سنڌي نوجوان ۽ سنڌ جي ڪوٽا واري بيوروڪريسي!
سومر 2 جنوري 2006ع
تازو فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران پاڪستان جي سڀ کان وڏي مقابلي واري امتحان سينٽرل سپيئرر سروسز يعني سي ايس ايس جي لکت واري امتحان جا نتيجا ظاهر ڪيا ويا آهن. هنن نتيجن جي باري ۾ حيران ڪن ڳالهه اها آهي ته هن دفعي امتحان لاءِ ويٺل 3678 اميدوارن مان فقط 276 اميدوار انهيءَ امتحان کي پاس ڪري سگهيا. اهو انگ ڪل اميدوارن جو ڏهه سيڪڙو کان به گهٽ يعني فقط ست ڏهائي پنج (7.5) سيڪڙو بيهي ٿو. انهن اميدوارن مان 224 مرد اميدوار آهن، جڏهن ته 52 خواتين اميدوار آهن. سي ايس ايس جي امتحان ۾ ايتري گهٽ اميدوارن جو پاس ٿيڻ ڪو غير متوقع عمل نه آهي. ڪيترن ئي سالن کان وٺي انهيءَ امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو انگ مسلسل گهٽبو پيو وڃي. گذريل سال ته سنڌ لاءِ رکيل سيٽن لاءِ موزون اميدوار نه ملڻ سبب ڪافي سيٽون رهجي به ويون هيون ۽ جهڙو ڏسڻ ۾ پيو اچي ته شايد هن سال به ائين ٿئي ڇاڪاڻ ته سنڌ جي ڊوميسائيل تي پاس ٿيندڙن جو انگ ٽيهن جي لڳ ڀڳ آهي ۽ اڃا امتحان، نفسياتي ٽيسٽ ۽ انٽرويو رهيل آهي، جنهن ۾ سدائين اميدوارن جي ڇانٽي ٿيندي آهي. اهڙي صورتحال ۾ اها ڳالهه يقين سان چئي نٿي سگهجي ته ڪو هن سال به سنڌ لاءِ رکيل سيٽون پوريون ڀرجي سگهجنديون.
سي ايس ايس جي امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو ايترو گهٽ انگ يقينن ڪو سٺو سنئوڻ نه آهي، ڇاڪاڻ ته اهو نتيجو ملڪ ۾ عام طور تي ۽ سنڌ ۾ خاص طور تي تعليم جي ڪرندڙ معيار ۽ نوجوانن جي قابليت ۾ گهٽتائي جي نشاندهي ڪري ٿو. نه فقط اهو پيو ٿئي ته سنڌ بيوروڪريسي ۾ پنهنجي حصي کان محروم رهجندي پئي وڃي، پر هزارن نوجوانن جي اميدن ۽ خوابن جا شيشا به ڀڄندا ۽ ڀرندا ٿا وڃن. سنڌ ۾ جتي ٽيڪنالاجيءَ تي ٻڌل پروفيشن، مئنجمينٽ يا سائنس ڏانهن ڪو خاص لاڙو نه آهي ۽ جتي خانگي ميدان ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪو گهڻو چاهه نه آهي ۽ رتبي لاءِ بيوروڪريسي ڏانهن ڏٺو وڃي ٿو ته اتي اهڙو مايوس ڪن نتيجو يقينن پريشانيءَ جو باعث آهي. پر آخر اهي ڪهڙا سبب آهي، جنهن جي ڪري سنڌ جو نوجوان مقابلي واري امتحانن يا ٻين نوڪرين کي حاصل ڪرڻ ۾ ايترو پوئتي رهجي ويو آهي؟ ۽ اهو ڄاڻڻ جي ضرورت آهي ته اسان ڪيئن پنهنجي نوجوانن کي هڪ دفعو وري انهيءَ راهه تي وٺي اچي سگهون؟ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران هر سال ملڪ جي اعليٰ نوڪرين لاءِ مقابلي جو امتحان ڪرايو ويندو آهي. هن امتحان جا بنيادي ٽي مرحلا آهن. پهرين مرحلي ۾ لکت جو امتحان ٿيندو آهي. انهي لکت جي امتحان جا ٻه حصا آهن، هڪڙا ته لازمي مضمون آهن، جيئن انگريزي، پاڪستان اسٽڊي، اسلاميات، سائنس ۽ ڪرنٽ افيئرس. جڏهن ته ٻيو حصو اختياري مضمونن جو آهي، جنهن ۾ اميدوارن کي اهو اختيار هوندو آهي ته اهي مضمونن جي وسيع لسٽ مان 6 سئو مارڪن لاءِ مختلف مضمونن جي چونڊ ڪن. ٻئي مرحلي ۾ نفسياتي ٽيسٽ هوندي آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ذهانت جو امتحان ورتو ويندو آهي ۽ آخر ۾ انٽرويو ورتو ويندو آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ڄاڻ، روين ۽ قابليت کي پرکيو ويندو آهي. اهي امتحان انهيءَ ڪري نوجوانن لاءِ ڪشش جو باعث آهن، جو انهن امتحان کي پاس ڪرڻ کان پوءِ وٽن ترقي ۽ طاقت جا رستا کُلن ٿا. انهيءَ امتحان کي پاس ڪرڻ تي بيوروڪريسي ۾ گزيٽيڊ نوڪريون ملن ٿيون، جن مان اهي ترقي ڪري سيڪريٽري جي عهدي يا شايد اڃان به وڏا عهدا کڻي سگهن ٿا. پوليس، ڪسٽم، انڪم ٽيڪس، فارين افيئرس سميت ڪيترن بهترين سمجهندڙ شعبن ۾ نوڪرين لاءِ دروازا انهيءَ امتحان جي ذريعي ئي کلن ٿا ۽ ڊي ايس پي پوليس يا انڪم ٽيڪس آفيسر يا ڪسٽم ۾ ڪليڪٽر ٿيڻ جا موقعا ملن ٿا. اهو ئي سبب آهي ته هر سال انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺڻ لاءِ هزارين اميدوار تياري ڪندا آهن. ڪن لاءِ ته اهو ئي زندگيءَ جو مقصد هوندو آهي، ته ڪن لاءِ اهو هڪڙو ڏاڪو هوندو آهي. ڪيترائي نوجوان پنهنجي گهرن کي خيرآباد چئي وڏن شهرن ۾ اچي ديرو ڄمائيندا آهن، جتي مقابلي واري انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺندڙ ٻين نوجوانن سان هڪڙو عجيب قسم جو ڀائيچارو ٺهي ويندو آهي. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ اهي نوجوان توهان کي لياقت نيشنل لئبريري ۽ ڊاڪٽر دائودپوٽا لئبريري ۾ تياري ڪندي ملندا. انهن نوجوانن جا ڄڻ ته اڻ اعلانيل ڪلب هوندا آهن، جتي هو پنهنجا ڏک ۽ خوشيون ورڇيندا آهن. هڪ ٻئي سان ڪتاب، نوٽسن ۽ طريقيڪار جي مٽ سٽ ڪندا آهن. انهن وٽ پنهنجا هيروز آهن. ڪاميابن جا قصا ۽ ناڪامين جا سور به هر ڪنهن جا پنهنجا آهن. سڀني جي اکين ۾ خوابن ۽ انهن جي ساڀيائن جي اميد جي هڪ پنهنجي دنيا آهي. اهي ئي سنڌ جي ذهانت ۽ قابليت جا علمبردار آهن. سنڌ ۾ خاص طور تي ذهانت ۽ قابليت جي معيار جي پرک اهو امتحان آهي، جنهن به ماڻهو ۾ ڪجهه به ٿوري مڻيا نظر ايندي آهي ته انهيءَ کان پهرين صلاح اها ئي هوندي آهي ته توهان وڃي سي ايس ايس ڪريو.
جڏهن سڄي ذهانت ۽ قابليت، محنت ۽ مشقت، مطالعو ۽ مشاهدو سڀ گڏ ٿئي ٿو ته پوءِ به ناڪامي ڇو آهي؟ انهي جو هڪڙو سبب اهو آهي ته گذريل ڪجهه سالن کان سي ايس ايس جي امتحانن جي طريقيڪار ۾ تبديلي ڪئي وئي آهي. اڳ ۾ گهڻو ڪري سوال معلومات تي مبني هوندا هئا. انهي ۾ ڪجهه مخصوص ليکڪن جا ڪتاب پڙهي ۽ ڪجهه معلومات کي ياد ڪري اميدوار پاس ٿي ويندا هئا، پر هاڻ گهڻو ڪري سوال تجزياتي ٿين ٿا. اهڙن تجزياتي سوالن کي ڪاميابيءَ سان اهو ڪري سگهندو، جنهن جو وسيع مطالعو هوندو ۽ جنهن کي مامرن جي مختلف رخن جي ڄاڻ هوندي ۽ وٽس نه رڳو معلومات هوندي، پر انهيءَ معلومات کي استعمال ڪندي دليلن ۽ منطق سان مامرن جو صحيح تجزيو ڪري سگهي. بدقسمتيءَ سان اسان وٽ آزاد مطالعي جو رجحان هاڻ بلڪل ختم ٿي ويو آهي. ڪنهن به موضوع جي گهرائيءَ ۾ وڃڻ ۽ شوق خاطر انهيءَ جي هر پهلو جو جائزو وٺڻ وارو لاڙو تمام گهٽ ٿي رهيو آهي. ٻيو ته ٺهيو، پر اخبار جو مطالعو به محدود ۽ هڪ رخو ڪيو ٿو وڃي. انهيءَ محدود مطالعي ۽ هڪ رخي سوچ سبب گهڻو ڪري اميدوار مامرن جو گهڻن رخن کان تجزيو نٿا ڪري سگهن، جنهن ڪري کين ناڪامي ٿئي ٿي.
هڪ ٻيو سبب اهو به آهي ته گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ ۽ موقف جو صحيح نموني اظهار نٿا ڪري سگهن. سندن ٻولي ڪچي ۽ غير موثر رهي ٿي. اهو انهيءَ ڪري آهي، جو اسان کي اسڪولن، ڪاليجن توڻي يونيورسٽين ۾ ٻولي جي اثرائتي استعمال، تخليقي اظهار ۽ ٻوليءَ جي صحت تي بلڪل ڌيان نٿو ڏنو وڃي. شاگردن کي ڪڏهن به آزاد ۽ تخليقي مضمون گاري تي همٿايو نٿو وڃي. شروع کان وٺي شاگردن کي سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ ڪي مضمون استاد لکايو ڇڏين ۽ شاگردن کان وڌ ۾ وڌ اها اميد ڪئي ويندي آهي ته اهي رٽيل مضمون امتحاني پنن تي اتاري اخبار يا گهڻو ڪري مضمون ڪاپي ڪري ئي لکي اچبو آهي. انهيءَ ڳالهه تي بلڪل توجهه نٿي ڏني وڃي ته شاگردن ۾ اها قابليت پيدا ڪجي ته اهي مختلف موضوعن تي پنهنجي سمجهه آهر پاڻ تخليقي انداز ۾ مضمون لکي اچن. نتيجو اهو ٿو ٿئي ته شاگردن ۾ سورنهن سال ٻولي پڙهڻ کان پوءِ به اظهار جي صلاحيت نه هوندي آهي. هن وقت به توهان گريجوئيٽ يا ماسٽرس ڪيل ماڻهن کي چوندا ته انگريزي ته ٺهيو، پر سنڌي ۾ ڪو ڍنگ جو مضمون لکي ڏيکارين ته انهن مان نوانوي سيڪڙو ماڻهو نه لکي سگهندا. ٻولي ۾ اثرائتي اظهار جي قابليت نه هئڻ سبب گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ کي صحيح طريقي سان پيش ڪري نٿا سگهن ۽ ممتحن کي متاثر ڪري نه ٿا سگهن. يقينن هڪڙو وڏو سبب اسان وٽ خاص طور تي انگريزي ٻولي ۾ مهارت جي گهٽتائي آهي. سي ايس ايس جي امتحان ۾ انگريزي نه فقط امتحان ۾ لکت جو ذريعو آهي، پر انگريزي جو سبجيڪٽ 1200مارڪن واري لکت واري امتحان ۾ اهم 200 مارڪن جو اهم پيپر به آهن، جن ۾ مضمون، پرسي، گرامر ۽ ڪمپوزيشن شامل آهي. هڪڙي ٻي بدقسمتي اها آهي ته سنڌ ۾ خاص طور سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن مان انگريزي ڄڻ ته موڪلائي وئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻ پرائمري کان وٺي انگريزي پڙهائي ٿي وڃي ۽ جيستائين شاگرد ڪاليج ۾ پهچن ٿا، اهي ڏهه سال انگريزي پڙهي ايندا آهن. پر ان جي باوجود شاگردن جي گهڻائي انگريزي ڳالهائي ۽ لکي ته ٺهيو، پر مورڳو پڙهي به نٿا سگهن. هن وقت به اسان جي گريجوئيٽ ڪندڙ نوجوانن جو تمام وڏو انگ انگريزي لکي ۽ پڙهي نٿو سگهي. انگريزي ۾ ڪمزوري سبب جتي اميدوارن کي امتحان جي تياري ۾ تڪليف ٿئي ٿي ڇا ڪاڻ جو تقريبن سڄو مواد انگريزي ۾ آهي ته ٻئي طرف اهي انگريزي جي پيپرن ۾ به سٺيون مارڪون کڻي نٿا سگهن ۽ ڇاڪاڻ ته سي ايس ايس جي امتحان ۾ اميدوارن جو وڏو انگ سنڌ جي ننڍڙن شهرن ۽ ٻهراڙين سان تعلق رکي ٿو، جتي انگريزي سکڻ ۽ ڳالهائڻ جا ڪي گهڻا موقعا موجود نه آهن، تنهن ڪري لکت جو امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ انٽرويو ۾ کين ڏاڍي ڏکيائي ٿئي ٿي. اهي مڪمل ڄاڻ هوندي به ايتري اعتماد سان انٽرويو ۾ انگريزي ۾ اظهار نٿا ڪري سگهن. انگريزي ڳالهائڻ ۾ اعتماد جي گهٽتائي سبب مون ڪافي ذهين اميدوار رهجندي ڏٺا آهن.
اسان جو تعليمي نصاب پڻ اڄ جي دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. جڏهن اسان سٺن خانگي اسڪولن جي نصاب کي ڏسون ٿا ته انهي ۾ جتي مختلف سبجيڪٽن تي انتهائي جديد مواد ڏنل آهي ته اتي جاگرافي ۽ تاريخ جهڙا سبجيڪٽ به ڏنل آهن. اسان وٽ عام طور اسڪول ۽ ڪاليجن ۾ شاگردن کي اهي ٻئي سبجيڪٽ نٿا پڙهايا وڃن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته شاگردن کي جاگرافي جهڙي اهم موضوع جي باري ۾ ڪا خبر نه آهي ۽ جيستائين توهان جاگرافي جي باري ۾ نٿا ڄاڻو، تيستائين بين الاقوامي سياست ۽ پرڏيهي مامرا سمجهي نٿا سگهو. ساڳي ڳالهه تاريخ سان به لاڳاپيل آهي. منهنجو والد ٻڌائيندو آهي ته، کين اسڪول ۾ پهرين ملڪ جي تاريخ، پوءِ خطي جي ۽ پوءِ وري يورپ جي تاريخ پڙهائي ويندي هئي. اڄ جڏهن سندس اسڪول واري دور کي اڌ صدي گذري وئي آهي، تڏهن به سندس تاريخ تي دسترس حيران ڪن آهي. مون کي به تاريخ جي ٿوري گهڻي ڄاڻ يا شوق سندس وٽان پيو. جيستائين اسان پنهنجي اسڪولن ۾ تاريخ ۽ جاگرافي جهڙا مضمون شامل نه ڪنداسين، تيستائين اهو ناممڪن هوندو ته اسان جا نوجوان ٻين کان ڄاڻ ۾ گوءِ کڻي سگهن.
ڳالهه رڳو اها به نه آهي ته اسان وٽ نوجوانن کي هن اهم امتحان ۾ ڪاميابي ۾ ڏکيائي پيش اچي رهي آهي. مامرو رڳو ڪجهه ماڻهن جي انهيءَ امتحان پاس ڪرڻ جو به نه آهي. ڳالهه هڪ پوري نسل جي تربيت جي آهي، جنهن کي دنيا ۾ مقام حاصل ڪرڻو آهي. جيستائين اسان پنهنجي نوجوانن کي صحيح اوزارن ۽ صحيح علم کان واقف نه ڪنداسين، تيستائين انهن کي زندگيءَ جي مقابلن به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهندي. پوءِ سرڪاري نوڪرين جي ڳالهه هجي، يا خانگي سيڪٽر جي، يا وري سڄي دنيا ۾ نوڪريون حاصل ڪري پنهنجو پاڻ کي مڃائڻ جي. انهي لاءِ سڀ کان پهرين ته اسان کي ننڍن شهرن ۾ مختلف نوڪرين جي باري ۾ ضروري ڄاڻ ۽ انهيءَ لاءِ تربيت جا مرڪز کولڻا پوندا. اهو ڪم سرڪاري ۽ غير سرڪاري تنظيمون گڏجي ڪري سگهن ٿيون. ساڳئي وقت تي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ تعليم جي معيار کي بهتر بنائڻو پوندو. شاگردن ۾ تخليقي صلاحيتون پيدا ڪرڻ لاءِ صحيح نصاب ۽ سرگرمين کي پيش ڪرڻو پوندو. انگريزي سيکارڻ لاءِ خاص انتظام ڪرڻا پوندا. اهي ۽ انهيءَ سوڌو ٻيا قدم کڻڻا پوندا ته جيئن اسان جا نوجوان به پنهنجي مقصدن ۾ ڪاميابيون ماڻين ۽ مايوسين کان بچي سگهن.
manojhalai@yahoo.com
تازو فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران پاڪستان جي سڀ کان وڏي مقابلي واري امتحان سينٽرل سپيئرر سروسز يعني سي ايس ايس جي لکت واري امتحان جا نتيجا ظاهر ڪيا ويا آهن. هنن نتيجن جي باري ۾ حيران ڪن ڳالهه اها آهي ته هن دفعي امتحان لاءِ ويٺل 3678 اميدوارن مان فقط 276 اميدوار انهيءَ امتحان کي پاس ڪري سگهيا. اهو انگ ڪل اميدوارن جو ڏهه سيڪڙو کان به گهٽ يعني فقط ست ڏهائي پنج (7.5) سيڪڙو بيهي ٿو. انهن اميدوارن مان 224 مرد اميدوار آهن، جڏهن ته 52 خواتين اميدوار آهن. سي ايس ايس جي امتحان ۾ ايتري گهٽ اميدوارن جو پاس ٿيڻ ڪو غير متوقع عمل نه آهي. ڪيترن ئي سالن کان وٺي انهيءَ امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو انگ مسلسل گهٽبو پيو وڃي. گذريل سال ته سنڌ لاءِ رکيل سيٽن لاءِ موزون اميدوار نه ملڻ سبب ڪافي سيٽون رهجي به ويون هيون ۽ جهڙو ڏسڻ ۾ پيو اچي ته شايد هن سال به ائين ٿئي ڇاڪاڻ ته سنڌ جي ڊوميسائيل تي پاس ٿيندڙن جو انگ ٽيهن جي لڳ ڀڳ آهي ۽ اڃا امتحان، نفسياتي ٽيسٽ ۽ انٽرويو رهيل آهي، جنهن ۾ سدائين اميدوارن جي ڇانٽي ٿيندي آهي. اهڙي صورتحال ۾ اها ڳالهه يقين سان چئي نٿي سگهجي ته ڪو هن سال به سنڌ لاءِ رکيل سيٽون پوريون ڀرجي سگهجنديون.
سي ايس ايس جي امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو ايترو گهٽ انگ يقينن ڪو سٺو سنئوڻ نه آهي، ڇاڪاڻ ته اهو نتيجو ملڪ ۾ عام طور تي ۽ سنڌ ۾ خاص طور تي تعليم جي ڪرندڙ معيار ۽ نوجوانن جي قابليت ۾ گهٽتائي جي نشاندهي ڪري ٿو. نه فقط اهو پيو ٿئي ته سنڌ بيوروڪريسي ۾ پنهنجي حصي کان محروم رهجندي پئي وڃي، پر هزارن نوجوانن جي اميدن ۽ خوابن جا شيشا به ڀڄندا ۽ ڀرندا ٿا وڃن. سنڌ ۾ جتي ٽيڪنالاجيءَ تي ٻڌل پروفيشن، مئنجمينٽ يا سائنس ڏانهن ڪو خاص لاڙو نه آهي ۽ جتي خانگي ميدان ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪو گهڻو چاهه نه آهي ۽ رتبي لاءِ بيوروڪريسي ڏانهن ڏٺو وڃي ٿو ته اتي اهڙو مايوس ڪن نتيجو يقينن پريشانيءَ جو باعث آهي. پر آخر اهي ڪهڙا سبب آهي، جنهن جي ڪري سنڌ جو نوجوان مقابلي واري امتحانن يا ٻين نوڪرين کي حاصل ڪرڻ ۾ ايترو پوئتي رهجي ويو آهي؟ ۽ اهو ڄاڻڻ جي ضرورت آهي ته اسان ڪيئن پنهنجي نوجوانن کي هڪ دفعو وري انهيءَ راهه تي وٺي اچي سگهون؟ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران هر سال ملڪ جي اعليٰ نوڪرين لاءِ مقابلي جو امتحان ڪرايو ويندو آهي. هن امتحان جا بنيادي ٽي مرحلا آهن. پهرين مرحلي ۾ لکت جو امتحان ٿيندو آهي. انهي لکت جي امتحان جا ٻه حصا آهن، هڪڙا ته لازمي مضمون آهن، جيئن انگريزي، پاڪستان اسٽڊي، اسلاميات، سائنس ۽ ڪرنٽ افيئرس. جڏهن ته ٻيو حصو اختياري مضمونن جو آهي، جنهن ۾ اميدوارن کي اهو اختيار هوندو آهي ته اهي مضمونن جي وسيع لسٽ مان 6 سئو مارڪن لاءِ مختلف مضمونن جي چونڊ ڪن. ٻئي مرحلي ۾ نفسياتي ٽيسٽ هوندي آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ذهانت جو امتحان ورتو ويندو آهي ۽ آخر ۾ انٽرويو ورتو ويندو آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ڄاڻ، روين ۽ قابليت کي پرکيو ويندو آهي. اهي امتحان انهيءَ ڪري نوجوانن لاءِ ڪشش جو باعث آهن، جو انهن امتحان کي پاس ڪرڻ کان پوءِ وٽن ترقي ۽ طاقت جا رستا کُلن ٿا. انهيءَ امتحان کي پاس ڪرڻ تي بيوروڪريسي ۾ گزيٽيڊ نوڪريون ملن ٿيون، جن مان اهي ترقي ڪري سيڪريٽري جي عهدي يا شايد اڃان به وڏا عهدا کڻي سگهن ٿا. پوليس، ڪسٽم، انڪم ٽيڪس، فارين افيئرس سميت ڪيترن بهترين سمجهندڙ شعبن ۾ نوڪرين لاءِ دروازا انهيءَ امتحان جي ذريعي ئي کلن ٿا ۽ ڊي ايس پي پوليس يا انڪم ٽيڪس آفيسر يا ڪسٽم ۾ ڪليڪٽر ٿيڻ جا موقعا ملن ٿا. اهو ئي سبب آهي ته هر سال انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺڻ لاءِ هزارين اميدوار تياري ڪندا آهن. ڪن لاءِ ته اهو ئي زندگيءَ جو مقصد هوندو آهي، ته ڪن لاءِ اهو هڪڙو ڏاڪو هوندو آهي. ڪيترائي نوجوان پنهنجي گهرن کي خيرآباد چئي وڏن شهرن ۾ اچي ديرو ڄمائيندا آهن، جتي مقابلي واري انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺندڙ ٻين نوجوانن سان هڪڙو عجيب قسم جو ڀائيچارو ٺهي ويندو آهي. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ اهي نوجوان توهان کي لياقت نيشنل لئبريري ۽ ڊاڪٽر دائودپوٽا لئبريري ۾ تياري ڪندي ملندا. انهن نوجوانن جا ڄڻ ته اڻ اعلانيل ڪلب هوندا آهن، جتي هو پنهنجا ڏک ۽ خوشيون ورڇيندا آهن. هڪ ٻئي سان ڪتاب، نوٽسن ۽ طريقيڪار جي مٽ سٽ ڪندا آهن. انهن وٽ پنهنجا هيروز آهن. ڪاميابن جا قصا ۽ ناڪامين جا سور به هر ڪنهن جا پنهنجا آهن. سڀني جي اکين ۾ خوابن ۽ انهن جي ساڀيائن جي اميد جي هڪ پنهنجي دنيا آهي. اهي ئي سنڌ جي ذهانت ۽ قابليت جا علمبردار آهن. سنڌ ۾ خاص طور تي ذهانت ۽ قابليت جي معيار جي پرک اهو امتحان آهي، جنهن به ماڻهو ۾ ڪجهه به ٿوري مڻيا نظر ايندي آهي ته انهيءَ کان پهرين صلاح اها ئي هوندي آهي ته توهان وڃي سي ايس ايس ڪريو.
جڏهن سڄي ذهانت ۽ قابليت، محنت ۽ مشقت، مطالعو ۽ مشاهدو سڀ گڏ ٿئي ٿو ته پوءِ به ناڪامي ڇو آهي؟ انهي جو هڪڙو سبب اهو آهي ته گذريل ڪجهه سالن کان سي ايس ايس جي امتحانن جي طريقيڪار ۾ تبديلي ڪئي وئي آهي. اڳ ۾ گهڻو ڪري سوال معلومات تي مبني هوندا هئا. انهي ۾ ڪجهه مخصوص ليکڪن جا ڪتاب پڙهي ۽ ڪجهه معلومات کي ياد ڪري اميدوار پاس ٿي ويندا هئا، پر هاڻ گهڻو ڪري سوال تجزياتي ٿين ٿا. اهڙن تجزياتي سوالن کي ڪاميابيءَ سان اهو ڪري سگهندو، جنهن جو وسيع مطالعو هوندو ۽ جنهن کي مامرن جي مختلف رخن جي ڄاڻ هوندي ۽ وٽس نه رڳو معلومات هوندي، پر انهيءَ معلومات کي استعمال ڪندي دليلن ۽ منطق سان مامرن جو صحيح تجزيو ڪري سگهي. بدقسمتيءَ سان اسان وٽ آزاد مطالعي جو رجحان هاڻ بلڪل ختم ٿي ويو آهي. ڪنهن به موضوع جي گهرائيءَ ۾ وڃڻ ۽ شوق خاطر انهيءَ جي هر پهلو جو جائزو وٺڻ وارو لاڙو تمام گهٽ ٿي رهيو آهي. ٻيو ته ٺهيو، پر اخبار جو مطالعو به محدود ۽ هڪ رخو ڪيو ٿو وڃي. انهيءَ محدود مطالعي ۽ هڪ رخي سوچ سبب گهڻو ڪري اميدوار مامرن جو گهڻن رخن کان تجزيو نٿا ڪري سگهن، جنهن ڪري کين ناڪامي ٿئي ٿي.
هڪ ٻيو سبب اهو به آهي ته گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ ۽ موقف جو صحيح نموني اظهار نٿا ڪري سگهن. سندن ٻولي ڪچي ۽ غير موثر رهي ٿي. اهو انهيءَ ڪري آهي، جو اسان کي اسڪولن، ڪاليجن توڻي يونيورسٽين ۾ ٻولي جي اثرائتي استعمال، تخليقي اظهار ۽ ٻوليءَ جي صحت تي بلڪل ڌيان نٿو ڏنو وڃي. شاگردن کي ڪڏهن به آزاد ۽ تخليقي مضمون گاري تي همٿايو نٿو وڃي. شروع کان وٺي شاگردن کي سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ ڪي مضمون استاد لکايو ڇڏين ۽ شاگردن کان وڌ ۾ وڌ اها اميد ڪئي ويندي آهي ته اهي رٽيل مضمون امتحاني پنن تي اتاري اخبار يا گهڻو ڪري مضمون ڪاپي ڪري ئي لکي اچبو آهي. انهيءَ ڳالهه تي بلڪل توجهه نٿي ڏني وڃي ته شاگردن ۾ اها قابليت پيدا ڪجي ته اهي مختلف موضوعن تي پنهنجي سمجهه آهر پاڻ تخليقي انداز ۾ مضمون لکي اچن. نتيجو اهو ٿو ٿئي ته شاگردن ۾ سورنهن سال ٻولي پڙهڻ کان پوءِ به اظهار جي صلاحيت نه هوندي آهي. هن وقت به توهان گريجوئيٽ يا ماسٽرس ڪيل ماڻهن کي چوندا ته انگريزي ته ٺهيو، پر سنڌي ۾ ڪو ڍنگ جو مضمون لکي ڏيکارين ته انهن مان نوانوي سيڪڙو ماڻهو نه لکي سگهندا. ٻولي ۾ اثرائتي اظهار جي قابليت نه هئڻ سبب گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ کي صحيح طريقي سان پيش ڪري نٿا سگهن ۽ ممتحن کي متاثر ڪري نه ٿا سگهن. يقينن هڪڙو وڏو سبب اسان وٽ خاص طور تي انگريزي ٻولي ۾ مهارت جي گهٽتائي آهي. سي ايس ايس جي امتحان ۾ انگريزي نه فقط امتحان ۾ لکت جو ذريعو آهي، پر انگريزي جو سبجيڪٽ 1200مارڪن واري لکت واري امتحان ۾ اهم 200 مارڪن جو اهم پيپر به آهن، جن ۾ مضمون، پرسي، گرامر ۽ ڪمپوزيشن شامل آهي. هڪڙي ٻي بدقسمتي اها آهي ته سنڌ ۾ خاص طور سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن مان انگريزي ڄڻ ته موڪلائي وئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻ پرائمري کان وٺي انگريزي پڙهائي ٿي وڃي ۽ جيستائين شاگرد ڪاليج ۾ پهچن ٿا، اهي ڏهه سال انگريزي پڙهي ايندا آهن. پر ان جي باوجود شاگردن جي گهڻائي انگريزي ڳالهائي ۽ لکي ته ٺهيو، پر مورڳو پڙهي به نٿا سگهن. هن وقت به اسان جي گريجوئيٽ ڪندڙ نوجوانن جو تمام وڏو انگ انگريزي لکي ۽ پڙهي نٿو سگهي. انگريزي ۾ ڪمزوري سبب جتي اميدوارن کي امتحان جي تياري ۾ تڪليف ٿئي ٿي ڇا ڪاڻ جو تقريبن سڄو مواد انگريزي ۾ آهي ته ٻئي طرف اهي انگريزي جي پيپرن ۾ به سٺيون مارڪون کڻي نٿا سگهن ۽ ڇاڪاڻ ته سي ايس ايس جي امتحان ۾ اميدوارن جو وڏو انگ سنڌ جي ننڍڙن شهرن ۽ ٻهراڙين سان تعلق رکي ٿو، جتي انگريزي سکڻ ۽ ڳالهائڻ جا ڪي گهڻا موقعا موجود نه آهن، تنهن ڪري لکت جو امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ انٽرويو ۾ کين ڏاڍي ڏکيائي ٿئي ٿي. اهي مڪمل ڄاڻ هوندي به ايتري اعتماد سان انٽرويو ۾ انگريزي ۾ اظهار نٿا ڪري سگهن. انگريزي ڳالهائڻ ۾ اعتماد جي گهٽتائي سبب مون ڪافي ذهين اميدوار رهجندي ڏٺا آهن.
اسان جو تعليمي نصاب پڻ اڄ جي دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. جڏهن اسان سٺن خانگي اسڪولن جي نصاب کي ڏسون ٿا ته انهي ۾ جتي مختلف سبجيڪٽن تي انتهائي جديد مواد ڏنل آهي ته اتي جاگرافي ۽ تاريخ جهڙا سبجيڪٽ به ڏنل آهن. اسان وٽ عام طور اسڪول ۽ ڪاليجن ۾ شاگردن کي اهي ٻئي سبجيڪٽ نٿا پڙهايا وڃن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته شاگردن کي جاگرافي جهڙي اهم موضوع جي باري ۾ ڪا خبر نه آهي ۽ جيستائين توهان جاگرافي جي باري ۾ نٿا ڄاڻو، تيستائين بين الاقوامي سياست ۽ پرڏيهي مامرا سمجهي نٿا سگهو. ساڳي ڳالهه تاريخ سان به لاڳاپيل آهي. منهنجو والد ٻڌائيندو آهي ته، کين اسڪول ۾ پهرين ملڪ جي تاريخ، پوءِ خطي جي ۽ پوءِ وري يورپ جي تاريخ پڙهائي ويندي هئي. اڄ جڏهن سندس اسڪول واري دور کي اڌ صدي گذري وئي آهي، تڏهن به سندس تاريخ تي دسترس حيران ڪن آهي. مون کي به تاريخ جي ٿوري گهڻي ڄاڻ يا شوق سندس وٽان پيو. جيستائين اسان پنهنجي اسڪولن ۾ تاريخ ۽ جاگرافي جهڙا مضمون شامل نه ڪنداسين، تيستائين اهو ناممڪن هوندو ته اسان جا نوجوان ٻين کان ڄاڻ ۾ گوءِ کڻي سگهن.
ڳالهه رڳو اها به نه آهي ته اسان وٽ نوجوانن کي هن اهم امتحان ۾ ڪاميابي ۾ ڏکيائي پيش اچي رهي آهي. مامرو رڳو ڪجهه ماڻهن جي انهيءَ امتحان پاس ڪرڻ جو به نه آهي. ڳالهه هڪ پوري نسل جي تربيت جي آهي، جنهن کي دنيا ۾ مقام حاصل ڪرڻو آهي. جيستائين اسان پنهنجي نوجوانن کي صحيح اوزارن ۽ صحيح علم کان واقف نه ڪنداسين، تيستائين انهن کي زندگيءَ جي مقابلن به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهندي. پوءِ سرڪاري نوڪرين جي ڳالهه هجي، يا خانگي سيڪٽر جي، يا وري سڄي دنيا ۾ نوڪريون حاصل ڪري پنهنجو پاڻ کي مڃائڻ جي. انهي لاءِ سڀ کان پهرين ته اسان کي ننڍن شهرن ۾ مختلف نوڪرين جي باري ۾ ضروري ڄاڻ ۽ انهيءَ لاءِ تربيت جا مرڪز کولڻا پوندا. اهو ڪم سرڪاري ۽ غير سرڪاري تنظيمون گڏجي ڪري سگهن ٿيون. ساڳئي وقت تي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ تعليم جي معيار کي بهتر بنائڻو پوندو. شاگردن ۾ تخليقي صلاحيتون پيدا ڪرڻ لاءِ صحيح نصاب ۽ سرگرمين کي پيش ڪرڻو پوندو. انگريزي سيکارڻ لاءِ خاص انتظام ڪرڻا پوندا. اهي ۽ انهيءَ سوڌو ٻيا قدم کڻڻا پوندا ته جيئن اسان جا نوجوان به پنهنجي مقصدن ۾ ڪاميابيون ماڻين ۽ مايوسين کان بچي سگهن.
manojhalai@yahoo.com
سومر 2 جنوري 2006ع
تازو فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران پاڪستان جي سڀ کان وڏي مقابلي واري امتحان سينٽرل سپيئرر سروسز يعني سي ايس ايس جي لکت واري امتحان جا نتيجا ظاهر ڪيا ويا آهن. هنن نتيجن جي باري ۾ حيران ڪن ڳالهه اها آهي ته هن دفعي امتحان لاءِ ويٺل 3678 اميدوارن مان فقط 276 اميدوار انهيءَ امتحان کي پاس ڪري سگهيا. اهو انگ ڪل اميدوارن جو ڏهه سيڪڙو کان به گهٽ يعني فقط ست ڏهائي پنج (7.5) سيڪڙو بيهي ٿو. انهن اميدوارن مان 224 مرد اميدوار آهن، جڏهن ته 52 خواتين اميدوار آهن. سي ايس ايس جي امتحان ۾ ايتري گهٽ اميدوارن جو پاس ٿيڻ ڪو غير متوقع عمل نه آهي. ڪيترن ئي سالن کان وٺي انهيءَ امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو انگ مسلسل گهٽبو پيو وڃي. گذريل سال ته سنڌ لاءِ رکيل سيٽن لاءِ موزون اميدوار نه ملڻ سبب ڪافي سيٽون رهجي به ويون هيون ۽ جهڙو ڏسڻ ۾ پيو اچي ته شايد هن سال به ائين ٿئي ڇاڪاڻ ته سنڌ جي ڊوميسائيل تي پاس ٿيندڙن جو انگ ٽيهن جي لڳ ڀڳ آهي ۽ اڃا امتحان، نفسياتي ٽيسٽ ۽ انٽرويو رهيل آهي، جنهن ۾ سدائين اميدوارن جي ڇانٽي ٿيندي آهي. اهڙي صورتحال ۾ اها ڳالهه يقين سان چئي نٿي سگهجي ته ڪو هن سال به سنڌ لاءِ رکيل سيٽون پوريون ڀرجي سگهجنديون.
سي ايس ايس جي امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو ايترو گهٽ انگ يقينن ڪو سٺو سنئوڻ نه آهي، ڇاڪاڻ ته اهو نتيجو ملڪ ۾ عام طور تي ۽ سنڌ ۾ خاص طور تي تعليم جي ڪرندڙ معيار ۽ نوجوانن جي قابليت ۾ گهٽتائي جي نشاندهي ڪري ٿو. نه فقط اهو پيو ٿئي ته سنڌ بيوروڪريسي ۾ پنهنجي حصي کان محروم رهجندي پئي وڃي، پر هزارن نوجوانن جي اميدن ۽ خوابن جا شيشا به ڀڄندا ۽ ڀرندا ٿا وڃن. سنڌ ۾ جتي ٽيڪنالاجيءَ تي ٻڌل پروفيشن، مئنجمينٽ يا سائنس ڏانهن ڪو خاص لاڙو نه آهي ۽ جتي خانگي ميدان ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪو گهڻو چاهه نه آهي ۽ رتبي لاءِ بيوروڪريسي ڏانهن ڏٺو وڃي ٿو ته اتي اهڙو مايوس ڪن نتيجو يقينن پريشانيءَ جو باعث آهي. پر آخر اهي ڪهڙا سبب آهي، جنهن جي ڪري سنڌ جو نوجوان مقابلي واري امتحانن يا ٻين نوڪرين کي حاصل ڪرڻ ۾ ايترو پوئتي رهجي ويو آهي؟ ۽ اهو ڄاڻڻ جي ضرورت آهي ته اسان ڪيئن پنهنجي نوجوانن کي هڪ دفعو وري انهيءَ راهه تي وٺي اچي سگهون؟ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران هر سال ملڪ جي اعليٰ نوڪرين لاءِ مقابلي جو امتحان ڪرايو ويندو آهي. هن امتحان جا بنيادي ٽي مرحلا آهن. پهرين مرحلي ۾ لکت جو امتحان ٿيندو آهي. انهي لکت جي امتحان جا ٻه حصا آهن، هڪڙا ته لازمي مضمون آهن، جيئن انگريزي، پاڪستان اسٽڊي، اسلاميات، سائنس ۽ ڪرنٽ افيئرس. جڏهن ته ٻيو حصو اختياري مضمونن جو آهي، جنهن ۾ اميدوارن کي اهو اختيار هوندو آهي ته اهي مضمونن جي وسيع لسٽ مان 6 سئو مارڪن لاءِ مختلف مضمونن جي چونڊ ڪن. ٻئي مرحلي ۾ نفسياتي ٽيسٽ هوندي آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ذهانت جو امتحان ورتو ويندو آهي ۽ آخر ۾ انٽرويو ورتو ويندو آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ڄاڻ، روين ۽ قابليت کي پرکيو ويندو آهي. اهي امتحان انهيءَ ڪري نوجوانن لاءِ ڪشش جو باعث آهن، جو انهن امتحان کي پاس ڪرڻ کان پوءِ وٽن ترقي ۽ طاقت جا رستا کُلن ٿا. انهيءَ امتحان کي پاس ڪرڻ تي بيوروڪريسي ۾ گزيٽيڊ نوڪريون ملن ٿيون، جن مان اهي ترقي ڪري سيڪريٽري جي عهدي يا شايد اڃان به وڏا عهدا کڻي سگهن ٿا. پوليس، ڪسٽم، انڪم ٽيڪس، فارين افيئرس سميت ڪيترن بهترين سمجهندڙ شعبن ۾ نوڪرين لاءِ دروازا انهيءَ امتحان جي ذريعي ئي کلن ٿا ۽ ڊي ايس پي پوليس يا انڪم ٽيڪس آفيسر يا ڪسٽم ۾ ڪليڪٽر ٿيڻ جا موقعا ملن ٿا. اهو ئي سبب آهي ته هر سال انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺڻ لاءِ هزارين اميدوار تياري ڪندا آهن. ڪن لاءِ ته اهو ئي زندگيءَ جو مقصد هوندو آهي، ته ڪن لاءِ اهو هڪڙو ڏاڪو هوندو آهي. ڪيترائي نوجوان پنهنجي گهرن کي خيرآباد چئي وڏن شهرن ۾ اچي ديرو ڄمائيندا آهن، جتي مقابلي واري انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺندڙ ٻين نوجوانن سان هڪڙو عجيب قسم جو ڀائيچارو ٺهي ويندو آهي. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ اهي نوجوان توهان کي لياقت نيشنل لئبريري ۽ ڊاڪٽر دائودپوٽا لئبريري ۾ تياري ڪندي ملندا. انهن نوجوانن جا ڄڻ ته اڻ اعلانيل ڪلب هوندا آهن، جتي هو پنهنجا ڏک ۽ خوشيون ورڇيندا آهن. هڪ ٻئي سان ڪتاب، نوٽسن ۽ طريقيڪار جي مٽ سٽ ڪندا آهن. انهن وٽ پنهنجا هيروز آهن. ڪاميابن جا قصا ۽ ناڪامين جا سور به هر ڪنهن جا پنهنجا آهن. سڀني جي اکين ۾ خوابن ۽ انهن جي ساڀيائن جي اميد جي هڪ پنهنجي دنيا آهي. اهي ئي سنڌ جي ذهانت ۽ قابليت جا علمبردار آهن. سنڌ ۾ خاص طور تي ذهانت ۽ قابليت جي معيار جي پرک اهو امتحان آهي، جنهن به ماڻهو ۾ ڪجهه به ٿوري مڻيا نظر ايندي آهي ته انهيءَ کان پهرين صلاح اها ئي هوندي آهي ته توهان وڃي سي ايس ايس ڪريو.
جڏهن سڄي ذهانت ۽ قابليت، محنت ۽ مشقت، مطالعو ۽ مشاهدو سڀ گڏ ٿئي ٿو ته پوءِ به ناڪامي ڇو آهي؟ انهي جو هڪڙو سبب اهو آهي ته گذريل ڪجهه سالن کان سي ايس ايس جي امتحانن جي طريقيڪار ۾ تبديلي ڪئي وئي آهي. اڳ ۾ گهڻو ڪري سوال معلومات تي مبني هوندا هئا. انهي ۾ ڪجهه مخصوص ليکڪن جا ڪتاب پڙهي ۽ ڪجهه معلومات کي ياد ڪري اميدوار پاس ٿي ويندا هئا، پر هاڻ گهڻو ڪري سوال تجزياتي ٿين ٿا. اهڙن تجزياتي سوالن کي ڪاميابيءَ سان اهو ڪري سگهندو، جنهن جو وسيع مطالعو هوندو ۽ جنهن کي مامرن جي مختلف رخن جي ڄاڻ هوندي ۽ وٽس نه رڳو معلومات هوندي، پر انهيءَ معلومات کي استعمال ڪندي دليلن ۽ منطق سان مامرن جو صحيح تجزيو ڪري سگهي. بدقسمتيءَ سان اسان وٽ آزاد مطالعي جو رجحان هاڻ بلڪل ختم ٿي ويو آهي. ڪنهن به موضوع جي گهرائيءَ ۾ وڃڻ ۽ شوق خاطر انهيءَ جي هر پهلو جو جائزو وٺڻ وارو لاڙو تمام گهٽ ٿي رهيو آهي. ٻيو ته ٺهيو، پر اخبار جو مطالعو به محدود ۽ هڪ رخو ڪيو ٿو وڃي. انهيءَ محدود مطالعي ۽ هڪ رخي سوچ سبب گهڻو ڪري اميدوار مامرن جو گهڻن رخن کان تجزيو نٿا ڪري سگهن، جنهن ڪري کين ناڪامي ٿئي ٿي.
هڪ ٻيو سبب اهو به آهي ته گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ ۽ موقف جو صحيح نموني اظهار نٿا ڪري سگهن. سندن ٻولي ڪچي ۽ غير موثر رهي ٿي. اهو انهيءَ ڪري آهي، جو اسان کي اسڪولن، ڪاليجن توڻي يونيورسٽين ۾ ٻولي جي اثرائتي استعمال، تخليقي اظهار ۽ ٻوليءَ جي صحت تي بلڪل ڌيان نٿو ڏنو وڃي. شاگردن کي ڪڏهن به آزاد ۽ تخليقي مضمون گاري تي همٿايو نٿو وڃي. شروع کان وٺي شاگردن کي سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ ڪي مضمون استاد لکايو ڇڏين ۽ شاگردن کان وڌ ۾ وڌ اها اميد ڪئي ويندي آهي ته اهي رٽيل مضمون امتحاني پنن تي اتاري اخبار يا گهڻو ڪري مضمون ڪاپي ڪري ئي لکي اچبو آهي. انهيءَ ڳالهه تي بلڪل توجهه نٿي ڏني وڃي ته شاگردن ۾ اها قابليت پيدا ڪجي ته اهي مختلف موضوعن تي پنهنجي سمجهه آهر پاڻ تخليقي انداز ۾ مضمون لکي اچن. نتيجو اهو ٿو ٿئي ته شاگردن ۾ سورنهن سال ٻولي پڙهڻ کان پوءِ به اظهار جي صلاحيت نه هوندي آهي. هن وقت به توهان گريجوئيٽ يا ماسٽرس ڪيل ماڻهن کي چوندا ته انگريزي ته ٺهيو، پر سنڌي ۾ ڪو ڍنگ جو مضمون لکي ڏيکارين ته انهن مان نوانوي سيڪڙو ماڻهو نه لکي سگهندا. ٻولي ۾ اثرائتي اظهار جي قابليت نه هئڻ سبب گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ کي صحيح طريقي سان پيش ڪري نٿا سگهن ۽ ممتحن کي متاثر ڪري نه ٿا سگهن. يقينن هڪڙو وڏو سبب اسان وٽ خاص طور تي انگريزي ٻولي ۾ مهارت جي گهٽتائي آهي. سي ايس ايس جي امتحان ۾ انگريزي نه فقط امتحان ۾ لکت جو ذريعو آهي، پر انگريزي جو سبجيڪٽ 1200مارڪن واري لکت واري امتحان ۾ اهم 200 مارڪن جو اهم پيپر به آهن، جن ۾ مضمون، پرسي، گرامر ۽ ڪمپوزيشن شامل آهي. هڪڙي ٻي بدقسمتي اها آهي ته سنڌ ۾ خاص طور سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن مان انگريزي ڄڻ ته موڪلائي وئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻ پرائمري کان وٺي انگريزي پڙهائي ٿي وڃي ۽ جيستائين شاگرد ڪاليج ۾ پهچن ٿا، اهي ڏهه سال انگريزي پڙهي ايندا آهن. پر ان جي باوجود شاگردن جي گهڻائي انگريزي ڳالهائي ۽ لکي ته ٺهيو، پر مورڳو پڙهي به نٿا سگهن. هن وقت به اسان جي گريجوئيٽ ڪندڙ نوجوانن جو تمام وڏو انگ انگريزي لکي ۽ پڙهي نٿو سگهي. انگريزي ۾ ڪمزوري سبب جتي اميدوارن کي امتحان جي تياري ۾ تڪليف ٿئي ٿي ڇا ڪاڻ جو تقريبن سڄو مواد انگريزي ۾ آهي ته ٻئي طرف اهي انگريزي جي پيپرن ۾ به سٺيون مارڪون کڻي نٿا سگهن ۽ ڇاڪاڻ ته سي ايس ايس جي امتحان ۾ اميدوارن جو وڏو انگ سنڌ جي ننڍڙن شهرن ۽ ٻهراڙين سان تعلق رکي ٿو، جتي انگريزي سکڻ ۽ ڳالهائڻ جا ڪي گهڻا موقعا موجود نه آهن، تنهن ڪري لکت جو امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ انٽرويو ۾ کين ڏاڍي ڏکيائي ٿئي ٿي. اهي مڪمل ڄاڻ هوندي به ايتري اعتماد سان انٽرويو ۾ انگريزي ۾ اظهار نٿا ڪري سگهن. انگريزي ڳالهائڻ ۾ اعتماد جي گهٽتائي سبب مون ڪافي ذهين اميدوار رهجندي ڏٺا آهن.
اسان جو تعليمي نصاب پڻ اڄ جي دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. جڏهن اسان سٺن خانگي اسڪولن جي نصاب کي ڏسون ٿا ته انهي ۾ جتي مختلف سبجيڪٽن تي انتهائي جديد مواد ڏنل آهي ته اتي جاگرافي ۽ تاريخ جهڙا سبجيڪٽ به ڏنل آهن. اسان وٽ عام طور اسڪول ۽ ڪاليجن ۾ شاگردن کي اهي ٻئي سبجيڪٽ نٿا پڙهايا وڃن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته شاگردن کي جاگرافي جهڙي اهم موضوع جي باري ۾ ڪا خبر نه آهي ۽ جيستائين توهان جاگرافي جي باري ۾ نٿا ڄاڻو، تيستائين بين الاقوامي سياست ۽ پرڏيهي مامرا سمجهي نٿا سگهو. ساڳي ڳالهه تاريخ سان به لاڳاپيل آهي. منهنجو والد ٻڌائيندو آهي ته، کين اسڪول ۾ پهرين ملڪ جي تاريخ، پوءِ خطي جي ۽ پوءِ وري يورپ جي تاريخ پڙهائي ويندي هئي. اڄ جڏهن سندس اسڪول واري دور کي اڌ صدي گذري وئي آهي، تڏهن به سندس تاريخ تي دسترس حيران ڪن آهي. مون کي به تاريخ جي ٿوري گهڻي ڄاڻ يا شوق سندس وٽان پيو. جيستائين اسان پنهنجي اسڪولن ۾ تاريخ ۽ جاگرافي جهڙا مضمون شامل نه ڪنداسين، تيستائين اهو ناممڪن هوندو ته اسان جا نوجوان ٻين کان ڄاڻ ۾ گوءِ کڻي سگهن.
ڳالهه رڳو اها به نه آهي ته اسان وٽ نوجوانن کي هن اهم امتحان ۾ ڪاميابي ۾ ڏکيائي پيش اچي رهي آهي. مامرو رڳو ڪجهه ماڻهن جي انهيءَ امتحان پاس ڪرڻ جو به نه آهي. ڳالهه هڪ پوري نسل جي تربيت جي آهي، جنهن کي دنيا ۾ مقام حاصل ڪرڻو آهي. جيستائين اسان پنهنجي نوجوانن کي صحيح اوزارن ۽ صحيح علم کان واقف نه ڪنداسين، تيستائين انهن کي زندگيءَ جي مقابلن به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهندي. پوءِ سرڪاري نوڪرين جي ڳالهه هجي، يا خانگي سيڪٽر جي، يا وري سڄي دنيا ۾ نوڪريون حاصل ڪري پنهنجو پاڻ کي مڃائڻ جي. انهي لاءِ سڀ کان پهرين ته اسان کي ننڍن شهرن ۾ مختلف نوڪرين جي باري ۾ ضروري ڄاڻ ۽ انهيءَ لاءِ تربيت جا مرڪز کولڻا پوندا. اهو ڪم سرڪاري ۽ غير سرڪاري تنظيمون گڏجي ڪري سگهن ٿيون. ساڳئي وقت تي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ تعليم جي معيار کي بهتر بنائڻو پوندو. شاگردن ۾ تخليقي صلاحيتون پيدا ڪرڻ لاءِ صحيح نصاب ۽ سرگرمين کي پيش ڪرڻو پوندو. انگريزي سيکارڻ لاءِ خاص انتظام ڪرڻا پوندا. اهي ۽ انهيءَ سوڌو ٻيا قدم کڻڻا پوندا ته جيئن اسان جا نوجوان به پنهنجي مقصدن ۾ ڪاميابيون ماڻين ۽ مايوسين کان بچي سگهن.
manojhalai@yahoo.com
تازو فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران پاڪستان جي سڀ کان وڏي مقابلي واري امتحان سينٽرل سپيئرر سروسز يعني سي ايس ايس جي لکت واري امتحان جا نتيجا ظاهر ڪيا ويا آهن. هنن نتيجن جي باري ۾ حيران ڪن ڳالهه اها آهي ته هن دفعي امتحان لاءِ ويٺل 3678 اميدوارن مان فقط 276 اميدوار انهيءَ امتحان کي پاس ڪري سگهيا. اهو انگ ڪل اميدوارن جو ڏهه سيڪڙو کان به گهٽ يعني فقط ست ڏهائي پنج (7.5) سيڪڙو بيهي ٿو. انهن اميدوارن مان 224 مرد اميدوار آهن، جڏهن ته 52 خواتين اميدوار آهن. سي ايس ايس جي امتحان ۾ ايتري گهٽ اميدوارن جو پاس ٿيڻ ڪو غير متوقع عمل نه آهي. ڪيترن ئي سالن کان وٺي انهيءَ امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو انگ مسلسل گهٽبو پيو وڃي. گذريل سال ته سنڌ لاءِ رکيل سيٽن لاءِ موزون اميدوار نه ملڻ سبب ڪافي سيٽون رهجي به ويون هيون ۽ جهڙو ڏسڻ ۾ پيو اچي ته شايد هن سال به ائين ٿئي ڇاڪاڻ ته سنڌ جي ڊوميسائيل تي پاس ٿيندڙن جو انگ ٽيهن جي لڳ ڀڳ آهي ۽ اڃا امتحان، نفسياتي ٽيسٽ ۽ انٽرويو رهيل آهي، جنهن ۾ سدائين اميدوارن جي ڇانٽي ٿيندي آهي. اهڙي صورتحال ۾ اها ڳالهه يقين سان چئي نٿي سگهجي ته ڪو هن سال به سنڌ لاءِ رکيل سيٽون پوريون ڀرجي سگهجنديون.
سي ايس ايس جي امتحان ۾ پاس ٿيندڙن جو ايترو گهٽ انگ يقينن ڪو سٺو سنئوڻ نه آهي، ڇاڪاڻ ته اهو نتيجو ملڪ ۾ عام طور تي ۽ سنڌ ۾ خاص طور تي تعليم جي ڪرندڙ معيار ۽ نوجوانن جي قابليت ۾ گهٽتائي جي نشاندهي ڪري ٿو. نه فقط اهو پيو ٿئي ته سنڌ بيوروڪريسي ۾ پنهنجي حصي کان محروم رهجندي پئي وڃي، پر هزارن نوجوانن جي اميدن ۽ خوابن جا شيشا به ڀڄندا ۽ ڀرندا ٿا وڃن. سنڌ ۾ جتي ٽيڪنالاجيءَ تي ٻڌل پروفيشن، مئنجمينٽ يا سائنس ڏانهن ڪو خاص لاڙو نه آهي ۽ جتي خانگي ميدان ۾ نوڪري حاصل ڪرڻ لاءِ ڪو گهڻو چاهه نه آهي ۽ رتبي لاءِ بيوروڪريسي ڏانهن ڏٺو وڃي ٿو ته اتي اهڙو مايوس ڪن نتيجو يقينن پريشانيءَ جو باعث آهي. پر آخر اهي ڪهڙا سبب آهي، جنهن جي ڪري سنڌ جو نوجوان مقابلي واري امتحانن يا ٻين نوڪرين کي حاصل ڪرڻ ۾ ايترو پوئتي رهجي ويو آهي؟ ۽ اهو ڄاڻڻ جي ضرورت آهي ته اسان ڪيئن پنهنجي نوجوانن کي هڪ دفعو وري انهيءَ راهه تي وٺي اچي سگهون؟ فيڊرل پبلڪ سروس ڪميشن پاران هر سال ملڪ جي اعليٰ نوڪرين لاءِ مقابلي جو امتحان ڪرايو ويندو آهي. هن امتحان جا بنيادي ٽي مرحلا آهن. پهرين مرحلي ۾ لکت جو امتحان ٿيندو آهي. انهي لکت جي امتحان جا ٻه حصا آهن، هڪڙا ته لازمي مضمون آهن، جيئن انگريزي، پاڪستان اسٽڊي، اسلاميات، سائنس ۽ ڪرنٽ افيئرس. جڏهن ته ٻيو حصو اختياري مضمونن جو آهي، جنهن ۾ اميدوارن کي اهو اختيار هوندو آهي ته اهي مضمونن جي وسيع لسٽ مان 6 سئو مارڪن لاءِ مختلف مضمونن جي چونڊ ڪن. ٻئي مرحلي ۾ نفسياتي ٽيسٽ هوندي آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ذهانت جو امتحان ورتو ويندو آهي ۽ آخر ۾ انٽرويو ورتو ويندو آهي، جنهن ۾ اميدوارن جي ڄاڻ، روين ۽ قابليت کي پرکيو ويندو آهي. اهي امتحان انهيءَ ڪري نوجوانن لاءِ ڪشش جو باعث آهن، جو انهن امتحان کي پاس ڪرڻ کان پوءِ وٽن ترقي ۽ طاقت جا رستا کُلن ٿا. انهيءَ امتحان کي پاس ڪرڻ تي بيوروڪريسي ۾ گزيٽيڊ نوڪريون ملن ٿيون، جن مان اهي ترقي ڪري سيڪريٽري جي عهدي يا شايد اڃان به وڏا عهدا کڻي سگهن ٿا. پوليس، ڪسٽم، انڪم ٽيڪس، فارين افيئرس سميت ڪيترن بهترين سمجهندڙ شعبن ۾ نوڪرين لاءِ دروازا انهيءَ امتحان جي ذريعي ئي کلن ٿا ۽ ڊي ايس پي پوليس يا انڪم ٽيڪس آفيسر يا ڪسٽم ۾ ڪليڪٽر ٿيڻ جا موقعا ملن ٿا. اهو ئي سبب آهي ته هر سال انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺڻ لاءِ هزارين اميدوار تياري ڪندا آهن. ڪن لاءِ ته اهو ئي زندگيءَ جو مقصد هوندو آهي، ته ڪن لاءِ اهو هڪڙو ڏاڪو هوندو آهي. ڪيترائي نوجوان پنهنجي گهرن کي خيرآباد چئي وڏن شهرن ۾ اچي ديرو ڄمائيندا آهن، جتي مقابلي واري انهيءَ امتحان ۾ حصو وٺندڙ ٻين نوجوانن سان هڪڙو عجيب قسم جو ڀائيچارو ٺهي ويندو آهي. ڪراچي ۽ حيدرآباد ۾ اهي نوجوان توهان کي لياقت نيشنل لئبريري ۽ ڊاڪٽر دائودپوٽا لئبريري ۾ تياري ڪندي ملندا. انهن نوجوانن جا ڄڻ ته اڻ اعلانيل ڪلب هوندا آهن، جتي هو پنهنجا ڏک ۽ خوشيون ورڇيندا آهن. هڪ ٻئي سان ڪتاب، نوٽسن ۽ طريقيڪار جي مٽ سٽ ڪندا آهن. انهن وٽ پنهنجا هيروز آهن. ڪاميابن جا قصا ۽ ناڪامين جا سور به هر ڪنهن جا پنهنجا آهن. سڀني جي اکين ۾ خوابن ۽ انهن جي ساڀيائن جي اميد جي هڪ پنهنجي دنيا آهي. اهي ئي سنڌ جي ذهانت ۽ قابليت جا علمبردار آهن. سنڌ ۾ خاص طور تي ذهانت ۽ قابليت جي معيار جي پرک اهو امتحان آهي، جنهن به ماڻهو ۾ ڪجهه به ٿوري مڻيا نظر ايندي آهي ته انهيءَ کان پهرين صلاح اها ئي هوندي آهي ته توهان وڃي سي ايس ايس ڪريو.
جڏهن سڄي ذهانت ۽ قابليت، محنت ۽ مشقت، مطالعو ۽ مشاهدو سڀ گڏ ٿئي ٿو ته پوءِ به ناڪامي ڇو آهي؟ انهي جو هڪڙو سبب اهو آهي ته گذريل ڪجهه سالن کان سي ايس ايس جي امتحانن جي طريقيڪار ۾ تبديلي ڪئي وئي آهي. اڳ ۾ گهڻو ڪري سوال معلومات تي مبني هوندا هئا. انهي ۾ ڪجهه مخصوص ليکڪن جا ڪتاب پڙهي ۽ ڪجهه معلومات کي ياد ڪري اميدوار پاس ٿي ويندا هئا، پر هاڻ گهڻو ڪري سوال تجزياتي ٿين ٿا. اهڙن تجزياتي سوالن کي ڪاميابيءَ سان اهو ڪري سگهندو، جنهن جو وسيع مطالعو هوندو ۽ جنهن کي مامرن جي مختلف رخن جي ڄاڻ هوندي ۽ وٽس نه رڳو معلومات هوندي، پر انهيءَ معلومات کي استعمال ڪندي دليلن ۽ منطق سان مامرن جو صحيح تجزيو ڪري سگهي. بدقسمتيءَ سان اسان وٽ آزاد مطالعي جو رجحان هاڻ بلڪل ختم ٿي ويو آهي. ڪنهن به موضوع جي گهرائيءَ ۾ وڃڻ ۽ شوق خاطر انهيءَ جي هر پهلو جو جائزو وٺڻ وارو لاڙو تمام گهٽ ٿي رهيو آهي. ٻيو ته ٺهيو، پر اخبار جو مطالعو به محدود ۽ هڪ رخو ڪيو ٿو وڃي. انهيءَ محدود مطالعي ۽ هڪ رخي سوچ سبب گهڻو ڪري اميدوار مامرن جو گهڻن رخن کان تجزيو نٿا ڪري سگهن، جنهن ڪري کين ناڪامي ٿئي ٿي.
هڪ ٻيو سبب اهو به آهي ته گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ ۽ موقف جو صحيح نموني اظهار نٿا ڪري سگهن. سندن ٻولي ڪچي ۽ غير موثر رهي ٿي. اهو انهيءَ ڪري آهي، جو اسان کي اسڪولن، ڪاليجن توڻي يونيورسٽين ۾ ٻولي جي اثرائتي استعمال، تخليقي اظهار ۽ ٻوليءَ جي صحت تي بلڪل ڌيان نٿو ڏنو وڃي. شاگردن کي ڪڏهن به آزاد ۽ تخليقي مضمون گاري تي همٿايو نٿو وڃي. شروع کان وٺي شاگردن کي سنڌي، اردو ۽ انگريزي ۾ ڪي مضمون استاد لکايو ڇڏين ۽ شاگردن کان وڌ ۾ وڌ اها اميد ڪئي ويندي آهي ته اهي رٽيل مضمون امتحاني پنن تي اتاري اخبار يا گهڻو ڪري مضمون ڪاپي ڪري ئي لکي اچبو آهي. انهيءَ ڳالهه تي بلڪل توجهه نٿي ڏني وڃي ته شاگردن ۾ اها قابليت پيدا ڪجي ته اهي مختلف موضوعن تي پنهنجي سمجهه آهر پاڻ تخليقي انداز ۾ مضمون لکي اچن. نتيجو اهو ٿو ٿئي ته شاگردن ۾ سورنهن سال ٻولي پڙهڻ کان پوءِ به اظهار جي صلاحيت نه هوندي آهي. هن وقت به توهان گريجوئيٽ يا ماسٽرس ڪيل ماڻهن کي چوندا ته انگريزي ته ٺهيو، پر سنڌي ۾ ڪو ڍنگ جو مضمون لکي ڏيکارين ته انهن مان نوانوي سيڪڙو ماڻهو نه لکي سگهندا. ٻولي ۾ اثرائتي اظهار جي قابليت نه هئڻ سبب گهڻو ڪري اميدوار پنهنجي ڄاڻ کي صحيح طريقي سان پيش ڪري نٿا سگهن ۽ ممتحن کي متاثر ڪري نه ٿا سگهن. يقينن هڪڙو وڏو سبب اسان وٽ خاص طور تي انگريزي ٻولي ۾ مهارت جي گهٽتائي آهي. سي ايس ايس جي امتحان ۾ انگريزي نه فقط امتحان ۾ لکت جو ذريعو آهي، پر انگريزي جو سبجيڪٽ 1200مارڪن واري لکت واري امتحان ۾ اهم 200 مارڪن جو اهم پيپر به آهن، جن ۾ مضمون، پرسي، گرامر ۽ ڪمپوزيشن شامل آهي. هڪڙي ٻي بدقسمتي اها آهي ته سنڌ ۾ خاص طور سرڪاري اسڪولن ۽ ڪاليجن مان انگريزي ڄڻ ته موڪلائي وئي آهي. جيتوڻيڪ هاڻ پرائمري کان وٺي انگريزي پڙهائي ٿي وڃي ۽ جيستائين شاگرد ڪاليج ۾ پهچن ٿا، اهي ڏهه سال انگريزي پڙهي ايندا آهن. پر ان جي باوجود شاگردن جي گهڻائي انگريزي ڳالهائي ۽ لکي ته ٺهيو، پر مورڳو پڙهي به نٿا سگهن. هن وقت به اسان جي گريجوئيٽ ڪندڙ نوجوانن جو تمام وڏو انگ انگريزي لکي ۽ پڙهي نٿو سگهي. انگريزي ۾ ڪمزوري سبب جتي اميدوارن کي امتحان جي تياري ۾ تڪليف ٿئي ٿي ڇا ڪاڻ جو تقريبن سڄو مواد انگريزي ۾ آهي ته ٻئي طرف اهي انگريزي جي پيپرن ۾ به سٺيون مارڪون کڻي نٿا سگهن ۽ ڇاڪاڻ ته سي ايس ايس جي امتحان ۾ اميدوارن جو وڏو انگ سنڌ جي ننڍڙن شهرن ۽ ٻهراڙين سان تعلق رکي ٿو، جتي انگريزي سکڻ ۽ ڳالهائڻ جا ڪي گهڻا موقعا موجود نه آهن، تنهن ڪري لکت جو امتحان پاس ڪرڻ کان پوءِ انٽرويو ۾ کين ڏاڍي ڏکيائي ٿئي ٿي. اهي مڪمل ڄاڻ هوندي به ايتري اعتماد سان انٽرويو ۾ انگريزي ۾ اظهار نٿا ڪري سگهن. انگريزي ڳالهائڻ ۾ اعتماد جي گهٽتائي سبب مون ڪافي ذهين اميدوار رهجندي ڏٺا آهن.
اسان جو تعليمي نصاب پڻ اڄ جي دور جي تقاضائن کي پورو ڪرڻ ۾ ناڪام ويو آهي. جڏهن اسان سٺن خانگي اسڪولن جي نصاب کي ڏسون ٿا ته انهي ۾ جتي مختلف سبجيڪٽن تي انتهائي جديد مواد ڏنل آهي ته اتي جاگرافي ۽ تاريخ جهڙا سبجيڪٽ به ڏنل آهن. اسان وٽ عام طور اسڪول ۽ ڪاليجن ۾ شاگردن کي اهي ٻئي سبجيڪٽ نٿا پڙهايا وڃن، جنهن جو نتيجو اهو نڪتو آهي ته شاگردن کي جاگرافي جهڙي اهم موضوع جي باري ۾ ڪا خبر نه آهي ۽ جيستائين توهان جاگرافي جي باري ۾ نٿا ڄاڻو، تيستائين بين الاقوامي سياست ۽ پرڏيهي مامرا سمجهي نٿا سگهو. ساڳي ڳالهه تاريخ سان به لاڳاپيل آهي. منهنجو والد ٻڌائيندو آهي ته، کين اسڪول ۾ پهرين ملڪ جي تاريخ، پوءِ خطي جي ۽ پوءِ وري يورپ جي تاريخ پڙهائي ويندي هئي. اڄ جڏهن سندس اسڪول واري دور کي اڌ صدي گذري وئي آهي، تڏهن به سندس تاريخ تي دسترس حيران ڪن آهي. مون کي به تاريخ جي ٿوري گهڻي ڄاڻ يا شوق سندس وٽان پيو. جيستائين اسان پنهنجي اسڪولن ۾ تاريخ ۽ جاگرافي جهڙا مضمون شامل نه ڪنداسين، تيستائين اهو ناممڪن هوندو ته اسان جا نوجوان ٻين کان ڄاڻ ۾ گوءِ کڻي سگهن.
ڳالهه رڳو اها به نه آهي ته اسان وٽ نوجوانن کي هن اهم امتحان ۾ ڪاميابي ۾ ڏکيائي پيش اچي رهي آهي. مامرو رڳو ڪجهه ماڻهن جي انهيءَ امتحان پاس ڪرڻ جو به نه آهي. ڳالهه هڪ پوري نسل جي تربيت جي آهي، جنهن کي دنيا ۾ مقام حاصل ڪرڻو آهي. جيستائين اسان پنهنجي نوجوانن کي صحيح اوزارن ۽ صحيح علم کان واقف نه ڪنداسين، تيستائين انهن کي زندگيءَ جي مقابلن به ڪاميابي حاصل ٿي نه سگهندي. پوءِ سرڪاري نوڪرين جي ڳالهه هجي، يا خانگي سيڪٽر جي، يا وري سڄي دنيا ۾ نوڪريون حاصل ڪري پنهنجو پاڻ کي مڃائڻ جي. انهي لاءِ سڀ کان پهرين ته اسان کي ننڍن شهرن ۾ مختلف نوڪرين جي باري ۾ ضروري ڄاڻ ۽ انهيءَ لاءِ تربيت جا مرڪز کولڻا پوندا. اهو ڪم سرڪاري ۽ غير سرڪاري تنظيمون گڏجي ڪري سگهن ٿيون. ساڳئي وقت تي اسڪولن ۽ ڪاليجن ۾ تعليم جي معيار کي بهتر بنائڻو پوندو. شاگردن ۾ تخليقي صلاحيتون پيدا ڪرڻ لاءِ صحيح نصاب ۽ سرگرمين کي پيش ڪرڻو پوندو. انگريزي سيکارڻ لاءِ خاص انتظام ڪرڻا پوندا. اهي ۽ انهيءَ سوڌو ٻيا قدم کڻڻا پوندا ته جيئن اسان جا نوجوان به پنهنجي مقصدن ۾ ڪاميابيون ماڻين ۽ مايوسين کان بچي سگهن.
manojhalai@yahoo.com