتري ڪوريج ڏيڻ انهن حالتن ۾ خاص ڪري ممڪن نه هو، جڏهن حڪومت جي خابرو ادارن ۽ چينلز جي آفيسن کي ڊئم جي خلاف مظاهرن ۽ جلسن کي ڪوريج نه ڏيڻ جا حڪم جاري ڪيا ويا، تنهن وقت ۾ سنڌي اخبارن ۽ چينلز پاران ڪالا باغ ڊيم خلاف جوڳي جاءِ ۽ وقت ڏيڻ ڪنهن جوکم کان گهٽ نه هو.
سو چئي سگهجي ٿو ته جيڪا بنيادي سگهه ڪنهن به ميڊيا جي اداري کي هجڻ کپي، سا بيشڪ سنڌي ميڊيا وٽ موجود آهي ۽ هاڻي آهي اڳئين قوم جي ضرورت. هن گلوبلائيزيشن واري دور ۾، جڏهن هر قسم جون حد بنديون ٽٽنديون پيون وڃن، ۽ ڄاڻ جو وهڪرو (Information Flow) تمام تيزيءَ سان وڌندو ۽ پکڙجندو پيو وڃي، تڏهن ميڊيا لاءِ ضروري ٿي پيو آهي ته ڪا مخصوص ادارتي حڪمت عملي جوڙجي ۽ قومي مفادن کي نظر ۾ رکي ان کي عمل ۾ آڻجي. حقيقت ۾ سماجي، سياسي ۽ عقلي لحاظ کان جيڪي مسئلا سنڌ کي گلوبلائيزيشن جي تيز ڌارا ۾ شامل ٿيڻ کان روڪي سگهن ٿا، اُهي آهن سنڌ ۾ مذهبي ڪٽرپڻي واري صورتحال، سنڌ جو سندس جوڳي سماجي، ثقافتي ۽ ادبي سڃاڻپ نه پيدا ڪري سگهڻ ۽ ان جو سياسي ڏيوالپڻو. تمام گهڻي ضرورت آهي ته سنڌي سماج ۾ ايندڙ ڏهن/ويهن سالن ۾ اهڙي سول سوسائٽي اڀري اچي، جيڪا مذهبي، ثقافتي ۽ سياسي سطح تي بين الاقوامي سوچ رکندي پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت کي عقلي طور تي دنيا جي ٻين ترقي يافته قومن وانگر اڳتي کڻي هلي سگهي. ان ڪري ثقافت، ٻولي، تهذيب ۽ قومي سڃاڻپ جي بقاءَ لاءِ ڪي پاليسيون ۽ حڪمت عمليون جوڙڻ هن وقت ميڊيا جي پهرين ترجيح هجڻ کپي. ميڊيا جي اهڙي اڳواڻيءَ جي ضرورت آهي، جيڪا ماڻهوءَ جي ذهن سازيءَ جا مختلف پلان جوڙي ۽ ذهنن جي وقت ۽ حالتن مطابق جاري ارتقا کي نوان ڏس ۽ ڏانوَ به ڏئي سگهي. انهن سڀني پهلوئن تي سوچڻ جي ضرورت آهي. لازمي ناهي ته اسين ايندڙ ويهن سالن ۾ سنڌ کي هڪڙي آدرشي سماج ۾ تبديل ڪري وڃون، پر ان ڏس ۾ يقينن تحرڪ ضرور وٺي سگهجي ٿو. هاڻي انهن پهلوئن تي ڳالهائجي، جيڪي مان سمجهان ٿي ته ميڊيا جي ترجيح هجڻ کپن.
(1) سنڌ ازلئون مذهبي رواداري ۽ سهپ قائم رکي آهي، سنڌ ۾ صدين کان مختلف نسلي ۽ انتها پسند مذهبي عقيدا رکندڙ قومن طرفان ڪاهن ۽ لڏپلاڻ هتي جي رهندڙ ماڻهن جي سهپ ۽ رواداري واري مزاج ۾ پئي ڦير گهير آندي آهي. هن وقت جي صورتحال ڏسجي ته مذهبي انتها پسندي سماج تي ڪافي اگرا اثر ڇڏيا آهن. اهو پراڻو مذهبي سهپ وارو لاڙو گهٽ ۾ گهٽ نئين نسل جي اڪثريت ۾ ڄڻ ته ختم ٿيندو پيو وڃي. هن وقت ضرورت آهي ته ڪي لبرل قسم جا بحث مباحثا ڪرائجن، جن ۾ ان ڳالهه تي به زور ڏجي ته اسين ”سڀاڻي جي سنڌ“ کي ڪهڙي مذهبي سهپ واري نظريي ۾ ڏسڻ چاهيون ٿا. گلوبلائيزيشن جي دور ۾ ثقافتي ويجهڙائيءَ ڪارڻ جيڪي نظريا شڪل وٺندا پيا وڃن، انهن جي باقاعدي مانيٽرنگ ٿيڻ کپي ۽ انهن ڪٽرپڻي وارن نظرين کي ختم ڪرڻ لاءِ حڪمت عمليون جوڙڻ گهرجن. ان چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو ته مذهبي ۽ ٻوليءَ واري فرق کي ريج ڏيڻ ۾ ملڪ جي ڳجهن ادارن جو خاص ڪردار رهيو آهي، جنهن سول سوسائٽيءَ جي عام ماڻهن کي انتها پسند پوزيشن وٺڻ تي اتساهيو. منهنجو خيال آهي ته آيل فڪري ڏيوالپڻي جي خاتمي لاءِ فقط ميڊيا ئي آخري سهارو آهي، جيڪو باشعور، آزاد ذهن ۽ سمجهه ڀريل سڄاڻ ماڻهن کي مذهبي سهپ جهڙن موضوعن تي لکڻ ۽ ڳالهائڻ لاءِ اُتساهي سگهي ٿو. ان سلسلي ۾ ٽي وي چينلز تي بحث مباحثا ڪرائي سگهجن ٿا، جن ۾ ڪائناتي انساني سهپ ۽ انسان جي انسان سان انسانيت پسنديءَ واري س۾ کي اجاگر ڪيو وڃي، ۽ ان اڻ سهپ جي گهڻ پاسائن تباهه ڪن پهلوئن تي رايا گڏ ڪيا وڃن.
(2) اهم مسئلو، جيڪو مون کي سمجهه ۾ اچي ٿو، سو آهي ننڍي ۽ نئين ٽهيءَ جي گهڻائيءَ جو علم، فلسفي، ادب ۽ ثقافت ڏانهن لاتعلقيءَ وار ورويو. جيتوڻيڪ جديد دور جا موضوع ۽ ترجيحون پنهنجي جاءِ تي اهم آهن، پر قومي سطح تي اهو قبول ئي نٿو ڪري سگهجي ته جيڪڏهن سنڌي ادب، ڪهاڻي، ناول، ڀٽائي، اياز، سچل، سنڌي ٻولي ۽ راڳ نئين نسل ۾ منتقل نه ٿيو ته پوءِ به ڪو اهو جيئرو رهي سگهي. نصابي-غير نصابي سرگرمين مان اصلي علم ۽ ثقافت (Indegenous knowledges, cultare) گهٽ کان گهٽ ٿيندا پيا وڃن، ان لاءِ ڪجهه ڪجي. ڇو ته هن واديءَ جي جوهر ۾ اها سگهه ۽ ڏاهپ موجود آهي، جيڪا کيس دنيا جي چند ترقي يافته خطن جي صف ۾ آڻي بيهاري. توڙي جو اها هڪ وڏي دعويٰ آهي، پر جيڪڏهن پٺين 59 سالن تي نظر وجهجي ته سنڌي قوم اڳتي وڌڻ بدران پنهنجي سڃاڻپ جي بقاءَ لاءِ وڙهندي رهي آهي. هتي وري آئون چونديس ته ميڊيا ان مسئلي کي منهن ڏيڻ لاءِ اڳڀري ٿئي ۽ گلوبلائيزيشن جي هجوم ۾ هن ثقافت کي گم ٿيڻ کان بچائي. سو تمام گهڻن فائدن هوندي به گلوبلائيزيشن جو نقصان هن خطي جي ماڻهن کي هڪ اهو به ٿي سگهي ٿو ته صدين پراڻي ثقافت ۽ تاريخي قومي ڏاهپ نئين نسل ڏانهن منتقل نه ٿيڻ جي صورت ۾ ميسارجي وڃي ۽ اهو امڪان آهي ته ايندڙ وقت ۾ دنيا جي ٻين ترقي يافته تهذيبن وانگر اسين پنهنجي ثقافتي ۽ عملي جوهرن سان دنيا آڏو نروار نه ٿي سگهون، يا وري پنهنجي سموري انفراديت سان دنيا آڏو نروار ٿيڻ فقط هڪ خواب ئي رهجي وڃي. ان ڏس ۾ ميڊيا تي وڏي ذميواري عائد ٿئي ٿي. اها ماڻهن کي اهڙي طريقي سان تيار ڪري، جو هو نه فقط سنڌي تهذيب کي انفراديت سان پيش ڪن، پر دنيا جي ٻين قومن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي به هلن. ٽي وي چينلز جي حوالي سان خاص طور تي ڳالهائجي ته سنڌي چينلز کي گهرجي ته دنيا جي (خاص ڪري ڀارتي) ڪمرشل چينلز جي پوئواري ڪرڻ بدران عقلي، منطقي، تهذيبي ۽ تاريخي علم کي ڊرامن، بحث مباحثن ۽ آرٽ ذريعي ڏيکارجي. اهو ئي فقط واحد طريقو آهي ته پنهنجي سول سوسائٽيءَ ۾ سماجي حساسيت پيدا ڪجي ۽ فقط اهڙا ئي پروگرام ماڻهن جي راءِ، رويا ۽ خواهشون عقليت جي آڌار تي تشيڪل ڏئي سگهن ٿا. سماج جي اجتماعي تبديلي فرد جي تبديليءَ تي مدار رکي ٿي. فقط هڪ فرد جي ذهن سازي هڪڙو آدرشي ۽ عظيم سماج جوڙي سگهي ٿي. پوءِ ان لاءِ لازمي آهي ته جديد سوچ کي جاءِ ڏجي ۽ ان لاءِ ميڊيا جي ادارن کي گهرجي ته اخبارن ۽ ٽي وي ذريعي سڀ کان پهرين مختلف حوالن کان سروي ڪيا وڃن، جن ۾ ماڻهن جي سماجي، عقلي ۽ سياسي ڄاڻ بابت ڊيٽا گڏ ٿئي. پوءِ ان نتيجي جي آڌار تي ئي حڪمت عملي جوڙي وڃي. دنيا جي تڪڙي تبديليءَ جي باوجود به ماڻهو ڪيترن ئي موضوعن تي آزاديءَ سان گفتگو ڪرڻ کان نه فقط لنوائين ٿا، پر انهن تي سوچڻ جي به سگهه نٿا سارين. مثال طور مذهبي عقيدن ۽ منطقي مڪتبه فڪر جو مذهبي انتها پسندي يا سهپ بابت موقف، هر انسان جي شخصي آزادي، سماج ۾ عورت جي مرد جي برابر حيثيت هجڻ وغيره اهڙا موضوع آهن، جيڪي جيڪڏهن وقت جي هن موڙ تي بحث مباحثن ۾ نه آيا ته اسين اڳئين قدم ڏانهن وڌي ئي نٿا سگهون، جتي دنيا جا ٻيا سماج ڪڏهوڪو پهچي چڪا آهن ۽ اڳتي جي ارتقائي مرحلن مان گذرن پيا. في الحال آئون هڪڙو ئي مثال ڏينديس ته ڪاروڪاري قتل جي حوالي سان اسان وٽ ان قاتل لاءِ ڪا به سڌاري جي راهه يا رستو ناهي، جنهن تي هلي سندس شعوري تبديلي ممڪن بنائي سگهجي. ڪيڏو نه الميو آهي ته هو پنهنجي ئي هڪ همزاد ساٿيءَ تي ڪاريءَ جو ليبل هڻي ماري پاڻ کي باغيرت سمجهي ٿو!! ڪيڏي نه ضرورت آهي ذهنن تي ڪم ڪرڻ جي، جيڪي ڪوڙي شعور تحت غير سچ کي سچ ڪري مڃين ٿا ۽ غير سچ عمل ۾ آڻين ٿا. پر وري به آئون هڪڙي ڳالهه چونديس ته جدت ۽ غير جدت ۾ فرق واضح آهي ۽ ان کي سمجهڻ جي ضرورت آهي. آزاديءَ ۽ ڇڙواڳي ۾ به فرق واضح ڪرڻ جي ضرورت آهي، پر اهو اڳواڻيءَ ۽ رهنمائيءَ وارو ڪردار ادا ڪرڻ کان پهرين ميڊيا جي نمائيندن کي ٿورو پنهنجي صحافتي ٻوليءَ تي ڪم ڪري، پنهنجي خبرن ۽ پروگرامن جي پيشگيءَ جي طريقيڪار تي نظرثاني ڪري پنهنجي معيار کي ٻيڻو ڪرڻو پوندو. حقيقت چئي ڏجي ته ڪافي جاين تي ميڊيا پاڻ به جدت ۽ غير جدت، ڇڙواڳيءَ ۽ صحيح معنيٰ ۾ آزاديءَ ۾ فرق کان بي خبري جو ثبوت ڏيندي رهي آهي. مثلن اها ڪهڙي عقليت آهي ته جنسي ڏاڍ جو شڪار ٿيل عورت لاءِ لڄا لٽ جو لفظ استعمال ڪيو وڃي؟ يا وري جسم جو ڪاروبار ڪندڙن عورتن کي ”سدا سهاڳڻيون“ سڏجي، يا وري ننڍي وهيءَ ۾ اٻهرائيءَ ۾ گهر ڇڏيندڙن لاءِ ”پريمي جوڙا“ جهڙا لفظ استعمال ڪري ان اٻهرائپ کي حقيقي عمل ڪري پيش ڪجي. اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته ٻوليءَ ۽ لفظن جو ڦير گهير ۽ موقعي جي حساب سان انهن جي استعمال جو طريقو صحيح/ غلط روين ۽ عملن کي ماڻهن ۾ نه فقط قبول ڪرائڻ، پر انهن کي واڌ ڏيڻ ۾ به مدد ڏئي ٿو.
(3) آخر ۾ آئون چونديس ته هن دور جي حالتن مطابق سياسي حڪمت عملي جوڙڻ ۽ سياسي اتحاد جوڙڻ جي شديد ضرورت آهي. سوچجي ته ان ڏس ۾ ميڊيا ڇا ٿي ڪري سگهي؟ تمام گهڻين ويساهه گهاتين هوندي به عام ماڻهو ڪو باضابطا احتجاج ڪري پنهنجي ڌرتيءَ جي قسمت تبديل ناهن ڪري سگهيا. ڇڙ وڇڙ ۽ ٽڪرن ۾ ورهايل سياسي طاقت سنڌ کي فائدا گهٽ، نقصان گهڻا ڏنا آهن. هڪڙي ئي پليٽ فارم تان جيڪڏهن مسئلن کي کڻجي ها ته شايد هن وقت صورتحال ئي ٻي هجي ها. هن وقت به ميڊيا کي چ۾ مڙسيءَ جو ڪردار ادا ڪرڻ جي ضرورت آهي. ڪجي ائين ته سياسي بحث مباحثا شروع ڪجن، جن ۾ سنڌ ۾ وڏي پئماني تي ممڪن سياسي اتحاد جي مختلف پهلوئن تي نه فقط روشني وڌي وڃي، پر دور انديشيءَ سان سياسي سگهه هڪ جاءِ تي گڏ ڪرڻ لاءِ نوان رستا ۽ راهون تيار ڪجن. صورتحال وڃي اها بيٺي آهي ته سنڌي سماج سياسي مزاج رکندي به ملڪ ۾ سياسي ڏيوالپڻي جي ڪري سنڌي عوام کي نااميد ڪري ماٺ ڪرائي ڇڏيو آهي. افسوس سان چئجي ته جيڪا سول سوسائٽي هڪ سياسي طاقت طور اڀري سگهي پئي، ان ۾ اسان جون مڙئي سياسي پارٽيون ننڍي سطح تي پنهنجي پنهنجي پارٽيءَ جي حساب سان ته کڻي ڪامياب ويون هجن، پر وڏي سطح تي سياسي پارٽيون هڪ مضبوط سياسي ۽ سماجي حساسيت رکندڙ سول سوسائٽي ٺاهڻ ۾ مڪمل طرح ناڪام ويون آهن.
ميڊيا جا ڌڻي سوچين ته ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ پنهنجي سموري عقلي سگهه، ذهانت ۽ ڄاڻ کي جيڪڏهن ميڊيا استعمال ڪندي فورم تشڪيل ڏئي، جن ۾ گڏيل مفادن وارا معاملا کڻجن، انهن جي ڀرپور وڪالت ڪجي ۽ عوام کي سياسي ڄاڻ ۽ سجاڳي ڏيڻ لاءِ حڪمت عمليون جوڙجن، جيئن ايندڙ ڏهن ويهن سالن تائين سنڌ جي سول سوسائٽي اڀري اچي. اها بنهه حقيقت آهي ته وقت جي هن حصي ۾ جتي اسين گهڻ پاسائن سماجي/اقتصادي/سياسي ۽ ثقافتي بحرانن کي منهن ڏيون پيا، اتي هن وقت جي ميڊيا Catalyst ٿي ڪري اڳتي نه آئي ته شايد اسين ترقيءَ جي ان رفتار تائين پهچڻ واري خواب کي حقيقت ۾ تبديل نه ڪري سگهون.
اڱارو 02 مئي 2006ع
سياسي بحران، نسلي ۽ مذهبي فرق، لاقانونيت، غربت، بدنظمي ۽ انساني حقن جي ڀڃڪڙين جهڙن ٻين ڪيترن ئي مسئلن ۾ ڦاٿل ملڪ ۾ ميڊيا ڪيئن پنهنجو ڪردار ذميواريءَ سان نڀائي؟ اهو ڏاڍو پيچيده سوال آهي. جيڪڏهن ميڊيا جي اختيارن جي حوالي سان ڳالهائجي ته اها ماڻهن جي گڏيل راءِ جوڙڻ-ٽوڙڻ سان گڏ تضاد ختم ڪرڻ، يا وڌائڻ ۽ ڌاڙا بندي شروع ڪرائڻ يا ختم ڪرائي سگهڻ جهڙا اختيار رکي ٿي. اها هڪ حقيقت آهي ته دنيا ۾ مذهبن ۽ انسان جي انسان سان عام تعلق جي حوالي سان جيڪا ماڻهن جي راءِ جڙي ٿي، ان ۾ ميڊيا پنهنجو ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. هتي پاڻ وٽ سوال سنڌي ميڊيا جو آهي، سنڌي ميڊيا، جيڪا پاڪستان جي سموري علائقائي توڙي قومي ميڊيا کان وڌيڪ باشعور هوندي بردباريءَ وارو ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. هن وقت گلوبلائيزيشن جي گهرجن کي منهن ڏيڻ لاءِ مختلف حڪمت عمليون تيار ڪرڻ جي ضرورت آهي. تمام گهڻو ضروري آهي ته سنڌ جي سياسي، ادبي ۽ سماجي سڄاڻ ماڻهن جي گڏيل راءِ سان ڪو اهڙو پروگرام تشڪيل ڏنو وڃي، جنهن ذريعي سول سوسائٽيءَ کي ايندڙ ڏهن/ويهن سالن ۾ ڪيئن هجڻ کپي؟ جهڙي اهم سوال تي ڪم ڪري ڪو خاڪو جوڙيو وڃي. جيڪڏهن پاڻ سنڌي اخبارن جو جائزو وٺنداسين، ۽ ان جي ماضيءَ جي ڪردار کي ڏسنداسين ته چئي سگهجي ٿو ته اها پنهنجي وس ۽ وت آهر مثبت ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. 1996ع ۾ جڏهن مرتضيٰ ڀٽو جو قتل ٿيو هو ته ان وقت افواهن ذريعي ٻن ڌرين ۾ جهيڙي واري صورتحال پيدا ڪئي وئي هئي، پر ان نه سمجهه ۾ ايندڙ جذباتي صورتحال ۾ به سنڌي ميڊيا سياسي ويزن جو مظاهرو ڪري نه فقط امڪاني جهيڙي کي ٽاريو هو، پر عام سنڌي ماڻهن کي ڌر ٿيڻ کان بچائي اڻ سڌيءَ طرح کين قتل جي منصوبن ۾ شامل ڌرين جي به نشاندهي ڪري ڏني هئي. يا وري ون يونٽ ۾ ٻوليءَ وارن ڏينهن ۾ امر جليل جا ريڊيڪل ۽ ڪڙي سچ سان ڀريل ڪالم ڇاپڻ جهڙي جرئت ملٽري حڪمرانيءَ جهڙي ٻوسٽ واري دور ۾ اڻ ٿيڻي ڳالهه هئي، ۽ هينئر ڪالاباغ ڊيم لاءِ ٿيل مظاهرن کي ايتري ڪوريج ڏيڻ انهن حالتن ۾ خاص ڪري ممڪن نه هو، جڏهن حڪومت جي خابرو ادارن ۽ چينلز جي آفيسن کي ڊئم جي خلاف مظاهرن ۽ جلسن کي ڪوريج نه ڏيڻ جا حڪم جاري ڪيا ويا، تنهن وقت ۾ سنڌي اخبارن ۽ چينلز پاران ڪالا باغ ڊيم خلاف جوڳي جاءِ ۽ وقت ڏيڻ ڪنهن جوکم کان گهٽ نه هو.
سو چئي سگهجي ٿو ته جيڪا بنيادي سگهه ڪنهن به ميڊيا جي اداري کي هجڻ کپي، سا بيشڪ سنڌي ميڊيا وٽ موجود آهي ۽ هاڻي آهي اڳئين قوم جي ضرورت. هن گلوبلائيزيشن واري دور ۾، جڏهن هر قسم جون حد بنديون ٽٽنديون پيون وڃن، ۽ ڄاڻ جو وهڪرو (Information Flow) تمام تيزيءَ سان وڌندو ۽ پکڙجندو پيو وڃي، تڏهن ميڊيا لاءِ ضروري ٿي پيو آهي ته ڪا مخصوص ادارتي حڪمت عملي جوڙجي ۽ قومي مفادن کي نظر ۾ رکي ان کي عمل ۾ آڻجي. حقيقت ۾ سماجي، سياسي ۽ عقلي لحاظ کان جيڪي مسئلا سنڌ کي گلوبلائيزيشن جي تيز ڌارا ۾ شامل ٿيڻ کان روڪي سگهن ٿا، اُهي آهن سنڌ ۾ مذهبي ڪٽرپڻي واري صورتحال، سنڌ جو سندس جوڳي سماجي، ثقافتي ۽ ادبي سڃاڻپ نه پيدا ڪري سگهڻ ۽ ان جو سياسي ڏيوالپڻو. تمام گهڻي ضرورت آهي ته سنڌي سماج ۾ ايندڙ ڏهن/ويهن سالن ۾ اهڙي سول سوسائٽي اڀري اچي، جيڪا مذهبي، ثقافتي ۽ سياسي سطح تي بين الاقوامي سوچ رکندي پنهنجي تهذيب ۽ ثقافت کي عقلي طور تي دنيا جي ٻين ترقي يافته قومن وانگر اڳتي کڻي هلي سگهي. ان ڪري ثقافت، ٻولي، تهذيب ۽ قومي سڃاڻپ جي بقاءَ لاءِ ڪي پاليسيون ۽ حڪمت عمليون جوڙڻ هن وقت ميڊيا جي پهرين ترجيح هجڻ کپي. ميڊيا جي اهڙي اڳواڻيءَ جي ضرورت آهي، جيڪا ماڻهوءَ جي ذهن سازيءَ جا مختلف پلان جوڙي ۽ ذهنن جي وقت ۽ حالتن مطابق جاري ارتقا کي نوان ڏس ۽ ڏانوَ به ڏئي سگهي. انهن سڀني پهلوئن تي سوچڻ جي ضرورت آهي. لازمي ناهي ته اسين ايندڙ ويهن سالن ۾ سنڌ کي هڪڙي آدرشي سماج ۾ تبديل ڪري وڃون، پر ان ڏس ۾ يقينن تحرڪ ضرور وٺي سگهجي ٿو. هاڻي انهن پهلوئن تي ڳالهائجي، جيڪي مان سمجهان ٿي ته ميڊيا جي ترجيح هجڻ کپن.
(1) سنڌ ازلئون مذهبي رواداري ۽ سهپ قائم رکي آهي، سنڌ ۾ صدين کان مختلف نسلي ۽ انتها پسند مذهبي عقيدا رکندڙ قومن طرفان ڪاهن ۽ لڏپلاڻ هتي جي رهندڙ ماڻهن جي سهپ ۽ رواداري واري مزاج ۾ پئي ڦير گهير آندي آهي. هن وقت جي صورتحال ڏسجي ته مذهبي انتها پسندي سماج تي ڪافي اگرا اثر ڇڏيا آهن. اهو پراڻو مذهبي سهپ وارو لاڙو گهٽ ۾ گهٽ نئين نسل جي اڪثريت ۾ ڄڻ ته ختم ٿيندو پيو وڃي. هن وقت ضرورت آهي ته ڪي لبرل قسم جا بحث مباحثا ڪرائجن، جن ۾ ان ڳالهه تي به زور ڏجي ته اسين ”سڀاڻي جي سنڌ“ کي ڪهڙي مذهبي سهپ واري نظريي ۾ ڏسڻ چاهيون ٿا. گلوبلائيزيشن جي دور ۾ ثقافتي ويجهڙائيءَ ڪارڻ جيڪي نظريا شڪل وٺندا پيا وڃن، انهن جي باقاعدي مانيٽرنگ ٿيڻ کپي ۽ انهن ڪٽرپڻي وارن نظرين کي ختم ڪرڻ لاءِ حڪمت عمليون جوڙڻ گهرجن. ان چوڻ ۾ ڪو به وڌاءُ نه ٿيندو ته مذهبي ۽ ٻوليءَ واري فرق کي ريج ڏيڻ ۾ ملڪ جي ڳجهن ادارن جو خاص ڪردار رهيو آهي، جنهن سول سوسائٽيءَ جي عام ماڻهن کي انتها پسند پوزيشن وٺڻ تي اتساهيو. منهنجو خيال آهي ته آيل فڪري ڏيوالپڻي جي خاتمي لاءِ فقط ميڊيا ئي آخري سهارو آهي، جيڪو باشعور، آزاد ذهن ۽ سمجهه ڀريل سڄاڻ ماڻهن کي مذهبي سهپ جهڙن موضوعن تي لکڻ ۽ ڳالهائڻ لاءِ اُتساهي سگهي ٿو. ان سلسلي ۾ ٽي وي چينلز تي بحث مباحثا ڪرائي سگهجن ٿا، جن ۾ ڪائناتي انساني سهپ ۽ انسان جي انسان سان انسانيت پسنديءَ واري س۾ کي اجاگر ڪيو وڃي، ۽ ان اڻ سهپ جي گهڻ پاسائن تباهه ڪن پهلوئن تي رايا گڏ ڪيا وڃن.
(2) اهم مسئلو، جيڪو مون کي سمجهه ۾ اچي ٿو، سو آهي ننڍي ۽ نئين ٽهيءَ جي گهڻائيءَ جو علم، فلسفي، ادب ۽ ثقافت ڏانهن لاتعلقيءَ وار ورويو. جيتوڻيڪ جديد دور جا موضوع ۽ ترجيحون پنهنجي جاءِ تي اهم آهن، پر قومي سطح تي اهو قبول ئي نٿو ڪري سگهجي ته جيڪڏهن سنڌي ادب، ڪهاڻي، ناول، ڀٽائي، اياز، سچل، سنڌي ٻولي ۽ راڳ نئين نسل ۾ منتقل نه ٿيو ته پوءِ به ڪو اهو جيئرو رهي سگهي. نصابي-غير نصابي سرگرمين مان اصلي علم ۽ ثقافت (Indegenous knowledges, cultare) گهٽ کان گهٽ ٿيندا پيا وڃن، ان لاءِ ڪجهه ڪجي. ڇو ته هن واديءَ جي جوهر ۾ اها سگهه ۽ ڏاهپ موجود آهي، جيڪا کيس دنيا جي چند ترقي يافته خطن جي صف ۾ آڻي بيهاري. توڙي جو اها هڪ وڏي دعويٰ آهي، پر جيڪڏهن پٺين 59 سالن تي نظر وجهجي ته سنڌي قوم اڳتي وڌڻ بدران پنهنجي سڃاڻپ جي بقاءَ لاءِ وڙهندي رهي آهي. هتي وري آئون چونديس ته ميڊيا ان مسئلي کي منهن ڏيڻ لاءِ اڳڀري ٿئي ۽ گلوبلائيزيشن جي هجوم ۾ هن ثقافت کي گم ٿيڻ کان بچائي. سو تمام گهڻن فائدن هوندي به گلوبلائيزيشن جو نقصان هن خطي جي ماڻهن کي هڪ اهو به ٿي سگهي ٿو ته صدين پراڻي ثقافت ۽ تاريخي قومي ڏاهپ نئين نسل ڏانهن منتقل نه ٿيڻ جي صورت ۾ ميسارجي وڃي ۽ اهو امڪان آهي ته ايندڙ وقت ۾ دنيا جي ٻين ترقي يافته تهذيبن وانگر اسين پنهنجي ثقافتي ۽ عملي جوهرن سان دنيا آڏو نروار نه ٿي سگهون، يا وري پنهنجي سموري انفراديت سان دنيا آڏو نروار ٿيڻ فقط هڪ خواب ئي رهجي وڃي. ان ڏس ۾ ميڊيا تي وڏي ذميواري عائد ٿئي ٿي. اها ماڻهن کي اهڙي طريقي سان تيار ڪري، جو هو نه فقط سنڌي تهذيب کي انفراديت سان پيش ڪن، پر دنيا جي ٻين قومن سان ڪلهو ڪلهي ۾ ملائي به هلن. ٽي وي چينلز جي حوالي سان خاص طور تي ڳالهائجي ته سنڌي چينلز کي گهرجي ته دنيا جي (خاص ڪري ڀارتي) ڪمرشل چينلز جي پوئواري ڪرڻ بدران عقلي، منطقي، تهذيبي ۽ تاريخي علم کي ڊرامن، بحث مباحثن ۽ آرٽ ذريعي ڏيکارجي. اهو ئي فقط واحد طريقو آهي ته پنهنجي سول سوسائٽيءَ ۾ سماجي حساسيت پيدا ڪجي ۽ فقط اهڙا ئي پروگرام ماڻهن جي راءِ، رويا ۽ خواهشون عقليت جي آڌار تي تشيڪل ڏئي سگهن ٿا. سماج جي اجتماعي تبديلي فرد جي تبديليءَ تي مدار رکي ٿي. فقط هڪ فرد جي ذهن سازي هڪڙو آدرشي ۽ عظيم سماج جوڙي سگهي ٿي. پوءِ ان لاءِ لازمي آهي ته جديد سوچ کي جاءِ ڏجي ۽ ان لاءِ ميڊيا جي ادارن کي گهرجي ته اخبارن ۽ ٽي وي ذريعي سڀ کان پهرين مختلف حوالن کان سروي ڪيا وڃن، جن ۾ ماڻهن جي سماجي، عقلي ۽ سياسي ڄاڻ بابت ڊيٽا گڏ ٿئي. پوءِ ان نتيجي جي آڌار تي ئي حڪمت عملي جوڙي وڃي. دنيا جي تڪڙي تبديليءَ جي باوجود به ماڻهو ڪيترن ئي موضوعن تي آزاديءَ سان گفتگو ڪرڻ کان نه فقط لنوائين ٿا، پر انهن تي سوچڻ جي به سگهه نٿا سارين. مثال طور مذهبي عقيدن ۽ منطقي مڪتبه فڪر جو مذهبي انتها پسندي يا سهپ بابت موقف، هر انسان جي شخصي آزادي، سماج ۾ عورت جي مرد جي برابر حيثيت هجڻ وغيره اهڙا موضوع آهن، جيڪي جيڪڏهن وقت جي هن موڙ تي بحث مباحثن ۾ نه آيا ته اسين اڳئين قدم ڏانهن وڌي ئي نٿا سگهون، جتي دنيا جا ٻيا سماج ڪڏهوڪو پهچي چڪا آهن ۽ اڳتي جي ارتقائي مرحلن مان گذرن پيا. في الحال آئون هڪڙو ئي مثال ڏينديس ته ڪاروڪاري قتل جي حوالي سان اسان وٽ ان قاتل لاءِ ڪا به سڌاري جي راهه يا رستو ناهي، جنهن تي هلي سندس شعوري تبديلي ممڪن بنائي سگهجي. ڪيڏو نه الميو آهي ته هو پنهنجي ئي هڪ همزاد ساٿيءَ تي ڪاريءَ جو ليبل هڻي ماري پاڻ کي باغيرت سمجهي ٿو!! ڪيڏي نه ضرورت آهي ذهنن تي ڪم ڪرڻ جي، جيڪي ڪوڙي شعور تحت غير سچ کي سچ ڪري مڃين ٿا ۽ غير سچ عمل ۾ آڻين ٿا. پر وري به آئون هڪڙي ڳالهه چونديس ته جدت ۽ غير جدت ۾ فرق واضح آهي ۽ ان کي سمجهڻ جي ضرورت آهي. آزاديءَ ۽ ڇڙواڳي ۾ به فرق واضح ڪرڻ جي ضرورت آهي، پر اهو اڳواڻيءَ ۽ رهنمائيءَ وارو ڪردار ادا ڪرڻ کان پهرين ميڊيا جي نمائيندن کي ٿورو پنهنجي صحافتي ٻوليءَ تي ڪم ڪري، پنهنجي خبرن ۽ پروگرامن جي پيشگيءَ جي طريقيڪار تي نظرثاني ڪري پنهنجي معيار کي ٻيڻو ڪرڻو پوندو. حقيقت چئي ڏجي ته ڪافي جاين تي ميڊيا پاڻ به جدت ۽ غير جدت، ڇڙواڳيءَ ۽ صحيح معنيٰ ۾ آزاديءَ ۾ فرق کان بي خبري جو ثبوت ڏيندي رهي آهي. مثلن اها ڪهڙي عقليت آهي ته جنسي ڏاڍ جو شڪار ٿيل عورت لاءِ لڄا لٽ جو لفظ استعمال ڪيو وڃي؟ يا وري جسم جو ڪاروبار ڪندڙن عورتن کي ”سدا سهاڳڻيون“ سڏجي، يا وري ننڍي وهيءَ ۾ اٻهرائيءَ ۾ گهر ڇڏيندڙن لاءِ ”پريمي جوڙا“ جهڙا لفظ استعمال ڪري ان اٻهرائپ کي حقيقي عمل ڪري پيش ڪجي. اهو چوڻ غلط نه ٿيندو ته ٻوليءَ ۽ لفظن جو ڦير گهير ۽ موقعي جي حساب سان انهن جي استعمال جو طريقو صحيح/ غلط روين ۽ عملن کي ماڻهن ۾ نه فقط قبول ڪرائڻ، پر انهن کي واڌ ڏيڻ ۾ به مدد ڏئي ٿو.
(3) آخر ۾ آئون چونديس ته هن دور جي حالتن مطابق سياسي حڪمت عملي جوڙڻ ۽ سياسي اتحاد جوڙڻ جي شديد ضرورت آهي. سوچجي ته ان ڏس ۾ ميڊيا ڇا ٿي ڪري سگهي؟ تمام گهڻين ويساهه گهاتين هوندي به عام ماڻهو ڪو باضابطا احتجاج ڪري پنهنجي ڌرتيءَ جي قسمت تبديل ناهن ڪري سگهيا. ڇڙ وڇڙ ۽ ٽڪرن ۾ ورهايل سياسي طاقت سنڌ کي فائدا گهٽ، نقصان گهڻا ڏنا آهن. هڪڙي ئي پليٽ فارم تان جيڪڏهن مسئلن کي کڻجي ها ته شايد هن وقت صورتحال ئي ٻي هجي ها. هن وقت به ميڊيا کي چ۾ مڙسيءَ جو ڪردار ادا ڪرڻ جي ضرورت آهي. ڪجي ائين ته سياسي بحث مباحثا شروع ڪجن، جن ۾ سنڌ ۾ وڏي پئماني تي ممڪن سياسي اتحاد جي مختلف پهلوئن تي نه فقط روشني وڌي وڃي، پر دور انديشيءَ سان سياسي سگهه هڪ جاءِ تي گڏ ڪرڻ لاءِ نوان رستا ۽ راهون تيار ڪجن. صورتحال وڃي اها بيٺي آهي ته سنڌي سماج سياسي مزاج رکندي به ملڪ ۾ سياسي ڏيوالپڻي جي ڪري سنڌي عوام کي نااميد ڪري ماٺ ڪرائي ڇڏيو آهي. افسوس سان چئجي ته جيڪا سول سوسائٽي هڪ سياسي طاقت طور اڀري سگهي پئي، ان ۾ اسان جون مڙئي سياسي پارٽيون ننڍي سطح تي پنهنجي پنهنجي پارٽيءَ جي حساب سان ته کڻي ڪامياب ويون هجن، پر وڏي سطح تي سياسي پارٽيون هڪ مضبوط سياسي ۽ سماجي حساسيت رکندڙ سول سوسائٽي ٺاهڻ ۾ مڪمل طرح ناڪام ويون آهن.
ميڊيا جا ڌڻي سوچين ته ڇا ٿو ڪري سگهجي؟ پنهنجي سموري عقلي سگهه، ذهانت ۽ ڄاڻ کي جيڪڏهن ميڊيا استعمال ڪندي فورم تشڪيل ڏئي، جن ۾ گڏيل مفادن وارا معاملا کڻجن، انهن جي ڀرپور وڪالت ڪجي ۽ عوام کي سياسي ڄاڻ ۽ سجاڳي ڏيڻ لاءِ حڪمت عمليون جوڙجن، جيئن ايندڙ ڏهن ويهن سالن تائين سنڌ جي سول سوسائٽي اڀري اچي. اها بنهه حقيقت آهي ته وقت جي هن حصي ۾ جتي اسين گهڻ پاسائن سماجي/اقتصادي/سياسي ۽ ثقافتي بحرانن کي منهن ڏيون پيا، اتي هن وقت جي ميڊيا Catalyst ٿي ڪري اڳتي نه آئي ته شايد اسين ترقيءَ جي ان رفتار تائين پهچڻ واري خواب کي حقيقت ۾ تبديل نه ڪري سگهون.
