ممتاز علي وگهيو
سينيئر رڪن
ڊاڪٽر فهميده ميمڻ جي تحقيقي ٿيسز ( ”شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ“ تي تنقيدي جائزو. )
تحرير حڪيم محمد يوسف کتري.
قسط پهرين:
ڪافي ڏينهن ٿيا هئا جو شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ جو مطالعو ڪيو هوم، جيڪو محترمه فهميده حسين ميمڻ جو لکيل هو، جنهن تي کيس ڪراچي يونيورسٽي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ڏني . سندس نگران قابل احترام ڊاڪٽر محمد اياز قادري(مرحوم) هو. پڙهڻ کانپوءِ مونکي ڪئين واضح غلطيون نظرآيون، انهيءَڪري ان تي ٻيهر تحقيقي نظر وڌم، انهيءَ لاءِ ته ڪنهن تحقيقي ڪم تي تنقيد ڪرڻ لاءِ واضح ،ٺوس ثبوتن کان سواءِڳالهه ڪرڻ اجائي ٿئي ها. انهيءَ ڪري ڪافي محنت کانپوءِ موجوده مقالو تيار ڪيم.
ڊاڪٽر اياز قادري صاحب( بقول ڊاڪٽر فهميده) ته ” مونکي مُنهنجي حق کان به وڌيڪ وقت ڏنو۽ چانهيون پياريون(ڪتاب جو صفحو نمبر12) مون کي مطالعي کانپوءِ اندازو ٿيو ته موصوفه ڊاڪٽر صاحب جو ڪافي وقت ضايع ڪيو پر حاصل ڪجهه به نه ڪيائين شايد بقول سندس ته حق کان وڌيڪ مليل ٽائيم شايد چانهه پيئڻ ۾ ضايع ٿي ويو نه ته واضح غلطيون جن جو اڳيان ذڪر ٿيندو،استاد هن کي سمجهائيندي انهيءَ کي درست ڪرڻ جي تاڪيد ڪري ها. مُنهنجي خوشي ان وقت مايوسيءَ ۾ تبديل ٿي وئي، جڏهن هن تحقيقي مقالي ۾ غلط حوالا ڏنا پر پنهنجي ڳالهه کي وزن ڏيڻ لاءِ مڃيل حقيقي تاريخن ۽ واقعن ۾ 100 سالن جي هيرا ڦيري ڪئي. گڏ حوالي ڏيڻ مهل جتي محترمه ڊاڪٽر صاحبه ڏٺو ته ڪا سٽ سندس تحقيق کي ڪوڙو ثابت ٿي ڪري سا سڄي سِٽ سن ۽ تاريخ تڳائي وئي آهي. نورمحمد ڪلهوڙي لاءِ نازيبا جملا استعمال ڪري سندس ڪردارڪشي ڪئي اٿس. ڪاش پير حسام الدين راشدي زنده هجي ها ته اهو کيس ٻُڌائي ها ته جنهن شخصيت کي هو بدڪردار، عياش ۽ ترڪڻي طبيعت سان ياد ڪري ٿي اهو هڪ باڪردار،نيڪ ۽ اهلبيتن سان محبت ڪندڙ ، ڏوهارين کي تڪڙ ۾ سزا ڏيڻ خلاف هو،درويشن ۽ عالمن جي عزت ڪرڻ جو درس ڏيڻ وارو نيڪ انسان هو. پير حسام الدين مرحوم کي ڪهڙي خبر ته جنهن عظيم شخصيت جو وصيت نامو مرتب ڪري رهيو هو، سندس وفات کان پوءِ ڪراچي يونيورسٽي اهڙي محققه کي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ڏيندي، جيڪا پوري توانائي نورمحمد ڪلهوڙي کي صرف پنهنجي ذهني سوچ جي بنياد تي بدڪردار ثابت ڪرڻ ۾ صرف ڪندي، ڪاش ڊاڪٽر صاحبه پير حسام الدين راشدي جو مرتب ڪيل نورمحمد ڪلهوڙي جو وصيت نامو پڙهي ها ته سندس اکيون کلي وڃن ها! شايد ڊاڪٽر صاحبه فارسيءَ کان پاسيري رهيل ٿي ڏسجي.
پوري مقالي ۾ مردن کي ويهي ننديو اٿس. ايستائين جو کيس هر مرد ترڪڻي طبيعت وارو نظراچي ٿو. پاڻ ڪتاب جي صفحي نمبر 385 تي لکي ٿي ته ”هن واقعن مان چنيسر جو ڪهڙو ڪردار ٿو اڀري، اهوئي بادشاهن جي ڪرپٽ طبيعت، عياش ۽ عورتن جي حوالي سان ترڪڻي طبيعت وارو ڪردار“ ساڳئي صفحن تي لکي ٿي ته چنيسر جي ڪردار کي سڀني کڻي چوٽ چاڙهيو آهي. سڀني مان مُراد عام شاعر ۽ اديب نه آهي، پر لاکاڻي لطيف لاءِ لکي ٿي ته ” چنيسر جي ڪردار کي جيتوڻيڪ هرو ڀرو مٿانهون ڪيو اٿس“( صفحو نمبر384). واه ميڊم ڪهڙا نه تحقيق جا واهڙ وهايا آهن! انهيءَ مان ثابت ٿيو ته لطيف کي به بخش نه ڪيو اٿس. ”هروڀرون مٿانهون ڪيو اٿس“ مان ثابت ٿئي ٿو ته لطيف رح ڪو محققه کان به مت جو موڙهيل هو، جنهن بقول ترڪڻي طبيعت واري کي مٿانهون ڪري ويو، انهيءَ کان سواءِ لاتعداد ڳالهيون اوٽ تي لکي وئي آهي بس اهو لکي جان ڇڏائي اٿس ته ”روايت آهي“.
تحقيقي مقالن ۾ انهيءَ جملي سان ڪم نه هلندو پر روايت کي ثابت ڪرڻ لاءِ دليل ڏيڻ ضروري هوندا آهن، جيڪي محترمه نه ڏنا آهن، صاف ڳالهه آهي ته جيڪي ڳالهيون اوٽ تي لکيون وڃن ته انهن جو ثبوت ڪٿان آڻي؟ ٿوري دير لاءِ سوچيم ته سندس استاد کي پنهنجي شاگردياڻي کي گُٿل لفظن ۽ غلط روايتن کان روڪڻ گهرجي ها جي پاڻ هروڀرو ضد ڪري ها ته مقالي کي منظور ئي نه ڪيو وڃي ها، اها ڳالهه پاڻ مهاڳ ۾ هن ريت ڇڏائي اٿس ته ”سائين اياز قادري جا سڀني کان وڌيڪ ٿورا جنهن ڪيترين اختلافي ڳالهين کي منهنجي راءِ جو حق طور قبول ڪند، مونسان ڀرپور تعاون ڪيو“ هتي به پاڻ استاد جي ڳالهه ڪسي ڪئي اٿس، ڪوبه محقق جيڪڏهن ڪنهن تحقيق جو نگران هجي ته انهيءَ کي اختلافي ڳالهين تي اسٽينڊ وٺڻ گهرجي ها، چاهي مقالو ڊاڪٽريٽ لاءِ نامنظور ٿئي. اسان هاڻ ڊاڪٽر ايازقادري مرحوم لاءِ ڪابه ڳالهه گهٽ وڌ نٿا لکي سگهون ڇاڪاڻ ته هو پنهنجو وارو وڄائي راهه رباني ڏي راهي ٿي چُڪو آهي، تڏهن به اسان مرحوم جي خاموشي تي حيرت زده آهيون ته اختلافن کانپوءِ خاموش ڇو رهيا؟ ڇا انهيءَ خاموشي ۾ مرد جي ترڪڻي طبيعت وارو عنصر شامل هو؟!!!
نورمحمد ڪلهوڙي جي ڪردار ۽ ڊاڪٽر صاحبه جي تحقيق تي لکڻ جي تمام گهڻي گنجائش آهي، انهيءَ تي تفصيلي تنقيدي مقالو لکڻ کان اڳ هن صحبت ۾ آئون صرف ٻن ڳالهين تي ٽيڪا ٽپڻي ڪندس اهو سلسلو ڪافي قسطن ۾ پڄاڻي تي رسندو. پهرين آئون ڊاڪٽر صاحبه جي ڪتابن مان حوالو نقل ڪريان ٿو” شاهه جي فقيرن ۾ هڪ مائي نعمت يا نيامت نالي به سندس معتقد هئي، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته کيس شاهه جو سمورو ڪلام زباني ياد هو، روايت آهي ته هڪ دفعي شاه صاحب فقيرن پاران لکيل سمورو ڪلام ڪراڙ ڍنڍ ۾ اڇلارائي ڇڏيو هو ته متان ماڻهون ان کي نه سمجهن يا ان مان غلط مطلب ڪڍي گمراه ٿين پر پوءِ فقيرن جي گهڻي زور ڀرڻ تي چيائين ته اهو مائي نيامت کان پُڇي ٻيهر لکو. ان مان ظاهر ٿو ٿئي ته کيس ان مائيءَ جي سمجهه ۽ يادگيريءَ تي ڪيڏو نه ڀروسو هوندو هو.(صفحو نمبر210)).“
تعجب آهي ته ايڏو وڏو ڪوڙ لکندي يونيورسٽيءَ جي ڪنهن به استاد اعتراض نه ڪيو، پهرين ڳالهه ته موصوفه مائي نعمت واري قصي جو مٿيون حوالو ڪٿان ورتو؟ انهيءَ لاءِ سندس ڪتاب خاموش آهي. ڊاڪٽر صاحبه کي اها به خبر نه هئي ته جنهن ملي نيامت جو پاڻ ذڪر ڪري رهي آهي، انهيءَ جا ماءُ پيءُ به ان وقت ڄاوا به ڪين هئا. هاڻي نعمت يا نيامت جي باري ۾ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽي نئين زندگي ۾ شاهه جي رسالي جا 3 آڳاٽا قلمي نسخا ۾ ذڪر ڪيو آهي ته هن کان هڪ خوشخط رسالو مير نورمحمد خرچ ڏئي لکرايو. اهڙيءَ طرح ڊاڪٽرنبي بخش بلوچ شاهه جي رسالي جا سرچشما ۾ ڇهن صُفحن تي مائي ملي نعمت جي رسالي جو تفصيل پهرين ۽ آخري صفحي جا عڪس ڏنا آهن، جنهن ۾ رسالي لکڻ جي تاريخ 28 جمادي الثاني سن 1270هه مطابق 28 مارچ 1854ع ڌاري اتاري پورو ڪيو.
شاهه سائين بابت سندس لاڏاڻي جي سن 14 صفر مطابق 1754ع ۾ ڪنهن کي به اختلاف نه آهي. اڪثر اديب انهيءَ سن تي متفق آهن، هاڻ قارئين خود اندازو لڳائن ته مائي ملي نعمت اهو رسالو 1270هه ۾ لکيو يعني هجري سال مطابق لطيف سائين جي وفات کان 105 سال پوءِ لکيو ويو ۽ عيسوي سن مطابق پورو هڪ سؤ سال بعد لکيو ويو. پنهنجي ڳالهه وڌائڻ يا عورتن جي قابليت ثابت ڪرڻ لاءِ هن سائنسي ۽ تحقيق دؤر ۾ 100 سالن جو گهپلو هڻڻ سراسر ارهه زورائي آهي جيڪا علمي ادبي خيانت چئبي، جنهن جي جيتري نندا ڪجي ته ٿوري آهي، سندس انهيءَ هاڃيڪار غلطيءَ ڪري خود ڪراچي يونيورسٽي جي لطيف چيئر به اثر انداز ٿئي ٿي ته وٽن ڪي به اهڙا ٽيوٽر استاد نه هئا جيڪي اهڙي شديد غلطي جي اصلاح ڪن ۽ هونهار شاگردياڻي عورتن کي هروڀرو مٿاهون ڏيکارڻ لاءِ 100 سالن جي جيڪا هيراڦيري ڪئي آهي، اها سندن ساک خراب ڪندي.
سهڻي ميهار جي قصي بابت به ڊاڪٽر صاحبه عجيب گوهر افشانيون ڪيون آهن. عورتن جي ڪردار کي بلند ڪرڻ ۾ اسان کي ڪوبه اعتراض ناهي، عورت جي عظمت پنهنجي جڳهه تي قائم دائم آهي پر جيڪڏهن شاعر ڪنهن سورمي يا سورمي کي علامتي ڪردار طور کنيو آهي ته انهيءَ کي حقيقي سمجهي ٻين ڪردارن جي بي عزتي ڪرڻ ڪٿي جو انصاف آهي. انهيءَ بحث کي ڪنهن ٻي موقعي تي ڇڏيون ٿا.
شاهه سائين جي سورمي سُهڻي تي ڪافي بحث ٿيو آهي ته سهڻي جو ڪردار ڪيترو ساراهه جوڳو آهي، هت اسان صرف اهو چاهيون ٿا ته سهڻي جي تعريف ڪرڻ جي بجا طور درست آهي پر ڏم لاءِ نازيبا لفظ استعمال ڪرڻ ڪهڙي دانشمندي آهي، انهيءَ لاءِ محققه صفحو نمبر327 تي لکي ٿي ته ” ڏم ڪو بلند ڪردار يا اصول پسند مرد به ڪونه هو. ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه ڀيرا طعنا هڻندو هئس.“ عجيب ڳالهه آهي ته ليکڪا ، مذهب، اخلاقيات، معاشري جي سڀني تقاضائن جون حدون اورانگهيندي لکي ٿي ته ڪنهن مڙس کي زال بابت معاشقي جي خبر هجي ۽ مهڻا ڏي ته هُو بي اصول، پست ڪردار جو ٿي پوي ٿو، جڏهن ته پراڻي زماني کان وٺي هيستائين عورتون، ڪارو، ڪاري جي الزام هيٺ مرنديون اچن پر شابس ڏم کي هجي جونه ماريس ٿو، نه هٿ کڻيس ٿو پر نصيحت ڪريس ٿو، جيڪا ڊاڪٽر صاحبه طعنا جا نالا ڏئي کيس بدڪردار جي کاتي ۾ شامل ڪري ٿي، جنهن شخص پنهنجي غيرت جي قرباني ڏني انهيءَ کان اڃان ڪهڙي وڌيڪ توقع ڪئي وڃي، ڇا ڊاڪٽر صاحبه اهو چاهي ٿي ته ڏم انهيءَ وقت بلند ڪردار ٿيندو، جڏهن سهڻي کي گڏ ميهار وٽ وٺي وڃي ها؟! هن آزاد خيال دؤر ۾ ڪوبه شخص ڏم جيتري قرباني ڏيڻ لاءِ شايد تيار نه هجي، جيڪو ڪردار وٽس پاڪيزه آهي. شاهه صاحب ان لاءِ ته اهو به چيو آهي ته :
تڙ تڪڙ تار ۾ گهڙڻ، اي ڪاڻيارن ڪم،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾، ڏي ڏوراپا ڏم،
عقل مت شرم ٽيئي، نينهن نهوڙيا.
هاڻ جيڪڏهن ڪاڻياري به آهي، عقل، مت، شرم ٽنهي کان آجي آهي، انهيءَ جي ڪردار جي انتهائي قابل تعريف آهي ته اسان اهو مطالبو ڪرڻ لاءِ حق بجانب آهيون ته ڪارو، ڪاري جي رسم کي ٻُنجي ڏيڻ وارو ڏم ڀي قابل تعريف آهي، جيڪو بقول لاکيڻي لطيف جي عقل، مت، شرم کان آجي ۽ ڪاڻياري کي به ڏوراپا پيو ڏي ۽ نصحيتون ڪري رهيو آهي،” نه هٿ ٿو کڻيس ۽ نه گهر مان ٿو ڪڍيس نه ئي ڌڪ سان پورو ٿو ڪريس“، اسين ڏم جي انهيءَ روش کي خراج تحسين پيش ڪندي سندس بلند ڪرداري کي سلام ڪريون ٿا.
مقالي ۾ سهڻيءَ جي قصي جي حوالي سان به متضاد ڳالهيون لکيون اٿس، سهڻيءَ جو داستان سنڌ ۾ آڳاٽي وقت کان مروج هئڻ ڪري اهو هتي جي شاعرن ڳايو. شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي قبول ڪيو آهي، اهو چئي نه ٿو سگهجي (صفحو نمبر 317).
صفحي 320 تي وري لکي ٿي ته سهڻي ميهار ڇاڪاڻ جو اسان اڪثر محققن پنجاب جو قصو تسليم ڪيو آهي اسين به ان کي ائين ئي تسليم ڪندي ڏسون ٿا. هتي به اهائي غير يقيني واري ڪيفيت يقدم بدلائي پنجاب جو قصو ڪري ڇڏيائين يعني ساڳئي ڪتاب جي صفحي 317 تي چوي ٿي ته شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي قبول ڪيو آهي چئي نٿو سگهجي پر يڪدم بنا ڪنهن تحقيق جي پنجاب جو قصو ٿي ويو. اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي حقيقت آهي ته اڪثر اديب پنجاب جي قصي کي مڃين ٿا. ڊاڪٽر نبي بخش واحد محقق آهي جنهن باقائدي، هر پاسي کان بحث ڪري ثابت ڪيو ته شاهه سائين سنڌ واري قصي کي ڳايو آهي، محققه جي اها تحقيق پڙهيل ٿي ڏسجي پاڻ خود لکي ٿي ته :
پنهنجي دعوى جي ثابتي ۾ ڊاڪٽر صاحب سهڻي ۽ ميهار جي حسب نسب سندس علائقي ۾ اهڃاڻن بابت بحث ڪيو ۽ شاهه صاحب کان اڳ جي سنڌي شاعري مان قصي کي جنهن ريت اُڀاريو آهي، اُن جو تت هيءُ آهي:
”سندس تحرير مان ثابت ٿئي ٿو، ڊاڪٽر صاحب پنهنجي دعوى ۾ ڪافي دليل ڏنا آهن.“ صفحو نمبر 315.
قارئين اهو ٻُڌي تعجب ڪندا ته سنڌ جا اهي اديب يا محقق جيڪي پنجاب جي قصي جا قائل آهن، انهن مان ڪنهن به دليل نه ڏنو آهي، صرف ڊاڪٽر گربخشاڻي حوالو ڏنو آهي ته هي قصو اصل پنجاب جو آهي ۽ اتي جي ڪيترن شاعرن هن کي نظم ۾ آندو مگر سڀني کان سيد فضل شاهه وارو جوڙيل نظم وڌيڪ مشهور آهي(ڏسو رسالو گربخشاڻي).
انهيءَ کانسواءِ ڪنهن به اديب پنجاب جي قصي لاءِ ڪوبه ثبوت نه ڏنو،جيتوڻيڪ گربخشاڻي کان گهڻو اڳ مرزا قليچ بيگ ، ليلا رام به هن قصي کي پنجاب جو قصو چيو آهي ڊاڪٽر فهميده پنهنجي مقالي ۾ پنجاب جو قصو ٻُڌائيندي جن محققن جا حوالا ڏنا آهن انهن جي اهم سٽ جيڪا واقعي کي سنڌ جو ثابت ڪري ٿي سا تڳائي وئي آهي، جن اديبن به پنجاب جو واقعو قرار ڏنو آهي، انهن شاهجهان جي دؤر جو لکيو آهي لالا رام وطن مل جنهن ڪتاب 1889ع ۾ شايع ڪيو صفحي نمبر 70 تي لکي ٿو ته:
“During reign of Shah Jahan there lived in a small village called Gujrat in the Punjab a potter tulla (page 70 life religion and poetry of Shah Latif.
شاهجهان جي دؤر ۾ پنجاب جي هڪ ڳوٺ گُجرات ۾ تلا نالي ڪنڀار رهندو هو، وري مرزا قليچ بيگ لائف آف شاهه عبدالطيف ڀٽائيءَ ۾ لکي ٿو : Shah Jahan was then the emperor of Dehli (page No.88). ان وقت دهلي جو بادشاهه شاهجهان هو.
سائين جي ايم سيد جي نياڻي ڊاڪٽر دُرِشهوار پنهنجي پي ايڇ ڊي جي انگريزي مقالي۾ لکي ٿي ته:
“During the reign of Sahah Jahan 1627-1655 the Mughal ruler of India there lived wealthy potter Tulla in Gujrat (Punjab) who was popular because of his beautiful pottery (page no290) The Poetry of Shah Latif Bhitai.”
ترجمون: ”هندستان جي مغل بادشاهه شاهجهان جي دؤر1627ع کان 1655ع پنجاب جي گُجرات ۾ تلا نالي مشهور دولتمند ڪنڀار رهندو هو ، جيڪو خوبصورت ٿانون جي ڪري مشهور هو.“
ڊاڪٽر عبدالجبار شام سنڌ يونيورسٽي جي ڪينجهر مخزن 1987ع 25 صفحي تي لکي ٿو ته سهڻي تلا ڪنڀر جي ڌيءَ هُئي، جنهن جو ميهار سان عشق ٿيو، هي رومان مغل بادشاهه شاهجهان (1627 کان 1655 ) جي زماني جو چيو وڃي ٿو“
مٿيان سڀئي حوالا انهن اديبن جا آهن، جيڪي سهڻي ميهار جو قصو پنجاب جو ٻُڌائين ٿا، انهن سڀني ديانتداري سان شاهجهان جي دؤر جو سن به لکيو آهي، پر ڊاڪٽر صاحبه جتي شاهه صاحب جي سڀني سورمين جي دؤر جا سن لکيا آهن پر سُهڻي ميهار جي دؤر جو سن گُم ڪري ويئي . انهيءَ جو سبب يقينن اهو آهي ته پاڻ ڊاڪٽر نبي بخش جي سهڻي ميهار بابت تحقيق غور سان پڙهي آهي. ڊاڪٽر صاحب تفصيلي گفتگو ڪندي نه صرف حسب نسب علائقائي اهڃاڻن تي بحث ڪيو آهي، پر پنجاب جي قصي بابت به پنجاب جي اديبن جا حوالا ڏنا آهن ته اهي پنجاب جي واقعي کي فرضي يا ڀٽائي کان پوءِ مدون ڪرڻ جا حوالا ڏنا آهن. سن ڏيڻ سان سنڌي قصي جو دليل مضبوط ٿئي ٿو. انهيءَ لاءِ مشهور آهي شاهه سائين وٽ قرآن ، مثنوي مولانا رومي ۽ شاهه ڪريم جو بيان العارفين گڏ هوندو هو، شاهه ڪريم 1622ع ۾ 88 سالن جي عمر ۾ تاريخ 7 ذوالقعد آچر جي رات سانجهي نماز مهل لاڏاڻو ڪيو، هاڻي اسان شاهجهان جي دؤر جي ڀيٽ شاهه ڪريم سان ڪريون ٿا ته شاهجهان جي بادشاهه ٿيڻ کان 5 سال اڳ شاهه ڪريم گُذاري ويو، بيان العارفين ۾ ٻه بيت شاهه ڪريم جا سهڻي بابت موجود آهن، جيڪي اعلان ٿا ڪن ته سهڻي ميهار جو قصو شاهجهان کان ڪافي اڳ جو آهي، جڏهن ڀٽائي وٽ ڪريم جو ڪلام موجود هو ته هن تي پنجاب جي قصي جو اثر ڪيئن پوندو، ڊاڪٽر صاحبه پنجاب جو قصو مڃيندي، قصي جي اپٽار ڪئي آهي، جيڪا يقينن شاهه صاحب سان زيادتي آهي، جڏهن مُنڍ ۾ خود به ٻُڌائي ٿي ته شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي کنيو آهي، چئي نٿو سگهجي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي قصي ۾ ايتري جامع تحقيق آهي جنهن کي پڙهن کان پوءِ سهڻي ميهار جو قصو ، جيڪو شاهه ڳايو آهي، انهيءَ کي پنجاب جو قصو سمجهڻ بيوقوفي کانسواءِ ڪجهه ناهي. لاتعداد دليلن کان پوءِ پنجاب جي قصي کي دليلن بغير مڃڻ ۾ انهيءَ کانسواءِ ٻي ڪابه ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ته ڊاڪٽر فهميده اديبن جي انهي گروپ ۾ شامل آهي، جيڪي ڊاڪٽر نبي بخش جي پورهئي جي هميشه مخالفت ڪندا رهيا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي پورهئي جي طريقه ڪار يعني سرڪاري ادارن کان امداد وٺي ڪم ڪرڻ تي اعتراض ته ڪري سگهجي ٿو ته ڪي اسڪييمون ٻين اديبن کي ملڻيون هيون ته ڊاڪٽر صاحب اثر رسوخ استعمال ڪري انهن اسڪيمن جو پاڻ سربراهه ٿيو، باقي سندس قابليت ۽ تحقيقي صلاحيت جو انڪار هٺ ڌرمي ٿيندي. خاص ڪري اهڙي تحقيق جيڪا مستند حوالن ۽ خود پنجاب جي اديبن جي حوالي سان لکيل هُجي، ان کي محض گروپ بندي جي بنياد تي انڪار، هٺ ڌرمي ۽ ارهه زورائي چئبي، اسان سڀني حوالن کي هڪ پاسي ڪندي صرف ڊاڪٽر صاحبه کان انهيءَ ڳالهه جو جواب گهرون ٿا ته پاڻ جن محققن جا حوالا ڏنا اٿس، انهن شاهجهان جي دؤر جو قصو مڃيو آهي ته انهيءَ کان ڪافي سال اڳ سهڻي جا بيت ڪهڙي کاتي ۾ داخل ڪري ٿي؟ آئون پنهنجي هن تنقيدي مقالي جي پهرين قسط هن سٽ سان ختم ڪريان ٿو ته:
هيڙا هانڃا ٿين بري هن ڀنڀور ۾
ٻي پڙهڻي:
هيڙا هانڃا ٿين ڀينر هن ڀنڀور ۾.!
بشڪريه ڪمپوزنگ : نثاراحمد ناز ( ديسي طب جي نگري ديسي طب جي دنيا )
تحرير حڪيم محمد يوسف کتري.
قسط پهرين:
ڪافي ڏينهن ٿيا هئا جو شاهه لطيف جي شاعريءَ ۾ عورت جو روپ جو مطالعو ڪيو هوم، جيڪو محترمه فهميده حسين ميمڻ جو لکيل هو، جنهن تي کيس ڪراچي يونيورسٽي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ڏني . سندس نگران قابل احترام ڊاڪٽر محمد اياز قادري(مرحوم) هو. پڙهڻ کانپوءِ مونکي ڪئين واضح غلطيون نظرآيون، انهيءَڪري ان تي ٻيهر تحقيقي نظر وڌم، انهيءَ لاءِ ته ڪنهن تحقيقي ڪم تي تنقيد ڪرڻ لاءِ واضح ،ٺوس ثبوتن کان سواءِڳالهه ڪرڻ اجائي ٿئي ها. انهيءَ ڪري ڪافي محنت کانپوءِ موجوده مقالو تيار ڪيم.
ڊاڪٽر اياز قادري صاحب( بقول ڊاڪٽر فهميده) ته ” مونکي مُنهنجي حق کان به وڌيڪ وقت ڏنو۽ چانهيون پياريون(ڪتاب جو صفحو نمبر12) مون کي مطالعي کانپوءِ اندازو ٿيو ته موصوفه ڊاڪٽر صاحب جو ڪافي وقت ضايع ڪيو پر حاصل ڪجهه به نه ڪيائين شايد بقول سندس ته حق کان وڌيڪ مليل ٽائيم شايد چانهه پيئڻ ۾ ضايع ٿي ويو نه ته واضح غلطيون جن جو اڳيان ذڪر ٿيندو،استاد هن کي سمجهائيندي انهيءَ کي درست ڪرڻ جي تاڪيد ڪري ها. مُنهنجي خوشي ان وقت مايوسيءَ ۾ تبديل ٿي وئي، جڏهن هن تحقيقي مقالي ۾ غلط حوالا ڏنا پر پنهنجي ڳالهه کي وزن ڏيڻ لاءِ مڃيل حقيقي تاريخن ۽ واقعن ۾ 100 سالن جي هيرا ڦيري ڪئي. گڏ حوالي ڏيڻ مهل جتي محترمه ڊاڪٽر صاحبه ڏٺو ته ڪا سٽ سندس تحقيق کي ڪوڙو ثابت ٿي ڪري سا سڄي سِٽ سن ۽ تاريخ تڳائي وئي آهي. نورمحمد ڪلهوڙي لاءِ نازيبا جملا استعمال ڪري سندس ڪردارڪشي ڪئي اٿس. ڪاش پير حسام الدين راشدي زنده هجي ها ته اهو کيس ٻُڌائي ها ته جنهن شخصيت کي هو بدڪردار، عياش ۽ ترڪڻي طبيعت سان ياد ڪري ٿي اهو هڪ باڪردار،نيڪ ۽ اهلبيتن سان محبت ڪندڙ ، ڏوهارين کي تڪڙ ۾ سزا ڏيڻ خلاف هو،درويشن ۽ عالمن جي عزت ڪرڻ جو درس ڏيڻ وارو نيڪ انسان هو. پير حسام الدين مرحوم کي ڪهڙي خبر ته جنهن عظيم شخصيت جو وصيت نامو مرتب ڪري رهيو هو، سندس وفات کان پوءِ ڪراچي يونيورسٽي اهڙي محققه کي پي ايڇ ڊي جي ڊگري ڏيندي، جيڪا پوري توانائي نورمحمد ڪلهوڙي کي صرف پنهنجي ذهني سوچ جي بنياد تي بدڪردار ثابت ڪرڻ ۾ صرف ڪندي، ڪاش ڊاڪٽر صاحبه پير حسام الدين راشدي جو مرتب ڪيل نورمحمد ڪلهوڙي جو وصيت نامو پڙهي ها ته سندس اکيون کلي وڃن ها! شايد ڊاڪٽر صاحبه فارسيءَ کان پاسيري رهيل ٿي ڏسجي.
پوري مقالي ۾ مردن کي ويهي ننديو اٿس. ايستائين جو کيس هر مرد ترڪڻي طبيعت وارو نظراچي ٿو. پاڻ ڪتاب جي صفحي نمبر 385 تي لکي ٿي ته ”هن واقعن مان چنيسر جو ڪهڙو ڪردار ٿو اڀري، اهوئي بادشاهن جي ڪرپٽ طبيعت، عياش ۽ عورتن جي حوالي سان ترڪڻي طبيعت وارو ڪردار“ ساڳئي صفحن تي لکي ٿي ته چنيسر جي ڪردار کي سڀني کڻي چوٽ چاڙهيو آهي. سڀني مان مُراد عام شاعر ۽ اديب نه آهي، پر لاکاڻي لطيف لاءِ لکي ٿي ته ” چنيسر جي ڪردار کي جيتوڻيڪ هرو ڀرو مٿانهون ڪيو اٿس“( صفحو نمبر384). واه ميڊم ڪهڙا نه تحقيق جا واهڙ وهايا آهن! انهيءَ مان ثابت ٿيو ته لطيف کي به بخش نه ڪيو اٿس. ”هروڀرون مٿانهون ڪيو اٿس“ مان ثابت ٿئي ٿو ته لطيف رح ڪو محققه کان به مت جو موڙهيل هو، جنهن بقول ترڪڻي طبيعت واري کي مٿانهون ڪري ويو، انهيءَ کان سواءِ لاتعداد ڳالهيون اوٽ تي لکي وئي آهي بس اهو لکي جان ڇڏائي اٿس ته ”روايت آهي“.
تحقيقي مقالن ۾ انهيءَ جملي سان ڪم نه هلندو پر روايت کي ثابت ڪرڻ لاءِ دليل ڏيڻ ضروري هوندا آهن، جيڪي محترمه نه ڏنا آهن، صاف ڳالهه آهي ته جيڪي ڳالهيون اوٽ تي لکيون وڃن ته انهن جو ثبوت ڪٿان آڻي؟ ٿوري دير لاءِ سوچيم ته سندس استاد کي پنهنجي شاگردياڻي کي گُٿل لفظن ۽ غلط روايتن کان روڪڻ گهرجي ها جي پاڻ هروڀرو ضد ڪري ها ته مقالي کي منظور ئي نه ڪيو وڃي ها، اها ڳالهه پاڻ مهاڳ ۾ هن ريت ڇڏائي اٿس ته ”سائين اياز قادري جا سڀني کان وڌيڪ ٿورا جنهن ڪيترين اختلافي ڳالهين کي منهنجي راءِ جو حق طور قبول ڪند، مونسان ڀرپور تعاون ڪيو“ هتي به پاڻ استاد جي ڳالهه ڪسي ڪئي اٿس، ڪوبه محقق جيڪڏهن ڪنهن تحقيق جو نگران هجي ته انهيءَ کي اختلافي ڳالهين تي اسٽينڊ وٺڻ گهرجي ها، چاهي مقالو ڊاڪٽريٽ لاءِ نامنظور ٿئي. اسان هاڻ ڊاڪٽر ايازقادري مرحوم لاءِ ڪابه ڳالهه گهٽ وڌ نٿا لکي سگهون ڇاڪاڻ ته هو پنهنجو وارو وڄائي راهه رباني ڏي راهي ٿي چُڪو آهي، تڏهن به اسان مرحوم جي خاموشي تي حيرت زده آهيون ته اختلافن کانپوءِ خاموش ڇو رهيا؟ ڇا انهيءَ خاموشي ۾ مرد جي ترڪڻي طبيعت وارو عنصر شامل هو؟!!!
نورمحمد ڪلهوڙي جي ڪردار ۽ ڊاڪٽر صاحبه جي تحقيق تي لکڻ جي تمام گهڻي گنجائش آهي، انهيءَ تي تفصيلي تنقيدي مقالو لکڻ کان اڳ هن صحبت ۾ آئون صرف ٻن ڳالهين تي ٽيڪا ٽپڻي ڪندس اهو سلسلو ڪافي قسطن ۾ پڄاڻي تي رسندو. پهرين آئون ڊاڪٽر صاحبه جي ڪتابن مان حوالو نقل ڪريان ٿو” شاهه جي فقيرن ۾ هڪ مائي نعمت يا نيامت نالي به سندس معتقد هئي، جنهن لاءِ چيو وڃي ٿو ته کيس شاهه جو سمورو ڪلام زباني ياد هو، روايت آهي ته هڪ دفعي شاه صاحب فقيرن پاران لکيل سمورو ڪلام ڪراڙ ڍنڍ ۾ اڇلارائي ڇڏيو هو ته متان ماڻهون ان کي نه سمجهن يا ان مان غلط مطلب ڪڍي گمراه ٿين پر پوءِ فقيرن جي گهڻي زور ڀرڻ تي چيائين ته اهو مائي نيامت کان پُڇي ٻيهر لکو. ان مان ظاهر ٿو ٿئي ته کيس ان مائيءَ جي سمجهه ۽ يادگيريءَ تي ڪيڏو نه ڀروسو هوندو هو.(صفحو نمبر210)).“
تعجب آهي ته ايڏو وڏو ڪوڙ لکندي يونيورسٽيءَ جي ڪنهن به استاد اعتراض نه ڪيو، پهرين ڳالهه ته موصوفه مائي نعمت واري قصي جو مٿيون حوالو ڪٿان ورتو؟ انهيءَ لاءِ سندس ڪتاب خاموش آهي. ڊاڪٽر صاحبه کي اها به خبر نه هئي ته جنهن ملي نيامت جو پاڻ ذڪر ڪري رهي آهي، انهيءَ جا ماءُ پيءُ به ان وقت ڄاوا به ڪين هئا. هاڻي نعمت يا نيامت جي باري ۾ ڊاڪٽر عمر بن محمد دائودپوٽي نئين زندگي ۾ شاهه جي رسالي جا 3 آڳاٽا قلمي نسخا ۾ ذڪر ڪيو آهي ته هن کان هڪ خوشخط رسالو مير نورمحمد خرچ ڏئي لکرايو. اهڙيءَ طرح ڊاڪٽرنبي بخش بلوچ شاهه جي رسالي جا سرچشما ۾ ڇهن صُفحن تي مائي ملي نعمت جي رسالي جو تفصيل پهرين ۽ آخري صفحي جا عڪس ڏنا آهن، جنهن ۾ رسالي لکڻ جي تاريخ 28 جمادي الثاني سن 1270هه مطابق 28 مارچ 1854ع ڌاري اتاري پورو ڪيو.
شاهه سائين بابت سندس لاڏاڻي جي سن 14 صفر مطابق 1754ع ۾ ڪنهن کي به اختلاف نه آهي. اڪثر اديب انهيءَ سن تي متفق آهن، هاڻ قارئين خود اندازو لڳائن ته مائي ملي نعمت اهو رسالو 1270هه ۾ لکيو يعني هجري سال مطابق لطيف سائين جي وفات کان 105 سال پوءِ لکيو ويو ۽ عيسوي سن مطابق پورو هڪ سؤ سال بعد لکيو ويو. پنهنجي ڳالهه وڌائڻ يا عورتن جي قابليت ثابت ڪرڻ لاءِ هن سائنسي ۽ تحقيق دؤر ۾ 100 سالن جو گهپلو هڻڻ سراسر ارهه زورائي آهي جيڪا علمي ادبي خيانت چئبي، جنهن جي جيتري نندا ڪجي ته ٿوري آهي، سندس انهيءَ هاڃيڪار غلطيءَ ڪري خود ڪراچي يونيورسٽي جي لطيف چيئر به اثر انداز ٿئي ٿي ته وٽن ڪي به اهڙا ٽيوٽر استاد نه هئا جيڪي اهڙي شديد غلطي جي اصلاح ڪن ۽ هونهار شاگردياڻي عورتن کي هروڀرو مٿاهون ڏيکارڻ لاءِ 100 سالن جي جيڪا هيراڦيري ڪئي آهي، اها سندن ساک خراب ڪندي.
سهڻي ميهار جي قصي بابت به ڊاڪٽر صاحبه عجيب گوهر افشانيون ڪيون آهن. عورتن جي ڪردار کي بلند ڪرڻ ۾ اسان کي ڪوبه اعتراض ناهي، عورت جي عظمت پنهنجي جڳهه تي قائم دائم آهي پر جيڪڏهن شاعر ڪنهن سورمي يا سورمي کي علامتي ڪردار طور کنيو آهي ته انهيءَ کي حقيقي سمجهي ٻين ڪردارن جي بي عزتي ڪرڻ ڪٿي جو انصاف آهي. انهيءَ بحث کي ڪنهن ٻي موقعي تي ڇڏيون ٿا.
شاهه سائين جي سورمي سُهڻي تي ڪافي بحث ٿيو آهي ته سهڻي جو ڪردار ڪيترو ساراهه جوڳو آهي، هت اسان صرف اهو چاهيون ٿا ته سهڻي جي تعريف ڪرڻ جي بجا طور درست آهي پر ڏم لاءِ نازيبا لفظ استعمال ڪرڻ ڪهڙي دانشمندي آهي، انهيءَ لاءِ محققه صفحو نمبر327 تي لکي ٿي ته ” ڏم ڪو بلند ڪردار يا اصول پسند مرد به ڪونه هو. ڏينهن ۾ ڏهه ڏهه ڀيرا طعنا هڻندو هئس.“ عجيب ڳالهه آهي ته ليکڪا ، مذهب، اخلاقيات، معاشري جي سڀني تقاضائن جون حدون اورانگهيندي لکي ٿي ته ڪنهن مڙس کي زال بابت معاشقي جي خبر هجي ۽ مهڻا ڏي ته هُو بي اصول، پست ڪردار جو ٿي پوي ٿو، جڏهن ته پراڻي زماني کان وٺي هيستائين عورتون، ڪارو، ڪاري جي الزام هيٺ مرنديون اچن پر شابس ڏم کي هجي جونه ماريس ٿو، نه هٿ کڻيس ٿو پر نصيحت ڪريس ٿو، جيڪا ڊاڪٽر صاحبه طعنا جا نالا ڏئي کيس بدڪردار جي کاتي ۾ شامل ڪري ٿي، جنهن شخص پنهنجي غيرت جي قرباني ڏني انهيءَ کان اڃان ڪهڙي وڌيڪ توقع ڪئي وڃي، ڇا ڊاڪٽر صاحبه اهو چاهي ٿي ته ڏم انهيءَ وقت بلند ڪردار ٿيندو، جڏهن سهڻي کي گڏ ميهار وٽ وٺي وڃي ها؟! هن آزاد خيال دؤر ۾ ڪوبه شخص ڏم جيتري قرباني ڏيڻ لاءِ شايد تيار نه هجي، جيڪو ڪردار وٽس پاڪيزه آهي. شاهه صاحب ان لاءِ ته اهو به چيو آهي ته :
تڙ تڪڙ تار ۾ گهڙڻ، اي ڪاڻيارن ڪم،
ڏهه ڏهه ڀيرا ڏينهن ۾، ڏي ڏوراپا ڏم،
عقل مت شرم ٽيئي، نينهن نهوڙيا.
هاڻ جيڪڏهن ڪاڻياري به آهي، عقل، مت، شرم ٽنهي کان آجي آهي، انهيءَ جي ڪردار جي انتهائي قابل تعريف آهي ته اسان اهو مطالبو ڪرڻ لاءِ حق بجانب آهيون ته ڪارو، ڪاري جي رسم کي ٻُنجي ڏيڻ وارو ڏم ڀي قابل تعريف آهي، جيڪو بقول لاکيڻي لطيف جي عقل، مت، شرم کان آجي ۽ ڪاڻياري کي به ڏوراپا پيو ڏي ۽ نصحيتون ڪري رهيو آهي،” نه هٿ ٿو کڻيس ۽ نه گهر مان ٿو ڪڍيس نه ئي ڌڪ سان پورو ٿو ڪريس“، اسين ڏم جي انهيءَ روش کي خراج تحسين پيش ڪندي سندس بلند ڪرداري کي سلام ڪريون ٿا.
مقالي ۾ سهڻيءَ جي قصي جي حوالي سان به متضاد ڳالهيون لکيون اٿس، سهڻيءَ جو داستان سنڌ ۾ آڳاٽي وقت کان مروج هئڻ ڪري اهو هتي جي شاعرن ڳايو. شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي قبول ڪيو آهي، اهو چئي نه ٿو سگهجي (صفحو نمبر 317).
صفحي 320 تي وري لکي ٿي ته سهڻي ميهار ڇاڪاڻ جو اسان اڪثر محققن پنجاب جو قصو تسليم ڪيو آهي اسين به ان کي ائين ئي تسليم ڪندي ڏسون ٿا. هتي به اهائي غير يقيني واري ڪيفيت يقدم بدلائي پنجاب جو قصو ڪري ڇڏيائين يعني ساڳئي ڪتاب جي صفحي 317 تي چوي ٿي ته شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي قبول ڪيو آهي چئي نٿو سگهجي پر يڪدم بنا ڪنهن تحقيق جي پنجاب جو قصو ٿي ويو. اها ڳالهه پنهنجي جاءِ تي حقيقت آهي ته اڪثر اديب پنجاب جي قصي کي مڃين ٿا. ڊاڪٽر نبي بخش واحد محقق آهي جنهن باقائدي، هر پاسي کان بحث ڪري ثابت ڪيو ته شاهه سائين سنڌ واري قصي کي ڳايو آهي، محققه جي اها تحقيق پڙهيل ٿي ڏسجي پاڻ خود لکي ٿي ته :
پنهنجي دعوى جي ثابتي ۾ ڊاڪٽر صاحب سهڻي ۽ ميهار جي حسب نسب سندس علائقي ۾ اهڃاڻن بابت بحث ڪيو ۽ شاهه صاحب کان اڳ جي سنڌي شاعري مان قصي کي جنهن ريت اُڀاريو آهي، اُن جو تت هيءُ آهي:
”سندس تحرير مان ثابت ٿئي ٿو، ڊاڪٽر صاحب پنهنجي دعوى ۾ ڪافي دليل ڏنا آهن.“ صفحو نمبر 315.
قارئين اهو ٻُڌي تعجب ڪندا ته سنڌ جا اهي اديب يا محقق جيڪي پنجاب جي قصي جا قائل آهن، انهن مان ڪنهن به دليل نه ڏنو آهي، صرف ڊاڪٽر گربخشاڻي حوالو ڏنو آهي ته هي قصو اصل پنجاب جو آهي ۽ اتي جي ڪيترن شاعرن هن کي نظم ۾ آندو مگر سڀني کان سيد فضل شاهه وارو جوڙيل نظم وڌيڪ مشهور آهي(ڏسو رسالو گربخشاڻي).
انهيءَ کانسواءِ ڪنهن به اديب پنجاب جي قصي لاءِ ڪوبه ثبوت نه ڏنو،جيتوڻيڪ گربخشاڻي کان گهڻو اڳ مرزا قليچ بيگ ، ليلا رام به هن قصي کي پنجاب جو قصو چيو آهي ڊاڪٽر فهميده پنهنجي مقالي ۾ پنجاب جو قصو ٻُڌائيندي جن محققن جا حوالا ڏنا آهن انهن جي اهم سٽ جيڪا واقعي کي سنڌ جو ثابت ڪري ٿي سا تڳائي وئي آهي، جن اديبن به پنجاب جو واقعو قرار ڏنو آهي، انهن شاهجهان جي دؤر جو لکيو آهي لالا رام وطن مل جنهن ڪتاب 1889ع ۾ شايع ڪيو صفحي نمبر 70 تي لکي ٿو ته:
“During reign of Shah Jahan there lived in a small village called Gujrat in the Punjab a potter tulla (page 70 life religion and poetry of Shah Latif.
شاهجهان جي دؤر ۾ پنجاب جي هڪ ڳوٺ گُجرات ۾ تلا نالي ڪنڀار رهندو هو، وري مرزا قليچ بيگ لائف آف شاهه عبدالطيف ڀٽائيءَ ۾ لکي ٿو : Shah Jahan was then the emperor of Dehli (page No.88). ان وقت دهلي جو بادشاهه شاهجهان هو.
سائين جي ايم سيد جي نياڻي ڊاڪٽر دُرِشهوار پنهنجي پي ايڇ ڊي جي انگريزي مقالي۾ لکي ٿي ته:
“During the reign of Sahah Jahan 1627-1655 the Mughal ruler of India there lived wealthy potter Tulla in Gujrat (Punjab) who was popular because of his beautiful pottery (page no290) The Poetry of Shah Latif Bhitai.”
ترجمون: ”هندستان جي مغل بادشاهه شاهجهان جي دؤر1627ع کان 1655ع پنجاب جي گُجرات ۾ تلا نالي مشهور دولتمند ڪنڀار رهندو هو ، جيڪو خوبصورت ٿانون جي ڪري مشهور هو.“
ڊاڪٽر عبدالجبار شام سنڌ يونيورسٽي جي ڪينجهر مخزن 1987ع 25 صفحي تي لکي ٿو ته سهڻي تلا ڪنڀر جي ڌيءَ هُئي، جنهن جو ميهار سان عشق ٿيو، هي رومان مغل بادشاهه شاهجهان (1627 کان 1655 ) جي زماني جو چيو وڃي ٿو“
مٿيان سڀئي حوالا انهن اديبن جا آهن، جيڪي سهڻي ميهار جو قصو پنجاب جو ٻُڌائين ٿا، انهن سڀني ديانتداري سان شاهجهان جي دؤر جو سن به لکيو آهي، پر ڊاڪٽر صاحبه جتي شاهه صاحب جي سڀني سورمين جي دؤر جا سن لکيا آهن پر سُهڻي ميهار جي دؤر جو سن گُم ڪري ويئي . انهيءَ جو سبب يقينن اهو آهي ته پاڻ ڊاڪٽر نبي بخش جي سهڻي ميهار بابت تحقيق غور سان پڙهي آهي. ڊاڪٽر صاحب تفصيلي گفتگو ڪندي نه صرف حسب نسب علائقائي اهڃاڻن تي بحث ڪيو آهي، پر پنجاب جي قصي بابت به پنجاب جي اديبن جا حوالا ڏنا آهن ته اهي پنجاب جي واقعي کي فرضي يا ڀٽائي کان پوءِ مدون ڪرڻ جا حوالا ڏنا آهن. سن ڏيڻ سان سنڌي قصي جو دليل مضبوط ٿئي ٿو. انهيءَ لاءِ مشهور آهي شاهه سائين وٽ قرآن ، مثنوي مولانا رومي ۽ شاهه ڪريم جو بيان العارفين گڏ هوندو هو، شاهه ڪريم 1622ع ۾ 88 سالن جي عمر ۾ تاريخ 7 ذوالقعد آچر جي رات سانجهي نماز مهل لاڏاڻو ڪيو، هاڻي اسان شاهجهان جي دؤر جي ڀيٽ شاهه ڪريم سان ڪريون ٿا ته شاهجهان جي بادشاهه ٿيڻ کان 5 سال اڳ شاهه ڪريم گُذاري ويو، بيان العارفين ۾ ٻه بيت شاهه ڪريم جا سهڻي بابت موجود آهن، جيڪي اعلان ٿا ڪن ته سهڻي ميهار جو قصو شاهجهان کان ڪافي اڳ جو آهي، جڏهن ڀٽائي وٽ ڪريم جو ڪلام موجود هو ته هن تي پنجاب جي قصي جو اثر ڪيئن پوندو، ڊاڪٽر صاحبه پنجاب جو قصو مڃيندي، قصي جي اپٽار ڪئي آهي، جيڪا يقينن شاهه صاحب سان زيادتي آهي، جڏهن مُنڍ ۾ خود به ٻُڌائي ٿي ته شاهه صاحب ڪهڙي قصي کي کنيو آهي، چئي نٿو سگهجي.
ڊاڪٽر نبي بخش بلوچ جي قصي ۾ ايتري جامع تحقيق آهي جنهن کي پڙهن کان پوءِ سهڻي ميهار جو قصو ، جيڪو شاهه ڳايو آهي، انهيءَ کي پنجاب جو قصو سمجهڻ بيوقوفي کانسواءِ ڪجهه ناهي. لاتعداد دليلن کان پوءِ پنجاب جي قصي کي دليلن بغير مڃڻ ۾ انهيءَ کانسواءِ ٻي ڪابه ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ته ڊاڪٽر فهميده اديبن جي انهي گروپ ۾ شامل آهي، جيڪي ڊاڪٽر نبي بخش جي پورهئي جي هميشه مخالفت ڪندا رهيا آهن. ڊاڪٽر نبي بخش خان بلوچ جي پورهئي جي طريقه ڪار يعني سرڪاري ادارن کان امداد وٺي ڪم ڪرڻ تي اعتراض ته ڪري سگهجي ٿو ته ڪي اسڪييمون ٻين اديبن کي ملڻيون هيون ته ڊاڪٽر صاحب اثر رسوخ استعمال ڪري انهن اسڪيمن جو پاڻ سربراهه ٿيو، باقي سندس قابليت ۽ تحقيقي صلاحيت جو انڪار هٺ ڌرمي ٿيندي. خاص ڪري اهڙي تحقيق جيڪا مستند حوالن ۽ خود پنجاب جي اديبن جي حوالي سان لکيل هُجي، ان کي محض گروپ بندي جي بنياد تي انڪار، هٺ ڌرمي ۽ ارهه زورائي چئبي، اسان سڀني حوالن کي هڪ پاسي ڪندي صرف ڊاڪٽر صاحبه کان انهيءَ ڳالهه جو جواب گهرون ٿا ته پاڻ جن محققن جا حوالا ڏنا اٿس، انهن شاهجهان جي دؤر جو قصو مڃيو آهي ته انهيءَ کان ڪافي سال اڳ سهڻي جا بيت ڪهڙي کاتي ۾ داخل ڪري ٿي؟ آئون پنهنجي هن تنقيدي مقالي جي پهرين قسط هن سٽ سان ختم ڪريان ٿو ته:
هيڙا هانڃا ٿين بري هن ڀنڀور ۾
ٻي پڙهڻي:
هيڙا هانڃا ٿين ڀينر هن ڀنڀور ۾.!
بشڪريه ڪمپوزنگ : نثاراحمد ناز ( ديسي طب جي نگري ديسي طب جي دنيا )
