راشد سومرو
سينيئر رڪن
ڊي اين اي ۽ ڊي اين اي ٽيسٽ
زرينا عباسي
حياتياتي سائنس ۾ ڊي اين اي جي ڳولا سائنس جي دنيا ۾ نوان گس ڏنا آهن. اڄ جي جينٽڪس، جينٽڪ انجنيئرنگ، بائيو ٽيڪنالوجي، ماليڪولر بائلاجي ۽ اهڙيون هڪ ٻئي سان ويجهو تعلق رکندڙ سائنس جون ٻيون ڪيتريون ئي شاخون صرف ۽ صرف ڊي اين اي جي چؤگرد ڦرن ٿيون. ڪلوننگ (Cloning) جهڙي ڪارنامي ته عقل دنگ ڪري ڇڏيو آهي. يعني اڄ خود انسان چاهي ته پاڻ پنهنجي مرضيءَ سان هڪ انسان جو هوبهو نقل تيار ڪري سگهي ٿو.
ڊي اين اي (DNA) هڪ ڪيميائي مادو آهي، جنهن کي ڊي آسڪيرائبوز نيوڪلڪ ائسدڊ (Deoxyribose nucleic acid) سڏجي ٿو. هن دنيا ۾ جيترا به جاندار آهن پوءِ هي هڪ سيل جا هجن يا گهڻن سيلن جا ٺهيل هجن. اهي ٻوٽا هجن يا جانور هجن. سمورا سيلن جا ٺهيل آهن. بلڪل ائين جيئن ڪوبه گهر هزارين سرن مان ٺهي ٿو.هر سيل جي وچ ۾ هڪ نيوڪلس ٿئي ٿو، جنهن کي سيل جو مرڪز به سڏجي ٿو. ان سيل جي مرڪز ۾ ڌاڳي نما ڪروموسومز ٿين ٿا جن ۾ ڊي اين اي هوندو آهي.
ڊي اين اي جي بناوٽ ٻن لڙين تي مشتمل هوندي آهي ۽ اهي ٻئي لڙيون جي چوٽيءَ وانگر هڪ ٻئي سان وڪوڙيل هونديون آهن. ڊي اين اي جي بناوٽ جا ٽي بنيادي جزا آهن، جنهن مان پهريون نائٽروجن بيسز آهي، جيڪو ٻن قسمن جو آهي هڪ پيورين (پيورين جا وري ٻه قسم آهن، ايڊنن ۽ گينن) ۽ ٻيو پرمئڊين (پرمئڊين جا ٻه قسم آهن، سائوٽسين ۽ ٿائمنس)، ان کان علاوه ٻئي نمبر تي شگر، جيڪا ڊي آڪسيرائبوز هوندي آهي ۽ فاسفيٽ ان جو ٽيون جزو آهي. ڊي اين اي جيئن اڳ چئي آياسون ته هميشه پاڻ ۾ چوٽي جي شڪل ۾ ملن ٿا. جنهن کي ڊبل هيلڪس (Double Helix) يا ٻٽو وڪڙ به سڏجي ٿو. هن عمل ۾ هر ايڊينن + ٿائمن سان ۽ هر سائٽوسين + گينن سان جوڙو ٺاهي ٿي، اهي نائٽروجن بيسز وري شگر، جيڪا پينٽوز هوندي آهي، ان سان ڳنڍيل هوندا آهن ۽ شگر وري فاسفيٽ سان مليل هوندا آهن. اهڙيءَ طرح اهي ٽئي جزا يعني نائٽروجن بيسز + شگر + فاسفيٽ پاڻ ۾ ملي ڊي اين اي جي هڪ ڪڙي ٺاهن ٿا، جنهن کي نيو ڪلوٽائڊ سڏجي ٿو، ڊي اين اي جون اهڙيون ڪيتريون ئي لڙيون سيل جي مرڪز ۾ موجود هونديون آهن.
ڊي اين اي جي خاص ڪمن مان هڪ ڪم اهو آهي ته ڊي اين اي اَڍَ (heredity) وارين سمورين خاصيتن کي هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين منتقل ڪري ٿو. هڪ هاٿيءَ جو ٻچو هاٿي جهڙو، هڪ ڀولڙي جو ٻچو ڀولڙي جهڙو يا هڪ انسان جو ٻچو، انسان جهڙو آهي ته فقط انڪري جو ڊي اين اي والدين جون خاصيتون پيدائش دوران نئين پيدا ٿيندڙ ٻار ڏانهن منتقل ڪري ٿو. ان کان علاوه ڊي اين اي سيل جي اندر عضون جي اندريان پوري جسم اندر ٿيندڙ سمورن عملن کي ڪنٽرول ڪري ٿو. ڊي اين اي واڌ واري عمل کي به هلائي ٿو.
ڊي اين اي ٽيسٽ ڇا آهي؟
جيئن اسان اڳ ۾ ذڪر ڪري چڪا آهيون ته سائنس جي ترقي انساني عقل کي دنگ ڪري ڇڏيو آهي. انسان جي ٺهڻ، ان جي ڄمڻ ۽ بعد ۾ هن دنيا اندر رهندي، هن جي روين متعلق سائنسي تحقيق جا نوان رُخ سامهون آيا آهن. اڄ اسان ڄاڻون ٿا ته نه صرف انسان پر هر ساهه وارو هڪ سيل يا گهڻن سيلن جو ٺهيل آهي. اسان جا عضوا، اسان جو ماس، اسان جا هڏا ۽ هر هڪ جسماني شئي سيل Cell (گهرڙي) جي ٺهيل آهي ۽ سيل زندگيءَ جو بنيادي جزو آهي. هيءَ ڳالهه به اسان اڳ ۾ ڪري آيا آهيون ته گهرڙي جي وچ ۾ هڪ مرڪز هوندو آهي، جنهن ۾ موروثي ڌاڳا (ڪروموسومز) هوندا آهن. اهي ڪروموسومز يا موروثي ۽ ڌاڳا جاندارن جي سيل ۾ مخصوص ۽ مقرر تعداد ۾ هوندا آهن، انهن جي تعداد ۾ گهٽ وڌائي ڪنهن نه ڪنهن نقص جو سبب هوندو آهي. جيئن انساني سيل اندر انهن موروثي ڌاڳن جو تعداد جوڙن جي صورت ۾ 32 ۽ ايڪٽوٽي جي صورت ۾ 46 هوندو آهي. اهي موروثي ڌاڳا والدين ۽ انهن جي ابن ڏاڏن جون وصفون انهن جي نئين نسل ڏانهن منتقل ڪندا آهن، ڇاڪاڻ جو انهن ۾ ڊي اين اي هوندو آهي. ”ڊي اين اي چڪاس“ يا ”ڊي اين اي ٽيسٽ“ بابت توهان اڪثراخبارن، فلمن يا ڊرامن ۾ ضرور ٻڌو هوندو ته ڪنهن جاچ کي مڪمل تسليم ڪرڻ لاءِ چيو ويندو آهي ته ڊي اين اي رپورٽ ڪرايو. تازو جڏهن سونامي جي تباهه ڪارين بعد هڪ ٻار جي زندهه ملڻ کان پوءِ گهڻا جوڙا ان جي دعويدار طور سامهون آيا ته اهو فيصلو ڪرڻ مشڪل ٿي ويو ته ٻار ڪنهن جو آهي ۽ ڪنهن کي ڏجي، تڏهن ان ٻار جي ڊي اين اي رپورٽ ڪرائي وئي ۽ ان جي آڌار تي ان جي صحيح ۽ حقيقي والدين جو پتو لڳائي ٻار انهن جي حوالي ڪيو ويو. ڊي اين اي ٽيسٽ ڪرائڻ سولو ۽ سستو ڪم ناهي. اسان جي ملڪ ۾ اها ٽيسٽ صرف ٻن وڏن شهرن ۾ ممڪن آهي نه ته گهڻن هنڌن تي اها سهولت ممڪن ئي ناهي.
ڊي اين اي رپورٽ اصل ۾ هڪ اهڙي ليبارٽري ٽيسٽ آهي، جنهن ۾ سادي نموني سان اسان سمجهي سگهون ٿا ته ٻن ماڻهن جي ڊي اين اي کي ڀيٽايو ويندو آهي. هڪ جهڙيون ڊي اين اي رپورٽ ٿيڻ جي صورت ۾ انهن ٻن ماڻهن جو پاڻ ۾ تعلق ثابت ٿي ويندو آهي. ڊي اين اي جي رپورٽ يا ٽيسٽ ڪرڻ لاءِ رت جي سيلن، پيدائشي جزن يا جسم جي تاندورن کي استعمال ڪيو ويندو آهي. انهن سيلن جي مرڪز ۾ موجوده موروثي ڌاڳن ۽ انهن ۾ موجود ڊي اين اي کي ڪڍيو ويندو آهي. ان کان پوءِ ڊي اين اي کي هڪ ائنزائم رستي ان ڊي اين اي کي 600 کان 700 ٽڪرن ۾ ٽوڙيو ويندو آهي. ڊي اين اي بناوٽ جي لحظ کان ٻن لڙين تي مشتمل هوندا آهن ۽ هر لڙيءَ جي پڇاڙي هڪجهڙي هوندي آهي. هر انسان جي سيل ۾ موجود ڊي اين اي جي لڙين جون پڇاڙيون مختلف هونديون آهن. ڊي اين اي کي ٽوڙڻ بعد هڪ ٻي ٽيڪنڪ جنهن کي اليڪٽرو فورسز سڏجي ٿو. ان رستي ڊي اين اي جي ٽڪرن کي سائز جي حوالي کان هڪ ترتيب ۾ رکيو ويندو آهي. ان کان ٻئي انسان جي رت وارن سيلن يا جسم جي ڪنهن به حصي مان حاصل ڪيل ڊي اين اي جي جزن کي پڻ اڳئين عمل مان گذارڻ کان پوءِ اهوڏٺو ويندو آهي ته ٻنهي انسانن جي ڊي اين اي جي لڙين جون پڇاڙيون پاڻ ۾ هڪ جهڙيون آهن يا نه، هڪ جهڙي بناوٽ هجڻ جي صورت ۾ ڊي اين اي ميچ ڏيکاريوويندو آهي ۽ هڪ جهڙي بناوٽ نه هجڻ جي صورت ۾ ڊي اين اي جي رپورٽ ميچ نه ڏيکاري ويندي آهي.
زرينا عباسي
حياتياتي سائنس ۾ ڊي اين اي جي ڳولا سائنس جي دنيا ۾ نوان گس ڏنا آهن. اڄ جي جينٽڪس، جينٽڪ انجنيئرنگ، بائيو ٽيڪنالوجي، ماليڪولر بائلاجي ۽ اهڙيون هڪ ٻئي سان ويجهو تعلق رکندڙ سائنس جون ٻيون ڪيتريون ئي شاخون صرف ۽ صرف ڊي اين اي جي چؤگرد ڦرن ٿيون. ڪلوننگ (Cloning) جهڙي ڪارنامي ته عقل دنگ ڪري ڇڏيو آهي. يعني اڄ خود انسان چاهي ته پاڻ پنهنجي مرضيءَ سان هڪ انسان جو هوبهو نقل تيار ڪري سگهي ٿو.
ڊي اين اي (DNA) هڪ ڪيميائي مادو آهي، جنهن کي ڊي آسڪيرائبوز نيوڪلڪ ائسدڊ (Deoxyribose nucleic acid) سڏجي ٿو. هن دنيا ۾ جيترا به جاندار آهن پوءِ هي هڪ سيل جا هجن يا گهڻن سيلن جا ٺهيل هجن. اهي ٻوٽا هجن يا جانور هجن. سمورا سيلن جا ٺهيل آهن. بلڪل ائين جيئن ڪوبه گهر هزارين سرن مان ٺهي ٿو.هر سيل جي وچ ۾ هڪ نيوڪلس ٿئي ٿو، جنهن کي سيل جو مرڪز به سڏجي ٿو. ان سيل جي مرڪز ۾ ڌاڳي نما ڪروموسومز ٿين ٿا جن ۾ ڊي اين اي هوندو آهي.
ڊي اين اي جي بناوٽ ٻن لڙين تي مشتمل هوندي آهي ۽ اهي ٻئي لڙيون جي چوٽيءَ وانگر هڪ ٻئي سان وڪوڙيل هونديون آهن. ڊي اين اي جي بناوٽ جا ٽي بنيادي جزا آهن، جنهن مان پهريون نائٽروجن بيسز آهي، جيڪو ٻن قسمن جو آهي هڪ پيورين (پيورين جا وري ٻه قسم آهن، ايڊنن ۽ گينن) ۽ ٻيو پرمئڊين (پرمئڊين جا ٻه قسم آهن، سائوٽسين ۽ ٿائمنس)، ان کان علاوه ٻئي نمبر تي شگر، جيڪا ڊي آڪسيرائبوز هوندي آهي ۽ فاسفيٽ ان جو ٽيون جزو آهي. ڊي اين اي جيئن اڳ چئي آياسون ته هميشه پاڻ ۾ چوٽي جي شڪل ۾ ملن ٿا. جنهن کي ڊبل هيلڪس (Double Helix) يا ٻٽو وڪڙ به سڏجي ٿو. هن عمل ۾ هر ايڊينن + ٿائمن سان ۽ هر سائٽوسين + گينن سان جوڙو ٺاهي ٿي، اهي نائٽروجن بيسز وري شگر، جيڪا پينٽوز هوندي آهي، ان سان ڳنڍيل هوندا آهن ۽ شگر وري فاسفيٽ سان مليل هوندا آهن. اهڙيءَ طرح اهي ٽئي جزا يعني نائٽروجن بيسز + شگر + فاسفيٽ پاڻ ۾ ملي ڊي اين اي جي هڪ ڪڙي ٺاهن ٿا، جنهن کي نيو ڪلوٽائڊ سڏجي ٿو، ڊي اين اي جون اهڙيون ڪيتريون ئي لڙيون سيل جي مرڪز ۾ موجود هونديون آهن.
ڊي اين اي جي خاص ڪمن مان هڪ ڪم اهو آهي ته ڊي اين اي اَڍَ (heredity) وارين سمورين خاصيتن کي هڪ نسل کان ٻئي نسل تائين منتقل ڪري ٿو. هڪ هاٿيءَ جو ٻچو هاٿي جهڙو، هڪ ڀولڙي جو ٻچو ڀولڙي جهڙو يا هڪ انسان جو ٻچو، انسان جهڙو آهي ته فقط انڪري جو ڊي اين اي والدين جون خاصيتون پيدائش دوران نئين پيدا ٿيندڙ ٻار ڏانهن منتقل ڪري ٿو. ان کان علاوه ڊي اين اي سيل جي اندر عضون جي اندريان پوري جسم اندر ٿيندڙ سمورن عملن کي ڪنٽرول ڪري ٿو. ڊي اين اي واڌ واري عمل کي به هلائي ٿو.
ڊي اين اي ٽيسٽ ڇا آهي؟
جيئن اسان اڳ ۾ ذڪر ڪري چڪا آهيون ته سائنس جي ترقي انساني عقل کي دنگ ڪري ڇڏيو آهي. انسان جي ٺهڻ، ان جي ڄمڻ ۽ بعد ۾ هن دنيا اندر رهندي، هن جي روين متعلق سائنسي تحقيق جا نوان رُخ سامهون آيا آهن. اڄ اسان ڄاڻون ٿا ته نه صرف انسان پر هر ساهه وارو هڪ سيل يا گهڻن سيلن جو ٺهيل آهي. اسان جا عضوا، اسان جو ماس، اسان جا هڏا ۽ هر هڪ جسماني شئي سيل Cell (گهرڙي) جي ٺهيل آهي ۽ سيل زندگيءَ جو بنيادي جزو آهي. هيءَ ڳالهه به اسان اڳ ۾ ڪري آيا آهيون ته گهرڙي جي وچ ۾ هڪ مرڪز هوندو آهي، جنهن ۾ موروثي ڌاڳا (ڪروموسومز) هوندا آهن. اهي ڪروموسومز يا موروثي ۽ ڌاڳا جاندارن جي سيل ۾ مخصوص ۽ مقرر تعداد ۾ هوندا آهن، انهن جي تعداد ۾ گهٽ وڌائي ڪنهن نه ڪنهن نقص جو سبب هوندو آهي. جيئن انساني سيل اندر انهن موروثي ڌاڳن جو تعداد جوڙن جي صورت ۾ 32 ۽ ايڪٽوٽي جي صورت ۾ 46 هوندو آهي. اهي موروثي ڌاڳا والدين ۽ انهن جي ابن ڏاڏن جون وصفون انهن جي نئين نسل ڏانهن منتقل ڪندا آهن، ڇاڪاڻ جو انهن ۾ ڊي اين اي هوندو آهي. ”ڊي اين اي چڪاس“ يا ”ڊي اين اي ٽيسٽ“ بابت توهان اڪثراخبارن، فلمن يا ڊرامن ۾ ضرور ٻڌو هوندو ته ڪنهن جاچ کي مڪمل تسليم ڪرڻ لاءِ چيو ويندو آهي ته ڊي اين اي رپورٽ ڪرايو. تازو جڏهن سونامي جي تباهه ڪارين بعد هڪ ٻار جي زندهه ملڻ کان پوءِ گهڻا جوڙا ان جي دعويدار طور سامهون آيا ته اهو فيصلو ڪرڻ مشڪل ٿي ويو ته ٻار ڪنهن جو آهي ۽ ڪنهن کي ڏجي، تڏهن ان ٻار جي ڊي اين اي رپورٽ ڪرائي وئي ۽ ان جي آڌار تي ان جي صحيح ۽ حقيقي والدين جو پتو لڳائي ٻار انهن جي حوالي ڪيو ويو. ڊي اين اي ٽيسٽ ڪرائڻ سولو ۽ سستو ڪم ناهي. اسان جي ملڪ ۾ اها ٽيسٽ صرف ٻن وڏن شهرن ۾ ممڪن آهي نه ته گهڻن هنڌن تي اها سهولت ممڪن ئي ناهي.
ڊي اين اي رپورٽ اصل ۾ هڪ اهڙي ليبارٽري ٽيسٽ آهي، جنهن ۾ سادي نموني سان اسان سمجهي سگهون ٿا ته ٻن ماڻهن جي ڊي اين اي کي ڀيٽايو ويندو آهي. هڪ جهڙيون ڊي اين اي رپورٽ ٿيڻ جي صورت ۾ انهن ٻن ماڻهن جو پاڻ ۾ تعلق ثابت ٿي ويندو آهي. ڊي اين اي جي رپورٽ يا ٽيسٽ ڪرڻ لاءِ رت جي سيلن، پيدائشي جزن يا جسم جي تاندورن کي استعمال ڪيو ويندو آهي. انهن سيلن جي مرڪز ۾ موجوده موروثي ڌاڳن ۽ انهن ۾ موجود ڊي اين اي کي ڪڍيو ويندو آهي. ان کان پوءِ ڊي اين اي کي هڪ ائنزائم رستي ان ڊي اين اي کي 600 کان 700 ٽڪرن ۾ ٽوڙيو ويندو آهي. ڊي اين اي بناوٽ جي لحظ کان ٻن لڙين تي مشتمل هوندا آهن ۽ هر لڙيءَ جي پڇاڙي هڪجهڙي هوندي آهي. هر انسان جي سيل ۾ موجود ڊي اين اي جي لڙين جون پڇاڙيون مختلف هونديون آهن. ڊي اين اي کي ٽوڙڻ بعد هڪ ٻي ٽيڪنڪ جنهن کي اليڪٽرو فورسز سڏجي ٿو. ان رستي ڊي اين اي جي ٽڪرن کي سائز جي حوالي کان هڪ ترتيب ۾ رکيو ويندو آهي. ان کان ٻئي انسان جي رت وارن سيلن يا جسم جي ڪنهن به حصي مان حاصل ڪيل ڊي اين اي جي جزن کي پڻ اڳئين عمل مان گذارڻ کان پوءِ اهوڏٺو ويندو آهي ته ٻنهي انسانن جي ڊي اين اي جي لڙين جون پڇاڙيون پاڻ ۾ هڪ جهڙيون آهن يا نه، هڪ جهڙي بناوٽ هجڻ جي صورت ۾ ڊي اين اي ميچ ڏيکاريوويندو آهي ۽ هڪ جهڙي بناوٽ نه هجڻ جي صورت ۾ ڊي اين اي جي رپورٽ ميچ نه ڏيکاري ويندي آهي.
انتظامي رڪن طرفان آخري ترميم:
