ڀٽو ڪنهن لاءِ قربان ٿيو؟
خميس 5 جنوري 2006ع
سنڌ هونئن ته هن ملڪ جي قيام لاءِ ڪئين قربانيون ڏنيون آهن. تحريڪ پاڪستان هجي يا قرارداد پاڪستان، ملڪ ٺهڻ بعد سرڪاري ملازمن لاءِ آفيسن، ٽيبلن، ڪرسين کان ويندي پگهارن تائين جو بار به سنڌ ئي پئي سٺو آهي، پر سنڌ پاڪستان کي پنهنجي مٽيءَ مان ڪئين املهه ماڻڪ به پيدا ڪري ڏيندي رهي آهي. سنڌ، ملڪ کي محمد علي جناح ڏنو. اهو جناح جيڪو 14 آگسٽ 1947ع تي ڪراچي جي ماڙي پور اڏي تي لٿو، ته لکين ماڻهو سندس جهاز کي وڪوڙي ويا. پر وقت جي ستم ظريفي، جو اهو ئي جناح جڏهن هڪ سال بعد بيماريءَ جي حالت ۾ زيارت کان ماڙي پور پهتو، ته هوائي اڏو سنسان لڳو پيو هو. کيس هڪ پراڻي ايمبولينس ۾ نيو پئي ويو، جيڪا به اڳتي هلي پئٽرول ختم ٿيڻ سبب هڪ ويراني ۾ بيهي رهي. ڪافي دير کان پوءِ ملڪ جي بانيءَ کي گهر پهچايو ويو ۽ ان ئي رات هن سان زندگي به بيوفائي ڪري وئي .
دنيا جي قديم تهذيبن جي مرڪز موهن جي دڙي جي مٽيءَ کان ڪجهه ڪوهن تي، سنڌو درياهه جي ساڄي ڪپ تي آباد زمينن جي مالڪ ڀٽوز نوابن مان شاهنواز خان جي گهر جنم وٺندڙ ذوالفقار جي ذهانت ۽ حاضر جوابي ته هندستان جي برطانوي گورنر ايڊن برو کي به حيران ڪري ڇڏيو هو، جڏهن هو سندس پيءُ جي دعوت تي سندن گهر آيو هو. ذلفي جي وڏي ڀاءُ گورنر جي تعريف ڪندي چيو ته، اوهان ڏاڍا خوبصورت لڳي رهيا آهيو. تنهن تي ستن سالن جي ذلفيءَ چئي ڏنو هو، ته ”ڇو نه خوبصورت لڳندا، ڪروڙين غريب هندستانين جو خون جو پيئن ٿا“. ذوالفقار علي ڀٽو نه صرف ذهين هو، پر حَسين به هو. بمبئي کان برڪلي تائين ڪئين اکيون زلفي ڀٽو جي ديدار لاءِ آتيون هونديون هيون. هو گهڻ رخي شخصيت جو مالڪ هو. جتي هو پاڻ عاشق هو، اتي گهڻن جو معشوق به هو. هو عشق ۾ پاڻ رنو به، ته گهڻن کي وري رئاريائين به. سندس ننڍپڻ جي دوست پيلو مودي چواڻي ته زندگيءَ جي پهرئين عشق ۾ جيڪو هن بمبئي جي اسڪول ۾ پڙهڻ دوران پنهنجي هم ڪلاسي حسينه سان ڪيو هو، تنهن جي وڇوڙي ۽ يادگيري ۾ ڀٽي جي اکين ۾ مون ڪئين دفعا لڙڪ ڏٺا. ڀٽو ته ان وقت به لاهور ۾ رنو هو، جڏهن 1965ع واري کٽيل جنگ تاشقند جي ٽيبل تي هارائي وئي هئي. لاهورين ڀٽي جي لڙڪن هاڻو اهو رومال ڏهين هزارين ۾ هٿو هٿ ورتو هو. سياست ۾ نيپولين کان متاثر ذوالفقار علي ڀٽو هميشه مهم جُو رهيو. پيرس جي ان رات کي اها عرب به شهزادي ڪڏهن نه وساري سگهي، جنهن رات هوءَ لکين ڊالرن جو قيمتي هار پايو ڀٽي سان رات جي مانيءَ تي گڏ هئي ۽ ڀوڳن ئي ڀوڳن ۾ زلفيءَ کي چيو هيائين ته، ”جيڪڏهن تون پاڪستان جو صدر ٿي وئين، ته مان هيرن جو هيءُ قيمتي هار توکي ڏئي ڇڏينديس“- ۽ جڏهن 1972ع ۾ پاڪستان جي صدر ٿيڻ بعد پهريون دورو ڀٽي ساڳئي عرب ملڪ جو ڪيو، ته شاهي محل ۾ اها شهزادي هار کنيو ڀٽي جي منتظر هئي. پر ڀٽي کانئس اهو هار نه ورتو. کيس فقط ايترو چيائين، ”توکي خبر آهي، ته مان ڪهڙي مٽيءَ جي خمير مان ٺهيل آهيان.“ ڀٽي ته ان آمريڪي صدر کي به حيران ڪري ڇڏيو هو، جنهن سندس ذهانت جي تعريف ڪندي، کيس چيو هو ته”مسٽر ڀٽو! جي تون آمريڪي هجين ها، ته يقينن منهنجي ڪابينا ۾ هجين ها.“ ذوالفقار علي ڀٽي کيس ورندي ڏيندي چيو هو ته، ”مسٽر پريزيڊنٽ! جي آئون آمريڪن هجان ها، ته توهان بجاءِ آمريڪا جو صدر مان هجان ها“. پر ڀٽي پاڪستان جو اعليٰ اقتدار قبولي، پنهنجي لاءِ مشڪلاتن جون راهون کولي ڇڏيون. تاريخ جي شاگردن کان اڄ به اهي ڏينهن ڪو نه وسريا آهن، جڏهن ڍاڪا، چٽاگانگ، جيسور، راجشاهيءَ تي ڀارتي ٽينڪن چڙهائي ڪري مشرقي پاڪستان ۾ موجود ٽيانوي هزار ملڪي فوجين کي هٿيار ڦٽا ڪرڻ جو الٽيميٽم ڏنو هو ۽ هٿياربند فوج جي تڏهوڪي ايسٽرن ڪمانڊر ميانوالي واسي ليفٽيننٽ جنرل امير عبدالله نيازي اٺيتاليهن ڪلاڪن اندر جنرل جگجيت سنگهه اروڙا آڏو هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏيا هئا. ۽ پوءِ هندستاني ٽينڪن جا رخ لاهور، قصور، سيالڪوٽ، گجرات ۽ گجرانوالا طرف هئا. هٿياربند فوج جي جونيئر آفيسر پنهنجي اعليٰ عملدارن کي سخت جملا چيا. پشاور ۾ ته ماڻهن جنرل يحيٰ خان جي گهر کي باهه ڏئي ڇڏي. ملڪ ٽٽي ٻه اڌ ٿي چڪو هو.
بلوچ، پختون ۽ سنڌي اڳ ئي ڪاوڙيل هئا، پر اهو ڀٽو هو، جنهن 20 ڊسمبر 1971ع تي اقتدار سنڀاليندي ئي هندستان کي چتاءُ ڏنو ته جيڪڏهن مغربي محاذ تي جنگ ڇيڙي وئي، ته اسان آخري گولي ۽ آخري شخص تائين ويڙهاند جاري رکنداسين. اڄ ڀٽي تي ملڪ ٽوڙڻ جو الزام هڻندڙ فردن ڪڏهن اهو سوچيو آهي، ته پنجاب ۽ فوج کي مضبوط ڪرڻ وارو شخص ذوالفقار علي ڀٽو ئي هو.1970ع واريون چونڊون ته ڇهن نڪتن جي بنياد تي مجيب الرحمان جي عوامي ليگ ئي کٽي آئي هئي. جنهن الڳ ڪرنسي ۽ دفاع تائين جون ڳالهيون به ڪيون هيون. ذوالفقار علي ڀٽي ته ملڪ کي گڏائي هلائڻ خاطر سڀ ڪجهه سَٺو. ذوالفقار علي ڀٽي هن ملڪ جي نان سول قوتن لاءِ ڇا نه ڪيو. هو شمله ۾ عاليشان بسترو ڇڏي، هيٺ فرش تي سمهي رهيو. اندرا گانڌيءَ جي پڇڻ تي کيس چيائين، ”مان ڪيئن مٿي سمهان. هن سر زمين تي اڄ منهنجا هزارين جنگي قيدي سپاهي فرش تي ستل آهن“. صلي طور کيس جنرل ضياءَ ۽ سندس ساٿين ڪئين مهينا جيل جي ڦاهي گهاٽ واري کوليءَ ۾ فرش تي سمهاريو.
ڀٽي جڏهن پاڪستان کي ايٽمي طاقت پئي بڻايو، تڏهن ان وقت ايٽمي توانائي ڪميشن جي لاهوري چيئرمين ان منصوبي جي مخالفت پئي ڪئي. پر ڀٽي ڪوششون وٺي، ڊاڪٽر قدير کي آڻي، اهو ادارو قائم ڪرايو. فوجي حوالي سان اهم ٽينڪن توبن ۽ وڏن هٿيارن جي تياريءَ لاءِ هٿياربند فوج کي دفاعي حوالي سان مضبوط ڪرڻ لاءِ هيوي ريبلڊ ميڪنائيز ڪمپليڪس ٽيڪسلا، جنگي جهازن لاءِ ايئروناٽيڪل ڪمپليڪس ڪامره، ميزائل ٽيڪنالاجي لاءِ چين، فرانس ۽ ٻين ملڪن سان معاهده به ڀٽي ئي ڪيا. جنگي قيدي ۽ والاريل علائقا به هندستان کان سندس ئي ڪوششن سان واپس ٿيا. شيخ مجيب الرحمان جڏهن ضد ڪري بيهي رهيو، ته مشرقي پاڪستان مان گرفتار ٿيل ڍول سپاهين تي بنگال اندر قتل عام، عورتن سان ڏاڍائي ۽ ڦرلٽ وارن الزامن هيٺ ڪيس هلايو وڃي، تڏهن اهو ڀٽو هو، جنهن مجيب کي مڃرايو ۽ سمورا فوجي آفيسر بنا ڪنهن ڪيس هلڻ جي واپس وطن وريا. پنجاب کي سرسبز رکڻ لاءِ چشما ۽ جهلم لنڪ ڪئنالن جي توسيع جا منصوبا به سندس ئي جوڙيل هئا. اهو ذوالفقار علي ڀٽو ئي هو، جنهن”لاهورين“ جو مان مٿانهون ڪرڻ لاءِ شاهه فيصل کان وٺي عرفات تائين، قذافي کان ويندي بومدين تائين جا عالمي اڳواڻ لاهور ۾ گڏ ڪيا. دنيا جي اسلامي ملڪن جو سربراهه ٿيندڙ ڀٽو فقط ٽن سالن بعد انهيءَ شهر لاهور ۾ جوابدار بڻيو. ڪوٽ لکپت جيل جي بيرڪ ۾ واڙيو ويو. عالم اسلام جي سربراهيءَ واري ڪرسيءَ تي ويهندڙ ڀٽي کان لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ اهو ڏينهن ڪيئن وسريو هوندو، جڏهن چيف جسٽس مولوي مشتاق پنهنجي چيمبر ۾ پيش ٿيڻ وقت لاهور جي ايس پي کي ته ڪرسيءَ تي ويهڻ ڏنو هو، پر جوابدار ڀٽي کان ڪرسي کسي ورتي هئي. دنيا جي مسلمانن پاران چونڊيل ذوالفقار علي ڀٽي کي ”نالي جو مسلمان هئڻ“ جا طعنا پئي ڏنا ويا. ذوالفقار علي ڀٽي ته1973ع جو آئين منظور ڪرائي قانوني طور پنجاب جي بالادستيءَ کي تسليم ڪرايو. آباديءَ جي بنياد تي نه صرف اسيمبليءَ اندر، پر ملڪي وسيلن جي ورڇ ۾ به وڏي صوبي کي وڌيڪ نوازيو ويو. اها ڳالهه ناهي ته ڪو ذوالفقار علي ڀٽي سنڌين جي خدمت نه ڪئي. وس آهر هن سنڌين لاءِ به گهڻو ڪجهه ڪيو. هن جي حڪمرانيءَ دوران پهريون ڀيرو سنڌي ايڏي تعداد ۾ اعليٰ وفاقي ۽ صوبائي نوڪرين ۾ داخل ٿيا. سنڌي ٽوپي ۽ اجرڪ کي اسلام آباد ۾ عزت ملي. مشرق وسطيٰ ۽ ٻين ملڪن ڏانهن سنڌين لاءِ روزگار جون راهون کليون. ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي آباديءَ ۾ واڌارو آيو. ڀٽي جيڪو ٿورو گهڻو سنڌين کي ڏنو، تنهن جي موٽ ۾ سنڌي اڃا تائين سندس نالي سان نڀائيندا پيا اچن. پنجاب جي شهر راولپنڊيءَ واري ڊسٽرڪٽ جيل ۾ دال، ڀينڊيون ۽ مانيءَ تي گذارو ڪندڙ ڀٽي بابت سندس سيڪيورٽي انچارج ڪرنل رفيع جو اهو به چوڻ آهي ته ”ڀٽي جيل جي فرش تي ويهي سختين کي سٺو، پر مون کيس ڪڏهن ٽٽندي نه ڏٺو“. نيويارڪ، لنڊن ۽ پيرس جي پرفيوم ۽ آفٽر شيوِلوشن هڻندڙ ڀٽي آخري ڏينهن ۾ وڏا وار رکي ڇڏيا هئا ۽ صوفين وانگر رهڻ لڳو هيو. اڄ سندس سالگرهه جي موقعي تي صرف ايترو عرض آهي، ته پاڪستان پيپلز پارٽي جي چيئرپرسن بينظير ڀٽو ۽ سندس پارٽيءَ کي هاڻ هن ملڪ اندر سياست ڪرڻ لاءِ اهڙيون پاليسيون ۽ پروگرام جوڙڻا پوندا، جن جي نتيجي ۾ وري ٻيو ڪو سنڌي اڳواڻ ڀٽي جيان قربانيءَ جو کاڄ نه بڻجي.
zulfiqarqadri@hotmail.com
خميس 5 جنوري 2006ع
سنڌ هونئن ته هن ملڪ جي قيام لاءِ ڪئين قربانيون ڏنيون آهن. تحريڪ پاڪستان هجي يا قرارداد پاڪستان، ملڪ ٺهڻ بعد سرڪاري ملازمن لاءِ آفيسن، ٽيبلن، ڪرسين کان ويندي پگهارن تائين جو بار به سنڌ ئي پئي سٺو آهي، پر سنڌ پاڪستان کي پنهنجي مٽيءَ مان ڪئين املهه ماڻڪ به پيدا ڪري ڏيندي رهي آهي. سنڌ، ملڪ کي محمد علي جناح ڏنو. اهو جناح جيڪو 14 آگسٽ 1947ع تي ڪراچي جي ماڙي پور اڏي تي لٿو، ته لکين ماڻهو سندس جهاز کي وڪوڙي ويا. پر وقت جي ستم ظريفي، جو اهو ئي جناح جڏهن هڪ سال بعد بيماريءَ جي حالت ۾ زيارت کان ماڙي پور پهتو، ته هوائي اڏو سنسان لڳو پيو هو. کيس هڪ پراڻي ايمبولينس ۾ نيو پئي ويو، جيڪا به اڳتي هلي پئٽرول ختم ٿيڻ سبب هڪ ويراني ۾ بيهي رهي. ڪافي دير کان پوءِ ملڪ جي بانيءَ کي گهر پهچايو ويو ۽ ان ئي رات هن سان زندگي به بيوفائي ڪري وئي .
دنيا جي قديم تهذيبن جي مرڪز موهن جي دڙي جي مٽيءَ کان ڪجهه ڪوهن تي، سنڌو درياهه جي ساڄي ڪپ تي آباد زمينن جي مالڪ ڀٽوز نوابن مان شاهنواز خان جي گهر جنم وٺندڙ ذوالفقار جي ذهانت ۽ حاضر جوابي ته هندستان جي برطانوي گورنر ايڊن برو کي به حيران ڪري ڇڏيو هو، جڏهن هو سندس پيءُ جي دعوت تي سندن گهر آيو هو. ذلفي جي وڏي ڀاءُ گورنر جي تعريف ڪندي چيو ته، اوهان ڏاڍا خوبصورت لڳي رهيا آهيو. تنهن تي ستن سالن جي ذلفيءَ چئي ڏنو هو، ته ”ڇو نه خوبصورت لڳندا، ڪروڙين غريب هندستانين جو خون جو پيئن ٿا“. ذوالفقار علي ڀٽو نه صرف ذهين هو، پر حَسين به هو. بمبئي کان برڪلي تائين ڪئين اکيون زلفي ڀٽو جي ديدار لاءِ آتيون هونديون هيون. هو گهڻ رخي شخصيت جو مالڪ هو. جتي هو پاڻ عاشق هو، اتي گهڻن جو معشوق به هو. هو عشق ۾ پاڻ رنو به، ته گهڻن کي وري رئاريائين به. سندس ننڍپڻ جي دوست پيلو مودي چواڻي ته زندگيءَ جي پهرئين عشق ۾ جيڪو هن بمبئي جي اسڪول ۾ پڙهڻ دوران پنهنجي هم ڪلاسي حسينه سان ڪيو هو، تنهن جي وڇوڙي ۽ يادگيري ۾ ڀٽي جي اکين ۾ مون ڪئين دفعا لڙڪ ڏٺا. ڀٽو ته ان وقت به لاهور ۾ رنو هو، جڏهن 1965ع واري کٽيل جنگ تاشقند جي ٽيبل تي هارائي وئي هئي. لاهورين ڀٽي جي لڙڪن هاڻو اهو رومال ڏهين هزارين ۾ هٿو هٿ ورتو هو. سياست ۾ نيپولين کان متاثر ذوالفقار علي ڀٽو هميشه مهم جُو رهيو. پيرس جي ان رات کي اها عرب به شهزادي ڪڏهن نه وساري سگهي، جنهن رات هوءَ لکين ڊالرن جو قيمتي هار پايو ڀٽي سان رات جي مانيءَ تي گڏ هئي ۽ ڀوڳن ئي ڀوڳن ۾ زلفيءَ کي چيو هيائين ته، ”جيڪڏهن تون پاڪستان جو صدر ٿي وئين، ته مان هيرن جو هيءُ قيمتي هار توکي ڏئي ڇڏينديس“- ۽ جڏهن 1972ع ۾ پاڪستان جي صدر ٿيڻ بعد پهريون دورو ڀٽي ساڳئي عرب ملڪ جو ڪيو، ته شاهي محل ۾ اها شهزادي هار کنيو ڀٽي جي منتظر هئي. پر ڀٽي کانئس اهو هار نه ورتو. کيس فقط ايترو چيائين، ”توکي خبر آهي، ته مان ڪهڙي مٽيءَ جي خمير مان ٺهيل آهيان.“ ڀٽي ته ان آمريڪي صدر کي به حيران ڪري ڇڏيو هو، جنهن سندس ذهانت جي تعريف ڪندي، کيس چيو هو ته”مسٽر ڀٽو! جي تون آمريڪي هجين ها، ته يقينن منهنجي ڪابينا ۾ هجين ها.“ ذوالفقار علي ڀٽي کيس ورندي ڏيندي چيو هو ته، ”مسٽر پريزيڊنٽ! جي آئون آمريڪن هجان ها، ته توهان بجاءِ آمريڪا جو صدر مان هجان ها“. پر ڀٽي پاڪستان جو اعليٰ اقتدار قبولي، پنهنجي لاءِ مشڪلاتن جون راهون کولي ڇڏيون. تاريخ جي شاگردن کان اڄ به اهي ڏينهن ڪو نه وسريا آهن، جڏهن ڍاڪا، چٽاگانگ، جيسور، راجشاهيءَ تي ڀارتي ٽينڪن چڙهائي ڪري مشرقي پاڪستان ۾ موجود ٽيانوي هزار ملڪي فوجين کي هٿيار ڦٽا ڪرڻ جو الٽيميٽم ڏنو هو ۽ هٿياربند فوج جي تڏهوڪي ايسٽرن ڪمانڊر ميانوالي واسي ليفٽيننٽ جنرل امير عبدالله نيازي اٺيتاليهن ڪلاڪن اندر جنرل جگجيت سنگهه اروڙا آڏو هٿيار ڦٽا ڪري ڇڏيا هئا. ۽ پوءِ هندستاني ٽينڪن جا رخ لاهور، قصور، سيالڪوٽ، گجرات ۽ گجرانوالا طرف هئا. هٿياربند فوج جي جونيئر آفيسر پنهنجي اعليٰ عملدارن کي سخت جملا چيا. پشاور ۾ ته ماڻهن جنرل يحيٰ خان جي گهر کي باهه ڏئي ڇڏي. ملڪ ٽٽي ٻه اڌ ٿي چڪو هو.
بلوچ، پختون ۽ سنڌي اڳ ئي ڪاوڙيل هئا، پر اهو ڀٽو هو، جنهن 20 ڊسمبر 1971ع تي اقتدار سنڀاليندي ئي هندستان کي چتاءُ ڏنو ته جيڪڏهن مغربي محاذ تي جنگ ڇيڙي وئي، ته اسان آخري گولي ۽ آخري شخص تائين ويڙهاند جاري رکنداسين. اڄ ڀٽي تي ملڪ ٽوڙڻ جو الزام هڻندڙ فردن ڪڏهن اهو سوچيو آهي، ته پنجاب ۽ فوج کي مضبوط ڪرڻ وارو شخص ذوالفقار علي ڀٽو ئي هو.1970ع واريون چونڊون ته ڇهن نڪتن جي بنياد تي مجيب الرحمان جي عوامي ليگ ئي کٽي آئي هئي. جنهن الڳ ڪرنسي ۽ دفاع تائين جون ڳالهيون به ڪيون هيون. ذوالفقار علي ڀٽي ته ملڪ کي گڏائي هلائڻ خاطر سڀ ڪجهه سَٺو. ذوالفقار علي ڀٽي هن ملڪ جي نان سول قوتن لاءِ ڇا نه ڪيو. هو شمله ۾ عاليشان بسترو ڇڏي، هيٺ فرش تي سمهي رهيو. اندرا گانڌيءَ جي پڇڻ تي کيس چيائين، ”مان ڪيئن مٿي سمهان. هن سر زمين تي اڄ منهنجا هزارين جنگي قيدي سپاهي فرش تي ستل آهن“. صلي طور کيس جنرل ضياءَ ۽ سندس ساٿين ڪئين مهينا جيل جي ڦاهي گهاٽ واري کوليءَ ۾ فرش تي سمهاريو.
ڀٽي جڏهن پاڪستان کي ايٽمي طاقت پئي بڻايو، تڏهن ان وقت ايٽمي توانائي ڪميشن جي لاهوري چيئرمين ان منصوبي جي مخالفت پئي ڪئي. پر ڀٽي ڪوششون وٺي، ڊاڪٽر قدير کي آڻي، اهو ادارو قائم ڪرايو. فوجي حوالي سان اهم ٽينڪن توبن ۽ وڏن هٿيارن جي تياريءَ لاءِ هٿياربند فوج کي دفاعي حوالي سان مضبوط ڪرڻ لاءِ هيوي ريبلڊ ميڪنائيز ڪمپليڪس ٽيڪسلا، جنگي جهازن لاءِ ايئروناٽيڪل ڪمپليڪس ڪامره، ميزائل ٽيڪنالاجي لاءِ چين، فرانس ۽ ٻين ملڪن سان معاهده به ڀٽي ئي ڪيا. جنگي قيدي ۽ والاريل علائقا به هندستان کان سندس ئي ڪوششن سان واپس ٿيا. شيخ مجيب الرحمان جڏهن ضد ڪري بيهي رهيو، ته مشرقي پاڪستان مان گرفتار ٿيل ڍول سپاهين تي بنگال اندر قتل عام، عورتن سان ڏاڍائي ۽ ڦرلٽ وارن الزامن هيٺ ڪيس هلايو وڃي، تڏهن اهو ڀٽو هو، جنهن مجيب کي مڃرايو ۽ سمورا فوجي آفيسر بنا ڪنهن ڪيس هلڻ جي واپس وطن وريا. پنجاب کي سرسبز رکڻ لاءِ چشما ۽ جهلم لنڪ ڪئنالن جي توسيع جا منصوبا به سندس ئي جوڙيل هئا. اهو ذوالفقار علي ڀٽو ئي هو، جنهن”لاهورين“ جو مان مٿانهون ڪرڻ لاءِ شاهه فيصل کان وٺي عرفات تائين، قذافي کان ويندي بومدين تائين جا عالمي اڳواڻ لاهور ۾ گڏ ڪيا. دنيا جي اسلامي ملڪن جو سربراهه ٿيندڙ ڀٽو فقط ٽن سالن بعد انهيءَ شهر لاهور ۾ جوابدار بڻيو. ڪوٽ لکپت جيل جي بيرڪ ۾ واڙيو ويو. عالم اسلام جي سربراهيءَ واري ڪرسيءَ تي ويهندڙ ڀٽي کان لاهور هاءِ ڪورٽ ۾ اهو ڏينهن ڪيئن وسريو هوندو، جڏهن چيف جسٽس مولوي مشتاق پنهنجي چيمبر ۾ پيش ٿيڻ وقت لاهور جي ايس پي کي ته ڪرسيءَ تي ويهڻ ڏنو هو، پر جوابدار ڀٽي کان ڪرسي کسي ورتي هئي. دنيا جي مسلمانن پاران چونڊيل ذوالفقار علي ڀٽي کي ”نالي جو مسلمان هئڻ“ جا طعنا پئي ڏنا ويا. ذوالفقار علي ڀٽي ته1973ع جو آئين منظور ڪرائي قانوني طور پنجاب جي بالادستيءَ کي تسليم ڪرايو. آباديءَ جي بنياد تي نه صرف اسيمبليءَ اندر، پر ملڪي وسيلن جي ورڇ ۾ به وڏي صوبي کي وڌيڪ نوازيو ويو. اها ڳالهه ناهي ته ڪو ذوالفقار علي ڀٽي سنڌين جي خدمت نه ڪئي. وس آهر هن سنڌين لاءِ به گهڻو ڪجهه ڪيو. هن جي حڪمرانيءَ دوران پهريون ڀيرو سنڌي ايڏي تعداد ۾ اعليٰ وفاقي ۽ صوبائي نوڪرين ۾ داخل ٿيا. سنڌي ٽوپي ۽ اجرڪ کي اسلام آباد ۾ عزت ملي. مشرق وسطيٰ ۽ ٻين ملڪن ڏانهن سنڌين لاءِ روزگار جون راهون کليون. ڪراچيءَ ۾ سنڌين جي آباديءَ ۾ واڌارو آيو. ڀٽي جيڪو ٿورو گهڻو سنڌين کي ڏنو، تنهن جي موٽ ۾ سنڌي اڃا تائين سندس نالي سان نڀائيندا پيا اچن. پنجاب جي شهر راولپنڊيءَ واري ڊسٽرڪٽ جيل ۾ دال، ڀينڊيون ۽ مانيءَ تي گذارو ڪندڙ ڀٽي بابت سندس سيڪيورٽي انچارج ڪرنل رفيع جو اهو به چوڻ آهي ته ”ڀٽي جيل جي فرش تي ويهي سختين کي سٺو، پر مون کيس ڪڏهن ٽٽندي نه ڏٺو“. نيويارڪ، لنڊن ۽ پيرس جي پرفيوم ۽ آفٽر شيوِلوشن هڻندڙ ڀٽي آخري ڏينهن ۾ وڏا وار رکي ڇڏيا هئا ۽ صوفين وانگر رهڻ لڳو هيو. اڄ سندس سالگرهه جي موقعي تي صرف ايترو عرض آهي، ته پاڪستان پيپلز پارٽي جي چيئرپرسن بينظير ڀٽو ۽ سندس پارٽيءَ کي هاڻ هن ملڪ اندر سياست ڪرڻ لاءِ اهڙيون پاليسيون ۽ پروگرام جوڙڻا پوندا، جن جي نتيجي ۾ وري ٻيو ڪو سنڌي اڳواڻ ڀٽي جيان قربانيءَ جو کاڄ نه بڻجي.
zulfiqarqadri@hotmail.com
