ممتاز علي وگهيو
سينيئر رڪن
جمال ابڙو صاحب پهرين نمبر تي ڪهاڻيڪار آهي،
جمال ابڙو صاحب پهرين نمبر تي ڪهاڻيڪار آهي، ......... جمال ابڙو مشهور تعليمي ماهر، عالم اديب ۽ قرآن جو آسان سنڌي ۾ سهڻو ترجمو ڪندڙ عالم محترم علي خان ابڙو جو پٽ هو. پاڻ شروعاتي تعليم سنڌ جي سهڻي ضلعي دادو جي تعلقي ميهڙ ڀرسان پنهنجي ڳوٺ سانگي مان حاصل ڪئي. ڪجهه عرصو جونا ڳڙهه ۾ به زير تعليم رهيو.تعليم مڪمل ڪرڻ کان پوءِ 1948 ۾ جمال ابڙو وڪالت جي پيشي سان وابسته ٿيو. ڪجهه عرصو پبلڪ پراسيڪيوٽر رهڻ کان پوءِ عدليا سان وابسته رهيو. پاڻ سنڌ هاءِ ڪورٽ جي جج طور رٽائر ٿيو. ان دوران هڪ سنڌ اسيمبلي جو سيڪريٽري ۽ سروسز ٽربيونل جو چيئرمين به رهيو. مگر سندس سڃاڻپ ادب ۽ ان جا ترقي پسند خيال هئا.
پاڻ اسڪول واري زمان کي ئي لکڻ شروع ڪيو. سچ، پيار، محبت، انساني حق، مساوات ۽ سماجي انصاف جهڙن موضوعن تي قلم کنيو.سندس پهرئين ڪتاب ”پشو پاشا“ افسانن جو مجموعو هئي. جنهن کين امر ڪري ڇڏيو. سندس ڪهاڻين مواد، فن ۽ خيالن جي حوالي سنڌي ادب ۾ هڪ انقلاب برپا ڪري ڇڏيو. پاڻ سنڌي افسانا نگاري کي نون رجحانن سان روشناس ڪرايو. جمال ابڙي جو شمار جديد سنڌي افساني جي بانين ۾ ٿئي ٿو. ان جي ڪجهه افسانن جو ترجمو انگريزي، اردو، روسي ۽ جرمن ٻولين ۾ به ٿي چڪو آهي، جمال صاحب لاء سنڌ جو مشهور اديب غلام رباني آگرو صاحب پنهنجي لکيل هڪ تاثر ۾ (جيڪو هن 1961ع واري مهراڻ جي سيپٽمبر واري شماري ۾ لکيو آهي ) لکيو آهي ته جمال ابڙو صاحب سنڌي افسانن جو امام هو، جمال صاحب پنهنجن ڪهاڻين کانسواء پنهنجي هڪ بهترين آتم ڪٿا پڻ لکي آهي، جنهن ۾ پنهنجي دور جي عالمن اديبن جو پڻ ذڪر ٿيل آهي، ۽ ان ۾ پنههنجي محبت جو به هڪ عجيب داستان بيان ڪيو آهي، جنهن کي پڙهڻ سان بدن ڪاڊارجو ٿو وڃي، ۽ ان داستان کي بيان ڪندي به جمال صاحب اسان جي سنڌ جي انهن جاهلانا رسم ڪارو ڪاري کي نديو آهي ۽ اهيو پڻ ٻڌايو اٿن ته سچو ۽ خلوص وارو پيار محبت سڪ ڇا هوندي آهي، ۽ سندس اهي آتم ڪٿا جا ڪتاب مان وڏي شوق مان حيدرآباد سنڌ مان خريد ڪري آيو هئس ۽ اهي سمورا جلد مون ٻه ٻه دفعا پڙهيا آهن مگر پوء به دل چوندي آهي ته اهي ڪتاب وري پڙهجن ۽ پڙهڻ سان دل اڃان به سٽون پئي کائي ته جمال ابڙي صاحب جا ڪاش اڃان به ڪي آتم ڪٿا جا ڪتاب هجن هان ۽ پڙهجن هان۔
جمال صاحب ذاتي زندگي ۾ هڪ ايماندار، همدرد، ۽ نيڪ دل آفيسر ٿئي گذريو آهي، حق سچ لاء به پاڻ پتوڙيندا رهيا آهن ۽ ڪڏهن به ڪوڙ اڳيان نه جهڪيا، هميشه سچ جو ساث ڏنائون، جنهن جي ڪري کيس گهڻو نقصان به برداشت ڪرڻو پيو، مگر پاڻ پوئتي نه هٽيا۔ ۽ پاڻ يارن جا يار رهيا آهن، سنڌ جي شاعر شيخ اياز صاحب پنهنجي آتم ڪٿا جي ڪتاب ڪٿي ته ڀڃبو ٿڪ مسافر ۾ لکيو آهي ته جڏهن مارشل لاء دور ۾ آرمي ۽ پوليس مون کي گرفتار ڪرڻ ٿي چاهيو۽ مان روپوش زندگي گذارڻ تي مجبور هئس ته پاڻ ان وقت جمال ابڙي صاحب وٽ پناهه ورتي هئائون، ۽ جڏهن ته ان وقت جمال ابڙو صاحب سرڪاري ملازم هئا ۽ جج هئا۔ مگر پوء به جمال صاحب ڪنهن ڳالهه جي پرواهه نه ڪئي، جمال صاحب هڪ بهترين ڪهاڻيڪار اديب، عالم کانسواء هڪ بهترين پيءُ پڻ هئا، ۽ جمال صاحب پنهنجي اولاد تي پڻ پنهنجو اٿر ڇڏيو جنهن جو مثال اهيو آهي ته سندس جون ڪجهه سڪون وري سندس پٽ بدرالدين ابڙو لاهيندو آهي، دعا آهي ته رب پاڪ جمال ابڙي صاحب جون بشري مدايون ميٽي ڪري کيس جنت ۾ جايون عطاء ڪري۔ آمين۔ ۔
جمال ابڙو جي سوانح عمري جو مختصر خاڪو
نالو: جمال الدين ابڙو.
والد جو نالو: علامه علي خان ابڙو
پيدائش جي تاريخ: 2 مئي 1924ع (27 رمضان).
ڳوٺ: سانگي، تعلقو ميهڙ (تڏهن ضلعو لاڙڪاڻو).
پرائمري تعليم: ڳوٺ منگواڻي تعلقو ميهڙ ۾ ميونسپل پرائمري اسڪول لاڙڪاڻو.
هم ڪلاسي دوست: الله بخش ”انيس“ انصاري، دوست محمد ابڙو، عباس شيخ، آنند لال تولاڻي.
هاءِ اسڪول: گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻو (39-1935) نور محمد هاءِ اسڪول حيدرآباد (40-1939)، گورنمينٽ مدرسه هاءِ اسڪول ميرپورخاص (41-1940).
ميٽرڪ: 1948ع (بمبئي يونيورسٽي).
ايل.ايل.بي: شاهاڻي لا ڪاليج لاڙڪاڻو (يونيورسٽي آف سنڌ).
رانديون: ڪرڪيٽ، ٽينس، بيڊمنٽن ۽ شطرنج.
لکڻ جي شروعات: گورنمينٽ هاءِ اسڪول لاڙڪاڻي ۾ پڙهائي واري وقت ۾ ئي ”ڪهاڻي“ لکڻ سان ۽ نور محمد هاءِ اسڪول واري زماني ۾ ”مضمون“ لکڻ سان.
پهرين ڇپيل ڪهاڻي: ”هو حر هو“ (هفتيوار ”طوفان“، حيدرآباد (1949).
ڊي جي، نيشنل ڪاليج حيدرآباد (42-1941).
بهاءُ الدين ڪاليج جهونا ڳڙهه (43-1942).
ڊي جي سنڌ ڪاليج ڪراچي.
شاهاڻي لا ڪاليج لاڙڪاڻو.
سماجي خدمت: بنگال جي ڏڪر دوران رضاڪاراڻي شرڪت ۽ خدمت (44-1943).
سنڌي ادبي سنگت ۾ سرگرمي: باني ميمبرن مان هڪ، جڏهن پهريون ڀيرو سنڌ مدرسي ڪراچي ۾ سنڌي ادبي سنگت جو ڪنوينشن سڏايو ويو، پوءِ تاج محمد ابڙي سان گڏجي لاڙڪاڻي ۾ سنگت جي شاخ قائم ڪيائين، نواز علي نياز، اياز قادري، هري دلگير، جمال الدين بخاري، انيس انصاري ۽ ٻيا ڪيئي مقامي ليکڪ ۽ ادبي دوست ساڻس گڏ هئا.
سچل اڪيڊمي ۾ سرگرمي: باني ميمبرن مان هڪ، جڏهن ان جي پهرين گڏجاڻي سندس ئي رهائشگاهه مخدوم منزل خيرپور ميرس ۾ ٿي. (60-1959).
ادبي گڏجاڻيون: سنڌي ادبي سنگت کان اڳ ترقي پسند اديبن جون گڏجاڻيون، جيڪي ليسلي ولسن هاسٽل (جناح ڪورٽس) ۾ ٿينديون هيون، انهن ۾ حصو ورتائين، حشو ڪيولراماڻي، ڪيرت ٻاٻاڻي، گوبند پنجابي، سوڀو گيانچنداڻي، رام پنجواڻي، شيخ اياز، عبدالستار شيخ، سائينداد سولنگي ۽ ٻيا اديب شامل ٿيندا هئا.
بين الاقوامي ڪانفرنس: ائفرو ايشين رائٽرز ڪانفرنس الماٽا (تڏهوڪي سويت يونين ۾ ) سيپٽمبر 1974ع ان ڪانفرنس ۾ فيض احمد فيض، ڪامريڊ سجاد ظهير، عطر سنگهه ۽ اتم به شامل هئا. (ان سانفرنس دوران ڪامريڊ سجاد ظهير دل جو دورو پوڻ سبب فوت ٿي ويو ۽ فيض صاحب سندس لاش سان گڏ دهلي هليو ويو. فيض جي غير موجودگي ۾ پاڪستاني وفد جي اڳواڻي ڪيائين).
نوڪري ڪيريئر: ايل. ايل. بي 1948ع ۾ لاڙڪاڻي ۾ پنهنجي ڀاءُ شمس الدين ابڙي سان گڏ وڪالت شروع ڪيائين.
51-1949ع تائين پوليس پراسيڪيوٽر، شهداد ڪوٽ.
52-1951ع لاڙڪاڻي ۾ وڪالت.
1952ع ۾ پبلڪ سروس ڪميشن سب جج ڪري چونڊيو.
24 آڪٽوبر 1952ع تي کپري ۾ پهرين مقرري، ان کانپوءِ سکر، شڪارپور، خيرپور ميرس، سجاول، ٽنڊي الهيار، حيدرآباد ۽ ڪراچي ۾ مقرريون ٿيون ۽ سيشن جج جي عهدي تائين پهتو.
78-1972ع سنڌ اسيمبليءَ جو سيڪريٽري.
80-1978ع ليبر ڪورٽ جو جج.
81-1980ع ميمبر فيڊرل سروسز ٽربيونل، اسلام آباد.
82-1981ع رجسٽرار سنڌ هاءِ ڪورٽ.
84-1982 ليبر ڪورٽ جو جج.
85-1984ع سنڌ اسيمبليءَ ۾ ٻيهر سيڪريٽري.
86-1985ع چيئرمين اينٽي ڪرپشن اينڊ انڪوائريز ونگ سنڌ.
رٽائرمينٽ: 10 اپريل 1986ع:
ڪهاڻين جا ترجما: روسي، جرمني، اردو ۽ انگريزي (پشوپاشا“ پنجابيءَ ۾).
سياست ۾: خاڪسار تحريڪ سان لاڳاپو.
عملي شرڪت: شروع کان وٺي سنڌ هاري ڪاميٽي ۽ لاڳاپيل پورهيت تنظيمون (شاگرديءَ جي زماني کان وٺي ڪامريڊ حيدر بخش جتوئيءَ جي وفات تائين لاڳيتو هاري ڪاميٽيءَ سان دلچسپ- ۽ عملي سهڪار).
ڇپيل ڪتاب:
1. ”پشوپاشا“ (افسانن جو مجموعو) چار ڇاپا. (سڀ کان پهرين ”زندگي پبليڪيشن“ حيدرآباد پاران 1959ع ۾ حميد سنڌيءَ شايع ڪيو).
2. ”جمال ابڙو ڪهاڻيون، مضمون، شخصيت“، سنڌ ثقافت کاتو 1992ع.
3. آتم ڪهاڻي (چئن ڀاڱن ۾).
- ”ڏسي ڏوهه اکين سين“
- ”اونهي ڳالهه اسرار جي“
- ”ٿوهر ۾ ڳاڙها گل“
- ”ايندو نه وري وڻجارو“
4. حسن ڪارڪردگي جو صدارتي ايوارڊ 1994ع.
وفات جي تاريخ: 30 جون 2004ع
جمال ابڙي صاحب جي لکڻي جو هڪ انداز
الطاف شيخ تي مون هميشه رشڪ ڪيو آهي ته هو ڪيئن سفرنامن ذريعي مسلسل ترقي پسند ادب ڏيئي رهيو اهي ترقي پسند ادب تي ڪنهن وڏي جگادري قسم جي اديب جي نڪي هڪ هٽي آهي ت نه ئي ميراث نه وري ڪو افلاطوني فلسفو اهي جنهن تي ڪنهن خاص گروه جو يا ڪنهن آئيديالاجي جو ٺپو لڳل هجي بس سڌو سنئون معلوماتي ادب جو سوچڻ تي مجبور ڪري بهتري لاء چاهنا پئدا ڪري ان لاء راهون کولي ان کان وڌ ترقي پسند ادب ڪهڙو چئبو ان ڪسوٽي تي الطاف شيخ جو ڏنل ادب نج سون ثابت ٿيندو سندس نگاهه تمام گهري خلوص واري ڇند ڇاڻ وااري ميٺاڄ ۽مزاح واري ڀلائي ۽ برائي جون آنڊا گجيون ڪڍڻ واري ۽ پيار سان _ڏاه ۽ ڏس ڏيڻ واري آهي ڪو دور هوندوهو جو ڪيئي کنڊ کائي مجنو ن ٻر کان ٻاهر نڪري ترقي پسند جو ٺپو هڻائي هنبوڇيون هڻندا وتندا هئا نه علم نه ڄاڻ نه مسئلن تي نظر نه عوام سان ڳوڙهي وابستگي نه ايثار جو جذبو پنجاه سٺ واري ڏهاڪي ۾ حقيقي ترقي پسند ته وڃي جيلن ۾ پيا يا عذاب کائي ماريا ويا پوء مڪو متو هٿراڌو ليڊر پسند شهرت پسند *۽ناماچار پسند ڄامڙن جو جي پيداوار اڄڪلهه جا ڌاڙيل يا خوشامد سرڪاري صلاحڪار آهن لفاظي ۽ نعري بازي ڪري پيسا ڪمائيندڙ وڃي ليڊري ۽ صلاحڪاري کي پهتا انهن جا ڪيئي نمونا ڪي مهذب ڪي بڪواسي ڪي چرچائي مقصد سڀني جوهو سرڪا ر سان سنمک ٿيڻ ۽ ماڻهن ۾معتبر بنجڻ سچو ترقي پسند ۽ انقلابي ٿيڻ سندن پهچ کا ن ٻاهر هو ڇو ته انلاء قرباني ڏيڻي ٿي پوي انلاء سولو بنهه آسان طريقو ايجا د ڪيائون ته مذهب ۽ الله جي نالي گهٽ وڌ ڳالهايو هڪدم ترقي تي ۽ جي ڪنهن سرڪاراي کاتي يا سپاهي کي هيسائن لاء مٿس جلهه ڪيو يا ڪنهن شريف جي _ڏاڙهي پٽ ڪيو ته توها ن انقلابي آهيو انهي دور ۾ ۾مولوي نذير جا انقلابي ٽوٽڪا ڏاڌا مقبول ٿيا مولوي صاحب لٺ کنيو ڪليڪٽر ۽ انجنيئر کاتي ۾ ماڻهن جا لانڍ وٺيو ڪم ڪرائيندو ٿي ويو ٻئي پاسي ڪامريڊ عبد القادر حيدر بخش ڪامريڊ سوڀو گيانچنداني ۽ رسول بخش پليجو جهڙا سمجهدار ورڪر ورهين جا ورهه جيلن ۾ پيڙهبا رهيا شيخ اياز جهڙو نج اديب پيارو ماڻهو پڪاري اٿيو ته سچ وڏو ڏوهاري آهي سنڌڙي تنهن جو نانء ورتو ڄڻ ڪاري تي پير پيو ٻاٻري ڪنڊي تي هلي رتو ڇاڻ ٿي وڃي جيل جو واسي ٿيو هن صدي جو ههڙو عظيم اديب ۽ انسان به اهو مقام پائي نه سگهيو جيڪو ٻيا سڌڙيا پائي ويا مٿيان سڀ عظيم ترقي پسند اڄ تائين لعن تعن جو شڪارآهين اها وڏي سرڪاري چال هئي جا اسين سمجهي ڪونه سگهيا آهيو ن اهڙيون قداور شخصيتون مشڪل سان پئدا ٿينديون اهن قادر بخش نظاماڻي وڃي لنڊن وسايو جمال الدين بخاري چريو ٿي مري ويو
اڄ لاڙڪاڻي پريس ڪلب تان سندس نالي جي تختي لاٿي وئي برڪت آزاد گمنامي گوشه نشيني ۾ گهاري رهيو آهي محترم ابراهيم جويو هڪ مثالي ڪردار آهي جنهن کي مان ۽ اياز ڪرائسٽ چوندا آهيون
هند ويل ساٿين جو ذڪر ڪري پاڻ کي ٻوهي ۾ وجهڻ وارو مان نه آهيان ڪامريڊ غلام محمد لغاري بک ڏک ۾پاڻ کي غريب هارين جو ساٿاري بنايو ويٺو هوندو هو خالي هٿين ويوهليو تاج صحرائي انگريز ن جا جيل ڪاٽي اڄ به بيابان پيو جهاڳي آزادي کانپوء ادب جي ميدان ۾ پختو ۽ جاکوڙي محنت جو سهرو ڊاڪٽر نبي بخش ڊاڪٽر غلام علي الانا مرحوم حسام الدين ۽ علي محمد راشدي تي آهي انهن کي بڻ بنياد نه بنايوسين ته يتيم ٿي وينداسين انهن نئون رخ ڏنو انهي کان ڪو انڪار مورکپائي آهي ڪن جوانڙن جو چوڻ آهي ته انهن صاحبن تخليقي ادب نه ڏنو اهو بحث طلب مسئلو آهي انهن پهاڙ جهڙين هستين تي بحث ڪرڻ آهي جبل سان مٿو هڻڻ مٿي ذڪر ڪيل صاحبن کي ترقي پسند اديب ئي چئبو اهي صاحب توڙي ڪاڪوڀيرو مل ۽ ڪشنچند بيوس انهن جا نالا نه کڻان ها ته پاڻ کي ڪڏهن به معاف نه ڪيان ها.
ترقي پسند ادب جو بڻ بنياد وجهندڙ آهن اها ٻي ڳالهه آهي جو مٿن ڪڏهن عتاب نازل نه ٿيو هميشهه معزز رهيا انهي جو اهو سبب ڪونهي ته انهن مزاحمتي ادب پيش نه ڪيو پوء ائين ڪونه چئبو ته ترقي پسند ادب صرف مزاحمتي ادب آهي پوء ته والٽ وٽمئن جهڙو اديب به چيو ٿو ته ويٺو آهيان ۽ ماٺ ڪري ويٺو ڏسان به معيارکان ڪري پوندو يا ملٽن چيو جي ماٺ ۾ اهن ۽ ترسيا پيا ـآهن سي به ڪرت سان آهن سچل سائين چيو ماٺ ڪيا ن ته مشرڪ ٿيان ڪڇان ته ڪافر سڀني عظيم انسانن جي سوچ هڪ ٿيندي آهي ٻيو ته اڄڪلهه ائين سمجهيو ويو آهي ته اديب دانشور آهي ائين نه آهي اديب ته سونهن پسي وٺي ٿوان جي جهلڪ ٻين کي وٺرائي ٿو اڄ جنهن صاحب جي ڪا تخليق اخبار ۾ ڇپجي ٿي ته هو اديب يا دانشور ٿيو وڃي ما ن پاڻ لاء اعلان ٿو ڪيان ما ن دانشور ڪونه اهيان اسان علم جي راه جا پانڌيئڙا اهيون شل الله علم زياده ڪري.
ها ڊاڪٽر نبي بخش شيخ اياز رسو ل بخش پليجو محمد ابراهيم جويو سوڀو گيانچنداني وڏا اديب ۽ دانشور آهن ڇو ته هو عالم ۽ اسڪالر به اهن سچو اديب اهو ئي آهي جيڪو عوام جي آواز ۽ ضمير بنجي سند ن جدوجهد جو ساٿاري هجي ۽ عوامي تحريڪن کي صحيح لاڙا ڏي ڪجهه ڏينهن اها گونج ٻڌڻ ۾ آئي ته جيڪو سٽ لکي ٿو سو اديب هاڻي ڏيو منهن هر بندش کان آزاد جانسن لکيوته ڊڄو ان ڏينهن کان جڏهن جاهل کي لکڻ اچي ويندو الحمد الله هاڻ اهو رجحان ختم ٿيو آهي هاڻ وري ٻيو چوٻول ٿيو آهي ته هر اديب لٺڙيو هئڻ گهرجي امر جليل چوي ٿو ته ڌاڙيل سان منهن به اديب ڏين ڀائي ڏاها ٿيو پوء ته هاري هر ڦٽو ڪري پورهيت مترڪو ڇڏي ڪامورو نوڪري ڇڏي ٻيلي هرڪو پنهنجي،وت آهر دائري ۾ ڪم ڪندو ته هو اتي لاڀائتو ٿيندو ادب ۽ ترقي پسند جو مقصد فوجي هئڻ نه آهي هو سڀ ڪجهه هوندي به اديب هوندو آهي
مون ڳالهه پئي ڪئي الطا ف جي سفرنامن جي سفرناما ٻيا به گهڻا لکيا ويا پر انهن مان پڏڻ پائي ۽ ذات جو اظها ر ٽيڪا پيو ڏئي الطاف ۾ اها ڳالهه ڪونهي هو اجايو عالماڻو اظهار ڪونه ٿو ڪر ي هو ٻين ماڻهن جون اوڻايون خوبيون چڱي طرح سان جاچي پرکي پنهن جا نتيجا ڪڍي اسانکي ٻڌائي ٿو معمولي موضوع مان اهڙا سبق ٿو ڏيئي جو واڄٽ وڄيو وڃن سندس ڪجهه ڪاڪوسن بابت پڙهي ڏسو پوء چئو ڪپاٽ کلي وڃن ٿا يا نه الطاف هڪ منفرد ليکڪ آهي هو منهنجي ديرينا دوست گل محمد جو فرزند آهي ڊاڪٽر نبي بخش هڪ گڏه تي معلوماتي ڪتا ب لکي ته شيخ صاحب ڪاليجي زماني ۾ ئي ماکي جي مک تي اهڙو معلوماتي ڪتاب لکي ڇپائي ڇڏيو ان بعد ماڪوڙي ۽ ڪوريئڙي تي پڻ شيخ صاحب نهٺو ٿور ڳالهائو ڳوڙهي سوچ رکڻ وارو خوش مزاج ۽ سچ جو ساٿاري هو سادي طبيعت ۽ آفيسري ۾ به گيڙو کاڌي جاڪپڙا پائيندو هو مون کي الطاف ۾ شيخ صاحب واريو ن جهلڪيون نظر اچن ٿيون سندس زور قلم اڃآ زياده آهي هن سڄي پٽاڻ جو مقصد آهي ته الطاف جون لکڻيون ترقي پسند ادب جو لاجواب حصو آهن
