مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سوشل سائنس




آچر 7 جون 2009ع



· جسم اهو ساڳيو ئي هجي، پر حياتيون گهٽ ۾ گهٽ چار ڇهه هجن، اها آهي منهنجي ڊمانڊ قدرت کان. هڪڙي حياتي ته هجي مون کي منهنجا پنهنجا ڪارا ڪرتوت ٻڌائڻ ۽ لکڻ لاءِ، باقي پنج ڇهه حياتيون هجن ٻين جا ڪارا ڪرتوت ٻڌائڻ ۽ لکڻ لاءِ.

· بي اي جي انگريزي ڪورس ۾ اسان لاءِ هڪڙو ڪتاب هو، جنهن جو نالو هو سوشل هسٽري آف انگلينڊ. سنڌ ۾ اڄ تائين ان پائي جي سوشل هسٽري آف سنڌ نه لکي وئي آهي. منهنجا نه فقط افعال بڇڙا آهن ۽ نه فقط ڳالهائڻ به گندو آهي، پر منهنجو لکڻ اڪثر آپي کان ٻاهر هوندو آهي. سنڌ جي يونيورسٽين ۾ ٽي ڳالهيون عجيب آهن، هڪڙي ڳالهه ته اها آهي ته سنڌي ڊپارٽمينٽ وارا شاگردن کي سنڌي سيکارڻ بدران ”سنڌي ادب“ سيکاريندا رهيا آهن، بنا اهو سمجهڻ جي ته ڪنهن به ٻوليءَ جو ادب سيکاريو نه ويندو آهي، اديب قدرت جي پيداوار آهن ۽ دنيا جو ڪو به وڏو ماستر ڪو هڪڙو اديب به پيدا نٿو ڪري سگهي. سو سنڌي ڊپارٽمينٽن جي ماسترن (جيستائين هي هلن پيا) کي گهرجي ته شاگردن کي سنڌي اکرن ۽ سنڌي لفظن جا اچار سيکارين ۽ جيڪڏهن سنڌي لفظ اچارڻ ۾ تڪليف ٿئين ته انهن رٽائرڊ پروفيسرن جي مدد وٺن، جيڪي 1973ع ۽ 1974ع ۾ ٽي وي تي ڳ، ٻ، ڏ، ڃ ۽ ڄ جا اچار سيکاريندا هئا. يونيورسٽين بابت ٻي عجيب ڳالهه اها آهي ته جاگرافي ڊپارٽمينٽ جو نالو نشان نظر نٿو اچي ۽ جي هجي ها ته ڪنهن يونيورسٽيءَ ضرور ڪو اهڙو اٽلس (Atlas) ڇپايو هجي ها، جيڪو يورپ جي ڪنهن ملڪ ۾ ڇپيل ڪنهن ردي ۾ ردي ائٽلس جهڙو ته ضرور هجي ها. يونيورسٽين جي شاگردن کي اها خبر ئي ناهي ته ائٽلس ڪهڙي بلا جو نالو آهي ۽ جن ائٽلس ئي نه ڏٺو آهي، تن کي ڪهڙي ڄاڻ ته ڪهڙو ملڪ ڪٿي آهي، ڪهڙو جبل ڪٿي آهي، ڪهڙي ندي ڪٿي آهي.

· ڳالهيون ته سڀئي مزيدار آهن، پر سنڌ يونيورسٽي جي انهن ڊپارٽمينٽن جون ٿيسزون ڏسڻ وٽان آهن، جيڪي سنڌيءَ ۾ لکيل آهن. اوهان ڄاڻو ٿا ته ٿيسز ڪيئن لکبي آهي؟ اوهان ڪيئن ڄاڻندا جڏهن اهي پاڻ به نٿا ڄاڻن، جن اهي ٿيسزون لکيون آهن، جن انهن جا انٽرويوز ورتا آهن، جن هنن کي پاس ڪري هنن جون مانيون کاڌيون آهن ۽ جن انهن ڪئنڊيڊيٽس کان ماکيءَ جا شيشا ۽ اصل نج ڳوٺاڻو گيهه ورتو؟ سو اوهان ڪيئن ڄاڻندا؟ اوهان مهرباني ڪري ٻاهرين ملڪن جا ريسرچ مئگزين پڙهو. چڱو ڀلا اوهان پنهنجي يونيورسٽين جي ڪيمسٽري، فزڪس، اسٽيٽسٽڪس، باٽني، ايم بي اي، ايم پي اي ۽ ٻين انهن سائنس سبجيڪٽس جون ٿيسزون ڏسو، ڊيگهه ۾ وڃڻ جي ضرورت ناهي، انهن ٿيسزن جو فقط پهريون صفحو پڙهو، مٿان ئي مٿان لکيل هوندو آهي Placitum (پلئسيٽم) جنهن ۾ بلڪل کليل لفظن ۾ لکيل هوندو آهي ته ريسرچ ڪندڙ اهڙي ڪهڙي نئين ڳالهه ثابت ڪرڻ ٿو چاهي جا اڳي ثابت ٿيل ناهي، يا ريسرچ ڪندڙ اهڙي ڪهڙي ڳالهه غلط ثابت ڪرڻ ٿو چاهي، جا اڳي صحيح سمجهي ويندي هئي، اها هوندي آهي ٿيسز (ريسرچ) جي شروعات. هاڻ اوهان سنڌالاجي ۾ رکيل ٿيسزون ڏسو، هر هڪ ٿيسز جي شروعات ڏهن پندرهن صفحن جو تت اهو ئي هوندو (لکندڙ ڪهڙو به ٽارزن هجي) ته، ”مان ايم اي ڪرڻ کانپوءِ به پنهنجو پاڻ کي جهالت جي اوڙاهه ۾ سمجهندو هوس، انهيءَ جهالت جي اوڙاهه ۾ علم جي روشني نه هئڻ ڪري ان اوڙاهه ۾ گهپ اوندهه هئي، جنهن ۾ مان علم جي روشني حاصل ڪرڻ لاءِ چئني پاسي هٿوراڙيون هڻندو رهيس، اوچتو مون تي روشني جي لاٽ پئي ۽ مون مٿي نهاريو، اتي مٿي منهنجو محسن، منهنجو استاد، منهنجو پروفيسر ڊاڪٽر فلاڻو ٽارچ کنيو بيٺو هو، جنهن مون کي ٽارچ جي روشني ڏيکاري جهالت جي انهيءَ اوڙاهه مان ڪڍيو ۽ مون تي علم جا چار ئي طاق روشن ڪري ڇڏيا.“ اها نه ته ڪجهه اهڙي ئي قسم جي تمهيد/شروعات انهن سڀني ٿيسزن جي هوندي آهي ۽ پوءِ هوندا آهن حوالا ۽ بي تحاشا حوالا، جيڪي انهن پروفيسرن ۽ گائيڊن جي ڪتابن مان هوندا آهن، جن وٽ candidate جي ٿيسز بحث ۽ انٽرويو لاءِ وڃڻي هوندي آهي. ڪمال اهو آهي ته ڪنهن به ٿيسز ۾ اهو ڄاڻايل نه هوندو آهي ته اها ٿيسز ڪهڙي ٿيوري غلط ثابت ڪرڻ لاءِ لکيل آهي ۽ ڪهڙي اڳ غلط ثابت ٿيل ٿيوري کي صحيح ڪرڻ لاءِ لکيل آهي. ٻيو ڪمال اهو آهي ته انهن سڀني کي ڊاڪٽوريٽ جو خطاب عطا ٿيل آهي ۽ انهن مان ڪا هڪڙي ٿيسز به ڪنهن سلڇڻي استاد نه پڙهي آهي. ڪنهن جي ٿيسز جو عنوان آهي ته ”فلاڻو عظيم اديب هو“ ته ٻئي ٿيسز جو عنوان انهيءَ ساڳئي اديب بابت آهي ته ”هو اڃا به وڌيڪ عظيم ليکڪ هو“ ۽ ٽئين ٿيسز ۾ آهي ته ”هو اڃا به وڌيڪ عظيم ليکڪ هو“ آخر اها مشڪري ڇا جي آهي؟ سنڌالاجي ۾ پيل ڪنهن به ٿيسز ۾ اهو لکيل ناهي ته اها ٿيسز ڪهڙي نئين ڳالهه ٿي ثابت ڪري يا ڪهڙي اڳ ثابت ڪيل ڳالهه غلط ثابت ٿي ڪري.

· مشڪل هي آهي ته اوهان سنڌي ڳالهائيندڙن ۽ فقط سنڌي پڙهندڙن سان سنئون سڌو سچ ڳالهائيندي به ڊپ ٿو لڳي جو اوهان ڳالهه جو جواب ڳالهه سان ڏيڻ بدران سڌو پادر ۾ هٿ وجهندا آهيو. جا ٻولي ڳالهائڻ ۾ سولي هوندي سا ضرور انهن ٻولين تي چڙهت ڪري ويندي جنهن جا اکر ڳالهائڻ ۾ ڏکيا هوندا. اها معمولي ڳالهه به اوهان سمجهڻ کان ۽ مڃڻ کان انڪار ڪندا. ٻيون ڳالهيون جيڪي ڪرڻيون هيون سي وسري ويون. اخبار ۾ هڪ مزيدار خبر آهي ته هاڻ ٻارن کي مفت سنڌي ڪتابن سان گڏ سي ڊيز به ڏنيون وينديون، جيڪي جرمن حڪومت سنڌ صوبي تي مهرباني ڪيون آهن. پهرين انهن کان حساب وٺو انهن سنڌي ٽائپ رائٽرن جو، جن جو نالو ”المصطفيٰ“ هو ۽ جيڪي ٺهرائڻ لاءِ هڪ ٽولي يونيورسٽيءَ جي خرچ تي يورپ گهمي پوءِ اچي اهو ٽائپ رائٽر پاڪستان ۾ ٺهرايو هو ۽ تمام گهڻي واهه واهه کانپوءِ اهو ٽائيپ رائٽر قسطن تي به ڏنو ويو، ڪجهه ادارن کان زوريءَ خريد به ڪرايو ويو. ڪو هڪڙو ٽائپ رائٽر ڪنهن سنڌي اخبار به خريد نه ڪيو ۽ اهو ٽائيپ رائٽر ڪنهن سنڌيءَ جي گهر ۾ ڪنهن پراڻي ڪٻٽ مٿان يا ڀڳل ڇنل کٽ هيٺان يا ڪٻاڙين وٽ نظر اچڻ لڳو. اوهان ڏسجو ته اهي سنڌي ڪتاب ۽ سي ڊيون جيڪي جرمنيءَ وارا ڏيئي رهيا آهن، تن جو حشر سال ٻن ۾ ڇا ٿو ٿئي. اڳي يونيورسٽيءَ جا پئسا هئا ۽ هاڻي جرمنيءَ جا پئسا آهن، پر خانو خراب هر حال ۾ سنڌين جو ٿيو هو ۽ هاڻ به ٿيندو.

· يورپ ۽ آمريڪا ۾ رهندڙ سنڌين جا ٻار ڇا انگريزي ٻولي سمجهڻ لاءِ ڊاڪٽر الانا ۽ ساٿين کان سمجهاڻي وٺندا آهن؟ مان اوهان جو ليڊر نه آهيان، دانشور نه آهيان، ايڪس وائيس چانسلر نه آهيان، پر مان ته به اوهان کي چوان ٿو ته سڄي توجهه انگريزي ۽ انگريزي ۾ لکيل سائنسي ڪتابن تي ڏيو. نالو مون کي نٿو اچي پر هڪڙي ”شاهه“ مائي هئي جنهن وڏي فخر سان رجسٽرار آفيس ۾ مون کي چيو هو ته، ”اها اسان سنڌين لاءِ وڏي فخر جي ڳالهه آهي جو ڊاڪٽر الانا سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ٿيو آهي.“ مون جواب ڏنو ته، ”اها سنڌ يونيورسٽيءَ جي بدقسمتي آهي جو سنڌيءَ جو پروفيسر سنڌ يونيورسٽيءَ جو وائيس چانسلر ٿيو آهي.“ ان مائيءَ کي اها ڳالهه ۽ منهنجو نالو ياد هوندا.

· هن ليک ۾ بئلينس ڪونهي، پر مون ۾ بئلينس هو ڪڏهن جو هن ليک ۾ هوندو؟

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڊائس




اربع 10 جون 2009ع



· منهنجا دوست، محترم ۽ محترمائون، مان ڏسان پيو ته اوهان اسان انهن سڀني کي حيرت ۽ عجب سان ڏسي رهيا آهيون، جو اوهان کي يقين ۽ اعتبار آهي ته اسان جيڪي هن ڊائس يا اسٽيج تي ويٺا آهيون سي عقل ۽ سمجهه سان ٽمٽار آهيون ۽ اسان پنهنجو عقل ۽ سمجهه ضرور اوهان کي به ڏنو هوندو. اوهان جو خيال هوندو ته نتيجي ۾ اوهان به ڪجهه وڌيڪ عقلمند ۽ سمجهو ٿي ويا هوندا. منهنجا دوستو ۽ منهنجيون محترمائون، ۽ اهو اوهان جو خيال آهي ۽ بلڪل غلط خيال آهي. اسان جيڪي ٽوپيون ۽ اجرڪون پائي معتبر ۽ وڏا عقلمند ٿيا اوهان کان چار فٽ مٿي ڊائس يا اسٽيج تي ويٺا آهيون، سي به اوهان يقين ڪريو ته بلڪل اهڙا ۽ ايترا ئي بيوقوف آهيون، جيترا اوهان پاڻ آهيو.

· هي منهنجو پهريون ڀيرو آهي جو مان ڊائس يا اسٽيج تي چڙهيو آهيان ۽ مون کي هلڪڙو ڦلڪڙو ڳالهائيندڙ سمجهي سڀ کان پهرين مون کي وارو ڏنو اٿن ڳالهائڻ جو. هنن جو خيال آهي ته مان ضرور ڪو گند ڪندس جو اناڙي آهيان، اوهان مون کي غور سان ڏسو، مان اوهان کي اناڙي ٿو لڳان؟

· هي جيڪي اسٽيج يا ڊائس تي ايندا، سي هڪ ٻئي کي پڏائيندا. هڪٻئي جي ساراهه ڪندا. جيڪي به بلڊنگون، اسڪول، وغيره ٺهيا سي سرڪاري پئسن سان ٺهيا، پر اسٽيج ۽ ڊائس تي ڳالهائڻ ائين ڳالهائيندا، جيئن جيڪي مري ويا، تن اهي بلڊنگون ۽ اسڪول پنهنجن ذاتي پئسن مان ٺهرايا هئا. مون کي اڄ سرڪار وٽان ڏهه ڪروڙ وٺي ڏيو، اڌ مون کي ڪميشن کائڻ ڏيو ۽ سڀاڻي کان سڄي دنيا ڄاڻي ويندي ته حليم وڏو عقلمند هو، جنهن پنج ڪروڙن ۾ فلاڻو تعليمي ادارو ٺهرايو...! اڄ اهي ڏهه ڪروڙ ڏهه ارب ٿي ويا آهن. جنهن کي اسٽيج يا ڊائس چئبو آهي، سو ٺڳن جو ادارو آهي، جيڪي ان تي ويهن. انهن کي غور سان ڏسو، جنهن معتبر کي وچ ۾ پٽڪو پارائيندا سو سڀني کان وڏو کائڻ وارو هوندو، يا بيوقوف هوندو.

· بابر، اڪبر، همايون، شاهجهان، اورنگزيب ۽ محمود غزنوي، محمد غوري، علاءُالدين خلجي، انهن مان اوهان ڪڏهن ٻڌو ته ڪو حج تي به ويو يا عمري تي به ويو! ابدالي به نه ويو هو. سو پاڻ فقير ماڻهو ڇو منجهي پيا آهيون، محمود غزنوي سترهن ڀيرا گجرات ۾ سومناٿ تائين آيو، پر حج تي نه ويو. مان پڇان ٿو ڇو؟

· انگريزي اهڙي سهڻي ٻولي آهي، جو ان ۾ پاڻ اهو سڀ سمجهه لکيو وڃون، جيڪو سنڌي يا اردو ۾ لکون ته ڪوڙا کائون يا ڦاهي چڙهون پر ڪمال اهو آهي جو انگريزيءَ ۾ جيڪي وڻي، سو لکي ڇڏيو، پر اهو لکيل پڙهي اوهان کي مزو ايندو. ڪجهه ته ڪري ڏسو انگريزيءَ ۾ به! تمام سهڻا لفظ ۽ سٽون آهن انگريزي ۾، جن جو ترجمو سنڌي ڪريون ته پادر کائون، اهي به سنڌين جا.

· جيڪڏهن مان سنڌيءَ ۾ گجراتي ٻولي جي هڪ شعر جي معنيٰ لکي وڃان ته ڪو سنڌي رٽائرڊ وڏيرو جنهن هڪڙو اکر به سنڌي نه لکيو آهي، سو چوندو ته ”حليم ڇا ٿي پئي ها جيڪڏهن تو هڪڙو سنڌي شعر به لکي ڇڏيو هجي ها!“ منهنجو جواب هي آهي ته جيڪڏهن مان نالائق آهيان ته تون ئي کڻي پنهنجي لائقي ڏيکار! ڇپائي ڇڏ ڪو سنڌي شعر جيڪو توکي وڻي!“

· جيڪڏهن مان چاهيان ۽ منهنجي دل چئي به پئي ته دانش نالي جيڪو اردو شاعر هو، تنهنجو هڪڙو اردو جو تمام سهڻو شعر گجراتي ۾ لکي ڇڏيان، پر اوهان ڳالهه کي الائجي ڪيڏانهن وٺي وڃو! سو پهرين اڄ اردو وارو شعر ٻڌو ۽ پوءِ اوهان جو رويو ڏسي، گجراتي ۾ به لکندس. بوري، مارواڙي، ٿري، مينگهواڙ سڀيئي گجراتي ڳالهائيندا آهن ۽ مٺي زبان آهي، سنڌي اخبار ۾ جي اردو ۽ انگريزي لفظ ڇپجي سگهجن ٿا ته مارواڙي يا گجراتي لفظ ڇو نٿا ڇپجي سگهن؟ ڀائي مان ته لکندس، پوءِ ڀل گند ٿئي، مان ته بلوچي به لکندس ۽ فارسي به لکندس.

دو جوان دلون کان غم، دوريان سمجهتي هين

کون ياد کرتا هي، هچکيان سمجهتي هين

تم تو خود هي قاتل هو تم يه بات کيا جانو

کيون هئا مين ديوانه، بيڙيان سمجهتي هين

جڏهن ايتريون سوين، هزارين، لکين، ڪروڙين ۽ اربين عورتون ٺاهڻيون هيون، تڏهن ڀلا ضروري هو ڇا ته توکي به ٺاهي منهنجو مٿو رلائي ها؟ جيڪڏهن توکي نه ٺاهيو هجيس ها ته اڄ مان به ڪنهن ڪم جو ماڻهو هجان ها.

· ٽي چار سال اڳ مان پاڻ کي وڃائي ويٺو هوس، ڪو هوش نه هو، مون کي ڪا سمجهه نه هئي. مون کي اڄ ڪنهن ياد ڏياريو ته مان اڳي سٺو لکندو هوس ۽ هاڻ وري ڪجهه چڱو لکڻ لڳو آهيان، پر مون وٽ آهي ڇا، جنهن بابت مان چڱو يا خراب لکان! منهنجو ذهن خالي آهي. ڪالهه مون ڪنڀر صاحب جو مضمون ڏٺو، هو اڃا سنڌيءَ کان سنڌيءَ واريون ڊڪشنريون پيو ڏسي! ڪنڀر صاحب، اڳ جا ڀت هڻي سا هاڻ ديوار آهي، اڳ جيڪو وال هو سو هاڻ گز آهي، اڳ جا سهڻي هئي، سا هاڻ خوبصورت آهي، اڳ جا لوڻڪ هئي سا هاڻ ڪلفو آهي، اڳي جا ٿوم هئي سا هاڻ لهسن آهي، ڦاروان هاڻي فالسا آهن. جيڪا ڪسي سڏبي هئي سا هاڻي نالي آهي. جنهن مس سان اسان لکندا هئاسين سا هاڻ سياهي سڏبي آهي. جا تو ۽ مون لاءِ ماکي هئي سا هاڻ شهد سڏجي پئي بازار ۾، ۽ اهو اکر جيڪو انگريزي ۾ Yellow (ييلو) لکبو هو، سو رنگ ڦٽائي هئڊو ڪيئن ٿي ويو؟ دنيا بدلجي وئي، زمانو بدلجي ويو، سو هاڻ رئڻ پٽڻ ڇڏي انهن علم جي اڪابرن کي ڳچيءَ کان جهلي پڇو ته ”جڏهن توهان وٽ اکر ۽ لفظ بچائڻ جو طريقو نه هو ته اوهان اهي اکر (لفاظي) گڏ ڪرڻ واري مشڪري شروع ڇو ڪئي؟“ سنڌي لفظ ختم ٿي چڪا آهن ڪڏهوڪا ۽ هوش اوهان کي اڃا به فقط ايترو آيو آهي، جو اڃا پيا انهن مسخرن جون ڊڪشنريون ڏسو! مان اوهان کي هر هڪ مضمون ۾ ڪو سنڌي اکر ڏيندس، جنهن جو خانو خراب اوهان جي دانشورن ڪيو آهي، مان ته غريبڙو آهيان. رئڻ ڇڏيو ۽ پنهنجي حشر تي کلڻ سکو.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هِتان هُتان




ڇنڇر 13 جون 2009ع



. ”جنهن وٽ ڄاڻ ناهي، تنهن وٽ خيالن جا انبار هوندا آهن ۽ جنهن وٽ ڄاڻ آهي، تنهن وٽ ٿورڙا سوال هوندا آهن.“ اهي لفظ هڪڙي جپاني جا آهن.“

. ”مان ايترو ننڍو ناهيان جو سڀ ڪجهه ڄاڻان“ اهي لفظ جي ايم بيري جا آهن.

. بادشاهه چيو ”مان توکان هڪڙو سوال ٿو پڇان تون جواب ڏي“.

وزير چيو، ”سوال پڇو“.

بادشاهه چيو، ”مون سوال پڇي ڇڏيو“.

وزير چيو، ”مون جواب ڏيئي ڇڏيو“.

بادشاهه چيو” مون ڪجهه نه پڇيو“.

وزير چيو ”مون ڪو به جواب نه ڏنو“.

(نوٽ: هن ننڍڙي ڳالهه کي درگذر نه ڪريو. ان ۾ عقل آهي، سمجهه آهي، فهم آهي ۽ سوچ آهي، انهن لاءِ جن وٽ ذهن آهي ۽ جن جو لکڻ پڙهڻ سنڌي ٻوليءَ تائين محدود ڪونهي، اها آکاڻي مون ترجمو ڪئي آهي، هڪڙي ننڍڙي ڪتاب تان.

. ”جي تو پڇيو ته ”ميوزڪ ڇا آهي ته تون ڪڏهن به نه ڄاڻي سگهندين ته ميوزڪ ڇا آهي“. (لئي آرم اسٽرانگ).

. ٻار ته ٻار هو، سو درٻارين جي وچ ۾ چئي ڏنائين ته ”اڙي! بادشاهه کي ته ڪپڙا به پاتل ناهن!“ (اها آکاڻي پاڻ ننڍي هوندي پڙهي هئي، پر پاڻ کي اڃا تائين به سمجهه ۾ نه آيو آهي ته دنيا جا سڀيئي حڪمران لاهي پاهي بنا ڪپڙن جي پيا هلن! يا شايد پاڻ ان ٻار وانگي بي ڊپا نه آهيون، تمام گهڻي لفاظي ۾ وڏا ڪوڙ ڳالهائڻ، گشا هڻڻ، ڪوڙا واعدا ڪرڻ اگهاڙپ ناهي ته ٻيو ڇا آهي؟)

. هڪڙو ننڍڙو ڪتاب آهي، جنهن جو نالو آهي زين (ZEN). هي سڄو مضمون ان تي جڙيل آهي.

. ڏهه ورهه گهاٽن جهنگن ۾ ڳولهيندا رهياسين ۽ اڄ ڍنڍ جي ڪناري تي ٽهڪ پيا ڏيون!

. هيءُ سهڻو پوپٽ مٽيءَ جي ننڍڙي دڙي تي آرام سان ويهي ٿو، پر ماڻهو پنهنجي ئي ڪيل گند تي ماٺ سان نٿو ويهي.

. ”مون کي حيرت ٿيندي آهي، انهن ماڻهن تي جيڪي ڄاڻن چاهيندا آهن ته ڪائنات ڪيئن آهي ۽ ڇا آهي؟ جڏهن هنن کي پاڻ پنهنجن (شهرن جي) گهٽين جي به چڱي طرح ڄاڻ ناهي ۽ انهن ۾ ئي منجهيو پون“. (ووڊي ائلن).

. ”جي تون پنهنجو پاڻ کان آزاد آهين ته ٻيو توکي ڇا کپي“؟ ( آئنسٽين)

. ”پنهنجو وات بند رکي، هڪڙو لفظ ته اچاريو!“

. ”ڪنهن به ماڻهو“ جو وات ايترو وڏو ناهي، جو هو سڀ ڪجهه چئي ڇڏي“.

. ”اوهان پاڻيءَ تي تري سگهو ٿا؟ نه ته پوءِ ڪک اوهان کان بهتر آهي، اوهان هوا ۾ اڏامي سگهو ٿا؟ نه؟ ته پوءِ پکي اوهان کان بهتر آهي.

. ”ڪمپيوٽر اجايا آهن، اهي اوهان کي فقط جواب ڏيندا آهن“ (پئبلو پڪاسو)

. ”جڏهن عام ماڻهو“ کي ڄاڻ ملي ٿي ته هو سمجهو ٿيو وڃي ۽ جڏهن سمجهُو ماڻهو کي ڄاڻ ملي ٿي ته هو عام ماڻهو ٿيو پئي“.

. ”عام ماڻهوءَ“ کي عقل ملي ٿو ته هو عقلمند ٿيو وڃي ۽ عقلمند کي سمجهه اچي ٿي ته هو عام ماڻهو ٿيو پئي“.

(نوٽ: هن ترجمي ۾ مان ڪافي گند ڪري آيو آهيان، معافي)

. ”ماڻهو بحث ڪندا آهن، قدرت ڪم ڪندي آهي“. (وولٽيئر)

. ”هو وڻي ٿي ڇو ته وڻندڙ آهي“ (؟)

. ”جي اوهان گهڻي ئي گهٽائي هڪ ڪندا ته هڪ کي گهٽائي ڇا ڪندا؟“ (؟)

. ”خوابن جي معنيٰ بابت پاڻ حيران ٿيندا آهيون، جاڳندي ۾ جيڪي ڏسندا آهيون ان بابت پاڻ حيران نه ٿيندا آهيون.“

. ”پنهنجي ذهن جي گهوڙي کي لغام ڏي“. (ڊائيو جينز)

. ”مون وٽ ڪجهه ناهي چوڻ لاءِ، اها منهنجي شاعري آهي“ (جان ڪيچ)

. ”استاد ته در کوليندا، داخل ته اوهان پاڻ ٿيندا“. (؟)

. ”پوڙهن جي قدمن جي نشانن تي نه هلو، اهو حاصل ڪريو جيڪي هنن حاصل ڪيو.“ (بئشو)

. ”جيڪڏهن ڪو غريب تنهنجي در تي اچي ته تون هن کي ڇا ڏيندي؟“ ”ڪجهه نه، هڪ ٻئي سان هن کي ڪجهه نه کپي“. (زين مونڊو)

. ”ڳالهائڻ ۽ خاموشي ٻئي هڪ ٻئي سان زيادتيون آهن“. (؟)

. ”هوا جو رنگ ڪهڙو آهي؟“ (؟)

. ”اک کان وڌيڪ ضروري هٿ آهي“. (؟)

. ”جا وڻي تنهنجو مقابلو ان سان ڪريو جا نه وڻي اها آهي ذهني بيماري“. (؟)

. هندستان تي هندستان نالو پوءِ پيو جڏهن اليگزينڊر آيو، تنهن کان اڳ هندستان جو نالو ڇا هو؟ ۽ هندستان ۾ پهرين هندو آيا هئا يا مسلمان؟ هندن کي مسلمان ڪنهن ڪيو؟ يا هندو مسلمانن جي اچڻ کان اڳيئي مسلمان هئا؟ مهاڀارت ڇا هو؟ جيڪڏهن افغانستان مهاڀارت جو حصو نه هو ته ان کان اڳ افغانستان جو نالو ڇا هو؟ جيڪي ڪالهه مسلمان ٿيا آهن سي هاڻ پاڻ تي ماڻهو کلائڻ لڳا آهن.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنهنجو اچڻ!




خميس 18 جون 2009ع



· جيڪي ڪجهه سنڌ صوبي ۾ رهندڙ سنڌي ماڻهن پنهنجين ذاتين جي باري ۾ لکيو آهي، سو اوهان غور سان پڙهو، هڪ ڀيرو نه، بلڪه هزار ڀيرا ۽ اوهان محسوس ڪندا ته اوهان جي ذهن ۾ نئين سنڌ صوبي جي هڪ عاليشان ”مختصر تواريخ“ ٺهي ويندي. اهڙي عاليشان جيڪا قابلِ اعتبار ۽ قابلِ اعتماد هوندي. اڳي مان انڌو هوس تنهن ڪري سنڌي اخبارون نه پڙهندو هوس ۽ اڳي مان ٻوڙو هوس تنهن ڪري سنڌي ماڻهن جو ڳالهائڻ نه ٻڌندو هوس. ٽي چار مهينا ٿيا آهن، جو مون کي اخبارن مان ڄاڻ پئي آهي ته هر هڪ سنڌي پنهنجو پاڻ ۾ هڪ ”مختصر تواريخ“ آهي جو هنن مان هر هڪ ڄاڻي ٿو ته سندس وڏا ۽ انهن جا به وڏا ۽ انهن وڏن جا به وڏا سنڌ ۾ ڪٿان آيا هئا. سنڌين جي انهيءَ جوڙيل سندن ذاتين جي ”مختصر تواريخ“ جي اوهان چاهيو ته فقط هڪ سٽ ۾ لکي سگهو ٿا ۽ اها جادوئي سٽ آهي ته ”سنڌ صوبي ۾ رهندڙ موجود سڀئي سنڌي يا غير سنڌي ذاتيون سنڌ صوبي ۾ عربستان مان آيون آهن.“ سنڌ صوبي ۾ رهندڙ ڪا هڪڙي به سنڌي يا غير سنڌي ذات دنيا جي ڪنهن به ٻئي ملڪ مان نه آئي آهي. هر هڪ ذات سعودي عرب ۽ عربستان ۾ لائين ۾ بيٺل هئي. سنڌ صوبي ۾ داخل ٿيڻ لاءِ ته جيئن اڳئين لائين سنڌ ۾ داخل ٿئي ته پوءِ هو به داخل ٿئي. اها مون ڪئي آهي. ”تمهيد“ جنهن کي اوهان ”ديباچو“ يا ”ٻه اکر“ به چئي سگهو ٿا. هاڻ ٿو ٻڌايان ته مان سنڌ ۾ رهندڙ سنڌي ماڻهن جي پنهنجي زباني سندن ذاتين جي ”مختصر تواريخ“ جا پڙهي، هو پاڻ به خوش ٿيندا ۽ اوهان به گد گد ٿيندا.

· اوهان هندن جو ڌرمي ڪتاب ارٿ شاستر پڙهيو آهي؟ ضرور پڙهيو هوندو، جو اوهان پڙهاڪو مشهور آهيو. مون ان جون ٻه چار پئراز پڙهيون هيون. پهرين ڪجهه نه هو، چوڌاري دونهاٽيل هو، ڪو به رنگ نه هو، ڪجهه اهڙي نموني جي شروعات هئي انهن پيراز جي، جيڪي مون پڙهيون. اهو ڪتاب منهنجو دوست مير مظفر ٽالپر ڪئناڊا کڻي ويو، پر اها هڪ سٽ مون لاءِ، اوهان لاءِ ۽ سنڌ جي مختصر تواريخ لاءِ ڪافي آهي. سنڌ ۾ ڪجهه نه هو. بلڪل خالي هئي، نه ڪو پکي هو، نه ڪو جانور هو، نه ڪو ماڻهو هو، نه ڪو جيت هو، مطلب ته ڪجهه نه هو، ڇو؟ ڇو ته دنيا سڄي ۾ جيڪي به ماڻهو جيت پکي هئا، سي سڀيئي عربستان ۾ گڏ ٿيل هئا ۽ لائينون لڳائي رهيا هئا سنڌ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ. سو سنڌ بلڪل خالي هئي، ڳالهه ته ڊگهي ٿي ويندي، پر لکڻ به ضروري آهي جو آخر مان به ته ليکڪ آهيان. دنيا ۾ جيڪي به سنڌي هئا، سي سڀيئي عربستان ۾ گڏ ٿي بس فقط سنڌ ۾ داخل ٿيڻ لاءِ آتا هئا. ڪمال هي به آهي ته عربستان ۾ عرب به نه هئا، جيڪي انهن گڏ ٿيل سنڌين کي سمجهائين ته عربي ۾ گ ناهي، تنهن ڪري ذات منگي ٺيڪ طرح لکو، عربي ۾ ڙ به ناهي سو ابڙو به خيال سان لکو ۽ عربي ۾ چ به ناهي، سو چچ نامي جي ڳالهه متان ڪريو. پر اهي ڳالهيون اجايون آهن، ڇو ته سنڌين مطابق دنيا ۾ سڀ کان پهرين ٻولي سنڌي ٺهي هئي، جا عربستان ۾ گڏ ٿيل سنڌي پاڻ ۾ ڳالهائيندا هئا ۽ ان وقت تائين عربي، بلوچي، بروهي، پشتو، گجراتي، مارواڙي وغيره ايجاد نه ٿيون هيون، جو اڃان سنڌ جا محقق سنڌ ۾ نه پهتا هئا.

· هي ته هئا دنيا، جهان ۽ ڪائنات جي ماضي، حال ۽ مستقبل جا سنڌي جيڪي عربستان ۾ گڏ ٿيل ان گهڙيءَ جو انتظار ڪري رهيا هئا ته عربستان جا دروازا کلن ته سڄي دنيا ۾ پکڙجي وڃن ۽ علم، ادب، ٻولي، سائنس، آسمان، چنڊ، تارن ۽ ڪائنات تي تحقيقات ڪري وڏا سائنسي ڪتاب لکن. ان زماني ۾ ڏکڻ ايشيا (هندستان، مهاڀارت) جو ڪهڙو حال هو؟ ڇو ته دنيا جا سڀئي سنڌي عربستان ۾ هئا، تنهن ڪري ڏکڻ ايشيا بلڪل اهڙو پوٺو هو، جنهن ۾ نه ڪو ماڻهو هو، نه ڪو ڇيڻو هو، نه ڪو ٻڪر هو، نه ڪا رڍ هئي. مطلب ته بلڪل خالي هو. اوچتو جو عربستان جا دڳ کولي قدرت سنڌين کي چيو ته ”سڄي هندستان بلڪه دنيا ۾ پکڙجي وڃو ۽ سائنس کي ترقي وٺايو. سو هڙئي سنڌي هندستان ۾ پکڙجي ويا. اهو معجزو هو جو جن کي عربي ٻولي جي هڪ سٽ جي معنيٰ به نه ايندي هئي سي عربي ڪتابن جا سنڌي ۾ ترجما ائين پڙهي ويا، جيئن انهن ترجمن ۾ ڪا خامي يا نقص جو سوال ئي نه هو. بس، بس ثابت ٿي ويو ته سڄي هندستان بلڪه ڪائنات ۾ سڀ کان پهرين سنڌي ماڻهو ڇائنجي ويا. اهي سڀئي ماڻهو عرب نسل سڏائڻ لڳا آهن ۽ پوءِ به چوندا آهن ته ”اسان سنڌي آهيون.“ چئو ته عرب آهيون ۽ هتان نڪرو ٻاهر، يا چئو ته سنڌي آهيون. مان سمجهي نٿو سگهان ته اوهان کي سچ ڳالهائڻ ۽ سچ مڃڻ ڇو نه ٿو اچي؟ منهنجو پيءُ بروهي هو، منهنجي ماءُ سومري هئي، منهنجو نانو عبدالله خان سومرو خيرپور ناٿن شاهه کان اچي حيدرآباد ۾ الهندي ڪچي ۾ سيٽل ٿيو هو، جنهن کي اڄ گاڏي کاتو چوندا آهن. ڪنهن زماني ۾ حيدرآباد ۾ سنڌ هوٽل کان وڏي هوٽل سنڌ زميندار هئي جيڪا منهنجي وڏي مامي محمد حسن جي هئي. منهنجو ٻيو مامو الله ڏتو سومرو هوٽل فاران جو مالڪ هو. هاڻ سندس پٽ اختر آهي، جيڪو منهنجو ماروٽ آهي. سنڌي سفرناما لکندڙ الطاف شيخ منهنجي ماروٽ جو پٽ آهي، سو مان آهيان بروهي ۽ امان هئي سومري. جيڪڏهن اوهان جي ماءُ پيءُ مان ڪو هڪڙو سومرو ۽ ٻيو بروهي آهي ته بيشڪ مون سان بحث ڪريو، نه ته پنهنجو وات رکو بند.

· پوءِ هندستان ۾ اهي هندو ڪٿان آيا، جن تي هر هفتي هر ڏهاڙي افغانستان مان ڪڏهن ڪو خلجي، ڪڏهن ڪو غزني، ته ڪڏهن ڪو غزنوي حملو ڪري ايندو هو؟ انهن سنڌين ان زماني ۾ عربستان ۾ ڇا پئي ڪيو؟ ڪهڙن بروهين آسمان ۾ اسپٽنگ ڇڏيا آهن جو بروهي اڄ به فخر ڪن؟ ڪهڙن چنڊ تي ماڻهو لاٿا آهن، ڪهڙن نيوٽن جي لاز آف موشنس ۾ هڪڙو به واڌارو ڪيو آهي جو آپي کان ٻاهر نڪرندا وڃن؟ چار اکر سنڌيءَ جا لکي ۽ پڙهي پاڻ کي آسماني مخلوق سمجهڻ اوهان کي انهن چمچن سيکاريو آهي، جيڪي اسٽيج تي چڙهي ائين ڳالهائيندا آهن، جيئن ڄاڻ هو جيوپيٽر ۽ مارس تي پهتا؟ پهرين ٻه چار ٻوليون ڄاڻو، پوءِ ڏسو ته جيڪي ترجما پڙهندا آهيو، سي سڌا آهن يا آڏا ابتا آهن. جنهن پني تي مان پيو لکان ۽ جيڪي پنا اوهان خراب ڪندا آهيو، سي ڇا اوهان ٺاهيا هئا؟ اوهان کي اچي ڇا ٿو ۽ اوهان ڪيو ڇا آهي جو پدرم بادشاهه بود چئي پراوا پنا به خراب پيا ڪريو؟ مون کي پاڻ کان گهٽ يا پنهنجي برابر نه سمجهجو. منهنجا افعال بڇڙا رهيا آهن، پر مون جيڪي ڪم ڪري ڇڏيا آهن، سي اوهان کي ماٺ ڪرائڻ لاءِ ڪافي آهن.

· هندستان جو رهاڪو هندو نه سڏبو ته ڇا افغان سڏبو؟ عربستان جو رهاڪو عرب نه سڏبو ته ڇا بنگالي سڏبو؟ توهان کي ڇو دشمني آهي نالن سان، ناتن سان، عادتن سان، ذهنيتن سان، متن سان، ڌرمن سان، مذهبن سان، پيار محبت سان؟ مان مسلمان آهيان، پر مان ڪنهن به غير مسلمان کي زبردستي مسلمان نه ڪندس؟

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

تون ڪير؟




سومر 22 جون 2009ع



· ڳالهه هزار ٻن ورهن جي يا لکن ورهن جي هجي ته ٽاري به سگهجي ۽ وساري به سگهجي، پر ڳالهه آهي ان گهڙيءَ جي جا ڪروڙين ورهيه اڳ اڄوڪي ڌرتي جي روپ ۾ ظاهر ٿي. اها مٽي هئي، جنهن کي ڌرتي چيو ويو ۽ ان ڌرتيءَ جيڪي ڪجهه ڄڻيو اهو مٽيءَ جو هو، جنهن ۾ پاڻ ڌرتيءَ جيڪي ڪجهه ڄڻيو اهو مٽيءَ جو هو، جنهن ۾ پاڻ سڀيئي ڍور، جانور، سڀ ڪجهه اچي ٿي ويو. ڌرتي به مٽيءَ جي هئي ۽ ان اندر يا ان مٿان جيڪي ڪجهه آهي سو به مٽيءَ جو آهي. پوءِ ائين ڇو آهي ته انهيءَ ساڳي مٽيءَ جي ڪنهن روپ ڏانهن پاڻ ڇڪبا وڃون؟ سڌو سوال هي آهي ته هوءَ جا پاڻ به مٽيءَ جي ٺهيل آهي، سا مون کي ايترو گهڻو ڇو ٿي وڻي جو چاهيان ٿو ته اڄ ئي اسان ٻئي مٽي ٿي هڪ ٻئي ۾ گڏجي وڃون ۽ هڪٻئي ۾ گڏجي هڪ ٿي وڃون؟

· ڳالهه لکين ڪروڙين ورهيه اڳ جي آهي، جڏهن سنڌ ۽ سنڌي ماڻهو ٺهيا، جن ۾ هڪڙو خاص طبقو پنهنجو پاڻ کي ليکڪ سڏائيندو هو ۽ ٻيو طبقو پاڻ کي شاعر سڏائيندو هو. اهي جيڪي لکين ڪروڙين ورهه گذري ويا ۽ اڃا هلن پيا، انهن ۾ هڪڙو معجزو ٿيندو رهيو آهي، اهي سڀيئي لکين ڪروڙين ورهيه ڪنهن به سنڌيءَ کان پڇبو هو ته توکي ڪهڙو اديب يا ليکڪ يا شاعر ٿو وڻي ته اهو سنڌي ماڻهوءَ وانگي سڌو جواب ڏيندو هو ته ”شيخ اياز ۽ شاهه لطيف“ سنڌين جي اها عادت/فطرت/ٽريڊيشن لکين ڪروڙين اربين ورهين کان هلندو اچي ۽ اڄ به قائم آهي. حرام جو ڪنهن ٽئين ماڻهوءَ جو نالو وٺن، لکين ورهين کان منهنجي ذهن ۾ هڪڙو نالو آهي پر اهو نالو مان اچاريندس نه ملندي ته ٻڌائيندو سانس.

· الاهي مذهب ته گهڻو پوءِ لٿا، مان ٿو ڄاڻڻ چاهيان ته ان کان اڳ ڇا هو، سواءِ مٽيءَ جي! منهنجي وڏن جا به وڏا ضرور مٽيءَ ۾ ئي وڃي مٽي ٿي ويا هوندا ۽ انهن جا وڏا به ضرور مٽيءَ ۾ ئي ويا هوندا. جيستائين روح جي تصور جنم ورتو، تيستائين ڇا هو؟ هو سڀيئي ضرور مٽيءَ مان ئي جڙيا هوندا. الهامي ڪتاب ته تمام گهڻو پوءِ آيا، پر تنهن کان اڳ جيڪي ماڻهو (خاص ڪري سنڌي) آيا تن ۾ سواءِ مٽي جي ڇا هو؟ مان بهڪيو وڃان، تنهن ڪري هن ڏانهن موٽيو وڃان جا منهنجي جسماني روح جي آخري اسٽيشن آهي. مرڻ کانپوءِ مان پڇندس ته جيڪڏهن مون کي هن لاءِ تڙپائڻو ئي هو ته مون کي هن کان ڌار ڇو گهڙيو ويو! پر اوهان خيام پڙهيو هجي ته ڪجهه سمجهو به! جيڪڏهن مان ۽ هو ساڳيو جسم هجون ها ته پوءِ تڙپڻ ڇا لاءِ هجي ها؟

· پاڻ جواني ۾ عشق ڪري ٻڍاپي ۾ پڇتائيندا آهيون ته جيڪڏهن عشق ڪرڻو هو ته ٻڍاپي ۾ ڪريون ها، جواني ۾ ٻار ڄڻي وياسين، هر ڪا جاءِ، ملڪيت، دولت زال نالي ڪري ٻڍاپي ۾ افسوس ڪندا آهيون ته اهو بيوقوفيءَ جو ڪم اسان جوانيءَ جي جوش ۾ ڇو ڪيو. ٻڍاپي ۾ افسوس ڪندا آهيون ته جيڪڏهن جوانيءَ ۾ شادي ڪرڻ بدران ٻڍاپي ۾ شادي ڪئي هجي ها ته اها مائي هن وقت ڪم اچي ها. اها آهي مخلوق جي قسمت جا خالق جوڙي آهي ۽ پوءِ ان قسمت لاءِ خالق جو شڪر گذار به رهو!

· جيڪڏهن انسان ۾ عشق جو جذبو نه هجي ها ته انسان ۽ ريتي/واري/مٽي ۾ ڪو به تفاوت نه هجي ها. مان سائنسي نه پيو هلايان. ريتي جي ذرن ۾ هڪ ٻئي لاءِ ڪشش هوندي آهي، ساڳي ڪشش واري جي ذرن ۾ هڪ ٻئي لاءِ هوندي آهي. ساڳي ڪشش مٽيءَ جي ذرن جي هڪ ٻئي لاءِ هوندي آهي ۽ بلڪل اها ساڳي ڪشش عورت ۽ مرد جي جسمن جي هڪ ٻئي لاءِ هوندي آهي. پاڻ مٽي آهيون، ريتي آهيون، واري آهيون، پر ڇو ته پاڻ هلڪا آهيون، تنهن ڪري پاڻ کي مٽيءَ کان مٿاهون سمجهندا آهيون، اڙي! مان هن ڇوڪريءَ کان مٿاهون ڪيئن ٿو ٿي سگهان، جنهن کي مون 1947ع ۾ شڪارپور جي گورنمينٽ هاءِ اسڪول ۾ ڏٺو هو، جڏهن هو ۽ مان اٽڪل اٺ يا نو ورهين جا هئاسين! هن ليکي مان مري ويو هوندس ۽ مون ليکي هو مري وئي هوندي پر مرندو آهي ڪير؟ مٽي به ته جيئري رهندي آهي، هوءَ ان زماني ۾ هندستان پئي وئي، الائجي ڪهڙي حال ۾ وئي، ڪهڙي حال ۾ رهي ۽ ڪهڙي حال ۾ هوندي!

· هي دنيا آهي، هن ۾ چنڊ تارا آهن، ته ويهي انهن کي ڏسون ۽ قدرت جا گڻ ڳايون، پر چندا، شانتي، آساوري، ڪملا کي نه ڏسون، ته متان هنن کي اسان جي نظر نه لڳي وڃي! اهو چرچو ناهي ته ٻيو ڇا آهي؟ ڪٿي ڪپهه جهڙي برف آهي ته ڪٿي برف جهڙي ڪپهه آهي، پر ويندا هڙيئي ڪيڏانهن؟ مٽيءَ ۾ مٽي ٿي ويندا. فلسفي ڇا به چون، پر حقيقت اها آهي ته هيءَ ڪائنات مٽيءَ جي ٺهيل آهي ۽ ڪو وقت ايندو، جڏهن ڪٿي به ڪجهه نه هوندو سواءِ مٽيءَ جي اڏام جي! ۽ هيءَ دنيا آهي جنهن ۾ هر هڪ ماڻهو زمين جي چئن فٽن لاءِ بلڪل بي حيائيءَ سان ٻئي جو نرگهٽ ڪٽڻ لاءِ تيار آهي!

· رسمون، رواج، اهي سڀيئي نخرا آهن، مٽيءَ کي ٻهروپ پارائڻ جا. انهن کي غور سان ڏسو، ڪو مري ويو ته ڇا؟ تون نه مرندين؟ ڪٿي ڪو ڄائو ته پوءِ ڇا؟ روز ڪيترا ٻار ٿا ڄمن ۽ مرن؟ سڀ ڪجهه مٽي ٿي ويندو. جيسين هن جي منهن ۽ جسم تي ماس آهي، تيسين هو مون کي وڻي ٿي، پر جڏهن اهو ماس غائب ٿيڻ ۽ مٽيءَ جو روپ وٺڻ لڳو ته پوءِ ڇا ٿيندو؟ پاڻ سڀيئي ڀڳل ٽٽل آڏا ڦڏا هڏا ۽ هڏيون آهيون. فقط پاڻ مڃون ٿا جو پاڻ ڇسا، هلڪا، آڪڙ، باز آهيون ۽ پنهنجي پنهنجي روح کي ٻين جي روحن تي فوقيت/حاوي ڪرڻ جي ڪوشش ۾ لڳل آهيون. برونو چيو هو ته سج بيٺل آهي ۽ ڌرتي پئي ڦري، ڪاپرنيڪس به ساڳي ڳالهه ڪئي، سو ان زماني جي سنڌين هنن جا گهر ٻار ٻچا ساڙي ڇڏيا، گئليلو بچي ويو جو پوڙهو هو ۽ معافي گهري گهر ويهي رهيو. اڄ جو سنڌي به ان زماني جي سنڌي جهڙو آهي، سنڌي حقيقت هي قبول نه ڪندا، مان سنڌي ۾ لکان پيو جو مون وٽ ڪمپيوٽر ناهي، پر مان آهيان بروهي ۽ منهنجا تمام گهڻا وڏا ڏکڻ هندستان کان آيا هئا. (ڀل ته بروهي مون سان بحث ڪن) اهو فيصلو ٿيل ئي ڪونهي ته سنڌي ڇا کي چئبو آهي ۽ هليا آهن، هوائي سنڌين، کي حق وٺي ڏيڻ! انڌو به چوندو ته آغا ۽ پٺاڻ افغانستان کان آيا هئا، پر پٺاڻن قسم جي سنڌين سان ڳالهائي ڪير؟

· سبق حاصل: زمانو ويجهو آهي، جڏهن جيڪي پاڻ کي پنهنجين ذاتين جي نالن بدران پاڻ کي ”هروڀرو“ سنڌي سڏائيندا آهن ۽ هاڻ اچي ڦاٿا آهن ته هي ڪير آهي، هو ڪير آهي ۽ هو ڪٿان آيو هو؟ سوال آهي ته تون پاڻ ۽ تنهنجا وڏا ڪٿان آيا هئا؟ ڪا به زمين اهڙي ڪند زمين نه هوندي آهي جا اوهان جهڙن ڪند ذهنن جي پرورش ڪري.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اربين ورهيه اڳ!




خميس 25 جون 2009ع



· ڪيئي لکين ورهه اڳ جڏهن اڄوڪي سنڌ اڃا بلڪل نئين ٺهي هئي، تڏهن ان ۾ جيڪي ڪجهه هو، سو اڳيئي لکين ورهيه قديم ۽ عظيم هو. انهن عظيم ۽ قديم شين ۾ اهو سڀ ڪجهه اچي ٿي ويو، جن ۾ پاڻ ڳڻپ وقت ڍور ڍڳا، اٺ، گابا، ماڻهو سنڌي ٻولي (سنسڪرت ۽ آريه ٻولين سميت) موهن جو دڙو، ڍڳي گاڏي، سنڌالاجي، بلڊنگون، کوهه، مٽ ۽ ٻيون هزارين لکين شيون هوائي جهازن ۽ راڪيٽن سميت ڳڻيندا آهيون. جيڪي ڪجهه اڄ هن ڪائنات ۾ آهي سو سڀ ڪجهه ان سنڌ ۾ اڳيئي لکين ورهين کان موجود هو، جيڪا سنڌ ڪيئي لکين ورهيه اڳ بلڪل نئين ٺهي هئي. مان لفظ ”لکين ورهيه“ غلطيءَ سان استعمال ڪندو آيو آهيان، اصل لفظ ”ڪروڙين ورهيه“ آهي، ڇو ته پويتر ڪتابن ۾ به لکيل آهي ته جنهن کي سنڌ ٿا چئو، سا ڪروڙين ورهيه اڳ ٺهي هئي، سنڌي ٻولي ته اڃا به ڪيئي ڪروڙين سال اڳ تيار ٿي چڪي هئي ۽ سنڌي ماڻهو ڪيئي ڪروڙ ورهيه اڳ ئي سڄي ڪائنات ۾ هر هڪ گرهه ۽ سياري تي پنهنجي موجودگي ثابت ڪري چڪا هئا.

· ها، سو انهيءَ زماني ۾ (ڪيئي ڪروڙين ورهيه اڳ) سنڌ ۾ جيڪي ماڻهو هئا تن وٽ هڪڙا خاص قسم جا الڳ ماڻهو هئا، جن کي دانشور، عقلمند، عقل جو ڀنڊار، ڏاها، عالم، علامه، عاقل وغيره قسم جي شيءِ سمجهيو ويندو هو. انهيءَ خاص قسم جي ماڻهن کي اهڙو مان ڏنو ويندو هو، ماڻهن جي ان خاص گروهه کي الائجي ڇو اهو خيال نه آيو ته پهرين فرشتا ٺهيا يا پهرين سنڌ ٺهي، جيڪڏهن اهو خيال انهن ماڻهن جي گروهه کي ڪيئي ڪروڙ ورهيه اڳ اچي ويو هجي ها ته هي گروهه ان زماني ۾ باقائدي ثابت ڪري چڪو هجي ها ته پهرين سنڌ ٺهي هئي، جنهن ۾ رهندڙ سنڌي سائنسدان پنهنجي سائنسي علم سان باقي سڀ ڪجهه ٺاهيو. مان هن ليک ۾ زمان ماضي پيو استعمال ڪريان، پر اهو گروهه ڪيئي ڪروڙ ورهين کان اڃا تائين باقائده هلندو اچي. ڪٿي به هليا وڃو، جتي ڏهه ماڻهو گڏ هجن يا جتي ڪا هلڙ بازي يا گوڙ گهمسان هجي، اتي ڊائس يا اسٽيج تي اهو ئي گروهه براجمان ويٺل نظر ايندو ۽ سڀيئي ڄڻا ساڳي ٻولي ۾ بلڪل ساڳين لفظن ۾ اهو ئي چئي رهيا هوندا ته ”عظيم آهي، قديم آهي.“ ڪمال هي آهي ته اهو سڄو گروهه ۽ ان جو هر هڪ فرد ڪروڙين ورهين کان ساڳي شڪل، ساڳي صورت، ساڳين افعالن ۽ ساڳين عادتن جو آهي. هنن سڀني جا ڪن به هڪ ٻئي جهڙا آهن ۽ هنن جا نڪ به هڪ ٻئي جي نڪ جهڙا آهن. لفاظي به هنن سڀني جي ساڳي آهي، هڪ ٻئي کي محترم ۽ جناب ۽ علم جو سرچشمو جهڙن خطابن کانسواءِ متوجهه ڪرڻ هنن لاءِ ناممڪن آهي. مان هتي فارسي اکر ”جناب“ جي حقيقي فارسي معنيٰ سمجهائيندو هلان. لفظ جناب ۾ جيڪڏهن اوهان ”ج“ مٿان زبر ڏني ته ان لفظ جي معنيٰ ٿيندي محترم، پر جيڪڏهن اوهان ”ج“ جي مٿان پيش جو نشان ڏنو ته ان جناب جو مطلب ٿيو پئي گڏهه. سو جَناب جو مطلب آهي محترم ۽ جُناب جو مطلب آهي گڏهه. سو اوهان ٺيڪ طرح ياد ڪريو ته اوهان جي انهيءَ مخصوص گروهه جي ماڻهن گهڻا ڀيرا جناب (محترم) چيو آهي ۽ گهڻا ڀيرا هڪ ٻئي کي اسٽيج يا ڊائس تي ئي جُناب (گڏهه) چيو آهي. منهنجي فارسي تي اوهان کي اعتبار نه اچي ته ڪنهن فارسي دان کان فون ڪري پڇي وٺو، مان بيوقوفي ته ڪندو آهيان پر غلطي نه ڪندو آهيان.

· ها. سو لکين ڪروڙين بلڪه اربين ورهيه اڳ جڏهن اڃان ڪجهه نه هو سواءِ منهنجي ۽ منهنجي انهيءَ محبوبا جي، جنهن سان گڏ ويهي ڪائنات جي اڌوري ٺهيل رستي جي ڪناري ڀڳل ٽٽل ڀونگي ۾ ڪنهن ڦاٽل فراسيءَ جي ٽڪر تي ويهي پي رهيا هئاسين، تڏهن سنڌين جي انهيءَ گروهه جي ڪجهه ڀاتين سنسڪرت کي سنڌيءَ جي ماءُ بنايو ۽ ڪجهه ڄڻن سنڌيءَ کي سنسڪرت جي ماءُ بنايو. ماڻهن جي انهيءَ گروهه مان ڪنهن هڪڙي کي به اها ڄاڻ ناهي ته دنيا ۾ ڪل ٻوليون ڪيتريون ۽ ڪهڙيون آهن ۽ انهن ٻولين مان هر هڪ ٻولي ڪيتريون ٻوليون پيدا ڪيون ۽ اهي ڪٿي ۽ ڪهڙي ملڪ ۾ آهن ۽ جتي ناهن رهيون، اتي ڪيئن هوريان هوريان ختم ٿي ويون. اوهان جي انهيءَ مخصوص گروهه جي ڪنهن هڪڙي ڀاتي کي به ڄاڻ نه هوندي ته حضرت عيسيٰ عليه السلام جي گهر ۾ خاندان ۾ جا ٻولي ڳالهائيندي ويندي هئي، تنهن جو نالو ڇا هو ۽ ان جو لهجو ڪهڙو هو؟ آهي.

· اربين ڪروڙين ورهه اهو ٺڳن جو گروهه دنيا جي تباهيءَ پويان پيل آهي. ميرن وٽ ته گندرف سان ڀرجندڙ چار ڇهه بندوقون هيون ۽ اوهان جي انهن ٽارزنن هوش محمد کي جرنيل بنائي ڇڏيو، بنا سيڪنڊ ليفٽيننٽ ۽ ليفٽننٽ يا ميجر ٿيڻ جي! دنيا جي تباهيءَ جا سبب اوهان جي انهيءَ ارب ورهيه پراڻي ماڻهن جي سوچ آهي. لکڻ لاءِ ته اڃا به گهڻو ڪجهه آهي، پر هاڻ نه. مون ڏوهه ايترا ڪيا آهن، جن جي معافي جو سوال ئي ناهي، سو مان ياد ان کي ڪندو آهيان جا منهنجو آخري پيالو آهي. اهو پيالو مون کي ڀري ڏي، تار، ڪنارن تائين هي جنم ته ويو نڪري. ٻئي جنم ۾ پاڻ گڏ هونداسين. تون نٿي ڄاڻين، مان اٺن سالن جو هوس تڏهن کان مان توکي ڀائيندو هوس، مذهب مون نه ويڙهايا هئا، ملڪ مون نه ٽوڙيا هئا.

· محترمه مئڊم سحر مون کان پڇيو ته مان انگريزي ۾ ڇو نٿو لکان ۽ هاڻ ڇو ٿو سنڌي ۾ لکان. مان چئي نه سگهيس ته مون وٽ ڪمپيوٽر ناهي، منهنجو دماغ خيالن سان تمام گهڻو ڀريل آهي، دنيا کي فقط چئن انگريزي سٽن سان ئي لوڏي سگهان ٿو، ٻيو مون کي اچي ڇا ٿو؟ حياتيءَ جا ڪي چيپٽر پاڻيهي بند ڪرڻا پوندا آهن.

· مون کي جيڪي منهنجي ذهن ۾ ايندو، سو مان لکندس. پر مان ٽرڙو نه آهيان، مون وٽ آهي ڇا جنهن تي آڪڙ ڪريان؟ مان به سنڌ وانگي آهيان، صدين کان پنهنجي ختم ٿيڻ جو انتظار پيو ڪريان، پر ختم نٿو ٿيان. مون هڪڙي مائي ڳولهي لڌي آهي، جنهن کي تمام گهڻا ٻار آهن، ايندڙ جنم ۾ مان هن سان شادي ڪندس، اوهان ڏسجو.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بَسون!




اڱارو 30 جون 2009ع



· 09-4-08 تي ڪاوش ۾ ٻه مضمون شايع ٿيا. هڪڙو علي قاضي جو ۽ ٻيو پير مظهر جو. پير صاحب جو چوڻ آهي ته آفيسر سندس نٿا ٻڌن، پير صاحب کي اڃا هاڻ ڄاڻ پوندي ته فيڊرل جا آفيسر صوبائي حڪومت کان زور هوندا آهن، اهو ئي سبب هو جو منهنجو پيءُ صوبائي آفيسر هوندي به زور لڳائي پي ايس پي ٿي صوبائي حڪومت کان آجو ٿي ويو. اهو ڄام صادق علي هو، جنهن کان هرڪو آفيسر باقائدي ڊڄندو هو، ٻئي ڪنهن به وزير يا وڏي وزير کان ڪو به آفيسر ڊڄندو ناهي. پير صاحب کي مان عرض ڪندس ته ڄام صادق علي ٿئي يا ڄام صادق علي جهڙو ٿئي، مان ڪنهن نئين ڄام صادق علي جو انتظار پيو ڪريان.

· علي قاضي لاءِ ٽائيم گهٽ آهي ۽ گهٽبو وڃي. قاضي صاحب کي منهنجو عرض آهي ته فرينچ رووليوشن بابت جيترو پڙهي سگهي، اوترو پڙهي. سنڌ صوبي ۾ هڪڙي ڏينهن رستن تي ويٺل، بيٺل ۽ ستل ماڻهو ماڙين ۽ بنگلن مان ماڻهن کي ڪڍي پاڻ قابض ٿيندا. ٻه ڀيرا سنڌ ۾ اسان اهڙو ٽريلر ڏٺو آهي، هڪڙو ڀيرو جڏهن پاڪستان ٺهيو هو ۽ مهاجرن جو اچڻ شروع ٿيو هو (علي صاحب پيدا نه ٿيو هو) ۽ ٻيو ڀيرو جڏهن اوهان پاڻ 1970ع ۾ سنڌي هارين کان هارپ تان هٿ کڻائي هنن کي نوڪرين جي لالچ تي شهرن ۾ گڏ ٿيڻ جو موقعو ڏنو. زمينون ته سنڌي هاري پاڻ ڇڏي آيا هئا ته شهرن ۾ سنڌي جيڪو طعام کائين پيا، تنهن ۾ ڀائيوار ٿينداسين، پر نوڪرين جو ڇا ٿيو؟ يا پنجابين کي مليون، يا مهاجرن کي. ڪراچيءَ جا وڏا وڏا پلاٽ به مهاجرن کي ئي مليا ۽ انهن ئي وزيرن ڏنا، جيڪي هاڻ پاڻ پنهنجي زمين پنهنجن کان ئي بچائڻ لاءِ آتا آهن. اهي ته هئا ٻه ٽريلر، پر مين پڪچر/مووي هاڻ شروع ٿيندي. سنڌ ۾ اهو ئي ڪجهه ٿيڻو آهي، جيڪو فرانس ۾ ٿيو، ڪنهن جو ڌڙ نه هوندو، ڪنهن جي ڳچي نه هوندي، ڪنهن جو ڪنڌ نه هوندو. ڪنهن جو گهر گهاٽ نه هوندو، ڪنهن جا ٻار ٻچا نه هوندا، چئني پاسي مڪمل تباهي هوندي. اهي بئنڪون ئي اڏامي وينديون، جن ۾ رشوتي آفيسرن جا انبار رکيل آهن، جن محلن، بلڊنگن ۾ هي آفيسر رهيل آهن، انهن ۾ اهي غريب، مسڪين، بکايل ۽ اگهاڙا رهيل هوندا، جن سکيو ٽڪر کاڌو ته ڇا پر ڪڏهن چکيو به نه، اوهان وولٽيئر پڙهو.

· جرمني ۾ اهي سڀيئي ڌاريا هئا، جيڪي جرمن نه هئا، يهودين کي ته فقط خوار ڪرڻو هو، سو ايلائيز وارن ڪيو، پر ڌاريا ٻيا هئا (آئنسٽين يهودي نه هو) ۽ انهن ڌارين کي ڪنهن ڪڍيو؟ فقط هڪڙي ماڻهوءَ هٽلر، جنگ هارائڻ جو مطلب اهو نه هو ته هٽلر هارايو، جيئن سڀاش چندر بوس کي ماري هن جي قبر گم ڪئي وئي، تيئن هٽلر کي به مارائي هن بابت مشهور ڪيو ويو ته هن خودڪشي ڪئي. جيئن سڀاش چندر بوس اڄ به هيرو آهي، تيئن هٽلر اڄ به هيرو آهي.

· قاضي صاحب کي فڪر آهي سنڌين جو. ڪنهن زماني ۾ پنجاب جا آفيسر پنجاب ۾ اثر رسوخ ۽ پئسا هلائي سنڌ ۾ پوسٽنگس وٺندا هئا، جو سنڌ ۾ رشوت عام جام۽ نهايت گرما گرم هئي، تيئن هاڻ گذريل پندرنهن ويهن ورهين کان سنڌ ۾ سنڌي آفيسر به باقائدگيءَ سان رشوتون ڏيئي پنهنجون پوسٽنگون ڪرائيندا رهيا آهن. ڪو به سنڌي آفيسر ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي، ڪو به سنڌي آفيسر ڪم ڪرڻ لاءِ تيار ڪونهي. هر هڪ سنڌي آفيسر فقط ڪميشن ڏيئي ڪا فرسٽ ڪلاس پوسٽنگ وٺي ڏنل ڪميشن جو ڏهوڻ هڪ سال اندر ڪڍڻ/وصول ڪرڻ ۾ رڌل آهي ۽ هي آهن سنڌي، جن کي علي صاحب، منهنجو دوست، منهنجو محسن، سڌارڻ ٿو چاهي! ڪنهن زماني ۾ پوليس ٿاڻا نيلام ٿيندا هئا. اڄ هر هڪ پوسٽ وڪامجي ٿي، هر هڪ کاتو وڪامجي ٿو، هر هڪ پروجيڪٽ وڪامجي ٿو، هر هڪ ڊائريڪٽري، ڊپٽي ڊائريڪٽري، اسسٽنٽ ڊائريڪٽري، ماستري، پٽيوالي، ويندي ٻهاريداري به وڪامجي ٿي. هفتي ۾ هڪڙو ليک مون لاءِ ڪافي ناهي، مون کي سڄي اخبار ڏيو ته ٻڌايان ته اوهان وٽ ڪٿي ڪهڙو گند آهي ۽ هڪڙي ڇوڪري هئي، جنهن کي اعتراض هو ته مان لفظ ”گند“ ڇو ٿو استعمال ڪريان!

· علي صاحب تمام ٿڌو ماڻهو آهي، هو صاحب سوچي سمجهي ڳالهائيندو ۽ لکندو آهي. مون وٽ آهي باهه، اندر ۾ به ۽ ٻاهر به، دل ۾ به ۽ ذهن ۾ به. اها حقيقت آهي ته ماڻهن کي نوڪريون کپن. ڪپڙا کپن، ماني کپي، اجهو کپي. جي ها، اهي سڀيئي شيون ۽ ڳالهيون اوهان مطابق ۽ پي پي مطابق سنڌين کي کپن. پر سنڌ کي ڇا کپي؟ سنڌين کي ته جيڪي ڪجهه کپي تنهنجي لسٽ سنڌ ۾ موجود هرهڪ برهمڻ (ليڊر) وٽ آهي، جيڪا هو سنڌي کترين (ويڙهاڪن) ۾ ورهائيندو آهي ته وڃي جلسا ڪن، جلوس ڪڍن، ڦڏو فساد ڪن ۽ جيئن وڻين تيئن پنهنجا اهي ”حق“ حاصل ڪن ۽ سنڌي وئشن (دڪاندارن، واپارين، ٺيلي وارن وغيره) لاءِ وٽس (برهمڻ وٽ) انهن سڀني يونينن جي لسٽ هوندي آهي، جن جو ان ڌنڌي سان واسطو آهي. مثال طور جيڪڏهن اسٽرائيڪ کي ڪامياب ڪرائڻوآهي ته واپارين جي سربراهن کي چئي ڇڏبو (آفيسر پاڻيهي چوندا) ته دڪان متان کوليو، ٽرڪ ۽ بسون، ٽئڪسيون بند رهنديون وغيره. پر جيڪڏهن اسٽرائيڪ کي قيد ڪرڻو آهي ته مٿان يونينن کي آرڊر ملي ويندو. روٽي، ڪپڙا اور مڪان وارو نعرو هو ماڻهن جي آنڊن ۾ هٿ وجهڻ. مان حيران آهيان ته ماڻهو اڃا نعرن مان بيزار نه ٿيا آهن! ڪو هڪڙو نعرو ڪنهن برهمڻ جو ڪو کتري هڻندو آهي ته سڄي سنڌ جا سنڌي شودر (غريب، مسڪين، بيروزگار، بي سهارا) ويهه رپيا روز تي ان نعريبازي ۾ شامل ٿي ويندا آهن. مان اها بڪ ان ڪري پيو ڪريان جو آخر ڪنهن کي ته ڪرڻي پوندي.

· سو مون کي خبر ناهي ۽ ڪوشش باوجود به سمجهي نه سگهيو آهيان ته علي صاحب سنڌ صوبو سڌارڻ ٿو چاهي يا سنڌي ماڻهن کي سڌارڻ ٿو چاهي. پر مان ڄاڻان ٿو ته مان ڇا ٿو چاهيان. جنهن بس ۾ مان چڙهڻ جو شونق رکندو هوس سا منهنجي ننڍپڻ ۾ گذري وئي، مون کي رستي تي ئي بيٺل ڇڏي!

· بسون اينديون آهن، هڪ ٻئي پويان. جيڪڏهن اوهان لائين ۾ بيٺل آهيو ته اها لائين گهٽبي ويندي، جي وقت گذري ويو ۽ آخري بس به گذري وئي ته اوهان کي ٻئي ڏينهن جي نئين سج جي روشني جو انتظار ڪرڻو پوندو. جڏهن ان ڏينهن جي پهرين بس هلندي. مان شايد ڏهن يارنهن سالن جو هوس، جڏهن مون بسون ڏٺيون. (ان زماني ۾ بسون نه هيون، ٽرامون هيون سي به فقط ڪراچي ۾) هوس ته ننڍو، پر اخبارون (سنڌي، سنسار سماچار، هندستان، وغيره. الوحيد سنڌي وڏيرن ۽ خوامخواهه جي مسلم ليگين جي اخبار هئي جا مان نه پڙهندو هوس) سو اهو زمانو هو بسن جو، ڪنهن بس ۾ آل انڊيا ڪانگريس وارا چڙهيا. ڪنهن ۾ پارسي، گوکلي، هندو، مسلمان، سِک، عيسائي ۽ ٻيا چڙهيا. ڪنهن بس ۾جواهر لال نهرو چڙهيو، ڪنهن بس ۾ سندس ڀيڻ لڪشمي پنڊت چڙهي، ڪنهن بس ۾ سندن پيءُ موتي لال نهرو چڙهيو، ڪنهن بس ۾ سڀاش چندر بوس چڙهيو. بنگال ۾ سڀاش چندر بوس ۽ پير صبغت الله شاهه پاڳارو گڏ هئا. اهو سڀاش چندر بوس جي ”هندستان خالي ڪريو“ وارو جذبو هو، جنهن پير سائين پاڳاري کي اولهه پاسي هٿيار کڻايا ۽ سڀاش پاڻ جپان جي مدد سان اوڀر پاسي پئي وڙهيو. تواريخ ۾ ڪوڙ لکڻ تمام سولو آهي. مان ٻار هوس، پاڳاري صاحب کي سنڌ جو بادشاهه ٿيڻ جي ضرورت نه هئي جو هو اڳيئي راجستان ۾ سنڌ جو بادشاهه هو.

· مون ڳالهه پئي ڪئي بسن جي. ڪا بس هئي، جنهن ۾ ابو الڪلام آزاد به چڙهيو هو، موهن داس ڪرمچند گانڌي (مهاتما) وير سان آيو ۽ هن جي حڪم تي هزار بسون هجن ها، پر هو به (مون وانگي) ڪنهن به بس ۾ نه ويٺو. شايد ڏهه اٺ ورهين جو هجڻ ڪري مان جذباتي هوس ته انگريزن سان وڙهي هنن کان هندستان خالي ڪرائجي. جيڪڏهن مان وڏو هجان ها ته نيتا جي سڀاش چندر بوس واري بس ۾ چڙهان ها، پر مان ننڍو هوس. آل انڊيا ڪانگريس (جنهن ۾نهرو، پٽيل، ابو الڪلام آزاد وغيره شامل هئا) جي ٿڌاڻ مون کي نه وڻندي هئي. هنن جي ۽ محمد علي جيڻا (اها ذات جيڻا آهي، جنهن کي پاڪستانين جناح ڪري ڇڏيو. جيڻا صاحب گجراتي هو، ڪنفرم ڪرڻ لاءِ ڪنهن گجراتي کان پڇو) صاحب جي مرضي هئي ته انگريزن سان ٺهي هلڻ ۾ فائدو آهي جو جپاني ماڻهن جي سياست تي اعتبار ڪرڻ ڏکيو هو. خير مون کان اها ڪانگريس واري بس نڪري وئي. ذهني طرح مان هندستاني هوس، اها پارٽيشن وغيره واري ڳالهه منهنجي سمجهه کان ٻاهر هئي. اسان جو اٿڻ ويهڻ پارسين ۽ هندوئن سان ائين هو، جيئن اسان جا مائٽ هجن.

· سڀيئي بسون نڪري ويون ۽ ٽرينون انهن سان ڀريل آيون، جيڪي اسان جا دين ڀائي مسلمان هئا، اڄ به جيڪڏهن مون کي ڪا اها بس ملي وڃي، جنهن ۾مان ننڍڙو هئڻ ڪري نه چڙهي سگهان ته جيڪر اڄ به ان ۾ چڙهي پوان. فقط بيوقوف هوندا آهن، جيڪي پنهنجو گهر ورهائيندا آهن، مان نه ڪالهه بيوقوف هوس نه اڄ آهيان.

· هي معاملو لکندو رهندس ۽ اوهان کي سڄي آکاڻي ٻڌائيندس. هن مضمون ۾ مون علي قاضي صاحب کي ٻڌايو آهي ته مون کي ڪهڙي سنڌ ۽ ڪهڙا سنڌي کپن.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نئين دنيا




جمع 3 جولاءِ 2009ع



When a man is in love

How can he use old words?

I am a woman in whose heart

The pulse of time has stopped

I don't know spring flowers

Nor does April know me

· مٿيون ٻه سٽون/ڇهه سٽون مون کي عرفانه ملاح پڙهايون آهن. منهنجو واسطو ان ڳالهه سان ناهي ته شاعر ڪير هو، حالتون ڪهڙيون هيون، دهشت جي ديس ۾ محبت جي ڳالهه ڪجهه اهڙو مضمون آهي، جيڪو مان سڄو پڙهي ويس. هن مضمون ۾ بي انتها سهڻائپ آهي جو هن ۾ دل جو نچوڙ آهي، هن ۾ دل جو رت آهي، هن ۾ دل جا ٽڪرا آهن. عقلمند ۽ محقق سنڌي رائٽر هن مضمون کي اجايو سمجهندا، پر ان مضمون جي اهميت مان ڄاڻان ٿو جو مان به مئڊم ملاح وانگر فقط دل جا ڪتاب پڙهيل آهيان. مون کي نالا ياد نٿا بيهن ۽ پڙهي به هاڻ نٿو سگهان، پر مئڊم جيترو اوهان کان پڄي محققن ۽ سنڌي جي استادن کان پري رهجو. مان ماضي جي ڳالهه آهيان، اوهان کي شايد اندازو ناهي ته اوهان مستقبل آهيو. اوهان پاڻ ڏسندا ته اهي سنڌي محقق ڪيئن ٿا هوائن ۾ غائب ٿي وڃن، هي ڇا ڄاڻن ته شعر ڇا آهي، شاعري ڇا آهي ۽ دل جي دنيا ڇا آهي.

· فطرتن جي معاملي ۾ سڀيئي انسان هڪ جهڙا ۽ هڪ جيترا آهن. ٻڍاپي جي عمر ۾ انساني فطرت ظاهر ٿيڻ ۽ اکيون ڏيکارڻ شروع ڪندي آهي. ظاهرن ٻڍو ڪيترو به عقلمند ۽ سمجهو ظاهر ٿئي، پر سندس اندر وڌيڪ ۽ وڌيڪ ڪارو گهاٽو رس ٿيندو ويندو آهي. بيماريون ۽ وڏي عمر انسان جي موت جو سبب نه هوندا آهن، انسان مرندو آهي اڻپوري ٿيل خواهشن جي رهجي وڃڻ ۾. مون کي اها اڄ ڏيو، جيڪا مون کي ڪالهه تائين فقط ان ڪري نه ملي جو مان کيس پنهنجي اشرافت جي ڄار ۾ ڦاسائي رهيو هوس ۽ جنهن جي ذهن تي مان اثر ويهاري رهيو هوس ته مان اهڙو ۽ ايترو شريف آهيان جو هن جي جسم جو احترام ڪندي هن جي جسم جي ڪنهن به حصي کي هٿ نه لڳائيندس. مون کي جي هوءَ اڄ ڏيو، هينئر ڏيو ته مان صبح ٿيڻ کان اڳ مرڻ لاءِ خوشي سان تيار آهيان.

· ظاهري اشرافت جو فريب ۽ ڪوڙو ڍونگ لاهي ڦٽو ڪريو. جيڪا وڻي تنهن کي ڪن ۾ چئو ته ”تون مون کي وڻين ٿي، قدرت جي ڳٽي تي مٺي ڏيو. مون هڪ غلطي ڪئي هئي، اها غلطي مون کان ٿي وئي. منهنجي پنهنجي بيوقوفي ۾. مون کي A وڻندي هئي ۽ هن کي به مان وڻندو هوس. مون هن کي نياپو موڪليو ته ”تون مون کي وڻين ٿي“. منهنجو ذهن ۽ دل هن جي چاهت ۾ اهڙي غلطي ڪري ويا، جو اهو نياپو مون A ڏانهن موڪلڻ بدران الائجي ڪنهن ڏانهن اماڻي ڇڏيم! مون کي A کپي، پر A ملي ته کيس سمجهايان ته اها غلطي مون کان ٿي وئي هئي، منهنجو ذهن ٿڙي ويو هو. هڪ مهينو ڪافي آهي ان احساس لاءِ ته مان ٻن مهينن کان هن سان ملڻ جو انتظار پيو ڪريان.

· جڏهن ليکڪ وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه نه رهندو آهي، تڏهن هو چاهيندو آهي ته هن کان انٽرويو ورتا وڃن ته جيئن ليکڪ جو ليبل به لڳل اچيس ۽ لکڻو به نه پويس.

· لکڻ وڏو خفو آهي، خاص ڪري سنڌي اکر لکڻ. ڪو به سنڌي مضمون لکي ان ۾ نقطا ڳڻيو، اوهان جو مغز ڦري ويندو. پوءِ سنڌي ۾ اوهان ٽيڪٽانڪ جيالاجي ته لکندا ڪونه، ڪا مئٿس يا فزڪس يا ايڪئيشن کان به وئون ويندا. الجبرا ۾ هڪڙا فيڪٽر، ٻيو ڇا ڪجهه آهي، جاميٽري ۾ جيڪي سڌين ليکڪن سان شڪلون ٺاهي سگهجن ٿيون، سي سڌي ليکي يا ٿلهي ليکي ڪيتريون ممڪن آهن. اهو پهريون شخص ڪير هو، جنهن چيو هو ته دنيا پاڻي جي ٺهيل آهي، ڊيموڪريٽس ڇا چيو هو ته دنيا ڇا جي ٺهيل آهي؟ سنڌي ۾ ڪجهه ڪونهي سواءِ لفاظي جي؟ اکر، اکر، اکر، هيءَ آهي سنڌي. جيڪڏهن اڄ سنڌيءَ ۾ لکيل سڀيئي ڪتاب ساڙي ڇڏجن ته فقط لفاظي سڙي ويندي ۽ ٻيو ڪو به نقصان نه ٿيندو. ها، پنا ضرور سڙي ويندا.

· هاڻ مون وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه ناهي رهيو. سياست سان منهنجو واسطو ناهي، سماج کي مون کان ايتري نفرت آهي، جيتري مون کي سماج کان آهي. جيڪي پاڻ کي محقق (آهي ته الائجي ڇا) سمجهندا آهن، تن کي ڏسي ته سندن ٻار به کلندا هوندا ۽ هي ائين سنڌي ٻولي ۾ پي ايڇ ڊي ٺاهيندا آهن، جيئن ڪڪڙ آنا لاهيندي آهي ۽ اهي به هوائي! نيٽ، وڊيو، موبائيل باوجود مان سمجهي نٿو سگهان ته شاگرد سنڌي ٻوليءَ جا ماهر ٿيڻ لاءِ ڪيئن ڦاسجي ويندا آهن! ان کان ته بهتر آهي ته بنگال ڪا جادو يا نيپال ڪا جادو واريون چوپڙيون پڙهن.

· ڪنهن زماني ۾ لکڻ لاءِ هٿ استعمال ٿيندو هو، پوءِ انگريزن اها مشين ٺاهي، جنهن کي اڃا تائين ٽائيپ رائيٽر چئبو آهي، جيتوڻيڪ ٽائيپ رائيٽر ٺهڻ ڪيئي ورهن کان بند ٿي ويا آهن.

· جڏهن ٽائپ رائيٽر ٺهڻ لڳا هئا، تڏهن ان تي لکيل اکرن تي آڱرين کي هيرائڻ لاءِ ماڻهن طريقا به ايجاد ڪرڻ شروع ڪيا، جن مان سڀ کان ڪارائتو پٽمين جو طريقو ثابت ٿيو، جيڪو اڄ تائين استعمال ٿيندو آهي. جيتوڻيڪ ٽائپ رائيٽر وارو زمانو ڪڏهوڪو فوت ٿي چڪو آهي، ان ٽائپ رائيٽر ٺهڻ جي شروعاتي دور ۾ جيڪي ماڻهو پٽمن يا ڪو ٻيو طريقو سکي ويا هئا ۽ معاوضي تي خط پٽ يا پنا ٽائيپ ڪندا هئا، تن کي ٽائيپ رائيٽر چيو ويندو هو ۽ جنهن کي اڄ يا ڪالهه تائين ٽائپ رائيٽر چيو ويندو هو، تنهن کي ٽائپنگ مشين چيو ويندو هو. ڳالهه بلڪل سڌي ۽ سادي آهي، پر انهن انگريزي اکرن کي سنڌي ۾ سمجهائڻ يا سمجهڻ مونجهاري وارو ڪم آهي. ڪمپيوٽر وغيره هلائي اوهان کي وسري ويو هوندو ته ٽائپنگ مشين ۾ ربن به پوندي هئي، پر اوهان جي وڏن کي ياد هوندو ته ڪاري ربن به هوندي هئي ۽ ڳاڙهي ربن به هوندي هئي.

· مٿي جيڪي ڪجهه لکي آيو آهيان، سو سمجهاڻي طور آهي، هاڻي ٿي ٿئي ڪهاڻي شروع.

· ڪنهن زماني ۾ هڪڙو ٽائپسٽ (جنهن کي ان زماني ۾ ٽائپ رائيٽر چوندا هئا) هو، جنهن سڄي حياتي ٽائپنگ ڪري پنهنجو ۽ گهر وارن جو گذران ڪيو هو ۽ هاڻ 80 سالن جو پوڙهو ٿي پنهنجي ڪمري تائين محدود ٿي ويو هو. جنهن ۾ سندس پراڻي ٽيبل تي اهو ساڳيو ٽائپ رائيٽر رکيو هو، جنهن تي هن سڄي حياتي ڪم ڪري پنهنجي ۽ گهر وارن جي روزي ڪمائي هئي. هن کي اها پراڻي ٽيبل ۽ اهو ٽائپ رائيٽر ان ٻڍاپي ۾ به پيارا هئا ۽ هن جي هٿن جي آڱرين ۾ اڃا به چرپر رهندي هئي.

· هڪڙي ڏينهن هن پوڙهي پنهنجن پٽن، ڌين ۽ هنن جي اولاد کي سڏي چيو ته ”مان پنهنجي آتم ڪٿا/رام ڪهاڻي/حياتيءَ جي ڪهاڻي لکڻ ٿو چاهيان، جنهن کي آپ بيتي به چئبو آهي. اکين کان مان بلڪل جڏو آهيان ۽ هڪڙو اکر به ڏسي نٿو سگهان، پر سڄي حياتي ٽائپنگ ڪرڻ ڪري منهنجي هر هڪ آڱر بلڪل ان اکر تي پوندي آهي، جنهن تي مان چاهيندو آهيان. منهنجي ٻنهي هٿن جي آڱرين ۾ اڃان به جواني واري قوت ۽ سمجهه آهي. اوهان منهنجي ٽائپنگ واري ٽيبل ٽائپ رائيٽر سميت ڇڪي منهنجي کٽ جي ويجهو ڪريو ۽ پنن جا دستا به ڏيو ته مان مرڻ کان اڳ پنهنجي آتم ڪهاڻي ٽائيپ ڪري وٺان، جيڪا منهنجي مرڻ کانپوءِ اوهان ڏسجو، پڙهجو ۽ ڇپائجو. جيسين مان پنهنجي حياتيءَ جي ڪهاڻي مڪمل نه ڪريان، اوهان مان ڪو به منهنجي ٽائپ رائيٽر ۽ ٽائپ ٿيل پنن ڏانهن نه نهاري ۽ نه ڏسڻ جي ڪوشش ڪري.“ گهر جا ڀاتي پوڙهي کي ڀائيندا به هئا، هن جي عزت به ڪندا هئا ۽ جيئن پوڙهي چين تيئن ٽيبل گهلي پوڙهي جي کٽ ويجهو ڪري پاڻ ان ڪمري کان پري رهڻ لڳا، جتان ٽائپ رائيٽر جي اکرن جي ٽڪ ٽڪ جو آواز ايندو رهندو هو، جو پوڙهو لڳاتار ٽائپنگ ڪندو رهندو هو. ائين ڏيڍ ٻه سال گذري ويا.

· آخر اهو ڏينهن آيو، جنهن ڏينهن ان پوڙهي جي ڪمري مان ٽائپنگ جي ٽڪ ٽڪ جو آواز اچڻ بند ٿي ويو ۽ گهر جا سڀيئي ڀاتي پوڙهي جي ڪمري ڏي ڊوڙيا، جتي ڏٺائون ته پوڙهو کٽ تي مئو پيو هو. ٽائپنگ واري ٽيبل، ٽائپ رائيٽر ۽ پنن جا دستا سڀيئي درست حالت ۾ هئا. گهر جي ڀاتين هڪدم اهي پنا کنيا، جيڪي پوڙهي ٽائيپ ڪري کاٻي هٿ طرف رکندو آيو هو. اهي پنا ڏسي گهر جا سڀيئي ڀاتي حيران ٿي ويا، جو انهن پنن مان ڪنهن هڪڙي پني تي به ڪو اکر لکيل نه هو. سڀيئي پنا، جيڪي ان پوڙهي پنهنجي ليکي ٽائيپ ڪيا هئا، بلڪل خالي ۽ ڪورا هئا!

· ڳالهه ڇا هئي؟ اهو سڀ ڪيئن ٿيو؟ ڳالهه فقط ايتري هئي جو اهو پوڙهو، جنهن جو دماغ به صحيح هو ۽ هن جي هٿن جي آڱرين ۾ سگهه ۽ قوت به هئي، سو اکين کان انڌو/جڏو هئڻ ڪري هي نه ڏسي سگهيو ته ان ٽائيپ رائٽر ۾ ڪاربان ربن هئي ڪا نه! ڪاربان ربن نه هجڻ ڪري ڪو به اکر ڇپجي نه سگهيو! سڀيئي پنا خالي ۽ ڪورا هئا!

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اجايو!




سومر 6 جولاءِ 2009ع



· اسپنوزا فلسفي به هو ۽ يهودي به هو...هو نظر جي عينڪ جا شيشا پٿر واري ڦرڻي تي ڦيرائي سڌا ڪندو هو. يهودين کي نه وڻندو هو، جو هن جو پنهنجو فلسفو هو، جنهن جو هن جي عقيدي سان ڪو به تعلق نه هو. پڻس جي مرڻ تي سندس وڏي ڀيڻ کيس پيءُ جي ملڪيت مان حصو ڏيڻ کان انڪار ڪيو، اهو سبب ڄاڻائي ته اسپنوزا فلسفي هئڻ ڪري هو يهوديت کان خارج آهي. اسپنوزا ڪورٽ ۾ ڪيس وڙهيو، جتي فيصلو ٿيو ته اسپنوزا کي پيءُ جي ملڪيت تي مڪمل حق آهي. اسپنوزا ان فيصلي وقت ئي ڪورٽ ۾ لکي ڏنو ته هو پيءُ واري سموري ملڪيت ڀيڻ جي نالي ڪري ٿو. ڪورٽ ۾ اهو ڪجهه لکي ڀيڻ جي حوالي دستاويز ڪري پاڻ خالي هٿين ڪورٽ مان نڪري وڃي پنهنجي شيشا ٺاهڻ واري ڌنڌي کي لڳو ۽ غربت ۾ ئي مئو. اهو آهي فلسفي جو اثر.

· نعمت الله نالي وڪيل، جيڪو مون کان ٻه چار يا ڇهه ورهه سينيئر هو، تنهن به فلسفي ۾ بي اي آنرس ڪئي هئي، هڪڙي ڏينهن وڪيلن جي بار روم ۾ ڪنهن وڪيل اسان کي چيو ته ”حليم ۽ نعمت الله ٻئي فلسفي ۾ آنرس آهن، پر ٻنهي ۾ ايترو گهڻو تفاوت ڇو آهي؟“، نعمت الله قريشي ته دنيا جو ماڻهو هو، سو ماٺ رهيو، پر مان رهي نه سگهيس. مون چيو ته ”فلسفو نهر وانگي آهي ۽ اسان ٻئي ان ۾ گهڙي پار پيا آهيون، مون کي فلسفو لڳو آهي، تنهن ڪري مان آلو آهيان، اوهان حيران نعمت الله تي ٿيو ته ڇو ۽ ڪيئن نهر جي پاڻيءَ مان لنگهڻ باوجود هو آلو نه ٿيو آهي ۽ هن کي پاڻي جو ڇنڊو به نه لڳو آهي!“. ڪجهه وڪيلن کلي ڏنو. نعمت الله پيسن جي معاملي ۾ ڪامياب وڪيل هو ۽ مون کي فقط بڪ ڪرڻ ۽ گهڻو ڳالهائڻ جي عادت هئي. هو ڪامياب وڪيل ٿيو ۽ مان نه فلسفي ٿيس، نه وڪيل ٿيس. منهنجا نصيب ئي ڪجهه اهڙا هئا، مان اسپنوزا هوس ۽ آهيان. نعمت الله صاحب فقط وڪيل هو، مٿي ڄاڻايل ٻنهي قصن ۾ هڪ جهڙائپ آهي.

· ٽيون قصو آهي عمر خيام جو، جنهن بابت غلط فهمي آهي ته هو شاعر هو. هو شاعر نه هو، هن جو پنهنجو بلڪل الڳ فلسفو هو، جيڪو هو ربائين ۾ چوندو هو. اوهان پڇندا ته ربائي ڇا آهي؟ پر پهرين اها ڳالهه چڱي طرح سمجهي وٺو ته جيڪڏهن عمر خيام شاعر هجي ها ته هن جو نالو شاعرن جي لسٽ ۾ ۽ هن جا شعر دنيا جي شاعرن جي شاعريءَ ۾ ضرور هجن ها. دنيا جا مذهب، عقيدا ۽ فلسفا عمر خيام کي خاطر ۾ فقط ان لاءِ نه آڻيندا آهن جو عمر خيام جو فلسفو سئون سڌو، فقط هڪڙي ئي اهڙي نقطي ڏانهن ٿو هلي، جنهن ۾ مذهب، عقيدن ۽ فلسفن جو تت سمايل آهي. عمر خيام کي فقط هڪ ڀيرو سوچ سمجهه سان پڙهڻ کانپوءِ ۽ اهو سمجهي ڇڏڻ کانپوءِ ته هو چئي ڇا ٿو ۽ هن جي من ۾ ڪهڙو خزانو آهي، اوهان عمر خيام جي خيالن مان ڪنهن هڪڙي کي به ڌاريو نٿا سمجهي سگهو. عمر خيام جيڪي ڪجهه چيو آهي، ذرو به ذرو، اهو اوهان پاڻ آهيو. فٽز جيرالڊ هن کي مشهور ضرور ڪيو ۽ هن جي خيالن کي سهڻائپ به ضرور ڏني، پر عمر خيام جي اندر ۾، جگر ۾، روح ۾، هن جي جسم جي ذرن ۾ جيڪي ڪجهه هو سو عمر خيام ۾ ئي يا مون جهڙي يا مون جهڙيءَ جي ئي ذرن ۽ ذرڙن ۾ رهيو.

· پاڻ سڀيئي، اسان مان هر هڪ ننڍڙا ذرڙا آهيون، تمام ننڍا، تمام پتڪڙا، پر هر هڪ ذري ۽ ذرڙي ۾ بي پناهه قوت آهي، جنهن سان هو ٻئي ذري ۽ ٻين ذرن ڏانهن ڇڪجي ٿو ۽ جنهن ساڳي قوت سان دنيا جا ڪروڙين ۽ اربين ذرا ان هڪڙي ۽ دنيا جي هر هڪ ذري کي پاڻ ڏي ڇڪين ٿا. جيڪڏهن اوهان عمر خيام ناهي پڙهيو ۽ هن کي ناهي سمجهيو ته ڇا ڄاڻو دنيا ڪيئن ٺهي، ڪيئن نئين سر جڙندي ۽ عمر خيام جي معاملي ۾ جيتوڻيڪ مان هڪ ٻه دفعا روح جو نالو وٺي ويو آهيان، پر جي اوهان عمر خيام پڙهيو ته چوندا ته حليم پاڻ منجهي مئو هو.

· هاڻ ربائي ڇا آهي. ربائي عمر خيام کان اڳ به چئي ويندي هئي، پر عمر خيام کان ڀڄي ڀڄي آخر ڪيترو ڀڄندا؟ سواءِ پيار، محبت ۽ واسطي ۽ تعلق جي عمر خيام ڪجهه نه هو. ربائي ۾ ٻه سٽون هونديون آهن ۽ هر هڪ سٽ ڪجهه اهڙي سهڻي نموني ٻن حصن جي هوندي آهي، جو اهي ٻه سٽون اوهان کي چار سٽون نظر اينديون.

· فجر وقت آسمان ۾، خواب وانگي شراب خاني ۾ آواز آيو،

· هوش ۾ اچ منهنجا پنهنجا، ۽ پيالو ڀري وٺ انهيءَ کان اڳ جو حياتي جي شراب جو پيالو خالي ٿئي!“

· عام خيال آهي ته هو شرابي ۽ عياش هو. اها غلط ۽ ڪوڙي ڳالهه آهي، هو غريب هو ۽ پيئڻ کان پري هو. جيئن فردوسي بابت ڪوڙي ڳالهه عام آهي ته هڪ در کان سونا دينار پئي داخل ٿيا ۽ ٻئي در کان سندس لاش پئي نڪتو. وڏن ماڻهن بابت ڪوڙيون آکاڻيون جوڙڻ دنيا جو دستور رهيو آهي.

· جيڪڏهن عمر خيام کي سندس محبوبا ملي وئي هجي ها ته سندس ربائيون مري ويون هجن ها. تمام سولو آهي عمر خيام کي سمجهڻ. فقط پنهنجو پاڻ کي سمجهڻ ئي ڪافي آهي عمر خيام کي سمجهڻ لاءِ. جيڪڏهن اڄ مون کي هوءَ ملي وڃي جا منهنجي اکين ۾ رهندي آهي ته منهنجو لکڻ وغيره سڀ ختم ٿي ويندو.

· پاڻ شراب چوندا آهيون وسڪي يا جن کي، پر عمر خيام جنهن کي شراب چئي ٿو، سو آهي وائين. اهو يورپ ۽ آمريڪا ۾ به عام آهي. وائين ۽ شراب جي تاثير ۾ تمام گهڻو تفاوت آهي. جيڪڏهن شراب جي گلاس مان هڪڙو ڍڪ اوهان جي محبوبا پئي ۽ پوءِ ان مان ٻيو ڍڪ اوهان پيو ته اوهان ڄڻ وائين پيتو. شراب ته بڪواس آهي، اول شيءِ اهو شراب آهي، جنهن جو پهريون ڍڪ هُن ڀريو. مان بڪواس ۾ پئجي ويو آهيان، ڳالهه دراصل اها آهي ته مون وٽ لکڻ لاءِ اڄ ڪجهه ڪونهي. مون کي اڄ احساس ٿيو آهي ته بابر بادشاهه جي ڪتاب جو انگريزي ۾ ترجمو مون کي ضرور پڙهڻ کپندو هو، جيڪو ضرور بابر جي دربارين لکيو هوندو. هن صديءَ ۾ به ائين ٿيندو آيو آهي. اوهان اعتبار فقط ان آتم ڪٿا تي ڪري سگهو ٿا، جيڪا هٽلر پاڻ جيل ۾ لکي ۽ ان زماني ۾ اهو ڪتاب ڦيرائي گهيرائي ڪوڙ سچ ملائي انڊيا ۾ نٿي ڇپجي سگهيو. اڄ اوهان ٻار آهيو، سڀاڻي اوهان پاڻيهي سکي ويندا.

نقص

جنهن ليکڪ حياتيءَ ۾ پنجاهه سٺ ليک لکيا هوندا، هن انهن ليکن مان گهٽ ۾ گهٽ ڏهن ليکن ۾ ضرور ڪو گند ڪيو هوندو. اهو ناممڪن آهي ته هر ڪنهن ليکڪ جا سڀيئي ليک عاليشان هجن. مون سئو کان به مٿي ليک لکيا هوندا ۽ مان خاطري سان چوان ٿو ته انهن ليکن مان گهٽ ۾ گهٽ پنجاهه سيڪڙو ليکن ۾ مون ضرور ڪو نه ڪو گند ڪيو هوندو. اها ڳالهه هر هڪ ليکڪ سان لاڳو ٿئي ٿي. سڀني ليکڪن پنهنجن ليکن مان چڱو خاصو سيڪڙو ليکن ۾ گند ڪيو آهي، پر مڃندو ڪو به ڪو نه. مان مڃان ٿو ته منهنجن ليکن (ٽنهي ٻولين ۾) ڪي يقينن مون کي خيال سان لکڻ کپندا هئا، ڇو ته مون کي منهنجا پنهنجا نقص دل ۾ تير وانگي ڇپندا آهن. مثال طور مون کي هڪڙي عورت تائين نياپو پهچائڻو هو (لکڻو هو) ته ”تون مون کي وڻين ٿي“ پر لکڻ وقت الائجي منهنجي دماغ کي ڇا ٿي ويو جو اهو نياپو مون ٻي عورت ڏانهن اماڻي ڇڏيو. هاڻ مان مٿي کي هٿ ڏيئي ويٺو آهيان ته ڇا ڪريان. ظاهر آهي ته پنهنجي انهيءَ نقص/غلطي کي درست ڪرڻ لاءِ مان ضرور ٻي غلطي ڪندس. في الحال مان ٻنهي عورتن کان پري آهيان.

ڀلا ائين ڇو ٿيندو آهي ته جيڪي ليکڪ ڊائس تي ويهندا آهن يا ڊائس تان ڳالهائيندا آهن، سي هڪ ٻئي جي فقط ساراهه ئي ڪندا آهن! هي ڇو هڪ ٻئي جو ڪو هڪڙو نقص به نه ٻڌائيندا آهن! جيڪڏهن هي ماڻهو آهن ته هنن ۾ ضرور نقص به هوندا، سو اهي نقص ڇو لڪائيندا وتندا آهن؟ مان پاڻ پنهنجو نقص لڪايان يا لڪائڻ جي ڪوشش ڪريان ته اها ڳالهه اڃا به ڪجهه جائز لڳندي، ڇو ته آخر مان به ته ماڻهو آهيان ۽ ماڻهوءَ جي فطرت آهي پنهنجا عيب لڪائڻ جي ڪوشش ڪرڻ جي. پر اهو ڪهڙو چرچو آهي ته هڪ ٻئي پويان جا ڊگهي قطار ليکڪن ۽ محققن جي ڊائس تي اچي ڳالهائيندي آهي، سا سڄي قطار رڳو هڪ ٻئي جي ساراهه ڪندي هلندي آهي؟ اوهان ڪنهن به ڊائس تان ڪنهن محقق کي ڪنهن ٻئي محقق (جيڪو پنهنجي ڳالهائڻ جي واري جو انتظار ڪري رهيو هجي) تي تنقيد ڪندي ٻڌو يا ڏٺو آهي؟ نه ...! اسٽيج ۽ ڊائس ٺهيا ئي فقط هڪ ٻئي جي ساراهه لاءِ آهن.

پوءِ اوهان ٿيسزون ڏسو. گائيڊ اهي هوندا آهن، جن کي ڪا ڄاڻ نه هوندي آهي ته ٿيسز، ائنٽي ٿيسز ۽ سنٿيسز ۾ تفاوت ڪهڙو آهي؟ جيڪي به هيل تائين ڊاڪٽري جون ڊگريون ڏنيون ويون آهن، تن مان ڪنهن هڪ ۾ به ائنٽي ٿيسز تي بحث ٿيل ڪونهي. اهو ڪمال آهي، خاص ڪري ان لاءِ جو مان پاڻ ٿرڊ ڪلاس بي اي آهيان. اسٽيفن لي ڪاڪ، جيڪو چئن پنجن سالن کان مان پڙهندو اچان، چئي ٿو ته جنهن کي پي ايڇ ڊي جو سرٽيفڪيٽ مليو، تنهن لاءِ بلڪل خاطري ڪريو ته هاڻ هن جي مغز ۾ وڌيڪ ڄاڻ يا ڪا نئين ڄاڻ سمجهڻ جي گنجائش ناهي. ڪمال جو ماڻهو هو. بلڪه بادشاهه هو، جو هو پاڻ پوليٽيڪل سائنس ۾ پي ايڇ ڊي هو ۽ ساڳئي وقت پوليٽيڪل سائنس ۽ ايڪنامڪس کاتن جو سربراهه هو. مون هن جو پهريون ڪتاب چار پنج سال اڳ پڙهيو. تنهن کان اڳ مون ڪڏهن به هن جو ڪو ڪتاب نه ڏٺو هو. 1942ع ۾ هو مري ويو هو. هن جا ڪتاب پڙهڻ کانپوءِ مون کي ڄاڻ پئي ته ڇو هن جا ڪتاب پڙهندڙ ماڻهن (شاگردن ۽ استادن) کان پري رکيا ويندا آهن. دراصل هن پنهنجن ڪتابن ۾ يونيورسٽي جي ماسترن، هنن جي آڪڙ، اڻ ڄاڻ هوندي به پاڻ کي عقلمند سمجهڻ وارين عادتن کي سٺي نموني خوار ڪيو هو. عام ماڻهو ۽ شاگرد ته ڇڏيو، يونيورسٽي ۽ ڪاليجن جا استاد به پروفيسرن جي ڄاڻ ۽ سمجهه تي کلڻ لڳندا هئا. سو يونيورسٽي جي پروفيسرن هن کي نوڪري مان ڪڍرائي ڇڏيو. اوهان اسٽيفن پڙهو ۽ وڏن پروفيسرن تي کلڻ سکو.

مون وٽ وقت ناهي، جسم ۾ طاقت ناهي، مستقبل کان ڊنل آهيان. جي مون وٽ وقت هجي ها ته مان اوهان کي فقط مزاح، عقل، ڄاڻ ۽ معمولات تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ليڪچر ڏيان ها. هاڻ اوهان جو وقت آهي، پهرين اسٽيفن لي ڪاڪ پڙهو ۽ پوءِ ايم اي يا پي ايڇ ڊي جو سوچيو.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

خاڪي!




خميس 9 جولاءِ 2009ع



· منهنجو ذاتي خيال آهي ته جڏهن به ڪنهن اخبار ۾ ڪا اهڙي خبر ڇپبي آهي ته فلاڻي راڳي جو چاچو يا مامو ايترن ۽ هيترن ورهين کان فلاڻي بيماري ۾ ورتل آهي، پر اخبارن ۾ اپيلن، ٽپيلن، پريس ڪلبن اڳيان بک هڙتالون ڪرڻ باوجود به ڪلچر کاتي جي عملدار هن کي ڪا به مالي امداد نه ڏني آهي. اها ڳالهه ۽ اهڙي قسم جون ٻيون ڳالهيون ته فلاڻو راڳيندڙ، فلاڻو واڄيندڙ، فلاڻو تبلچي، فلاڻي راڳڻي، فلاڻو هارمونيم نواز، فلاڻي واڄيندڙ، فلاڻي راڳيندڙ، فلاڻي ناچو ورها ورهه پنهنجي فن جي خدمت ڪئي ۽ هاڻ جڏهن پوڙهو ٿي ويو آهي ته فلاڻي کاتي جو وزير يا وزيرياڻي پڇڻ به نه آيس ۽ رڳو ننڍڙا، انڌا منڊا آفيسر اچي کيس آسرا ڏيئي هليا ويندا آهن. سوال آهي ته جڏهن هي فنڪار جوان هئا ۽ پنهنجو فن ڏيکاري پاڻ به خوش ٿيندا هئا ۽ ماڻهن کي به خوش ڪندا هئا، تڏهن هي فنڪار مستقبل جو ڇو نه سوچيندا هئا جو هاڻ پنڻ تي سندرو ٻڌو اٿئون؟ مشڪرا فنڪار پنهنجي مشڪري ماڻهن کي ڏيکاري خوش ٿيندا هئا ته بس سندن مشڪريون قيامت تائين قائم رهنديون ۽ هو سدائين ائين خوشحال رهندا. اها هوندي آهي سندن بڪواس واري سوچ. مون جهڙا سنڌي ۽ انگريزي ۾ مشڪريون لکندڙ به پوڙها ٿي ذهني ۽ پئسي جي معاملي ۾ ڏتڙجي وينداسين. وڏن وڏن شاعرن جو به اهو ئي حال ٿيندو آهي. ڪهڙو ليکڪ آهي دنيا سڄي ۾ جيڪو ڪشتو کنيو پن تي پيو هلي ۽ بک هڙتالون پيو ڪري؟

· ڳالهه آهي سڌي، جيڪڏهن غريب ٿي ويا آهيو ته غريب ٿي رهڻ سکو. جڏهن اوهان جي لاءِ موج هئي تڏهن اوهان ماڻهن کي پنهنجا ڏند ڏيکاري اوهان پاڻ به ڪافي خوش ٿيا. هاڻ اهو وقت ويو، هاڻ غريب، مسڪين ٿي رهو. دنيا جا رستا وڏا ڊگها، آڏا ڦڏا، پيچرن ۽ جهنگلي ڪتن سان ڀريل آهن. سرڪاري يتيم خانن جي وزيرن، وڏن عملدارن ۽ آفيسرن جي خوشامد ڪرڻ ۽ هنن اڳيان هٿ ڊگها ڪرڻ کان چڱو اٿوَ ته ڪنهن رستي يا پيچري جي ڪنهن ڪنهن ڪنڊ پاسي ليٽي موت جو انتظار ڪريو، جيئن مان ڪندس. يا ٿورو ترسو ۽ ڏسو ته مان ڇا ٿو ڪريان ۽ ائين ڪجو جيئن مان ڪريان.

· اهي سڀيئي سرڪاري کاتا گشائي پتائي آهن. انهن جي عملدارن ۽ وزيرن وٽ گشن، آسرن ۽ ٻين اهڙين ڳالهين جا انبار آهن. اسپتال ۾ مريض ۽ ڊاڪٽر سان فوٽو ڇڪائي گم ٿي ويندا. هڙتال ختم ڪرائڻ لاءِ چوندا ”فلاڻي جي خاطري ڪرائڻ تي هڙتال هفتي لاءِ ختم ڪئي وئي“، ائين ڄڻ هو ويٺا ئي فلاڻي جي انتظار ۾ هئا ته اهو اچي جوس پياري ته گهر وڃون. ڇا لکان، اهڙو ڪجهه ته نه لکان جو ماڳهين جيل هليو وڃان، جو ڊي پي او به هنن جا، سي سي او به هنن جا، فقط ڪن ۽ ڳٽا منهنجا آهن.

· تواريخ لکبي آهي ته بلڪل بي جان، بي مطلبي ۽ بي غرض ٿي لکبي آهي. جيڪي ڪجهه ”سنڌي محققن“ گذريل 60 ورهين ۾ اسٽيجن تان بيهي ”سنڌ“ ۽ ”سنڌين“ بابت چيو آهي، اهي سڄي کي ته ڇڏيو جيڪڏهن فقط ان جو اٺون يا ڏهوڻو حصو به سچ هجي ها ته هن ريڊيو، موبائيل، ٽي وي، بندوق، رائفل، ٽئنڪ، توب، راڪيٽ، ڇپائي جون مشينون، پنو، فائونٽين پين وغيره سڀئي ”سنڌين“ ٺاهيون هجن ها.

· مان دنيا تياڳيان پيو. مون کي هيءَ دنيا نٿي وڻي. منهنجا وڏا جي ڪڏهن گجرات مان ٿيندا، ”سنڌ“ ۾ داخل ٿيا هجن ها ته مان وڏي فخر سان چوان ها ته ”مان گجراتي آهيا، جنهن کي گجراتي ٻولي به نٿي اچي.“ مون کي هڪڙي بروهيءَ چيو هو ته ”هم اس بروهي سي بات نهين ڪري گا، جس ڪو اپنا بروهي زبان نهين آتا“ مان ڪاوڙيو نه هوس، خوش ٿيو هوس. مان ۽ اوهان ايندڙ زماني ۾ ان ”با غيرت گجراتي“ جي شڪل ڏسنداسين، جيڪو گجراتي نسل تان هٿ کڻي هاڻ ”سنڌيءَ“ ۾ ٽانٽان ڪندي پنجاهه ورهين ۾ نه ”سنڌي“ رهيو آهي نه گجراتي. مان دڙڪو ٿو ڏيان ته جيڪڏهن مون سان کيچل ڪئي اٿوَ ته مون وٽ اڃا جام بارود رکيو آهي.

· انگريزن جي جوڙيل سنڌ صوبي ۾ ڪيئي ٻوليون ڳالهايون وينديون هيون. ڪي ٻوليون گهٽجي ويون آهن، پر بلوچ ڇو نٿا مڃين ته هو گهرن ۾ بلوچي يا سرائڪي ڳالهائيندا آهن؟ ڳالهه اها آهي ته ”سنڌ صوبي جي ايراضي ۾ رهندڙ اڪثر ماڻهن ۾ حقيقت ۽ سچ مڃڻ جو مادو آهي ئي ڪو نه. مان مڃان ٿو ته مون کي بروهي ٻولي جي چئن ڇهن سٽن کان وڌيڪ ڪجهه نٿو اچي ۽ صاف ظاهر آهي ته مان شرمسار به ٿيندو آهيان. بروهي اهڙا به آهن، جيڪي چار ڇهه ٻوليون ڳالهايو وڃن. مارواڙي اهڙا به آهن، جيڪي گجراتي سميت ڇهه اٺ ٻوليون ڳالهائين، پوءِ اوهان سان ڪهڙي ويڌن آهي؟ انگريزي، اردو ۽ جنهن کي توهان سنڌي چئو ٿا سي ته عام آهن.

· مان الائجي ڪيڏانهن هليو ويس ۽ هي ”مادري ٻولي“ ڇا ٿيندي آهي؟ منهنجي ماءُ سومري هئي تنهن ڪري سندس ٻولي مارواڙي هئي، بابا ۽ ڏاڏا وغيره بروهي هئا، تنهن ڪري سندن ٻولي بروهي هئي. مان نسلن سومرو به آهيان ۽ بروهي به آهيان. اهو رڳو فيشن ٿي ويو آهي ته سنڌ صوبي جي ايراضي“ ۾ ته ”مادري ٻولي فلاڻي آهي. حقيقت ۾ اسان جون ٻوليون ”نسلي“ آهن. منهنجي ڏاڏي سرائڪي ڳالهائيندڙ بوهڙ بلوچ هئي. اوهان پاڻ پنهنجو حساب ڪريو ۽ سچ ڳالهائڻ ۾ عار نه ڪريو. اصلي نسل نسلي هوندو آهي، مادري نه، ۽ جيئن مان نسلن بروهي به آهيان ۽ سومرو به آهيان تيئن اوهان ۾ لکين هوندا، جن جا به ٻه نسل هوندا، پر مڃندا نه، جو ”سنڌ صوبي واري ايراضي“ جو پاڻي پيتو اٿن.

· مان جڏهن مران ته اخبارن ۾ لکجو ته حليم مري ويو ۽ کيس فلاڻي هنڌ دفن ڪيو ويو، اها ”مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو“ واري لفاظي ختم ڪريو. اڳي ماڻهو مرندو هو ته چيو ويندو هو ته کيس فلاڻي هنڌ دفن ڪيو ويو، پر ڇو ته اڄڪلهه سنڌين وٽ لکڻ لاءِ ڪجهه آهي ئي ڪو نه، سواءِ لفاظي جي سو خوامخواهه لفظ ۽ سٽ وڌائڻ لاءِ چوندا ۽ لکندا آهن ته ”سندس خاڪي جسم فلاڻي هنڌ مٽيءَ ماءُ حوالي ڪيو ويو. جسم خاڪي نه هوندو ته ڇا لوهه جو هوندو؟

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

مان!




سومر 13 جولاءِ 2009ع



· جڏهن ڪجهه لکبو آهي تڏهن ڪنهن شيءِ يا ڳالهه بابت ئي لکبو آهي. مون وٽ ڪا شيءِ يا ڳالهه ناهي، جنهن بابت ڪجهه لکان سواءِ منهنجي پنهنجي باري جي. مان چريو هوس جو پئسي ۽ پوزيشن جي اهميت نه سڃاڻي سگهيس، مان اڃا به چريو آهيان جو هاڻ پڇتائڻ به لڳو آهيان پنهنجن افعالن تي.

· ماضي ته دفن ٿي ويندو آهي، ماضي ۾، پر مون لاءِ ماضي باقائدي حيات آهي. جڏهن ماڻهو حياتي ۾ ناڪام ٿيندو آهي ته سڄو ڏوهه قسمت تي مڙهيندو آهي. منهنجي قسمت ڦٽل هئي جو مان ڄائو ئي نقصن سان ڀريل هوس. امان جو مون کي لاڏ ۽ پيار ڏيندي هئي، تنهن مان ظاهر هو ته مان نارمل نه هوس. ماءُ جو لاڏلو اهو ئي ٻار هوندو آهي، جنهن ۾ ڪا ڪوتاهي هجي. پر مان ته چريو هوس، تنهن ڪري اها ڳالهه نه سمجهي سگهيس.

· تمام ننڍڙي زندگي گذاريندي به مون تمام گهڻو گند ڪيو. جيڪڏهن مان ڪنهن وڏي حيثيت ۾ رهيو هجان ها ته مون ضرور پاڻ لاءِ ڪا وڏي مصيبت کڙي ڪئي هجي ها.

· منهنجو ليکڪ هجڻ منهنجي نظرن ۾ ڪا به حيثيت نه رکندو هو، لکڻ ۽ پڙهڻ هڪڙو فرار هو، زندگي جي حقيقتن کان. مان ننڍپڻ کان ئي آفيسري لڏي مان ڦاٿل هوس ۽ پاڻ کي تباهه ڪرڻ جا رستا ڳولهيندو هوس. افسوس مون کي فقط هن ڳالهه جو آهي ته مون نه فقط پاڻ کي تباهه ڪيو، پر مون پنهنجي ماءُ پيءُ ۽ پنهنجن ٻارن کي به تباهه ڪيو. اها قدرت جي مهرباني آهي جو منهنجا ٻار اڄ خوشحال آهن.

· اوهان جيڪي ڪجهه ڪريو ٿا، تنهن کي غور سان تڪيو ۽ توريو ۽ ڏسو ته اوهان زندگي جي حقيقتن کان فرار ٿيڻ جي ڪوشش ته نه پيا ڪريو. جيڪڏهن اوهان ۾ لالچ جو جذبو ناهي ته اوهان جو وجود ئي فراريت آهي. جن کي مان حقير سمجهندو هوس، سي مون کان بهتر رهيا، جو هنن ۾ لالچ جو جذبو هو. هو انسان هئا ۽ مان پاڻ کي فرشتي جو درجو ڏيندو هوس. هو لائق هئا ۽ مان نالائق هوس.

· سوسائٽي کي جيئن آهي قبول ڪريو، ڪمري جو دروازو کليل رکو ۽ ڪڏهن به دربند ڪرڻ جو نه سوچيو. پنهنجو ڪم ڪريو ۽ ٻاهر رڳو تازي هوا کائڻ لاءِ نڪرو. ماڻهن ڏانهن نه نهاريو ۽ ماڻهن کي سمجهڻ جي ڪوشش نه ڪريو.

· جي اوهان ماڻهن ڏانهن نهاريندا ته ڪي ماڻهو اوهان کي وڻندا ۽ ڪي نه وڻندا ۽ آخر ۾ اوهان پڇتائيندا. اوهان جنهن کي ڏسو تنهن بابت فقط اهو سوچيو ته هن ماڻهوءَ مان اوهان ڪهڙو فائدو حاصل ڪري ٿا سگهو. اهو فائدو حاصل ڪريو ۽ هن ماڻهوءَ کي وساري ڇڏيو. لالچ بڇڙي بلا آهي، وارو سبق بيوقوف ماڻهن لاءِ آهي. اصولن کان پري ڀڄو، ڪوڙ ڳالهائڻ واري فن تي مهارت حاصل ڪريو جو ڪوڙ ڳالهائڻ ضروري ٿيو پئي. احسان فراموشي جيڪڏهن اوهان جي رڳ ۾ ناهي ته اوهان پنهنجو ئي نقصان ڪندا.

· ڏکيا ۽ گندا ڪم ان ماڻهوءَ کان وٺو، جيڪو پنهنجي ليکي وڏو بهادر ۽ اصول پرست آهي، ڀل ته هو پنهنجي قبر پاڻ کوٽي.

· پنهنجو پاڻ سان پيار ڪرڻ سکو ۽ پنهنجو پاڻ کي تڪليف نه ڏيو. محنت جو ڪم ٻين کي ڪرڻ ڏيو. غلط سلط طريقن سان جيڪو فائدو پاڻ لاءِ ۽ پنهنجن لاءِ وٺي سگهو سو وٺو. اصول پرست ماڻهن کان پري رهو ۽ هنن کي پاڻ کان پري رکو. جذباتي نه ٿيو پوءِ کڻي معاملو ڪهڙي به قسم جو هجي. پنهنجو پاڻ کي پئسا ڳڻڻ ۽ پوزيشن وٺڻ تائين محدود رکو.

· جيڪي اقتدار ۾ آهن تن سان فقط ايتري لهه وچڙ ۾ اچو، جيترو هو چاهين ۽ هنن کي پنهنجو نه سمجهو. صاف سڌو ڳالهائڻ پنهنجي قبر پاڻ کوٽڻ آهي. جن کي بيوقوف سمجهيو ويندو آهي، سي حقيقت ۾ عقلمند دوست آهن. اهو اعزاز ته اوهان وٽ لياقت ۽ سمجهه آهي، اوهان کي تباهه ڪندو. جيڪڏهن ڪو اوهان کي نقصان پهچائي ته اهو نقصان وساري ڇڏيو ۽ ائين رهو جيئن ڪا ڳالهه نه ٿي هجي. رعب تاب وارو ماڻهو گهٽيا ڌڪ هڻندو آهي. اهڙي ماڻهوءَ کان پري رهو، ڪنهن کي به دوست يا دشمن نه سمجهو.

· آکاڻيون، قصا ۽ پنهنجا تجربا نه ٻڌايو، جيڪو پنهنجا تجربا، قصا ۽ آکاڻيون ٻڌائي تنهن کي خاموشي سان غور سان ڏسو، هو ڀُوڪ آهي ۽ هن مان اوهان فائدو وٺي سگهو ٿا. اهو فائدو وٺو ۽ اڳتي وڌي وڃو اوهان جو ڪنهن تي به ڪو حق ڪونهي ۽ نه ڪنهن جو اوهان تي ڪو حق آهي، پر پنهنجو وات بند رکو.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

فوٽا




ڇنڇر 12 سيپٽمبر 2009ع



هر هڪ حڪومت جي پاليسي ساڳي هوندي آهي، جنهن جو بڻ بنياد ماڻهن کي بيوقوف ٺاهڻو آهي. اڄوڪي حڪومت کي ٺيڪو اهو به مليل آهي ته اسڪولن مان اردو ۽ سنڌي ڪڍي ٻارن کي انگريزي ميڊيم اسڪولن ۾ داخل ڪرايو. اها عقل جي ڳالهه به آهي. جيڪڏهن رڳو ڪهاڻيون، افسانه ۽ شاعري ئي ڪرڻي آهي ته پوءِ سنڌي ۽ اردو ڪافي آهن. فورڊ، جنهن موٽر عام ڪئي، سو شاعر نه هو. جنهن سائيڪل ايجاد ڪئي، سو افسانه نويس نه هو. جنهن ٽي وي ٺاهي، سو جاپاني شاعري ايجاد نه ڪندو هو. هتي انگريزن جي جوڙيل سنڌ صوبي ۾ اهي سڀيئي عقلمند، سمجهو ۽ دانشور آهن، جن کي سائنس جي ”س“ به نٿي اچي.

29 آگسٽ واري ڪاوش جي صفحي 20 تي فوٽن جي هڪ قطار آهي، جا فهميده حسين کان شروع ٿي ڪنهن سميجي تي ختم ٿي ٿئي. سڀني جو ساڳيو راڳ آهي ته ڪو ائڪٽ پاس ڪري ٻارن ۽ ٻارن جي مائٽن کي سنڌي پڙهڻ تي مجبور ڪريو. اهو فنڪشن ٿيو ته لئنگويج اٿارٽي ۾ هو، پر اهو ياد رکو ته جڏهن به حڪومت جڏهن به ڪنهن اداري معرفت ڪو فنڪشن ڪرائي، جنهن کي هي سيمينار چوندا آهن، تڏهن سمجهي وڃو ته ڪنهن ڳالهه تان پبلڪ جو ڌيان حڪومت هٽائڻ چاهي ٿي. حڪومت جي مرضي آهي ته سنڌي اردو ختم ٿين. سو سيمينار ۾ عقلمندن کان تقريرون پيا ڪرائين ۽ ماڻهن کي پيا ريجهائين ته سنڌي هزارين سال آڳاٽي ٻولي آهي، هزارين ورهيه اڃان رهندي! آهن نه مسخرا! سنڌي ٻولي جا پنج درجا پڙهي سنڌي ٻار موٽر سائيڪل جي انجڻ ۽ موٽر ڪار جي انجڻ ٺيڪ ڪري سگهندو!

جيسين اهڙا سيمينار، فنڪشن ۽ تقريرون چالو آهن، تيسين سنڌي خوش آهن ته سنڌي ٻولي جي بچاءُ ۽ بقاءُ لاءِ سائين اهي اسان جا عقلمند وڏي جنگ پيا وڙهن! ماڻهو آهن يا مسخرا آهن! غلام علي کان پڇيو وڃي ته، هن جا سنڌي ادارن تي داداگيري ۽ سنڌي ٻوليءَ تي 50 يا سٺ ورهيه کان مٿي داداگيري ڪئي آهي، تنهن جو سنڌي فائدو سنڌي ٻوليءَ کي ڇا اهو مليو آهي، جو اڄ به اسٽيج تي چڙهي رڙيون پيو ڪري ته گهوڙا ڙي گهوڙا سنڌي ٻولي جا اسڪول وڃڻ نه ڏيو. اوهان غلام علي کي ڏٺو آهي؟ جيالاجي جي پروفيسر ڪي ڊي ميمڻ صاحب کي پنهنجي آفيس ۾ گهرائي مون ڏانهن اشارو ڪري چيائين ته، ”هي حليم بروهي آهي، ڪم جو ماڻهو آهي، هن کان ڪم وٺڻو آهي ۽ اهو ڪم تون وٺندين“. ڪي ڊي ميمڻ جيالاجي جو پروفيسر، تنهن کي ڪهڙي ڄاڻ ته دنيا جي يونيورسٽين سان لکپڙهه ڪيئن ڪبي آهي، پر ڪي ڊي ميمڻ وي سي صاحب کي ”ها“ چيو. ٻه مهينا جڏهن ڪم نه هليو ته غلام علي وي سي مون کان پڇيو ته، ڪم ڇو نه ٿو هلي؟ مون چيو ته ميمڻ صاحب کان پڇو، جنهن کي اوهان ٺيڪو ڏنو آهي، مون کان ڪم وٺڻ جو. ميمڻ صاحب جيالاجي جو ماڻهو هو، ڇا ڄاڻي انگريزي زبان جي کيڏ! هڪ ليٽر به ڪڏهن لکي نه سگهيو. وڌيڪ جيڪي مون چيو سو ٻئي مضمون ۾ ڏيندس. غلام علي صاحب جو ڪم آهي هاڻي سنڌي ٻولي بابت وڌيڪ ڳالهائي سنڌين کي وڌيڪ بيوقوف ۽ سنڌي ٻولي جو خانو خراب نه ڪري. هن صاحب جنهن به شئي کي هٿ لاٿو، تنهن جو خانو خراب ڪري ڇڏيو. سنڌين کي سمجهايان ٿو ته هن صاحب کان ۽ هن جهڙن کان پري رهن. هي گجراتي ماڻهو سنڌي ۾ پي ايڇ ڊي خبر اٿوَ ته ڪٿان وٺي آيو هو؟ سنڌ يونيورسٽي جي سنڌي ڊپارٽمينٽ مان، جتان مان پاڻ وٺي آيو هوس.

. سنڌي ٻولي ۽ اڙدو اکرن کي پاڙن کان پٽيو پيو وڃي ۽ بنسريون ڏنيون ويون آهن. مان ڪئناڊين ليکڪ اسٽيفن لي ڪاڪ وانگي اڪثر پي ايڇ ڊي جي ڊگري رکندڙ ماڻهن کي ٺپ اڻ ڄاڻ سمجهندو آهيان ۽ هي آهن به اڻ ڄاڻ. جنهن کاتي مان نڪتا آهن، تنهن کي تالو هڻي نڪتا آهن. وي سي ٿيڻ جي اميد ۾ هر محفل ۾ حاضر رهندا آهن. فهميده حسين جي مان سندس ذاتي حيثيت ۾ عزت ڪريان ٿو.

. هڪڙيون ٻه اکيون عينڪ جي شيشن پويان مون وڃائي ڇڏيون، هي چوڻ بدران ته تون مون کي وڻين ٿي. منهنجي وات مان نڪري ويو ته هي سڀيئي مان سڃاڻان! اڙي ڀائي، او مئڊم، مان فقط توکي سڃاڻان، هاڻ ته ته نظر اچ خوابن ۾ ئي سهي، جي حقيقت ۾ مون کان ٽهين ٿي.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هي ڪير آهن!




سومر 21 سيپٽمبر 2009ع



·منهنجي دل جي آپريشن جنهن ڪئي، سو ميڊيڪل سرجن هو، سنڌي يا اردو جو اسپيشلسٽ نه هو. هو ڪارڊيولوجسٽ هو، سنڌي جو شاعر نه هو، اهي پي ايڇ ڊي ماستر فقط ماهر آهن، اهڙا ٿلها ڪتاب لکڻ جا، جنهن ۾ ٻين پاڻ جهڙن خوامخواهه ليکڪن جي ڪتابن مان ٽڪراٽا کڻي پنهنجي انهيءَ ٿلهي ڪتاب کي اڃان به ٿلهو ڪري انهن ٽڪراٽن کي ريفرنسز چوندا آهن، جنهن گائيڊ يا پئنل جي ماستر جي ڪتاب يا چوپڙي ۾ هن جو ٽڪراٽو نه هوندو، سو ڪاوڙجي ويندو ۽ پوءِ شاگرد کي هن جي خوشامد ڪرڻي پوندي. اوهان يقين ڪريو ته شاگرد، سندس گائيڊ ۽ پئنل جي ڪنهن به ماستر ۾ لياقت هڪ ٽڪي جي به نه هوندي آهي، هي سسٽم بند ٿيڻ گهرجي، هي ادارا بند ٿيڻ گهرجن. آءِ آءِ قاضي گهڻيون يونيورسٽيون هلائي چڪو هو، جو سنڌ يونيورسٽي جو به وائيس چانسلر مقرر ٿيو؟ اهي ڪهڙا خوشامدي هئا، جيڪي سنڌي ٽائپ رائيٽر ٺاهڻ جي بهاني دنيا جو سير ڪري غلام مصطفيٰ شاهه کي خوش ڪرڻ لاءِ ان ردي ٽائيپ رائٽر جو نالو المصطفيٰ رکيو هو؟ فقط خوشامدي چاپلوسن تعليم کاتو چٻائيندا رهيا آهن. فقط پنجن سالن اندر اهي اوهان جا عربي، فارسي، ابوالحسن ۽ انگريزن جي چاپلوسن جا ٺاهيل ڏنگا ڦڏا اکر غائب ٿي ويندا ۽ انهن جي جاءِ انگريزي (رومن) اکر وٺي چڪا هوندا.

·نالي کان پوءِ لکبي آهي تعليمي لياقت، پر هت مشڪري لڳي پئي آهي، جو پهرين لکندا ڊاڪٽر ۽ پوءِ لکندا نالو ۽ لڳندو ائين آهي جيئن سندس ڄمڻ وقت مولوي سندس ڪن ۾ ڪلمي کانپوءِ سندس نالي ۾ ڊاڪٽر به ملائي ڇڏيو هو ۽ مولويءَ سندس ڪن ۾ چيو هو ته، ”اڄ کان تنهنجو نالو ڊاڪٽر فلاڻو پي ايڇ ڊي آهي“. يونيورسٽين ۾ ماستر گشا پتا هڻي پي ايڇ ڊي ڪرڻ لاءِ لنڊن وڃي اتي فيل ٿي موٽي اچي چپ چپات ۾ سنڌ يونيورسٽيءَ جي ڪنهن ٿاڦيل گائيڊ معرفت پي ايڇ ڊي ڪري اها ڳالهه لڪائي ڇڏيندا آهن ته ٻاهر سنڌ يونيورسٽي جي خرچ تي به ويا هئا ۽ فيل ٿي مولانا قاسمي يا مولانا گرامي جي هٿن تي بيعت ڪري گائيڊن جي لوڌ کي ڪنهن وڏي هوٽل تي مانائتي ماني کارائي هاڻ معتبر ٿي ويا آهن. مان سڌو ٿو پڇان انهن معتبر پي ايڇ ڊين کان ته ”آخر مصيبت ڪهڙي آهي، توهان سان؟ فقير آهيو؟ غريب آهيو؟ پينو آهيو؟ آخر ڇا آهيو؟ هاسٽل سنڀالڻ جو ڪم به ماسترن کي کپي. SWO جو ڪم به ماسترن کي کپي، ٽرانسپورٽ سنڀالڻ جو ڪم به ماسترن کي کپي ۽ ٻيا به اهڙا گهڻا ئي ڪم آهن، جيڪي ماسترن کي کپن. ڇو؟ ڇو ته هر هڪ پوسٽنگ سان ٻه چار ٽڪا ماستر جي کيسي ۾ ويندا. يا ته اشرافت سان هنن غلط ماسترن کي ڪڍو يا تعليمي ادارا بند ڪريو، جيڪي ڪجهه هتي ٿيندو رهيو آهي، سا جيڪڏهن تعليم آهي ته دنيا جو گندي ۾ گندو ملڪ به اهڙي تعليم کي باهه ڏيئي ماسترن کي ملڪ جي بارڊرن کان ٻاهر ڦٽو ڪري ڇڏيندو. سنڌ صوبي جو خانو خراب انهن ڪيو آهي، جن کي اوهان ۽ هو پاڻ دانشور چوندا آهن. هنن جون شڪلون غور سان ڏسو. هي دانشورن جون شڪليون آهن؟ هنن جا افعال غور سان ڏسو. هي دانشورن جا افعال آهن؟ جيڪو ليڪچرر ئي نه ٿيو، سو ڊائريڪٽر ايڊيوڪيشن ڪيئن ٿي ويو ۽ اهي بلڊنگون ۽ عمارتون ڪيئن پٽ سان لڳيو، جن کي خيرپور يونيورسٽي چيو ويندو آهي؟ شيخ اياز سنڌي ڊپارٽمينٽ ڀرڻ لاءِ ڇوڪرن ۽ ڇوڪرين کي خاطري ڏياري ته فقط داخلا وٺو، سنڌي ۾ ايم اي ڪريو ته هنن جي سنڌي ڊپارٽمينٽ ۾ نوڪري پڪي.

·هي ڪير آهن، جن کي مٿي جي سور گهٽائڻ واري گوري جي نالي جي به ڄاڻ ناهي، پر سڏائين پنهنجو پاڻ کي ڊاڪٽر! سو هي ڇا جا ڊاڪٽر آهن؟ اردو جا؟ سنڌي جا؟ اسلاميات جا؟ اسلامڪ اسٽڊيز جا؟ سوشيالاجي جا؟ سنڌ جي تواريخ، جاگرافي، شاهه لطيف جي ٻولن ۽ ٻولين جا، سنڌي ٻولي ۽ سنڌي ڪتابن جا، يا ڇا جا؟ بيمارين ۽ دوائن سان هنن جو پري جو به واسطو ڪونهي، جو هي پاڻ هر ان سبجيڪٽ لاءِ مرض ۽ موت آهن، جنهن سبجيڪٽ ۾ هنن پي ايڇ ڊي ڪرڻ جو سوچيو آهي، مان اوهان سان شرط لڳائڻ لاءِ تيار آهيان ته اوهان مان ڪو به پنهنجي دل، جگر، ڦڦڙن يا اکين جي آپريشن يا علاج لاءِ هنن مسخرن جي ويجهو به نه ويو هوندو، هنن جو ڪم آهي ماستري ڪرڻ پر ڦڏو پيا ڪندا ته هيڊ ماستري ڏيو. وائيس چانسلري ڏيو يا ڪو ٻيو ايڊمنسٽريٽو جاب ڏيو. ماسترن جو ڪم آهي ماستري ڪرڻ. جنهن ڪم جو هي سٺي نموني خانو خراب ڪندا رهيا آهن، جو هنن جي هڪ اک ايڊمنسٽريٽو جاب تي رهندي آهي ۽ ٻي اک سندن ڪنٽرول کان ٻاهر هوندي آهي، هي عقل جا انڌا اهو به نٿا سمجهن ته ماسترن جو ڪم آهي پڙهائڻ ۽ اسڪول، ڪاليج، يونيورسٽون ۽ ٻيا ادارا هلائڻ ۽ سنڀالڻ وارو ڪم ايڊمنسٽريشن ۽ ايڊمنسٽريٽرن جو آهي، اوهان ڪڏهن ٻڌو آهي ته ڪنهن ائڊمنسٽريٽر ڊمانڊ ڪئي هجي ته کيس ٽيچر مقرر ڪريو؟.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايوارڊ!




جمع 9 آڪٽوبر 2009ع



· جڏهن ليکڪ وٽ لکڻ لاءِ ڪا ڳالهه نه هوندي آهي، تڏهن هو چاهيندو آهي ته هن کان انٽرويو ورتا وڃن ته جيئن ليکڪ به رهي ۽ لکڻو به نه پويس. مون وٽ به لکڻ لاءِ هاڻ ڪجهه ڪونهي، سياست ۽ سياسي ماڻهن سان منهنجو ڪو به واسطو ناهي.

· سماج ۽ مان ٻه مخالف شيون آهيون، مون کي سماج کان بلڪل ايتري نفرت آهي، جيتري سماج کي مون سان آهي. هي دنيا، تنهن ۾ سماج ۽ سياست جو بنياد به ڪوڙ ۽ فريب تي رکيل آهي.

· هر هڪ ليکڪ جو هر هڪ ليک هڪ ڪوڙڪو آهي، ڪوريئڙي جو ڄار آهي، جنهن ۾ هو معصومن جي معصوميت ۽ سادن جي سادگي ڦاسائيندو آهي. مان ليکڪ رهيو آهيان ۽ مان پنهنجو پاڻ کي سڃاڻان.

· پئروڊي (اهو اکر چٿر سان تعلق نٿو رکي، اهو اکر اي ڪلاس سمجهه ۽ سوچ ثابت ٿو ڪري ان جي به، جيڪو پئروڊي ٿو ڪري، ۽ ان جي به، جنهن جي ڪنهن آئٽم جي پئروڊي ٿي ٿئي) ۽ پئروڊي ۾ ان شخص جو نالو وٺڻ جي ضرورت نه هوندي آهي، جنهن جي پئروڊي ٿي رهي هوندي آهي، جو ان کي ڏسندڙ ۽ ٻڌندڙ سڃاڻيو وٺن. پئروڊي عاليشان پيماني تي مزاح آهي، جنهن کي فقط سمجهو ماڻهو سمجهندا ۽ پسندا ڪندا آهن. سادا ماڻهو سمجهندا آهن ته ٽوڪ بازي ۽ چٿر آهي.

· جيڪڏهن اوهان علامه اقبال نه پڙهيو آهي ته هڪ ڀيرو سندس ديوان (شاعري جو مجموعو اي کان زيڊ تائين پڙهي ڏسو، اوهان حيران ٿي ويندا. ڪافي وقت اڳ هندستان ۾ راج ڪپور هڪ فلم ٺاهي هئي، جنهن جو نالو هو ”پهر صبح هوگي“. اها فلم پاڪستان نه آئي. مان نٿو ڄاڻان ڪنهن ڏٺي به يا نه، پر هن فلم جو هڪڙو گانو مون کي بي انتها پسند هو. مون کي ڄاڻ نه هئي ته ان فلم جو شاعر ڪير هو. پوءِ اوچتو اهو گانو ميڊيا تان گم ٿي ويو. گهڻو پوءِ مون کي معلوم ٿيو ته اهو گانو اقبال جي هڪ شعر تي پئروڊي هئي ۽ اهو شعر هو:

چين و عرب همارا، هندوستان همارا

رهني کو گهر نهين هي، سارا جهان همارا

جتني بهي بلڊنگين هين، سيٺون نه بانٽ لي هين

سڙڪون په گهومتا هي، اب ڪاروان همارا

جيبين هين اپني خالي، ورنا ڪيون ديتا هم ڪو گالي

يه سنتري همارا، يه پاسبان همارا

سوني ڪو هم قلندر، آتي هين بوري بندر

هئي هر قلي همارا، اب رازدان همارا

تعليم هي ادهوري، ملتي نهين ضروري

معلوم ڪيا ڪس ڪو درد نهان همارا.

هي گانو الائجي ڇو مون کي ورهين، بلڪه ڏهاڪن کان ياد آهي. اهڙي صاف سٺي پئروڊي تي به هندستان جي ماڻهن گوڙ ڪيو ته اها پئروڊي اقبال تي طنز آهي. هندستان حڪومت اهو گانو شايد ريڊيو ۽ ٽي وي وغيره تان لاهي ڇڏيو. اقبال کي جي اوهان نه پڙهيو آهي ته هڪڙو ڀيرو هن کي پڙهي پوءِ هن ٽاپڪ تي ڳالهائجو. هن پئروڊي جون آخري ٻه لائينون به مون کي ياد آهن ۽ آئون ڄاڻي واڻي اوائڊ ڪري ويو آهيان. مشڪل هي آهي ته ماڻهو مون کي به مشڪل سان برداشت ڪندا آهن ۽ ڪجهه عرصي کانپوءِ منهنجي ڳالهه قبولي آهي، آهي تماشو.

· جڏهن مون کي ايوارڊ مليو، سنڌ جي چيف منسٽر، صوبائي وزير سسئي پليجو ۽ مظهر الحق صديقي کان ته پنهنجي ڪرسي تي اچي اهو باڪس ڏسڻ لڳس. ميڊم فهميده حسين مون کي سمجهايو ته باڪس هيئن کول ۽ ان ۾ ايوارڊ ڏيکاريائين. مون ان باڪس ۾ جوش مليح آبادي جي پرنٽ ڏٺي پر مان جوش مليح آبادي بابت ڪجهه نه ڄاڻندو هوس. پوءِ مون کي ٻين ٻڌايو ته ”چين و عرب همارا“ جيڪو مان ورهين کان ڳائيندو اچان، سا اقبال جي شعر تي پئروڊي آهي ۽ جوش مليح آبادي جي لکيل آهي.

· سنڌي پڙهندڙن کي گهرجي ته پنهنجي خول مان ٻاهر نڪرن، نه ته انهيءَ خول ۾ وڌيڪ ڦاسندا ويندا، جو پاڻ ڏسن به پيا ته اهو خول تنگ ۽ وڌيڪ تنگ ٿيندو وڃي.

· ”هلندي ڪا ٽنڊي؟“واري آکاڻي اوهان کي ياد آهي؟ مون کي ياد ناهي، مون کي فقط هڪڙو اهو خيال آهي جاڳندي ۽ ستي ته، ”ملندو ڪو ٻيو ايوارڊ؟“ اهو جوش مليح آبادي ايوارڊ مون کي بلڪل منهنجي ذهنيت مطابق مليو آهي. جوش مليح آبادي بابت مون ڪجهه نه پڙهيو آهي، ڇو ته نقوش رسالو جيڪو ورهين جا ورهيه اسان پڙهندا رهياسين، تنهن جا سڀئي نمبر، غزل نمبر سميت، مسلمان ايڊيٽر ڪڍندا هئا ۽ هنن سان ڪير بحث ڪري هنن کي سمجهائي ها ته اقبال جي عزت هن پئروڊي سان اڃا به مٿي ٿي ٿئي.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

عمر خيام جي مٽيءَ مان ٺهيل ماڻهو




ڇنڇر 12 ڊسمبر 2009ع



. مون ڪاوش ۾ گل محمد عمراڻي جو لکيل ڪالم پڙهيو، جنهن جي پڇاڙي ۾ سندس اي ميل ائڊريس يا موبائيل نمبر نه ڏسي مان منجهي پيس، مون لاءِ گل محمد صاحب ايترو ئي اهم آهي، جيترو ٻين سنڌي پڙهندڙن لاءِ هو غير اهم آهي. سنڌي پڙهندڙ ۽ سنڌي لکندڙ فطرتن غير سنڌي ليکڪن کان پري رهڻ لاءِ فقط اهو سبب ئي ڪافي سمجهندا آهن ته هو غير سنڌي آهن. مون انگريزي اکرن ۾ عمر خيام جون 235 رباعيون اردو ۾ ترجمو ڪيون ۽ فقط چار سئو ڪاپيون ڇپائي سگهيس. سنڌي ۾ ترجمو ڪرڻ اجايو هو، جو سنڌي پڙهندڙ انگريزي اکرن جو استعمال به قبول نه ڪن ها ۽ عمر خيام جو مقابلو شاهه عبداللطيف رحه سان ڪري عمر خيام جون رباعيون پڙهڻ بنا ئي منهنجي محنت گٽر ۾ ڦٽي ڪري ڇڏين ها. گل محمد عمراڻي جو ڪالم مون سميت وڌ ۾ وڌ فقط پنجاهه ماڻهن پڙهيو هوندو ۽ اهي سڀيئي عمراڻي صاحب کي ذاتي طرح سڃاڻندڙ هوندا. سڄي سنڌ صوبي ۾ وڌ ۾ وڌ ڏهه سنڌي پڙهندڙ هوندا، جن ان ڪالم ۾ ڪتب آندل لفظن ۽ سوچ کي سمجهيو هوندو. ڪئين ورهيه اڳ عمراڻي صاحب سنڌ يونيورسٽيءَ جي انگريزي ڊپارٽمينٽ جي رسالي ايريل Arial ۾ منهنجيون لکڻيون ڇاپيندو هو Quotations ڪري. گذريل پنجن ڇهن ورهين ۾ عمر خيام جي معاملي ۾ مون کي جڳديش آهوجا، سندس بيگم ۽ سنگيتا ۽ سندن خاندان ۾ مون وانگي ئي عمر خيام مليو آهي ۽ هاڻ گل محمد عمراڻي صاحب مليو آهي. عمر خيام صوفي نه هو، هو سئون سڌو فلاسافر هو. هن جون رباعيون هڪ مڪمل فلسفو آهي، جنهن ۾ هو سڌو خالق سان ڳالهائي ٿو. هن سان ڳالهائي ٿو، جيڪو اهڙو ڪنڀر آهي، جنهن ٺڪر ۽ ٿانءُ ٺاهيا ۽ ڊاهيا آهن ۽ جنهن نقصن وارا ٺڪر ۽ ٿانءُ به ٺاهيا آهن. گل محمد صاحب، پاڻ کي جلد ملڻ گهرجي جو مان جي هاڻ کٽ يا پٽ تي ڪريس ته اٿي نه سگهندس. منهنجو فون نمبر 022 2781193 آهي.

. ڪجهه هفتا اڳ بي بي سي ورلڊ تان عمر خيام بابت وڏو پروگرام هليو هو ۽ رپيٽ به ڪيو ويو هو. يورپ جا وڏا ريسرچ اسڪالر عمر خيام جي مزار تي گڏ ٿيا هئا. عمر خيام ان زماني ۾ لکيو، جڏهن اڃا خلافت جي جهيڙي/ڦڏي جي ڪا به ڳالهه شروع به نه ٿي هئي. پر هندستان (پاڪستان ۾ به) ۾ حڪيم عمر خيام جي نالي سان ئي عداوت رهي آهي. اٽڪل چاليهه ورهيه ٿيا جو منهنجي زال ايران وڃڻ وقت مون کان پڇيو ته اتان مون لاءِ ڇا آڻي. مون جواب ڏنو ته، ”مون کي ڪجهه به نه کپي پر تون اتي عمر خيام جي قبر تي ضرور وڃجئين ۽ اتي دعا گهرجئين“. هن موٽي اچي ٻڌايو ته، هن اتي نماز به پڙهي ۽ دعا به گهري. هن اهو به ٻڌايو ته عمر خيام جي قبر تي ڪو به ماڻهو نه هو ۽ مان ان وقت به ڄاڻندو هوس ته وڏن ماڻهن جي چاپلوسن جي چوڌاري چاپلوس صفت گڏ ٿيندا ۽ رهندا آهن جڏهن ته عمر خيام اهڙن ماڻهن مان نه هو. ۽ مون کي فردوسي جي نالي کان ئي نفرت هئي، جنهن پنهنجي شاعري ٽڪن (پئسن) تي توري هئي. عمر خيام جو تعلق فقط مٽي سان هو ۽ انهيءَ ڪنڀر سان هو، جيڪو ان مٽيءَ کي نهايت مهارت سان شڪلون ۽ شبيهون ڏيندي غلطيون به ڪري ويندو هو ۽ عمر خيام انتهائي سهڻن لفظن ۾ انهيءَ ڪنڀر جو ڌيان انهن غلطين ڏانهن ڇڪائيندو هو. عمر خيام فلاسافر هو ۽ هن جي فلسفي جو بڻ بنياد اهو ڪنڀر هو، جيڪو مٽيءَ جا ٿانءُ ٺاهڻ ۽ جوڙڻ ۾ محو هو.

. عمر خيام جون رباعيون فقط انهن کي ئي جاڳائينديون، جن ۾ عمر خيام جي فلاسافي جا جزا هوندا. ڪاوش ۾ ئي مون پنجاهه کان مٿي اهڙا ڪالم لکيا، جن ۾ عمر خيام جو ذڪر هو، پر هڪڙو ته مان ننڍڙو ماڻهو هوس ۽ ٻيو ته اهي ماڻهو گهڻائيءَ ۾ رهيا آهن، جن کي مان فقط ان ڪري نٿو وڻان، جو مون هنن جي غربت ۽ هنن جا غربت وارا ڏينهن ڏٺا هئا. عمر خيام کي درگذر فقط اهي ڪندا، جن هن جون 235 رباعيون نه پڙهيون آهن. جن علامه اقبال پڙهيو ئي ناهي، سي هن کي ڇا ڄاڻن! گل محمد صاحب سي ايس ايس ڪري ڊپٽي ڪمشنر به ٿيو ۽ ڪمشنر به ٿيو پر مان هن سان فقط هڪ ڀيرو مليس، جڏهن مون کي پنهنجي ٻار لاءِ ڄامشوري ۾ رهائش جو سرٽيفڪيٽ ٿي کتو، مهراڻ ۾ داخلا لاءِ، بس.

. مان جو ڪاوش مان غير حاضر رهيس ته منهنجي اهميت جي ڄاڻ مان ڄاڻي ويس. فقط نوابشاهه مان مشتاق قريشي فون ڪري چوندو آيو ته ڪجهه لک. مئڊم امر سنڌو جي هڪڙي ڪالم ۾، جيڪو عزيز پلي بابت هو، مئڊم لکيو هو ته عمر خيام کي سنڌ صوبي ۾ جيترو حليم بروهي ٿو ڄاڻي، اوترو ڪو به ٻيو ماڻهو نٿو ڄاڻي. مان حيران ته ٿيس پر سمجهي ويس ته مئڊم به مون جهڙي/جيان عمر خيام جي ئي مٽيءَ جي ٺهيل آهي. عمر خيام جي مٽيءَ جو هڪ ذرو ئي ڪافي آهي، ماڻهوءَ جي وجود کي لوڏي ڇڏڻ لاءِ. مان عمر خيام جون 235 رباعيون هڪ هفتي اندر سنڌيءَ ۾ ترجمو ڪري سگهان ٿو پر ڇاپيندو ڪير؟! جي ڇپجي به ويون ته پڙهندو ڪير؟! سنڌي لکندڙ ۽ سنڌي پڙهندڙ ته غير سنڌي شئي/لکت هرگز نه پڙهندا. سو مئڊم، اوهان ۾ گڻ آهن، اهي گڻ ضايع نه ڪريو. جهڙو ڪالم اوهان عزيز پلي تي لکيو، اهڙا ڪالم لکندا ڪريو.

. حفيظ ڪنڀر مون کي ڀائيندو رهيو آهي. (يا مان غلط فهمي ۾ رهيو آهيان)، پر هو مون کان اڌ صدي ننڍو آهي، هن جا ڪالم مان ڪوشش ڪري پڙهندو رهيو آهيان، جا ڳالهه حفيظ نه سمجهي آهي، سا هي آهي ته ڪنهن ڪتاب جي ساراهه ڪرڻ لاءِ ضروري ناهي ته اهو ڪتاب پڙهجي، پر ڪنهن ڪتاب کي خراب يا غلط ثابت ڪرڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته اهو ڪتاب پهرين چڱي طرح پڙهيو ويو هجي. منهنجن انگريزن ۾ ڇپيل مضمونن تي جن ماڻهن مون تي گنديون ۽ غلط تهمتون لڳايون، تن ماڻهن منهنجا اهي ليک نه پڙهيا هئا، جو هنن جو انگريزي سان ڪو به واسطو نه هو. گل محمد عمراڻي صاحب انگريزيءَ جو مالڪ آهي، سندس لکيل عمر خيام بابت ليک ٻيهر ۽ سئو ڀيرا پڙهو، جو ان ۾ ايڊورڊ سعيد جو به ذڪر آهي، ته فز جيرالڊ جو به ذڪر آهي ۽ پوءِ انهن ڄامڙن کي ڏسو، جن ايڊورڊ سعيد ۽ فز جيرالڊ جو نالو به نه ٻڌو آهي.

. مسعود لوهار جي لکيل ڪالم جو ڪمال دراصل ان ڪالم جو نالو آهي، جيڪو مسعود پنهنجي ان ڪالم کي ڏنو آهي ”ماما هو“. جي ان ڪالم جو نالو اهو نه هجي ها ته ان عاليشان ڪالم جي سهڻائپ ۾ تمام گهڻو تفاوت پئجي ويو هجي ها.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

فئن





ڇنڇر 2 جنوري 2010ع



. جيڪو ماڻهو مهيني ٻن ۾ چار ڇهه مضمون لکندو هوندو سو ڪڏهن ڪو چڱيرڙو مضمون به لکي ويندو هوندو. در اصل ڪو به ماڻهو ڪوشش ڪري سٺو يا خراب مضمون نه لکندو آهي. مون 1967ع فيبروري کان لکڻ شروع ڪيو ۽ تمام گهڻو گند باقائدي گندي نموني لکي ڇپائي ورهائيندو هليس. ڊڪشنري ڏسڻ جي عادت نه هئي، صبر ٽڪي جو نه هو، ڪا ڄاڻ نه هئي ته ڪولن، سيمي ڪولن، هائفن، ائسٽرڪ وغيره ڇا آهن، پر منهنجو دماغ ضرور خراب هو جو هر وقت ڪجهه نه ڪجهه لکندو ۽ ڇپائيندو رهندو هوس. ظاهر آهي ته ايترو جو گهڻو مون گند لکيو ان ۾ ڪجهه سٺو ۽ ڪجهه چڱو به لکجي ويو هوندو. ائسٽرڪ جي ڄاڻ مونکي 1985ع ۾ پئي جڏهن مون سنڌي ۽ هندي اکرن کي رومن (انگريزي) روپ ڏيئي ان ۾ نون غُني جي اُچار يا اثر لاءِ ائسٽرڪ ڪتب آندو. سنڌين کي ٻيو ڪو هوش هجي يا نه هجي، پر ايترو هوش هنن کي سدائين رهيو آهي ته حرام جو ٻولي ۽ اسڪرپٽ ۾ تفاوت سمجهن! مون شروع ۾ سنڌي اسڪرپٽ بدلائڻ جي ڪوشش ۾ پنهنجي محنت، وقت، پئسا برباد ڪيا، پر هر ڀيري سنڌين پنهنجن پادرن ۾ هٿ وڌو ته حليم سنڌي ٻولي پيو بدلائي! 1990ع ڌاري مان پنهنجي پگهار سنڌي اکرن کي رومن اکرن ۾ بدلائڻ جي ڪوشش کي عروج تي پهچائڻ تي خرچ ڪري سنڌي ٻوليءَ جي ڪمپائونڊرن جون گاريون، دڙڪا، چٿرون کائي سکي ويس ته جيڪڏهن اسڪرپٽ ئي بدلائڻو آهي ته هندي (اردو) اسڪرپٽ کي رومن ۾ تبديل ڪريان. مون سنڌي اسڪرپٽ کي رومن اسڪرپٽ ۾ تبديل ڪرڻ تان هميشه لاءِ هٿ کڻي ڇڏيو ۽ هندي (اردو) ۾ رومن اکر استعمال ڪري اهڙو عاليشان ڪم ڪري ويس جو مان پاڻ به حيران آهيان ته قدرت مون جهڙي گندي، غلط، ڇڇوري، ٽرڙي، ۽ ڌڪاريل ماڻهوءَ تي به ايڏو ۽ ايترو گهڻو مهربان ٿي سگهي ٿي! اُن زماني ۾ مان اڪيلو ٽان ٽان ڪندو وتندو هوس ۽ ٻڌندو ڪنهنجي به نه هوس. گهڻو پوءِ جڏهن مان ڪجهه ماڻهن کي ٻڌڻ لڳس، تڏهن مون هڪڙو ننڍڙو شعر ٻڌو جنهن مون کي خوش ڪري ڇڏيو. اهو شعر هندي ۾ آهي، جنهن کي اوهان خوامخواهه اردو چوندا آهيو ۽ اُهو شعر مون انگريزي اکرن ۾ پنهنجي ڪتاب ”سيڊس“ ۾ به ڏنو آهي، جيڪو ڪتاب منهنجو لکيل هجڻ ڪري ظاهر آهي ته ڪنهن به ساڙ سڙيي سنڌي نه پڙهيو هو. اهو شعر آهي ته،

اُس کي دشمن هين هزار

آدمي اچها هوگا!

وهه بهي ميري هي طرح

اس شهر ۾ تنها هوگا!

رومن ۾ مون لکيو آهي ته،

Us kay thushmun huay hazar

Athme utchha hoga!

Vo bhe mayre he tturuh

Is shuhir may ttunha hoga!

۽ اوهانجن سنڌي اکرن ۾ لکبو ته

اُس ڪي دشمن هئين هزار

آدمي اڇا هوگا!

وه ڀي ميري طرح

اس شهر ۾ تنها هوگا!

. تمام ٿورڙا ماڻهو هئا، جيڪي منهنجا آرٽيڪلس ۽ ڪتابچا پڙهي منهنجا فئن ٿيا (مون کي پسند ڪرڻ لڳا) تمام گهڻا اُهي هئا، جيڪي مون کي پڙهڻ کانسواءِ مون کان نفرت ڪندا رهيا، جو هنن کي منهنجي ذاتي زندگي ۽ رويي مان نفرت هئي. جنهن ماحول ۾ هرڪو ڪنهن نه ڪنهن ڌر (پارٽي) سان ٻڌل هجي، تنهن ۾ مون جهڙي نيوٽرل (غير جانبدار) ماڻهوءَ لاءِ سواءِ ڌڪار جي ڪجهه نه هو. مون کي ڪنهن ٻوليءَ لاءِ ڌڪار هئي، نه ڪنهن قوم لاءِ نفرت هئي، نه ڪنهن مذهب يا ڌرم يا عقيدي لاءِ اندر ۾ ساڙ يا بغض هو، ۽ اهو منهنجو رويو انهن کي سمجهه ۾ نه ايندو هو جيڪي ڪنهن نه ڪنهن پاسي لاڙو رکندا هئا. مون وڏا ماڻهو ۽ شاهوڪار ته گهڻيئي ڏٺا هئا، پر مون پاڻ نه غربت ڏٺي هئي ۽ نه مون کي غريبن يا غربت سان نفرت هئي. پروفيسرن، صاحبن، خانصاحبن، آفيسرن وغيرهه کان وڌيڪ مان پٽيوالن، چوڪيدارن، ڪلارڪن ۽ منجهيل ماڻهن ۾ اُٿندو ويهندو هوس. مان ڪڏهن به ڪنهن کان نه پڇندو هوس ته تون ڪهڙي نوڪري ۾ آهيون ۽ تنهنجو نالو ڇا آهي. صاف ظاهر آهي ته ٽرڙا استاد بهانا ڳولهيندا هئا مون کي ذليل ۽ بي عزتو ڪرڻ لاءِ. سو گهڻائي انهن جي هئي جن کي منهنجي لکائي، پڙهائي، ۽ هر هڪ ٽاپڪ تي ڳالهائڻ کان چڙ هئي.

. پر وڏو انبوهه منهنجن انهن فئنن جو هو، جن کي منهنجيون ڳالهيون وڻنديون هيون، منهنجي سوچ وڻندي هئي ۽ جتي به مان هوندو هوس اُتي منهنجي چوڌاري گڏ ٿي ويندا هئا. يونيورسٽي ۾ عزيز پلي به انهن جو ئي دوست هو، جيڪي منهنجا به دوست هئا. اُهي سڀيئي دوست يونيورسٽي ۾ مون کي ۽ عزيز پلي کي اسان جي انگريزي ڪري ڀائيندا هئا. عزيز ته انگريزي ڊپارٽمنٽ ۾ استاد هو ۽ مان ائڊمنسٽريشن ۾ ڪلارڪ ٽائيپ ويهندو هوس. پر عزيز کي منهنجي انگريزي وڻندي هئي ۽ هن کي منهنجا انگريزي ڪتابچا برزبان ياد هوندا هئا. هو ڳالهائيندو فرسٽ ڪلاس انگريزي هو، پر لکي نه سگهندو هو جو هن کي ڳالهائڻ کان ئي فرست نه ملندي هئي. مون کان جڏهن به پڇندو هو ته ”ڪيئن لکڻ شروع ڪريان ته مان سندس ۽ پنهنجن سڀني دوستن اڳيان سدائين اهو ئي جواب ڏيندو هوسانس ته ”ٽي مهينا هڪڙو هٿ وات تي رک ۽ باٿ روم ۾ نه وڃ. توکي مجبورن لکڻو ئي پوندو. سڀيئي دوست کلندا هئا. عزيز جي وفات جي شايد ٽئين ڏينهن احد سومرو، جيڪو ڪراچي ۾ هاڻ چڱو خاصو وڪيل ٿي ويو آهي، سو مون وٽ آيو ۽ عزيز جون ڳالهيون ڪندي اوچتو مون کي چيائين ته ” دادا، توکي ياد آهي ته تون عزيز کي انگريزي لکڻ لاءِ ڪهڙو طريقو ٻڌائيندو هئين؟ اسان اڄ به عزيز پلي کي ڏنل انهيءَ صلاح تي کلندا آهين، جو عزيز پاڻ به اها صلاح صحيح سمجهندو هو.“ اسان جن دوستن ڪراچي جي هڪ هوٽل ۾ هڪڙو فنڪشن ڪيو، جنهن ۾ عزيز پلي مون بابت زبردست نموني ڳالهايو ۽ مون پنهنجي واري تي گند ڪيو. مان ڳالهائي نه سگهيو هوس. عزيز جو دوست هوندي به مان مطلبي ليکڪ آهيان. دنيا ۽ يونيورسٽي عزيز پلي وڃايو ۽ مون پنهنجو هڪڙو زبردست فئن وڃايو. عزيز پلي کي ماريو ڪنهن؟ انهن جاهلن جي انگريزي، جن جو هن کي زيردست ڪري رکيو ويو هو. اوهان عزيز پلي جي انگريزي ۽ مزاح ياد ڪريو ۽ پوءِ انهن جاهلن جي انگريزي ۽ افعال ياد ڪريو، جن جا حڪم عزيز کي مڃڻا پوندا هئا. يونيورسٽيءَ عزيز لاءِ شراب کان سواءِ ڪو رستو ئي نه ڇڏيو هو. عزيز مڪمل بوتل هو، مان اڌ بوتل آهيان.

· پر منهنجا خاص فئن اهي آهن، جن منهنجو ڪو ڪتاب يا مضمون ڏٺو به ناهي ۽ جن جو پري جو به واسطو لکا پڙهي يا اخبارن ۽ ڪتابن سان ناهي، پر مون کي ڀائيندا تمام گهڻو آهن. فئن انگريزي ۾ پکي/پنکي کي به چئبو آهي ۽ پسند ڪندڙ کي به چئبو آهي. مان نٿو ڄاڻان ته سڀاڻي ڇا ٿيندو، پر منهنجو پروگرام آهي علامه اقبال جو شعر ”نيا شوالا“ کي انگريزي اکرن ۾ لاهڻ جو.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڳهي وڃو!




خميس 7 جنوري 2010ع



جيڪڏهن اوهان ملڪ جو آئين لتاڙي نٿا سگهو ته اوهان کي سياست ۾ رهڻ جو ڪو به حق ناهي. جيڪڏهن اوهان کي موقعو ملي آئين ٺاهڻ جو ته اهو آئين ڪجهه اهڙي نموني ۽ ڪجهه اهڙي طريقي ٺاهيو جو ٺهندي ئي ڊهي پئي! مون وٽ مثال آهن، پر اوهان ۾ همٿ آهي ڇاپڻ جي؟ يا ڇپائڻ جي؟ ڳالهه اهڙي آهي جو ڳهي وڃو.

ڪنهن زماني ۾ يو ايس اي ۾ هڪڙو صدر هو، جنهن جو نالو هو مونرو (مون کي آمريڪن ائڪٽريس ميرلن مونرو پئي ياد اچي، جنهن جو صدر مونرو سان ڪو واسطو نه هو، پر سهڻي اهڙي هئي جو پنهنجي سهڻائپ مان جند ڇڏائڻ لاءِ ننڊ جون ٽڪيون گهڻي تعداد ۾ کائي خودڪشي ڪري ڇڏيائين ۽ هميشه لاءِ ثابت ڪري ڇڏيائين ته خودڪشي فقط اهي نه ڪنديون آهن، جيڪي بد شڪل هونديون آهن.) سو انهيءَ آمريڪي صدر مونرو هڪڙو دستاويز ٺاهيو، جنهن کي ”مونروز ڊاڪٽرائن“ چيو ويندو هو، جنهن مطابق آمريڪا لاءِ سختي سان قانون هو ته آمريڪي فوج ڪنهن به صورت ۾ ڪهڙن به سببن ڪري آمريڪا کان ٻاهر نه موڪلي ويندي ۽ آمريڪا کان ٻاهر ڪنهن به جنگ ۾ حصو نه وٺندي. اهو هو ”مونرو ڊاڪٽرائن“ جيڪو آمريڪي آئين جو حصو ڪري قبول ڪيو ويو ۽ اڄ ڇا آهي؟ آهي ڪو ملڪ دنيا ۾، جتي ڪو گند يا جنگ هجي ۽ اتي آمريڪي فوجي نه هجن؟ ڇو ته انگريزن ۽ فرانس وارن کان جرمني زور هو ۽ ڇو ته هٽلر جي جرمني کي آمريڪا جي مونرو ڊاڪٽرائن واري پاليسي تي ڀروسو هو، انگلئنڊ جي چرچل لڪ ڇپ ۾ آمريڪا کان اهڙي نموني فوجي مدد گهري جا لڪ ڇپ ۾ آئزنهاور جي ڪمانڊ ۾ انگلئنڊ ۽ اسڪاٽلئنڊ جي اتر وارن حصن ۾ لهندا ۽ گڏ ٿيندا ويا، ۽ پوءِ آمريڪي، انگريزي، ۽ فرينچ فوجن گڏجي يورپ تي حملو ڪيو. آمريڪا جي جمهوريت وارن مان اڄ تائين ڪنهن به نه پڇيو آهي ته ان مونرو ڊاڪٽرائن جو ڇا ٿيو جيڪو مون کي ميرلن مونرو ائڪٽريس ياد ڏياريو ڇڏي. عورتون ته هونديون ئي سهڻيون آهن، پر ميرلن مونرو غضب جي سهڻي هئي.

مريڪي جمهوريت جا گيت جيڪي ڳائيندا آهن تن جي کيسن مان جي آمريڪي ڊالر ڪڍي ڇڏيا وڃن ته آمريڪي جمهوريت يتيم ٿي ويندي. اها ڳالهه هر اُهو ماڻهو ڄاڻي ۽ سمجهي ٿو جيڪو جمهوريت جو ناچ نچي رهيو آهي. غلط پڙهايو ويو اسڪولن ۾ اسان کي ته انسان فطرتن شريف آهي. حقيقت اها آهي ته انسان فطرتن شريف ناهي ۽ اڳلي جي ڪڌائي هڪ پل ۾ محسوس ڪيو وڃي. پاڻ سڀيئي ڄاڻون ٿا ته جمهوريت رڳو نالو آهي عام ماڻهن کي بيوقوف ٺاهڻ جو ۽ اصل شئي اُهي ڊالر آهن جن کي جمهوريت جو چوغو پارايو ويو آهي. ناظمن جو نظام به نظامِ شمسي ۽ ايوب خان واري بي ڊي نظام وانگي رشوت کارائڻ، کائڻ ۽ حاڪم لاءِ ووٽ وٺڻ وارو ساڳيو ئي نظام آهي.

مان ٿو پڇان اوهان کان ته اوهان هارٽ جا لکيل ٻه ڪتاب، هڪڙو ”ورلڊ وار ون “۽ ٻيو ”ورلڊ وار ٽو“ به پڙهيا آهن هٽلر جي پنهنجي لکيل ڪتاب ماءِ اسٽرگل سان گڏ؟ جي نه، ته اوهان کي حق ئي ناهي هٽلر بابت ڳالهائڻ جو. ڏيڍ سئو ورهيه مغربي (يورپين) ملڪن هندستان سميت سڄي ايشيا کي جهالت جا درس ( سبق ) ڏنا ۽ هندستان سميت سموري ايشيا جي ماڻهن جي ذهنن تي اها ڳالهه ويهاري ڇڏي ته برطانيه، فرانس، ۽ يورپ جا ماڻهو ۽ هنن جون حڪومتون آسمان تان لٿل آهن. جيتوڻيڪ اهي ئي يورپي ملڪ هئا ۽ اڄ به آهن جن سڄي دنيا جي سادن ۽ معصوم ملڪن تي قبضا ڪيا، انهن کي لٽيو، ڦريو، آفريڪا جا هيرا (هيرن جون کاڻيون) هي اُڏوهي وانگي کائي ويا، آفريڪا جا ٻيلا هي وڍائي يورپ کڻي ويا، آفريڪا جي ماڻهن کي جانورن جيان پڃرن ۾ ڦاسائي يورپ جي مارڪيٽن ۾ وڪيو، ايشيا جي ماڻهن کي اهڙو ذهني غلام ڪري ڇڏيائون جو اڄ به ايشيا جا جاهل ليکڪ اهو ئي سمجهن ٿا، ته جرمني جي هٽلر دنيا فتح ڪرڻ ٿي چاهي ڇو ته هي نٿا ڄاڻن جو هنن پڙهيو ئي ناهي ته جڏهن دنيا جي سڀني ۽ تقريبن سمورن ملڪن تي يورپي ملڪن پنهنجون بيٺڪون ٺاهي انهن تي قبضو ڪيو هو ان وقت (ان زماني ۾، هٽلر جي دور سميت) فقط جرمني ئي هڪڙو يورپي ملڪ هو، جنهن وٽ آفريڪا ۾ هڪ ننڍڙي رياست هئي، جنهن کي به هٽلر پاڻ پنهنجي مرضيءَ سان آزادي ڏيئي ريڊيو برلن تان پرچار ڪيو ته سڀئي يورپي ملڪ آفريڪا ۽ ايشيا جي ملڪن تي قبضا ۽ حڪومتون ڇڏي، موٽي يورپ ۾ پنهنجن پنهنجن ملڪن ڏانهن وڃن. هٽلر جي اهڙي پرچار جو وڏو ڌڪ انگريز، فرينچ، ۽ سندن ذهنيت رکندڙ واپاري ملڪن کي لڳو جو آفريڪا ۽ ايشيا مان تڏا ويڙهڻ سان هو پاڻ بک مرڻ لڳن ها. انهن واپاري ۽ دڪاندار ملڪن هٽلر واري جرمني جي انهيءَ پرچار کي ته ”دنيا تي قبضا خالي ڪري ماڻهن کي آزاد ڪري سڀئي يورپي ملڪ موٽي يورپ وڃن“، کي يورپي دڪاندارن (فرانس، انگلئنڊ ۽ سندن ساٿي) اهو رنگ ڏنو ته هٽلر پاڻ دنيا تي قبضو ڪرڻ ٿو چاهي!

ڪنهن زماني ۾ مون هڪڙو ڪتاب لکيو هو، جنهنجو نالو هو، ”هٽلر جي ڪهاڻي.“ اڄ ان ڪتاب جي ڪا ڪاپي شايد ڪنهن وٽ هجي. اُن ڪتاب جون ڪي ڪاپيون الائجي ڪيئن حيدرآباد جيل ۾ به پهتيون هيون، جتي شاعر ابراهيم منشي (جنهن کي مان نه سڃاڻيندو هوس) به رسول بخش پليجي وارن سان گڏ قيد هو. گهڻو پوءِ عبداللطيف چوڌري وڪيل جي آفيس ۾ مان ۽ ابراهيم ملياسين. هُو مون سان ملي تمام گهڻو خوش ٿيو ۽ چيائين ته ”تنهنجو هٽلر جي ڪهاڻي وارو ڪتاب اسان کي جيل ۾ مليو. مونکي تنهنجي لکيل هر هڪ ڳالهه دل سان لڳي ۽ مون پليجي کي به صاف چيو ته حليم جي ڪتاب ۾ سچائي آهي. پر پليجو صاحب ضد تي هو ۽ جيل ۾ مان ۽ پليجو سدائين ان ڪتاب بابت بحث ۾ پئجي ويندا هئاسين.“ اڄ دنيا ۾ لطيف به ڪونهي، ابراهيم منشي به ڪونهي، فقط مان ۽ پليجو صاحب آهيون، تمام جلد اسان به هليا وينداسين. منهنجو خيال آهي ته مرڻ کان اڳ ته ٿورو سچ به ڳالهائجي ۽ ڪا سچي ڳالهه قبول به ڪري وٺجي. ابراهيم منشي مون کي چيو هو ته ”سياسي، ذهني، ۽ خيالي طرح تون مون کي وڻندو هئين ۽ مان تنهنجي پاسي هوس، پر منهنجي دوستي ۽ ياري رسول بخش پليجي سان هئڻ ڪري مان سدائين هن سان گڏ ئي رهيس، جو هن کي ڇڏي نه ٿي سگهيس.“ اُهو پهريون ۽ آخري ڀيرو هو جو مان ابراهيم منشي سان مليو هوس.

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سُر سنگيت




اڱارو 12 جنوري 2010ع



× جڏهن کان پاڪستان ڄائو آهي، تڏهن کان سرڪاري دهل جي ٿاپ تي غير سرڪاري مشڪرا به سرڪاري مشڪرن سان گڏ لڳاتار اهو ئي راڳ ڳائيندا آيا آهن ته، ”آمريڪا ۾ جمهوريت آهي“ ۽ سندن اهو راڳ بند ئي نٿو ٿئي، جيتوڻيڪ ملڪ به ڪافي پريشان ٿيو آهي ۽ پاڻ به ڪافي خوار ٿيا آهن. ”آمريڪا ۾ جمهوريت آهي“ واري سٽ هر ڀيري دهل جي ٿاپ تي (ٿپ ٿپ) سان شروع ٿي تاڙي جي ڦهڪي سان اڳتي وڌندي آهي. ريڊيو ٻڌو، ٽي وي ڏسو، سي ڊيون ڏسو، جيڪي وڻيوَ سو غور سان ڏسو ۽ ڪن صاف ڪري چڱي طرح ٻڌو، دهلن جي اها ٿاپ ۽ تاڙين جا اهي ڦهڪا جيڪي ”آمريڪا ۾ جمهوريت آهي“، واري راڳ مان هر هڪ راڳي پاڪستاني سياستدان پنهنجي اچاريل هر هڪ لفظ جي اڳيان پويان باقائدي موسيقي جي سرن مطابق هڻندو ايندو آهي.

× انهيءَ خوفناڪ قسم جي جمهوري ملڪ جو ڪنهن زماني ۾ هڪڙو صدر (حاڪم) ائبرهم لنڪن به هو، جيڪو گهوڙي جي سئڊلن (سنجن) ۾ لا (قانون) جا ڪتاب ۽ ڪيسن جا فائيل کڻي مختلف شهرن جي ڪورٽن ۾ ڪيس هلائيندو هو، مطلب ته ڌنڌي/پيشي جي اعتبار سان هو وڪيل هو ۽ ڇو ته جمهوري ملڪ جو وڪيل هو، تنهن ڪري عام ملڪن جي وڪيلن کان تمام گهڻو جمهوري هو. سندس زال جو نالو ميري هو، جنهن کان هو گهڻو ڊڄندو هو، بلڪل ائين جيئن ٻين ملڪن ۾ پاڻ کي جمهوري حاڪم سڏائڻ وارا آمرن کان ڊڄندا آهن. آهي اصل تماشو! هڪڙي ڏينهن جا پري زاد ڏسڻ ۾ ايندي آهي، سا شادي جي ٻئي ڏينهن خوفناڪ آمر/جنجال ثابت ٿيندي آهي. منهنجي مردن کي صلاح آهي ته ڪنهن به پري زاد سان شادي ڪرڻ کان اڳ/پهرين انهيءَ پري زاد کي طلاق ڏيئي، تنهن کان پوءِ هن سان شادي ڪجي. جي اوهان پهرين هن سان شادي ڪئي ۽ پوءِ هن کي طلاق ڏني ته اوهان هن مائيءَ جي رين رين مان ڦاسجي ويندا. روز در تي بيٺي هوندي ته ”مهر جا پئسا ڏي.“ منهنجو خيال آهي ته جلد مهر جا پئسا ڏيئي چڪتو ڪريوس، يا ٻيهر ساڻس ئي شادي ڪري وڏو مسئلو اٿاريو ته اها شادي ساڳي عورت سان جائز آهي يا نه.

× پر ائبرهم لنڪن ۽ سندس زائفان ميري عيسائي هئڻ ڪري طلاق بابت سوچي به نٿي سگهيا. ميري شڪل ۽ صورت جي اهڙي سادي/صادي هئي جهڙو مان آهيان ۽ تنهن ڪري تمام سٺا ۽ مهانگا ڪپڙا (مون وانگي) پائيندي هئي. ڪپڙن جي معاملن ۾ هن مائيءَ سڀني آمريڪي صدرن جي بيگمات جي گهڻائيءَ جو رڪارڊ ئي ٽوڙي ڇڏيو (هو).

× پاڪستان جي حاڪمن کي شايد ڄاڻ نه رهي آهي، پر مان ۽ ٻيا مون جهڙا جاهل ڄاڻن ٿا ته آمريڪا ۾ به هڪڙو آئين آهي، جنهن کي دنيا جا ٻيا آئين پيرين پئي ملندا آهن ۽ ان سان ائين گلي ملندا آهن، جيئن عيد جو چنڊ ڏٺو هجين! ۽ اوهان کي خبر آهي ته انهيءَ ائبرهم لنڪن، جنهن کي آمريڪا وارا به شهنشاهه جمهوريت سمجهندا آهن، تنهن ان آمريڪي جمهوري آئين جو ڪهڙو حشر ڪيو؟

× آمريڪي آئين مطابق ڪا به آمريڪي رياست ڪنهن به ٻي آمريڪي رياست تي حملو (فوج ڪشي) نٿي ڪري سگهي. اهو نقطو آمريڪي آئين جي اهم نقطن ۾ شروع کان شامل هو. جڏهن آمريڪا جا ڪارا ماڻهو به آمريڪا جي اڇن ماڻهن جهڙا حق گهرڻ لڳا ۽ اڇن ماڻهن جي غلامي کان آزادي گهرڻ لڳا، تڏهن ڏکڻ آمريڪا وارين رياستن جي گهڻائي ڪارن ماڻهن کي حق ۽ آزادي ڏيڻ جي خلاف هئي ۽ اتر آمريڪا وارين رياستن جي گهڻائي ڪارن ماڻهن کي حق ۽ آزادي ۾ حصو ڏيڻ لاءِ تيار هئي، ان وقت آمريڪا جو صدر ائبرهم لنڪن هو، جيڪو پاڻ ڪارن ماڻهن کي آزادي ۽ حق ڏيڻ جي فائدي ۾ هو. (آمريڪا سان منهنجو مطلب هن مضمون ۾ يو ايس اي آهي). جڏهن ڳالهه وئي وڌي، تڏهن ائبرهم لنڪن اتر واري رياستن جي فوجي مدد سان ڏکڻ واري رياستن سان جنگ شروع ڪئي ۽ ڏکڻ واري رياستن کي شڪست ڏيئي يو ايس اي جي ڪارن ماڻهن کي حق به ڏياريا ۽ غلامي به ختم ڪئي. نتيجو ته سٺو چئبو، ڪم به چڱو ئي چئبو، پر يو ايس اي (آمريڪي) واري آئين جو خانو خراب (ڀڃڪڙي) جيڪو ائبرهم لنڪن ڪيو، تنهن جو ذڪر آمريڪي جمهوريت پسند ڇو نٿا ڪن؟ ڇو نٿا جمهوري مشڪرا مڃن ته آمريڪا ۾ جمهوريت جو بنياد يو ايس اي جي آئين جي مٽي پليد ڪرڻ سان پيو؟ ۽ ڇو نٿا مڃن ته يو ايس جي تواريخ اهڙن ئي آڏن ابتن ”جمهوري“ افعالن سان ڀريل آهي؟

× هڪڙو دوکو ۽ فريب آهي، جنهن کي ”آمريڪي جمهوريت“ چيو ويندو آهي. هونئن ته هزارين مثال آهن، پر في الحال اوهان عراق، افغانستان ۽ پاڪستان جا ئي گڻ ڳائيندا رهو، انهيءَ ۾ اوهان جي ڀلائي آهي، جو ان ۾ ئي ظاهر ۽ لڪل ڊالر آهن، جيڪي مون کي به کپن ۽ اوهان کي به کپن.

× مان ننڊ ۾ هوس. هڪڙي عقلمند مون کي چيو ته ”خوشيءَ جا گلاب ننڊ ڪرڻ وارن لاءِ نه ٽڙندا آهن، تون ڇو پيو سمهين؟ سمهڻ موت جي علامت آهي. شراب پي، زمين هيٺ ته توکي مجبورن سمهڻو ئي پوندو!“ (عمر خيام)

× ”جڏهن زمين جا معاملا تنهنجي فائدي ۾ هجن، هڪ گهڙي وڃو ۽ خوش رهو! جيڪي توکي مليو سو تو چونديو نه هو. انهن سان گڏ رهه جيڪي سائنس ڄاڻن ٿا ڇو ته تنهنجو جسم هوا جي زور بار تي پاڻ ۾ ڳنڍيل مٽيءَ جا ذرا آهن. هڪ گهڙي ته فقط مٽيءَ جو هڪ ذرو آهي!“ (عمر خيام)

× ۽ اوهان کي جمهوريت جي سنگيت تي نچائن پيا ۽ اوهان نچو پيا. الائجي اهي ڪهڙا غلط ماڻهو هئا، جن جمهوريت، عوامي راڄ ۽ شادي جهڙا فضول لفظ ايجاد ڪري اسان کي جنجال ۾ وجهي پاڻ کسڪي ويا!

× ڀلا ضروري آهي ڇا ته اوهان ڪنهن نه ڪنهن ڌر سان هجو؟ جن کي اوهان سياسي پارٽيون ٿا سمجهو سي دراصل مختلف ڌرون آهن، ڪهڙي ضرورت آهي پي پي پي يا ن ليگ، يا ق ليگ يا ٻين اهڙين ڌرين جا ليبل پنهنجي پيشاني تي لڳائي ڪوڙيون سچيون تهمتون کڻڻ جي ته اوهان لکين، ڪروڙين ۽ اربين ڊالر کائي کپائي ويا؟ جي اهڙي قسم جون تهمتون، صحيح يا ڪوڙيون اوهان تي آهن ته اوهان پاڻ پنهنجي نظرن ۾ نه معزز آهيو نه معبتر! مون ننڍ پڻ ۾ ماءُ جا پنج رپيا چوري ڪيا هئا ته اڄ تائين ياد اچڻ تي شرم ۾ ٻڏيو وڃان، پر هي ڪي تمام هوشيار تارو آهن، جو هڪڙو غوتو/غوطو به نٿا کائين!

haleembrohi@hotmail.com

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سازشي ذهن!




ڇنڇر 16 جنوري 2010ع



. منهنجي عمر 76 يا 77 سال آهي، يا کڻي اوهان سمجهو ته مان 80 ورهين جو آهيان. سوال آهي ته اوهان کي ڇو ۽ ڪهڙو اعتراض هئڻ گهرجي جي ڪا مائي مون کي پسند ٿي ڪري؟ ڇو ته اوهان ڪا به ڳالهه سڌن لفظن ۾، ۽ سڌي طرح سمجهڻ جا عادي نه آهيو، تنهن ڪري مان ساڳي ڳالهه ڪجهه ٻين لفظن ۾ ورجايان ٿو ته جيڪڏهن ڪنهن عورت کي مان اسي ورهين جو هوندي به ۽ اڇي ڏاڙهي رکندي به خوامخواهه وڻان ٿو ته اوهان ڪير ٿيندا آهيو هن معاملي ۾ ڄنگهه اڙائي پنهنجو پاڻ کي مون کان ۽ هن عورت کان وڌيڪ معزز ثابت ڪرڻ وارا؟ ۽ اوهان کي ٻڌايو ڪنهن آهي ته بس ايترن ۽ هيترن سالن جا ٿيڻ سان ئي اوهان پوڙها ٿي ويندا! اوهان کي جواني جي شروعات واري ڏينهن جي خبر يا ڄاڻ آهي، جو اوهان ٺيڪو کنيو آهي دنيا جهان کي ٻڌائڻ جو ته ٻڍاپو فلاڻي ڏينهن کان دهل ڌماڪي سان شروع ٿيندو آهي! جيئن جواني جي شروعات جي ڄاڻ نه پوندي آهي، تيئن ٻڍاپي جي آخري ڏينهن جي ڄاڻ به نه پوندي. دراصل اهي ٻئي زاويا، جواني جي شروعات ۽ جواني جو آخري ڏينهن دوکو ۽ فريب آهي. جڏهن مان پنجن ڇهن سالن جو هوس ته هڪ ايتري ئي ننڍي ڇوڪري مون کي وڻندي هئي جو هن جي وارن ۾ خوشبو هئي ۽ اسان صوفي پويان لڪندا هئاسين. جڏهن مان ستن اٺن ورهين جو هوس ۽ اڱڻ ۾ کٽ تي ستو پيو هوس جو ڏينهن گرمين جا هئا ته مون کان ننڍي ڇوڪري اوچتو پنهنجي پري پيل کٽ تان ٽپ ڏيئي مون وٽ اچي منهنجي منهن تي مٺي ڏيئي ڊوڙي پنهنجي کٽ ۾ گهڙي وئي. سو منهنجي ۽ انهن ٻن ڇوڪرين جي جواني جي شروعات ان ڏينهن ٿي هئي؟ ڇو ٿا پاڻ بابت ڪوڙيون ڳالهيون ٻڌائي ۽ پنهنجي شرافت جو ڪوڙو پرچار ڪري پنهنجو صاف سٿرو ذهن ۽ پنهنجو معصوم دل ڪوڙ ۽ گندگي ڏانهن ڌڪيو! مان مڃان ٿو، اوهان ڇو نٿا مڃو! اوهان آسمان تان لٿا آهيو ڇا؟

. ۽ جيڪڏهن مون کان ڪا تمام ننڍي ڇوڪري يا عورت اهو ڏسندي وائسندي به مان کانئس سٺ ورهيه وڏو آهيان پوءِ به مون کي ڀائين ٿي ته ان ۾ اوهان کي ڪهڙو اعتراض هئڻ گهرجي؟ ۽ ڇو هجڻ گهرجي؟ زوري، زبردستي، زيادتي ۽ اهڙي قسم جون ٻيون حرڪتون باقائدي ڏوهه آهن ۽ جيڪڏهن ڏوهه ناهن ته بدتميزي ضرور آهي، پر عمر جو تفاوت ۽ ان سان گڏ ٻنهي پاسي جو راضپو ڇو خوامخواهه مردن جي ڳچيءَ ۾ ڦاهو وڌو ويو آهي؟

. منهنجو واسطو ناهي اوهان جي عمر سان، سئو ورهين جا آهيو يا ڏهن ورهين جا آهيو، دل تي هٿ رکي ٻڌايو ته اوهان جي زندگي ۾ ڪا به اهڙي ڳالهه نه ٿي آهي؟ جيڪڏهن اوهان سئو ورهين جا آهيو ته ڪنهن زماني ۾ ڪنهن ننڍيءَ اوهان ڏانهن هٿ ضرور وڌايو هوندو. پاڻ کي معزز سمجهي سچ کان انڪاري نه ٿيو، جيڪڏهن اوهان ڏهن ورهين جا آهيو ته ڪنهن عورت جي هٿ لڳائڻ سان اوهان جي جسم ۾ بجلي جو جهٽڪو ضرور لڳو هوندو.

. عورت هجي يا مرد، عمر هڪ ڏينهن هجي يا سئو ورهيه انساني فطرت ساڳي آهي. انسان جو وجود ئي جنس جي لمسِ/ٽچ سان شروع ٿئي ٿو. جيڪي ظاهري طرح اوهان کي معزز ۽ معتبر ٿا نظر اچن تن جي اندر اهو ساڳيو جنسياتي جذبو آهي، جيڪو تو ۽ مون ۾ موجود آهي. هر هڪ عورت اندر ڪا ٻي عورت لڪل آهي جا پنهنجو پاڻ کي لڪائڻ ۾ پوري آهي.

. اوهان خوش ٿيا آهيو ته هاڻ اوهان سنڌي پڙهندا. سائڪياٽري اوهان کي ڪير سمجهائيندو، سائڪواينالسز اوهان ڪيئن سمجهندا؟ انساني فطرت اوهان ڪيئن سمجهندا؟ اوهان ڪيئن ڄاڻندا ته ڪير اوهان کي ڀائين ٿو ۽ اوهان ڪنهن کي ڀانيو ٿا؟

. ڳالهه پسند ۽ ناپسند جي ناهي، ڳالهه آهي گذاري جي. مان جي سئو ورهيه جيئرو رهيس ته چوندا ته حليم سئو ورهيه جيئرو رهيو. اها ڳالهه غلط آهي. زندگيءَ جا ٽي حصا آهن، پهريون حصو آهي گند، جنهن کي ٻالڪپڻ چئبو آهي. ٻيو حصو آهي ائڊوليسينس ۽ ٺيٺ جواني، جيڪو حصو اهو آهي جيڪو جواني آهي ۽ جنهن کي جواني چوڻ ۽ سمجهڻ گهرجي. ٽيون حصو آهي وري به گند، جنهن کي خوامخواهه ٻڍاپو چيو ويندو آهي. جيتوڻيڪ ان ۾ ماڻهوءَ جا نفسياتي جزا ڇڙ وڇڙ ٿي هن کي ذهني طور دربدر ڪري ڇڏيندا آهن. بلڪل اهڙو جو هو پاڻ کي فقط ٻن جزن جو ٺهيل ۽ جڙيل سمجهندو آهي. هڪڙو حصو آهي بک ۽ ٻيو حصو آهي جنس.

. 77 ورهين جي عمر ۾ ڪنهن جو دماغ صحيح ڪم ڪندو، مان ته آهيان منجهيل، پر ايترو ڄاڻان ٿو ته عورتن جي حقن جي ڳالهه ڪندي مردن کي باقائدي گهٽو ڏنو ويو آهي. مان ڏسان ٿو ته موجوده معاشري ۾ جيترو مرد (مڙس ۽ پيءُ) کي ذليل ڪيو ويو آهي، اوترو ئي آپي کان ٻاهر عورت نڪتي آهي. عشق به پاڻ ڪنديون، شادي لاءِ هاءِ گهوڙا به پاڻ ڪنديون ۽ ٻن سالن اندر طلاق وٺڻ لاءِ خواري پيءُ جي گلي ۾ وجهڻ لاءِ ماءُ کي ساڻ ڪري پيءُ کي ئي اڳيان ڪري وري پيءُ خلاف محاذ ٺاهينديون آهن. جيڪو ٽيون ڏينهن چڱو هو، سو ڪالهه غلط هو ۽ اڄ وري هنج ۾ آهي. مون دنيا کي ڏٺو آهي، جيڪي ڌيئرون مڙسن جي گهرن ۾ ويٺيون آهن، تن اڪثر پنهنجن مڙسن هٿان پنهنجي پيءُ کي خوار ضرور ڪرايو ۽ معتبري پنهنجي مائرن کي وٺي ڏني. اها ڳالهه عورتن کي وسري وڃي ٿي ته هر ڪو پيءُ طلاق جي خلاف هوندو آهي ۽ هر ڪا ماءُ ڌيءُ کي طلاق وٺي ڏيڻ ۾ مدد ڪندي آهي.

 

جواب: مرحوم حليم بروهي جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

حليم بروهي مرحوم جو ڪجهه ڏينهن اڳ لکيل آخري ڪالم



اُٺُ ٻڌڻ




خميس 29 جولاءِ 2010ع



هي ڪير مشڪرو آهي جيڪو منهنجو گنجو مٿو، منهنجي ڪياڙيءَ تي اڇا وار ۽ منهنجي ڏاڙهيءَ ۾ اڇن وارن جي گهڻائي ڏسي مون کي بزرگ ۽ پهتل سمجهي مونکي چوندو آهي ته، ”مونکي دعائن ۾ياد رکجو“؟ هي مشڪرو ايترو به نٿو سمجهي ته منهنجو دماغ خراب ٿيو آهي، ڇا جو مان جي ڪڏهن دعا وغيره گهران به ته پاڻ لاءِ ڇو نه گهران ۽ هن مشڪري لاءِ ڇو گهران؟ ۽ هي مشڪرو پاڻ لاءِ پاڻ ئي دعا ڇو نٿو گهري؟ مان سندس جو نوڪر آهيان ڇا، جو هن پاران دعا گهرندو وتان؟ ۽ هي مشڪرو انڌو آهي ڇا، جو منهنجي اندر جا چهڪ نٿو ڏسي ۽ منهنجي فقط ظاهري ۽ ٻاهرين ائڪٽنگ ڏسي سمجهي ويٺو آهي ته مان بزرگ به آهيان ۽ پهتل به آهيان؟ ۽ هي مشڪرو اڪيلو ڪونهي، سڄي سنڌ اهڙن مشڪرن سان سٿي پئي آهي، جيڪي جيئرن کان ته دعائون گهراندا آهن پر قبرن کان به چڱائي جي اميد رکندا آهن. مان جي قبر ۾ هجان ۽ ڪو اهڙو مشڪرو منهنجي قبر تي بيهي مونکان نوڪري يا پروموشن وغيره گهري ته مان قبر مان نڪري کيس اهڙا پادر هڻان، جو ٻيهر منهنجي قبر جي ويجهو ئي نه اچي.

راڻي وڪٽوريا ذري گهٽ سڄي دنيا تي حڪومت ڪئي هئي، چرچل ٻي مهاڀاري جنگ کٽي ڏني، جارج واشنگٽن آمريڪا کي انگريزن کان آزاد ڪرايو، ائبرهم لنڪن ڪارن کي اڇن وارا حق ڏياري هڪڙي ائڪٽر هٿان قتل ٿي ويو، ڪينيڊي زال سان گڏ جلوس ۾ هزارين ماڻهن جي هوندي هڪڙي رائفل جي گوليءَ جو شڪار ٿي ويو، جنهن ڪاري پادريءَ اڇن کان حق وٺڻ لاءِ ”مون وٽ هڪڙو خواب آهي“ واري تقرير ڪئي هئي سو ڪورٽ کان ٻاهر ماڻهن جي هجوم ۾ رائفل جي گوليءَ سان قتل ٿي ويو، پر انهن سڀني مان ڪنهن هڪڙي جي به سندس مرڻ کانپوءِ ڪابه ”سالگرهه“ نه ملهائي وئي، ڪنهن هڪڙي جي به قبر کي ”درگاهه“ جو درجو نه ڏنو ويو، ڪنهن هڪڙي کي به آسمان سان نه ملايو ويو، ڪنهن هڪڙي کي به سندس مرڻ کان پوءِ عام ماڻهونءَ کان مٿي جو درجو نه ڏنو ويو، ۽ اهي سڀئي اهڙين قبرن ۾ دفن ٿيل آهن. جهڙيون عام ماڻهن جون هونديون آهن، ۽ هنن سڀني کي تواريخ جو حصو سمجهي ٽي وي تي فاڪس هسٽري ۾ گڏ ڪيو ويندو آهي. هنن مان ڪنهن هڪڙي کي به ولي يا انسانيت تي احسان ڪندڙ نه سمجهيو ويندو آهي. ۽ هتي ڇا آهي؟ ڪهڙا ماڻهو آهن جيڪي مري ويل ماڻهن جون سالگراهون ملهائيندا آهن ۽ ڪيڪ وڍي کائيندا ۽ کارائيندا آهن. بلڪل ائين جيئن جنهن جي سالگره پئي ملهائجي، سو پاڻ به خوش ٿي رهيو هوندو! ۽ مان سمجهي نه سگهيو آهيان ته سواءِ پنهنجي پيءَ جي، ”بزرگ“ ڪهڙي بلا جو نالو آهي؟ مان پاڻ فقط هڪڙو بزرگ سڃاڻان، ۽ اهو هو منهنجو پيءُ، جنهن ”ڇو“ ۽ ”ڇا“ سمجهائڻ بنان مونکي فقط اهو چيو هو ته، ”تون بدبخت آهين“. هن جا 1962ع ۾ چيل لفظ اڄ به منهنجي دل ۽ ذهن تي اڪريل آهن. مان ڄاڻان ٿو ته هن مونکي بد دعا نه ڏني هئي، ۽ هن مونکي فقط اها حقيقت ٻڌائي هئي، جا قدرت هن کي مون بابت ۽ منهنجي مستقبل بابت ڏيکاري هئي. مون لاءِ منهنجو پيءُ بلڪل ائين بزرگ آهي، جيئن اوهان لاءِ فقط اوهانجو پيءُ بزرگ آهي. پاڻ جو ايري غيري نٿو خيري کي فقط عمر ۾ وڏو ڏسي هن کي بزرگ سمجهندا آهيون، اها اسانجي دماغ جي خرابي آهي.اوهانجو ۽ منهنجو بزرگ فقط اهو سڳو پيءُ آهي.اهو چوڻ ته ”فلاڻو مون لاءِ منهنجي پيءُ جي برابر آهي“ وڏي نالائقي، آهي جو اها سٽ پيءُ جي حيثيت هيٺ ڪري ان ايري غيري نٿو خيري جي حيثيت ساڳي پيءُ جي حيثيت جي برابر ڪريو ڇڏي. ساڳي ڳالهه ماءُ بابت به آهي. ڪا به عورت اوهانجي ماءُ يا اوهانجي ماءُ جي برابر نه آهي سواءِ ان عورت جي، جنهن اوهان کي ڄڻيو آهي. اهي اوهان جون ڌيئرون يا پٽ ناهن، جن کي اوهان ڄڻيو ناهي.۽ انهن مجاورن جي پهچ ڪهڙي ۽ ڪيتري آهي، جو اوهان به مجاورن جي افعالن کي پنهنجو ڪندي فخر محسوس ڪندا آهيون؟ جسم کان روح جي ڌار ۽ الڳ ٿيڻ کي ان جسم جو موت چئبو آهي.روح جي الڳ ٿي هليو وڃڻ کان پوءِ اهو جسم فقط هڏائون پڃرو رهجيو وڃي، قبرن جي مجاوري ڪرڻ به هڪڙو پيشو آهي. ۽ سنڌ ۾ اهو پيشو تمام گهڻي ترقي ڪري ويوآهي، پوءِ هڪڙو ٻيو تماشو به آهي. جيئرن جي فوٽن جا به مجاور آهن جيڪي انهن فوٽن کي پنهنجي عقيدو سمجهي ورهين جا ورهيه ماڻهن جي منهن ۽ ذهن تي هڻندا. جيسين اُهي فوٽي وارا ماڻهون فوت ٿين جنهن کان پوءِ انهن فوٽوئي فوتين کي وڏو مان ۽ شان ڏيندا.

دنيا ۾ سڀ کان ڏکي شئي، سڀ کان ڏکي ڳالهه، ۽ سڀ کان ڏکيو ڪم آهي اُٺ ٻڌڻ، ۽ سنڌ صوبي ۾ سڀ کان ڏکيو ڪم، بلڪ ناممڪن ڪم آهي، سنڌين جو ذهن سڌارڻ ۽ سندن سوچ بدلائڻ سنڌي ماڻهو پنهنجو ووٽ بجليءَ جي ان ٿنڀي کي ڏيندا آهن، جنهنکي پيپلز پارٽي جي ٽڪيٽ مليل هوندي آهي. پوءِ ان ٿنڀي ڀل غريبن جو ڪهڙو به بڇڙو حال ڪيو هجي ۽ اهو ٿنڀو ڀل پاڻ ڪروڙ پتي ٿي ويو هجي. سنڌين جو ذهن سڌارڻ ۽ سندن سوچ بدلائڻ آهي اُٺ ٻڌڻ. ماڻهن جي سوچ بدلائڻ جي ڳالهه ته علي قاضي ته ڪري پيو، پر علي صاحب ته اڃان اهو به نه ٻڌائي سگهيو آهي ته هو سنڌين جي ڪهڙي سوچ بدلائڻ ٿو چاهي ڇو ته سنڌين کي سوين سور ڏيئي، هنن کي بک ماري، هنن جا گهر ڦري ۽ ڊاهي پٽ ڪري پڇندا ته ”اوهانجو ووٽ؟“ ته سنڌي جواب ڏيندو ”پ پ لاءِ“. سنڌين جي سوچ ۾ جيستائين اهو پ پ وارو اُٺ ويٺل آهي، تيسين سنڌيءَ جو ذهن ڪابه ٻي ڳالهه سمجهڻ لائق ناهي. علي صاحب جون مونتي تمام گهڻيون مهربانيون آهن، پر مان احسان فراموش آهيان.

علي قاضي صاحب پهرين سنڌ صوبي جي سنڌين کي ٻڌائي ۽ سمجهائي ته سندن ڪهڙي سوچ هو صاحب بدلائڻ ٿو چاهي ۽ هنن جي ذهن جي ڪهڙي خرابي هو صاحب ڪڍي ڇڏڻ ٿو چاهي. ”محبت جو ڪتاب“ پوءِ جي ڳالهه آهي، پهرين هڪڙو ڪتاب ”نفرت جو ڪتاب“ نالي ڇپجڻ لاءِ رکجي جنهن ۾ هر اهو ماڻهو پنهنجي اندر جو ڏک، درد، ۽ باهه ڪڍي، جنهن پ پ جي جادوءَ جي اثر هيٺ پنهنجو روزگار، گهر، گهاٽ، اٽو، لٽو، اولاد، وٽو، زمين، وڃائي هن کي هزار رپيا ماهوار پنڻ تي هيرايو پيو وڃي.

پيءُ پنهنجي اولاد لاءِ اهو ٿرماميٽر آهي، جيڪو اولاد جي قسمت ٻڌائيندو آهي. پيءُ به ٿرماميٽر جيان ڇو ۽ ڇا ٻڌائڻ ۽ سمجهائڻ بنان اولاد کي فقط سندس مستقبل ٻڌائيندو آهي.

پهلي اُس ني مُس ڪها

ڦر تق ڪها، ڦر بل ڪها

اس طرح ظالم ني مستقبل ڪي ٽڪڙي ڪرديي.

(شفيق الرحمان)