ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ارسا ۾ ”وڳوڙ“




خميس پهرين جولاءِ 2010ع



خبرن مطابق ارسا ۾ صوبي خيبر پختونخوا جي نمائندي امان گل خٽڪ، جنهن وٽ چيئرمين شپ جو به عهدو آهي، استعيفيٰ ڏئي ڇڏي آهي ۽ في الحال چارج پنجاب جي ارسا ميمبر شفقت مسعود کي ڏني وئي آهي، جيڪو هينئر ارسا جي ڪارروائي هلائي ٿو. ياد رهي ته ارسا ۾ پنج ميمبر آهن، جن کي ووٽ ڏيڻ جو حق آهي، انهن مان هڪ ميمبر واري واري سان سال لاءِ چيئرمين ٿئي ٿو. آڪٽوبر 2010ع تائين خيبر پختونخوا جي ميمبر جو چيئرمين ٿيڻ جو حق آهي، تنهن کانپوءِ سال لاءِ پنجاب جي ميمبر جو حق آهي. ارسا ايڪٽ مطابق ڪنهن به صوبي جو ميمبر نه هجڻ جي صورت ۾ انهيءَ صوبي جو سيڪريٽري آبپاشي خودبخود انهيءَ صوبي جو ميمبر ٿي وڃي ٿو. هينئر چيئرمين خيبر پختونخوا جي سيڪريٽري کي ٿيڻ کپي، پر چون ٿا ته امان گل خٽڪ جي استعيفيٰ اڃان منظور نه ٿي آهي ۽ هو موڪل تي آهي ۽ لکي ڏئي ويو آهي ته سندس موڪل واري وقت ۾ پنجاب جو ميمبر چيئرمين شپ وارو ڪم هلائي، وري ارسا ايڪٽ ۾ به ائين آهي ته چيئرمين جي غير حاضري ۾ ٻيو ميمبر، جيڪو چيئرمين ٿيندو، اهو چيئرمين شپ هلائيندو. ارسا ايڪٽ مان ٻنهي شقن جو انگريزي متن هيٺ ڏجي ٿو.

(6). In absence of the chairman, the member next due for appointment as chairman, shall act as the chairman.

(7)In absence of a member representing a province, the secretary, irrigation department of the province shall represent the province.

جڏهن خيبر پختونخوا صوبي جي چيئرمين جي استعيفيٰ منظور ٿي ويندي ۽ اتان ٻيو ميمبر مقرر ٿي ويندو ته اهو آڪٽوبر مهيني تائين چيئرمين رهندو. تيستائين صوبي پنجاب جو ميمبر شفقت مسعود چيئرمين طور ڪم ڪندو رهندو.

سوال ٿو پيدا ٿئي ته ارسا جي چيئرمين ڇو استعيفيٰ ڏني ۽ انهيءَ ڇڪتاڻ جو سبب ڇا آهي؟ ڪنهن ٻهراڙيءَ ۾ غريب ۽ سادا ماڻهو رهندا هئا. اتي هڪ مسجد هئي، جنهن جي ڀرسان هڪ کوهه هو، ماڻهو کوهه مان پاڻي ڪڍي وضو ڪندا هئا، انهيءَ ۾ هڪ ڪتو ڪري مري ويو، ٻهراڙي وارن ماڻهن کي انهيءَ ڳڻتي ورايو ته انهن جي نماز جو ڇا ٿيندو؟ ڇو جو ناپاڪ پاڻيءَ سان وضو ته جائز نه هو. سڀئي گڏجي ڪنهن عالم سڳوري ڏانهن ويا ۽ پڇيائونس ته کوهه جو پاڻي ڪيئن پاڪ ٿيندو؟ عالم سڳوري فتويٰ ڏني ته کوهه مان چاليهه ٻوڪا پاڻي ڪڍي ڇڏيو ته کوهه جو پاڻي پاڪ ٿي ويندو. ماڻهن چاليهه ٻوڪا پاڻي جا ڪڍي ڇڏيا، پر پوءِ به کوهه جي پاڻيءَ مان ڌپ نه وئي. وري عالم سڳوري ڏانهن ويا ۽ سڄي صورتحال ٻڌايائون ته چاليهه ٻوڪا ڪڍڻ کانپوءِ به کوهه جي پاڻي مان ڌپ پئي اچي. عالم سڳوري رڙ ڪري پڇيو ته، ”ابا کوهه مان مئل ڪتو ڪڍيو اٿوَ؟“ هنن چيو ته، ”سائين اوهان مئل ڪتو ڪڍڻ جو چيو ئي ڪو نه هو“. عالم سڳوري چيو ته، ”ابا پهرين نجس ۽ ناپاڪ شيءِ کي کوهه مان ڪڍندئو، تنهن کانپوءِ چاليهه ٻوڪا پاڻي ڪڍندئو ته کوهه جو پاڻي پاڪ ٿيندو“.

جهڙي طرح کوهه جي پاڻيءَ جي ناپاڪائيءَ جو سبب مئل ڪتو هو، تهڙي طرح هن استعيفيٰ ۽ وڳوڙ جو سبب به آهي ۽ اهو آهي” چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کي کولڻ“. اچو ته سڄي صورتحال جو جائزو وٺون.

پنجاب وارن جي اها سوچ آهي ته جهلم ۽ چناب درياهه ته آهن ئي انهن جا، پر سنڌو تي به انهن جو حق نه رڳو انهن جي سنڌو مان سڌو نڪرندڙ واهن لاءِ آهي، بلڪه معاون دريائن جي ايراضين لاءِ به آهي. جنهن لاءِ هو ٻن ڪينالن يعني تونسا-پنجند لنڪ ۽ چشما-جهلم لنڪ ڪينالن کي استعمال ڪن ٿا. انهيءَ سلسلي ۾ هو هر گهڙي چشما-جهلم لنڪ ڪينال کي کولرائڻ جي ڪوشش ڪندا رهن ٿا. اهڙي ئي ڪوشش فيبروري جي مهيني ۾ ڪئي وئي ۽ سنڌو تي پنجاب جو حصو ختم ٿيڻ کانپوءِ به ارسا ۾ انهيءَ لنڪ ڪئنال کولڻ جو فيصلو ارسا ۾ بلوچستان جي ميمبر محمد امين چوڌريءَ جي مدد سان ڪرايو ويو. سنڌو جو پاڻي انهيءَ کوٽ واري وقت ۾ معاون دريائن جي ايراضين ۾ کڻي وڃڻ ڪري ظاهر آهي ته سنڌ ۽ بلوچستان جو پاڻي گهٽيو، ڇو جو اهي ٻئي صوبا سنڌو جي پاڻي تي مدار رکن ٿا، جڏهن اها خبر بلوچستان حڪومت کي پئي ته انهن پنهنجي ميمبر جي هن غلط قدم تي وفاقي حڪومت کي لکيو ته، انهيءَ ميمبر کي ڪڍيو وڃي جو هو صوبي جي صلاح کانسواءِ اهڙا فيصلا پيو ڪرائي، جيڪي صوبي لاءِ نقصانڪار هئا. محمد امين چوڌري جي نوڪري ته ختم نه ٿي، پر هن پنهنجو رويو تبديل ڪري ڇڏيو. سال 1994ع کان وٺي سال 2002ع تائين پاڻيءَ جي ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران تاريخي فارمولي مطابق ٿي، تنهن کانپوءِ سال 2009ع جي ربيع تائين اها ٽه سطحي فارمولي مطابق ٿيندي رهي، انهيءَ ۾ ٻنهي صوبن يعني خيبر پختونخوا ۽ بلوچستان جي ارسا جي ميمبرن پنجاب جي مدد ڪئي. انهيءَ ۾لالي پاپ اهو هو ته انهن کي کوٽ کڻڻ کان آجو ڪيو ويو هو. نوڪري ۾ ڪڍڻ واري سيکت کانپوءِ بلوچستان جو ميمبر محمد امين چوڌري سڌو ٿي ويو ۽ جڏهن سنڌ سرڪار ۽ آبپاشي سنڌ جي سيڪريٽري 31 مارچ 2010ع جي صلاحڪار ڪاميٽي ۾ ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڪرڻ واري ڳالهه ڪئي ته بلوچستان جي ميمبر اها ڳالهه مڃي ۽ پهريون ڀيرو هن خريف جي مند ۾ ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيڻ لڳي. هن خريف واري مند ۾ پنجاب وارن چشما-جهلم لنڪ ڪينال 12000 ڪيوسڪ ڊسچارج سان کولرائڻ جي ڪوشش ڪئي، پر ارسا انهن جي ڳالهه اهو چئي رد ڪئي ته منگلا ڪمانڊ ۾ ڪافي پاڻي آهي ۽ سنڌ ۾ تمام گهڻي کوٽ آهي، تنهن ڪري چشما-جهلم لنڪ نٿو کولي سگهجي. انهيءَ ۾ بلوچستان جي نمائندي سنڌ جي مدد ڪئي، تنهن کانپوءِ پنجاب وارن اهو معاملو اٿاريو ته هنن جي ڳالهه انهيءَ ڪري نٿي مڃي وڃي جو ارسا ۾ سنڌ صوبي جا 2 ميمبر آهن، هڪڙو صوبائي ۽ ٻيو وفاقي، جنهن جو سنڌ صوبي مان کڻڻ جو فيصلو جنرل پرويز مشرف ڪيو هو، تنهن ڪري ارسا جي نئين جوڙجڪ ڪئي وڃي ۽ وفاقي نمائندو آزاد ڪشمير مان کنيو وڃي. جڏهن اها ڳالهه به پوري نه ٿي ته هنن هڪ نئين ڳالهه ڇيڙي ۽ چيائون ته هنن کي 1000 ڪيوسڪ پاڻي گريٽر ٿل ڪينال ۾ ڏنو وڃي. ياد رهي ته گريٽر ٿل ڪينال چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي 180 آر ڊي مان نڪري ٿو ۽ انهيءَ جو اڻ سڌي طرح اهو مطلب نڪتو ته چشما-جهلم ڪينال کوليو وڃي. اهو ٻڌائيندو هلان ته گريٽر ٿل ڪئنال جو اڃا پهريون فيز ٺهيو آهي ۽ اتي اڃا آباديون ڪرڻ لاءِ ماڻهو تيار ناهن. انهن جي ڳالهه اها به نه مڃي وئي ۽ بلوچستان جو ميمبر انهيءَ ۾ سنڌ سان گڏ رهيو، تنهن تي ارسا ۾ پنجاب واري ميمبر ارسا جي اجلاسن جو بائيڪاٽ ڪيو، پنجاب جي زور تي وفاقي وزير پاڻي ۽ بجلي راجا پرويز اشرف ارسا کي مجبور ڪيو ته هو ڏکن پنجاب جي پارليامينٽريٽرين کي چشما-جهلم لنڪ کولڻ بابت 6 جون تي بريفنگ ڏي. ارسا هڪ اٿارٽي آهي، اها پنهنجا فيصلا ارسا ايڪٽ مطابق ڪري ٿي ۽ اها ڪنهن به اداري آڏو جوابده ناهي. وفاقي وزير کي ائين نه ڪرڻ کپندو هو. ٻئي پاسي ارسا جي چيئرمين کي ڏکڻ پنجاب جي پارليامينٽيرين آڏو نه وڃڻ کپندو هو. جڏهن ارسا جي چيئرمين 6 جون تي بريفنگ ڏني ته پارليامينٽيرين انهيءَ جي ڏاڍي بي عزتي ڪئي، جنهن جي نتيجي ۾ هو موڪل تي هليو ويو. جڏهن ارسا جي پنجاب واري ميمبر، جنهن ارسا جي اجلاسن جو بائيڪاٽ پئي ڪيو، تنهن ڏٺو ته هاڻي چيئرمين ٿيڻ جو ان جو وارو آهي ته هو موٽي آيو ۽ چيئرمين طور ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنائين ۽ اهو معاملو اچي اٿاريائين ته منگلا ڊيم کي 30 جون تائين 80 سيڪڙو ڀرڻ لاءِ چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ ڏيو، نه ته منگلا ڊيم نه ڀرجي سگهبو. چون ٿا ته گذريل ويهن سالن ۾ 8 سال ائين ٿيو آهي ته 30 جون تائين منگلا ڊيم 80 سيڪڙو نه ڀرجي سگهيو آهي، تنهن هوندي به اهو باقي وقت ۾ فُل ڀرجي ويو هو، وري منگلا جي ليول وڌائڻ لاءِ ان کي 1230 فٽ جي ليول تائين آڻڻ جو معاملو اٿاريو ويو، پر چون ٿا ته منگلا جي وڌيل ليول جي ڪري انهيءَ جي ڍنڍ مان سڀني ماڻهن جي نه نڪرڻ ڪري اها 1230 ليول تائين نه چاڙهي سگهبي ۽ واپڊا وارن ارسا کي ائين ڪرڻ کان روڪي ڇڏيو آهي ۽ هاڻي اها رڳو 1210 تائين چاڙهبي، يعني اڃا تائين چاڙهيل 1202 فوٽ واري ليول کان 8 فوٽ مٿي.

پنجاب وارا پنهنجي سرٽوڙ ڪوشش ڪن پيا ته ڪنهن نه ڪنهن نموني چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کلي. تازو 29 جون تي ارسا جي پنجاب واري ميمبر شفقت مسعود ارسا جو اجلاس ڪوٺايو ته جيئن چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کي 15 هزار ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کولايو وڃي، انهيءَ ۾ اهو به معاملو رکيو ويو ته سنڌ جو انڊينٽ ويهه هزار ڪيوسڪ مان وڌائي هڪ لک 90 هزار ڪيوسڪ ڪيو وڃي. ارسا ۾ بحث مباحثي کانپوءِ فيصلا اڪثريتي ووٽ سان ٿيندا آهن. ارسا جي هن ميٽنگ ۾ خيبر پختونخوا ۽ سنڌ جا نمائندا موڪل تي هجڻ ڪري موجود ڪو نه هئا، تنهن ڪري رڳو ٽي ميمبر، يعني بشير احمد ڏهر وفاقي ميمبر، محمد امين چوڌري بلوچستان جو ميمبر ۽ شفقت مسعود پنجاب جو ميمبر موجود هئا. وفاقي ۽ بلوچستان جي ميمبرن فيصلو ڪيو ته سنڌ جو انڊينٽ وڌائي هڪ لک نوي هزار ڪيوسڪ ڪيو وڃي، ته جيئن انهن جي کوٽ ختم ٿي وڃي ۽ جيستائين سنڌ جي کوٽ ختم نٿي ٿئي، چشما-جهلم لنڪ ڪينال نه کوليو وڃي. چون ٿا ته هن ميٽنگ جي ڪارروائي Voice recording ذريعي چيئرمين جي چوڻ تي رڪارڊ ڪئي وئي. اڳي ڪڏهن به ارسا جي ڪارروائي ائين رڪارڊ نه ڪئي وئي آهي. گڏجاڻي کانپوءِ منٽس جاري ڪيا ويندا آهن. منهنجي خيال ۾ اهو وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر کي ڊيڄارڻ لاءِ ڪيو ويو ته هن جون ڪيل ڳالهيون ٻين کي ٻڌايون وينديون. شابس هجي بشير احمد ڏهر کي، جيڪو پنجاب وارن جي منفي اٽڪلن جي پرواهه ڪرڻ بنا پنهنجي ڳالهه تي بيٺو آهي، ته سنڌ ۾ کوٽ هجي، منگلا ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ٿيندو هجي ۽ سنڌو مان پاڻي چشما-جهلم لنڪ وسيلي معاون دريائن جي ايراضين ۾ کڻي وڃبو آهي ڪا عقل واري ڳالهه؟

سنڌ وارا سمجهن ته ڇو هڪ پرائيوٽ ڪمپني چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي ٽيل تي44 ميگاواٽ جو بجلي گهر هڻڻ چاهي ٿي ۽ ڇالاءِ ائين ڪيو ٿو وڃي؟ انهيءَ لاءِ ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال کي هڪ سدا واهه ۾ مٽائي سگهجي. اسان به اها ڳالهه ڀلي ڀت سمجهون ٿا. هڪ فارسي شاعر چئي ويو آهي ته؛

هر رنگ ڪي خواهي جام مي پوش

من اندازِ قدت رامي شفا سم

ترجمو (منهنجا محبوب! جهڙا وڻي ئي ڪپڙا پائي اچ، مان تنهنجي قد مان توکي سڃاڻي وٺندس).

اسان سڀ اٽڪلون سمجهون ٿا، پر اها به حقيقت آهي ته اهي ٻئي لنڪ ڪينال سرزمين تي ٺهيل آهن ۽ پاڻي کڻڻ لاءِ ٺهيل آهن، پر ڪنهن حساب ڪتاب ۽ قاعدي قانون سان پاڻي کڻڻ، انهن کي ڪنٽرول ڪرڻ سان ئي سنڌ کي کوٽ ۾ پنهنجو صحيح پاڻي ملي سگهندو، ۽ اسان پنهنجي جياپي ۽ بقا لاءِ انهن کي ڪنٽرول ڪرڻ جي ڪوشش ڪندا رهنداسين.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪڙيا ڪڍڻ واري نظام سنڌ جي زراعت سان ڪهڙي ويڌن ڪئي؟




اڱارو 6 جولاءِ 2010ع



سومر 28 جون 2010ع جي ڪاوش ۾ خيرپور گمبو سب ڊويزن جي آبادگارن جي هڪ اپيل ڇپي، جيڪا هنن صدر پاڪستان، چيف جسٽس سپريم ڪورٽ ۽ چيف جسٽس سنڌ هاءِ ڪورٽ کي ڪئي آهي. اپيل ڪجهه هن طرح آهي: ”انسانيت جي ناتي اسان جي اها دردمنداڻي اپيل آهي ته هڪدم 1988ع کان هيستائين نڪتل سمورن ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس (واٽر ڪورس) بند ڪري حڪومت سنڌ کي وڌيڪ ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس (D.Os) ڪڍڻ کان روڪيو وڃي ۽ سب ڊويزن خيرپور گمبو جي سمورين شاخن جي پڇڙي وارن علائقن تائين پاڻيءَ جي فراهمي کي يقيني بڻايو وڃي.“

پهرين اچو ته ڪجهه حال خيرپور گمبو سب ڊويزن جو ڪيون، تنهن کانپوءِ ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس جو ۽ پڇاڙي ۾ انهن جي اپيل جو.

1. خيرپور گمبو سب ڊويزن: روهڙي ڪينال سکر بيراج جي کاٻي پاسي کان نڪرندڙ هڪ اهم واهه آهي، جيڪو 1038 آر ڊي ڊگهو آهي. آبپاشي ۾ آر ڊي (Reduced distance) کي ننڍو ڪري لکجي ٿو، جنهن جي معنيٰ هڪ هزار فوٽ ڊيگهه. پنجن آر ڊين کي هڪ ڪينال ميل چون ٿا، يعني 5 هزار فوٽ. ياد رهي ته هونءَ هڪ ميل ۾ 5280 فوٽ ٿين ٿا. روهڙي ڪينال جي آر ڊي 890 تي اڏيرو لال ريگيوليٽر آهي، جنهن جي کاٻي کان هڪ واهه نڪري ٿو، جنهن کي نصير برانچ چئجي ٿو. انهيءَ نصير برانچ جي پڇڙي تي ڦرهو ريگيوليٽر آهي، جتان ٽي شاخون نڪرن ٿيون، جرڪس، آئل پور ۽ سانگي. معنيٰ ته اهو پڇاڙي وارو ريگيوليٽر سکر بيراج کان اٽڪل 250 ڪينال ميل هيٺ آهي. انهن پڇڙين وارن ۽ پڇڙي کان مٿي ڪجهه شاخن تي جيڪا آبپاشي کاتي جي پڇاڙي واري سب ڊويزن آهي، انهيءَ کي ”خيرپور گمبو سب ڊويزن“ چون ٿا. انگريزن جي زماني ۾ آبپاشي نظام جي ڪاميابي پڇڙي تي پاڻي پهچائڻ سمجهي ويندي هئي ۽ هو هر شاخ جو ”ٽيل گيج“ وٺندا هئا ۽ جيڪڏهن ڪنهن انجنيئر جي حد ۾ ”ٽيل گيج“ پورا نه هوندا هئا ته ان جو نالو گزٽ ۾ ڇاپيو ويندو هو ۽ انهيءَ وقت جي انجينئر لاءِ اهو ٻڏڻ جو مقام هوندو هو ته ان جو نالو انهيءَ حوالي سان گزٽ ۾ ڇپجي. انهيءَ سبب جي ڪري گهڻو ڪري سڀني واهن جي پڇڙيءَ تي پاڻي پورو هوندو هو. 1947ع ۾ پاڪستان ٺهيو، انگريزن جي حڪومت ختم ٿي ۽ اسان پاڪستانين نظام سنڀاليو. پوءِ اسان جيڪا آبپاشي نظام سان ويڌن ڪئي آهي، سا سڀني کي خبر آهي ته پڇڙين تي ڪهڙي حالت آهي.

انگريزن جي زماني ۾ ته انهيءَ انجنيئر جو نالو گزٽ ۾ ڇپيو هو، جنهن جي حد ۾ پڇڙيون کٽل هونديون هيون، هاڻي جيڪڏهن سرڪار انهن انجنيئرن جا نالا گزٽ ۾ ڇاپي ته جن جي حد ۾ پڇڙيون پوريون آهن ته منهجي خيال ۾ گزٽ ۾ ڪنهن انجنيئر جو به نالو نه ڇپجي سگهندو. 1984ع جي مارچ واري مهيني ۾ انهيءَ وقت جي آبپاشي سيڪريٽري جناب اي اين جي عباسي صاحب مون کي سپرنٽنڊنگ انجنيئر روهڙي ڪئنال مقرر ڪيو. مان اٽڪل سوا ٻه سال اتي رهيس ۽ منهنجي آبپاشي واري نوڪريءَ جو پهريون سال ڏکي ۾ ڏکيو سال هو، ڇاڪاڻ جو نصير ڊويزن جهڙي کوٽ مون ڪڏهن نه ڏٺي هئي. زبردست ٽيمپرنگ ۽ زورآوري، جنهن کي هٿ لايو، سو بااثر، هيٺيون عملو ملوث، ٽيل وارن جون دانهون ۽ ڪوڪون، خاص طرح خيرپور گمبو سب ڊويزن وارن جون. ٽيل وارن جا نمائندا علڻ خان کوسو ۽ راشدي جن کي ڏسي انجنيئر لڪي ويندا هئا، ۽ مون کي منهن ڏيڻو پيو. انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ مان هفتي ۾ ٻه ڏينهن نصير برانچ جو دورو ڪندو هوس. اسٽاف جن ماڊولن تان پيسا ورتا هئا، اهي ڪيئن بند ڪن. هوڏانهن منهنجا دورا ۽ سختي. نيٺ شاخون بند ڪري ٽيل پوري ڪندا رهيا ۽ ٽيل وارن کي ڪجهه رليف مليو. آبڪلاڻي پوري ٿيڻ کانپوءِ مان عباسي صاحب جي مدد سان اهو معلوم ڪيو ته فني طرح نصير برانچ ۾ کوٽ جا ڪهڙا سبب هئا. پتو پيو ته ان ۾ سڄي روهڙي ڪئنال جي سلٽ اچي گڏ ٿيندي هئي، جنهن ڪري ريگيوليٽرن کان هيٺ شاخ جي ڊيڊ ليول ريگيوليٽر جي Crest ليول کان مٿي ٿي وئي هئي، جنهن ڪري ريگيوليٽر به پورو پاڻي نه پيا ڪڍي سگهن. ٻيو وري لٽ ۾ چيڪي مٽي هجڻ ڪري سلٽ بار ٺهي پئي وڃي، جنهن ڪري شاخ ۾ پاڻي آٺرجي پيو هلي. انهيءَ جو حل شاخ مان لٽ ڪڍرائڻ هو. هڪڙي ربيع واري بنديءَ ۾ دمبالي کان ڦرهو تائين لٽ ڪڍرائي، ۽ ٻي بندي ۾ ٽنڊو الهيار کان دمبالي تائين. شاخ جي کاٽي ٿيڻ ڪري پاڻي جي ليول ڪري پئي، جنهن ڪري جيڪي ماڊول نمبر برانچ مان سڌو نڪرن پيا، جن کي ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽ چئجي ٿو، ڀڳل هئا، اهي به گهٽ پاڻي کڻڻ لڳا ۽ خيرپور گمبو سب ڊويزن کي تمام سٺو پاڻي مليو. انهن جا دانهيندڙ نمائندا علڻ خان کوسو ۽ راشدي غائب ٿي ويا، ملڻ ئي ڇڏي ڏنائون. هڪڙي دفعي مون کي ڪراچي سيڪريٽريٽ ۾ ملي ويا. پڇيو مان ته ”اڳي ته روز ڀڳا بيٺا هئا، هاڻي شڪل به نٿا ڏيکاريو“. جواب ڏنائون ”سائين پاڻي نه هوندو ته ايندا هئاسين، هاڻي پاڻي آهي ته ڇاجي لاءِ اچون.“

2. ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽ يا D.O:

سکر بيراج ۽ انهن مان نڪرندڙ واهه انگريزن ٺاهيا. هرڪو ڪم سهڻي طريقي سان ڪيائون، پاليسي ٺاهيائون ته ڪڙيا ننڍين شاخن يا ڊسٽري بيوٽريز ۽ مائنرن مان ڪڍندا ۽ وڏا واهه يعني مين ڪينال برانچن مان واٽر نه ڪڍبا. وري هڪڙي واٽر ڪورس تي آباد ٿيندڙ زمين 800 ايڪڙن کان مٿي نه رکبي ۽ واٽر ڪورس جي ڊيگهه 3 ميلن کان مٿي نه رکبي. روهڙي ڪئنال جي هيڊ کان پاڻي هلندو هو ته بدين جي ويجهو کوسڪي تائين پهچندو هو. واهه ۾ لاها چاڙها ايندا هئا ته پاڻي سڀني کي انهيءَ تناسب سان گهٽ يا وڌ ملندو هو. ٽيمپرنگ جو سوال ئي پيدا نه ٿيندو هو. جڏهن سڀني کي پنهنجو حق بنا ڪنهن امتياز جي ملندو هو ته ماڻهن ۾ هڪ ٻئي تي ساڙ به ڪو نه هوندو هو. گهرجون گهٽ هيون ۽ سڀني جو وقت عزت سان گذرندو هو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ مردم شماري وڌي ۽ کاڌي خوراڪ جي شين تي دٻاءُ وڌيو. حڪومت انهن ضرورتن کي پوري ڪرڻ لاءِ (Grow more food) ”اپت وڌايو“ مهمون هلايون، واهن ۾ ڊيزائن کان مٿي پاڻي ڇڏيو ويو. لالچ (Greed) وڌي وئي، انگريزن وارو Discipline ڪو نه رهيو. زو وارن ماڻهن ماڊول ڀڃي واهن ۾ وڌيڪ پاڻي استعمال ڪيو ته ڪن وري مختلف الائونس ورتا، جيئن ڊيگهه الائونس، وارياسو الائونس، گارڊن الائونس وغيره، انهيءَ کان وڌيڪ خرابي ٿي ته زور وارن سياسي يا پيسي جي زور تي وڏن واهن يعني مين ڪينال ۽ برانچن مان پنهنجي ايراضين لاءِ سڌا ڪڙيا يعني ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽ ورتا ويا. انهيءَ ۾ 800 ايراضي واري ڳالهه کي به نظرانداز ڪري ڇڏيائون. جڏهن مٿين واهن ۾ ناجائزيون وڌيون ۽ نوان ڪڙيا نڪتا ته ٽيلن تي پاڻي کٽڻ لازمي هو، جيڪي غريب هئا، سي گهٽ آباديون ڪرڻ تي مجبور ٿي ويا، جيڪي زور وارا هئا ۽ جن جو پاڻي گهٽجي ويو، تن پاڻي جي ٻين وسيلن ڏي واجهايو. سکر بيراج جي روهڙي ڪئنال جي شاخن وارن جيڪي حيدرآباد جي ويجهو هيون، تن ڪوٽڙي بيراج مان سڌا ڪڙيا ورتا يا وري نيون شاخون ڪڍرايائون، جيئن ماتلي برانچ ۽ مراد واهه يا ڪوٽڙي بيراج جي شاخن مان سپليمينٽري پائيپ ورتا. سکر بيراج جون ڪيتريون شاخون ڪٽجي ويون، پر پوءِ به ڪٽجي ويل شاخن جي ٽيل تي به پاڻي ڪونهي. وري ان ڪري ڪوٽڙي بيراج جون شاخون پڻ متاثر ٿيون. اڪرم واهه مان ايتريون لفٽ مشينون منظور ڪرايون ويون، جو انهيءَ جي بدين وارين شاخن ۾ زبردست کوٽ پيدا ٿي وئي. انهيءَ کي پوري ڪرڻ لاءِ وري ڦليلي ڪينال مان علي پور وٽان سائفن ذريعي پاڻي ڏنو ويو، جنهن ڪري اڪرم واهه وارن جي ڪجهه گهرج پوري ٿي، پر ڦليلي ڪينال جي ٽيلون کٽي پيون.

گهڻي خرابي مين ڪينال ۽ برانچن منجهان D.Os ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس سبب ٿي، شاخن مان جدا ڪڙيو منظور ڪرڻ جو پاور اريگيشن قانون موجب ڪينال آفيسر جو آهي، جيڪي آهن ايگزيڪيوٽو انجينئر ۽ سپرنٽينڊنگ انجنيئر پر جڏهن انهن جي پوزيشن ڪمزور ٿي ته اهي پاور چيف منسٽر تائين پهتا. 1972ع ۾ پ پ جي حڪومت ۾ مختلف ذريعن وسيلي واڌو پاڻي کڻڻ جي ڪري پڇڙيءَ تي ايتري ته تڪليف ٿي، جو 1974ع ۾ سنڌ ڪابينا گهوٽڪي واري علائقي ۾ ساريون پوکڻ، مين ڪينال ۽ برانچن مان نوان ڪڙيا منظور ڪرڻ، باغن جو پاڻي ڏيڻ، عارضي پائيپ ڏيڻ ۽ ڊي ڪلاس زمينن کي پاڻي ڏيڻ تي پابندي وجهي ڇڏي، پر تنهن هوندي به اهو وهنوار بند نه ٿي سگهيو. اسان جي ملڪ ۾ ڪڏهن جمهوريت رهي ٿي، ڪڏهن فوجي حڪومت. جمهوريت واري وقت ۾ سياسي جوڙ توڙ جي گهرجن ڪري نون ڪڙين جي منظوري ۽ ٻيون شيون وڌي وڃن ٿيون. وري جڏهن فوجي حڪومت اچي ٿي ته اهي ڳالهيون ڍريون ٿي وڃن ٿيون ۽ ڪڏهن ڪڏهن انهن ڳالهين کي بند ڪرڻ يا اڳي ئي منظور ٿيل شين کي رد ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي. مارچ 1999ع ۾ جڏهن فوجي حڪومت ته نه هئي، پر سنڌ ۾ گورنر راڄ هو ۽ گورنر معين الدين حيدر هو. اسان هڪ آر ڊيننس جاري ڪرايو، جنهن ۾ 107 اهڙن D.Os کي رد ڪيو ويو هو، جيڪي سفارشي بنيادن تي منظور ٿيا، جنهن مان گڊو براج جا 4، ڪوٽڙي بيراج جا 13 ۽ سکر بيراج جا 90 ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس هئا. کاتيدار انهيءَ خلاف ڪورٽ ۾ هليا ويا ۽ هنن جهمٽ مل کي وڪيل ڪيو. ڪورٽ اهو آرڊيننس انهيءَ ڪري رد ڪري ڇڏيو، جو متاثر ٿيل ماڻهن کي ڪو نه ٻڌايو هو.

جيستائين نصير برانچ تي D.Os جو تعلق آهي، اهو ٻڌائيندو هلان ته تازو آبپاشي کاتي وارن ايشين ڊيولپمينٽ بينڪ کان جوهي برانچ لاءِ نصير برانچ جي شاخن کي مضبوط ڪرڻ جي سلسلي ۾ هڪ رپورٽ تيار ڪرائي آهي، جنهن ۾ٻڌايو ويو آهي ته ٽنڊو الهيار سب ڊويزن ۾ 22 ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس اهڙا آهن، جيڪي پنهنجي ڊيزائن کان 129 کان 955 سيڪڙو مٿي پاڻي کڻن ٿا. چانگ سب ڊويزن ۾ 15 اهڙا ڊائريڪٽ آئوٽ ليٽس آهن، جيڪي پنهنجي ڊيزائن کان 42 کان 97.5 سيڪڙو وڌيڪ پاڻي ٿا کڻن. خيرپور گمبو سب ڊويزن ۾ 18 D.O اهڙا آهن، جيڪي پنهنجي ڊيزائن کان 162 کان 716 سيڪڙو مٿي پاڻي پيا کڻن. انهيءَ رپورٽ ۾ انهن D.Os جا نمبر ۽ مکيه کاتيدارن جا نالا به ڏنل آهن. جڏهن نصير برانچ تي ماڊولن جي اها حالت آهي ته ٽيل سب ڊويزن وارا يعني خيرپور گمبي وارا دانهون ۽ ڪوڪون نه ڪندا ته ڇا ڪندا؟ D.Os جي نقصانن مان پهريون اهو آهي ته شاخ مان سڌو سوراخ ڪڍڻ جي ڪري شاخ ڪمزور ٿئي ٿي، ٻيو ورهائڻ وارا منڍ وڌڻ جي ڪري ورهاست ڏکي ٿي پوي ٿي. ٽيون انهن ۾ ٽيمپرنگ سولي ٿي پوي ٿي ۽ چوٿون وارابنديءَ ۾ اهي بند نٿا ٿين، جو ننڍين شاخن جي وارابندي ته ٿئي ٿي، پر وڏين شاخن يعني مين ڪينال ۽ برانچن ۾ پاڻي هلندو رهي ٿو.

3. خيرپور گمبي وارن جي اپيل:

اپيل ۾ ٽي ڳالهيون ڪيون ويون آهن، هڪڙي اها ته 1988ع کان وٺي هن مهل تائين منظور ٿيل سڀ D.Os رد ڪيا وڃن ۽ ٻي اها ته سنڌ حڪومت کي نوان D.Os منظور ڪرڻ کان روڪيو وڃي، ٽئين اها ته خيرپور گمبو سب ڊويزن جي سڀني شاخن ۾ پاڻي جي فراهميءَ کي يقيني بڻايو وڃي. هنن اها اپيل سنڌ حڪومت کي نه ڪئي آهي، بلڪه صدر، چيف جسٽس سپريم ڪورٽ ۽ چيف جسٽس سنڌ هاءِ ڪورٽ کي ڪئي آهي. جيستائين صدر صاحب جو تعلق آهي ته هو پهرين ڳالهه نٿو مڃي سگهي، ڇاڪاڻ جو منظور ٿيل D.Os ۾ سڀ بااثر ماڻهو آهن. هو ٻي ڳالهه کان به نٿو روڪي سگهي، ڇو ته سياسي حڪومت کي پنهنجن ماڻهن کي Oblige ڪرڻو هوندو آهي. باقي هو سنڌ حڪومت کي پاڻي پوري ڪرڻ لاءِ چئي سگهي ٿو. جيستائين چيف جسٽس سپريم ڪورٽ ۽ چيف جسٽس سنڌ هاءِ ڪورٽ جو تعلق آهي، سي پاڻمرادو نوٽيس وٺي ايڪشن کڻي ڪيس ٻڌي سگهن ٿا، ۽ جيستائين ڪيسن ۾ ٻين ٻن ڳالهين جو فيصلو ٿئي، نوان آئوٽ ليٽس منظور ڪرڻ کان سنڌ سرڪار کي روڪي سگهن ٿا.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

”انصاف“ ۽ ”ضرورت“ مطابق ڪيل فيصلي جي حقيقت




سومر 12 جولاءِ 2010ع



ارسا جي وقتي چيئرمين شفقت مسعود، جيڪو پنجاب جو ميمبر به آهي، 6 جولاءِ 2010ع جي شام جو واپڊا وارن کي حڪمنامو موڪليو ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کي کوليو وڃي ۽ ان ۾ ڏهه هزار ڪيوسڪ پاڻي ڇڏيو وڃي، جنهن جي هنن تعميل ڪئي ۽ آهستي آهستي ان ۾ پاڻي وڌائڻ شروع ڪيو ته جيئن ڏهه هزار جي سطح تي پهچي. انهيءَ تي احتجاج ڪندي ارسا جي وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر ۽ سنڌ جي ميمبر محمد خان ميمڻ استعيفيٰ ڏئي ڇڏي، جنهن تي سنڌ طرفان ردعمل شروع ٿيو. حڪومتي سطح تي سنڌ جي چيف منسٽر سيد قائم علي شاهه وزير اعظم گيلاني کي خط لکي هن غلط قدم بابت آگاهه ڪيو ۽ چشما - جهلم لنڪ ڪئنال کي هڪدم بند ڪرڻ جي درخواست ڪئي ويئي. ٻئي پاسي سنڌ جي وزير آبپاشي سيد مراد علي شاهه وفاقي وزير پاڻيءَ ۽ بجلي راجا پرويز اشرف کي خط لکيو ۽ انهيءَ غلط فيصلي کي درست ڪرڻ جي اپيل ڪئي. تنهن کانپوءِ پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا انهيءَ ڳالهه کي کنيو. ڪنهن ٽي وي چينل تي شفقت مسعود پنهنجي مٿين عمل جي حق ۾ دليل ڏئي رهيو هو، ته ڪٿي وري سنڌ وارا ميمبر انهيءَ غلط عمل تي هن جي مذمت ڪندي ان جي استعيفيٰ جي گهر ڪري رهيا هئا. ڪي چون ٿا ارسا جي وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر ۽ سنڌ جي ميمبر محمد خان ميمڻ استعيفيٰ ڏئي صحيح فيصلو ڪيو آهي، سنڌ جي حق لاءِ هنن جيڪا نوڪري جي قرباني ڏني آهي، سا جس لهڻي. هاڻي اچو ته سڄي ڳالهه جو اڻ ڌريو تجزيو ڪريون.

انسان جي جيئاپي لاءِ جن ٽن بنيادي شين جي ضرورت آهي. اهي آهن: هوا، پاڻي ۽ کاڌ خوراڪ. هوا تي ته قدرت واري ڪنهن جو ڪنٽرول نه رکيو آهي ۽ اها هر ڪنهن کي مفت ملي ٿي. پاڻي ۽ کاڌ خوراڪ تي انسانن کي ڪجهه اختيار ڏنو ويو آهي. پاڻي قدرتي طرح اچي ٿو، پر انهيءَ تي فردن بجاءِ قومن، ملڪن ۽ صوبن جو ڪنٽرول رهي ٿو. تهذيبون اتي وڌيون آهن، جتي پاڻي سولائي سان ملي ٿو. اهي دريائن، چشمن ۽ ڍنڍن تي وڌيون ويجهيون آهن. سنڌ جي پنج هزار سال پراڻي تهذيب به سنڌو دريا جي ڪپ تي وڌي ۽ ويجهي آهي. جيئن تهذيبن ترقي ڪئي، تيئن پاڻي جا دعويدار پيدا ٿيندا ويا. اڳ ۾ پاڻي جو استعمال هيٺين علائقن ۾ شروع ٿيو ۽ پوءِ مٿئين علائقن ۾. جڏهن ائين ٿيو ته پاڻي جي استعمال ۾ مقابلي واري صورتحال پيدا ٿي. جن اڳ ۾ پاڻيءَ بابت پنهنجي نظام کي ترقي وٺرائي، تن ان کي بچائڻ جي ڪوشش ڪئي. جن پوءِ پنهنجي نظام کي ترقي وٺرائي، تن ان کي وڌائڻ جي ڪوشش ڪئي ۽ ائين ٻنهي ۾ ڪشمڪش ۽ ڇڪتاڻ واري صورتحال پيدا ٿي. اها ڇڪتاڻ وڌي جهيڙي واري صورت اختيار ڪئي ۽ انهن جهيڙن کي نبيرڻ لاءِ ٻنهي ڌرين ۾ ڳالهيون ٿيون ۽ معاهدا ٿيا. معاهدن سان جهيڙي ۽ ڇڪتاڻ جي تيزي ته گهٽ ٿي، پر پوءِ به مسئلا وقت بوقت اٿندا رهيا. اهڙي ئي صورتحال سنڌو دريا جي نظام ۾ ٿي. انگريزن جيئن ئي پنجاب ۽ تنهن کان پوءِ سنڌ ۾ آبپاشي نظام کي ترقي وٺرائي ته ٻنهي ۾ تڪرار شروع ٿي ويا. انگريزن انهيءَ جهيڙن کي وقتي طور نبيريو، پر مستقل حل نه ڪڍي سگهيا. 1947ع ۾ پاڪستان وجود ۾ آيو، تنهن کانپوءِ 1948ع ۾ هندستان سان پاڻي جو جهيڙو شروع ٿي ويو، جنهن جي نتيجي ۾ 1960ع ۾ سنڌ طاس معاهدو ٿيو ۽ ٽي اڀرندا دريا هندستان کي وڪرو ڪيا ويا، پر صوبن وچ ۾ پاڻي جي ورهاست تي مامرا متل رهيا، جيڪي 1990ع تائين طئي نه ٿيا. 1991ع ۾ نواز شريف وزير اعظم ٿيو، جنهن سڀني صوبن جي نمائندن کي ويهاري هڪ معاهدو ڪرايو، جنهن کي 1991ع وارو پاڻي ٺاهه چئجي ٿو. انهيءَ معاهدي مطابق صوبن وچ ۾ ڪل پاڻي 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ ورهايو ويو، جڏهن ته انهيءَ وقت واهن ۾ کنيل پاڻي 105 ملين ايڪڙ فوٽ هو. اهو معاهدو جيتوڻيڪ سنڌ جي مرضي مطابق نه هو، پر پوءِ هڪ اتفاق راءِ سان 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ وري صوبن ۾ ڏهن ڏينهن جي سراسري مقدار مطابق ورهايو ويو. سڀني صوبن جي انهيءَ وقت تائين ٺهيل واهن ۽ بلوچستان ۽ خيبر پختونخوا جي ٺهندڙ واهن لاءِ ورهاست ڪئي ويئي پر پنجاب جي اڻ ٺهيل واهه يعني گريٽر ٿل ڪئنال لاءِ به پاڻي رکيو ويو، جنهن تي سنڌ کي اعتراض هو، پر انهيءَ وقت جي سنڌ حڪومت انهيءَ کي رد ڪرائڻ جي ڪا ڪوشش نه ڪئي. 1994ع ۾ انهيءَ معاهدي جي شقن مطابق پاڻي وهائڻ لاءِ 1976ع کان 1981ع تائين کنيل سراسري پاڻي جي بنياد تي ورهاست ڪئي ويئي، جنهن ۾ بلوچستان ۽ خيبر پختونخوا صوبن کي کوٽ کان آجو رکيو ويو. اها ورهاست ٺاهه مطابق نه هئڻ ڪري سنڌ لاءِ نقصانڪار هئي.

سال 2000 ۾ سنڌ کي رليف ڏيڻ لاءِ وفاقي ميمبر کي به سنڌ مان کڻڻ جو فيصلو ڪيو ويو. سال 2003ع ۾ ٿيندڙ ورهاست وري ٽه رخي فارمولي تحت ڪئي ويئي، جيڪا ربيع 10-2009ع تائين هلي. اپريل 2010ع کان ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪي واري مقدار تي ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ويو. اها ڳالهه پنجاب کي نه وڻي، جو ان جو اڳ ۾ غلط طريقي سان پاڻي کڻڻ وارو عمل گهٽجي ويو هو، پر پنجاب پراڻي روش تي هلڻ جي ڪوشش جاري رکي، جنهن ۾ لنڪ ڪئنالن وسيلي سنڌوءَ جو پاڻي معاون دريائن جي ايراضين ۾ کڻي وڃڻ هو. تونسا -پنجند لنڪ مان ته پنجاب کي پاڻي ملندو رهيو، پر وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر هنن کي چشما جهلم- لنڪ ڪينال وسيلي پاڻي کڻڻ نه ڏنو ۽ زور انهيءَ تي ڀريو ته جيستائين سنڌ جي کوٽ پوري ٿئي، اهو ڪينال نٿو کولي سگهجي، جو معاون دريائن ۾ گهڻو پاڻي هو ۽ انهيءَ جي پڪ انهيءَ مان پئي ٿئي ته پنجاب وارن منگلا ڊيم ۾ پاڻي گڏ پئي ڪيو. انهيءَ وچ ۾ ارسا جو چيئرمين امان گل خٽڪ، جنهن جو تعلق خيبر پختونخوا سان هو، اهو موڪل تي هليو ويو ۽ پوءِ استعيفيٰ ڏئي ڇڏيائين، جو ان کان ڏکڻ پنجاب جي پارليامينٽرين چشما- جهلم لنڪ ڪئنال نه کولي ڏيڻ بابت آڏي پڇا ڪئي هئي. ان بعد پنجاب جو ميمبر شفقت مسعود ارسا جو وقتي چيئرمين ٿي ويو. هاڻي هن انهن ڪوششن ۾ تيزي آڻي ڇڏي ته جيئن چشما- جهلم لنڪ کلي. 29 جون تي هن ارسا جي هڪ گڏجاڻي گهرائي ته جيئن چشما- جهلم لنڪ کي 10000 ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کوليو وڃي ۽ سنڌ کي به ڏهه هزار ڪيوسڪ وڌيڪ پاڻي ڏنو وڃي. ارسا جي گڏجاڻي ۾ فيصلا اڪثريتي ووٽ سان ٿيندا آهن، وري گڏجاڻي ۾ گهٽ ۾ گهٽ ٽي ميمبر هجڻ کپن. 29 جون واري گڏجاڻي ۾ سنڌ جو ميمبر محمد خان ميمڻ ۽ خيبر پختونخوا جو ميمبر امان گل خٽڪ موڪل تي هئڻ ڪري گڏجاڻيءَ ۾ موجود نه هئا پر باقي ميمبر موجود هئا، يعني ڪورم پورو هو. وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر ۽ بلوچستان جي ميمبر محمد امين چوڌري چشما- جهلم لنڪ کولڻ جي مخالفت ڪئي ۽ پنجاب جو ميمبر، جيڪو وقتي چيئرمين به هو، تنهن اهو لنڪ ڪئنال کولڻ جي حق ۾ ووٽ ڏنو. ائين ٻن ووٽن جي اڪثريت سان هي ڪئنال نه کلي سگهيو. چيئرمين شفقت مسعود ان کي پنهنجي انا جو مسئلو بڻائي حڪومتي ماڻهن سان سازباز ڪئي، جن جي آشيرواد سان هن 6 جولاءِ تي پنهنجي ليکي چشما- جهلم لنڪ ڪينال کي ڏهه هزار ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کولڻ جو حڪمنامو جاري ڪيو، جنهن جي واپڊا وارن تعميل ڪئي، جو چشما بيراج، جنهن جي کاٻي پاسي کان چشما- جهلم لنڪ ڪينال نڪري ٿو، انهيءَ جو ڪنٽرول واپڊا وٽ آهي. انهيءَ تي وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر پهرين استعيفيٰ ڏني ۽ تنهن کانپوءِ سنڌ واري ميمبر محمد خان ميمڻ به استعيفيٰ ڏني. شفقت مسعود 7 جولاءِ تي پاڻي ۽ بجلي جي وفاقي وزارت جي آشيرواد سان هڪ پريس رليز ڪڍي، جنهن ۾ هن چيو ته هن اهو فيصلو انصاف ۽ ضرورت مطابق ڪيو.

جڏهن به پاڪستان ۾ ڪنهن فوجي آمر مارشل هنئي آهي ته هن ”نظريهءِ ضرورت“ يعني Law of necessity کي وچ ۾ آندو آهي. هر آمر جو اهو ئي چوڻ هوندو آهي ته، هن اهو فيصلو ”نظريهءِ ضرورت“ تحت ڪيو. پر پوءِ ٿيندو ائين آهي ته ڪو به ماڻهو ملڪ مارشل لا کي جائز قرار ناهي ڏيندو. وري جي انصاف جي ڳالهه تي ٿا اچون ته جڏهن سنڌ ۾ پاڻيءَ جي زبردست کوٽ هجي، پنجاب جا واهه ڀرپور وهندا هجن ۽ منگلا ڊيم ذري گهٽ مڪمل ڀريل هجي ته سنڌ جو پاڻي چشما- جهلم لنڪ ڪينال وسيلي مددي دريائن جي ايراضين لاءِ ڏيڻ ڪهڙو انصاف آهي؟ چون ٿا ته ٽي وي تي شفقت مسعود اهو به چيو هو ته اڳي به اهڙا فيصلا ٿيندا رهيا آهن. شفقت مسعود جو چوڻ ائين ئي آهي، ته هڪڙي ماڻهو چوري پڪڙجڻ تي پنهنجي دفاع يا بچاءُ ۾ اهو چوي ته مان انهيءَ ڪري چوري ڪئي، جو اڳي به چوريون ٿينديون رهيون آهن. مان تنهن ڪري فل اٿارٽي سان چئي سگهان ٿو ته اهو هڪ غلط يا غير قانوني، آمراڻو فيصلو آهي يا کڻي ائين چئجي ته شفقت مسعود ”مارشل لا“ هڻي ڇڏيو آهي.

هاڻي اچو ردعمل تي، ته سنڌ واري ميمبر ۽ وفاقي ميمبر، جن جو تعلق سنڌ سان آهي، انهن کي ڇا ڪرڻ کپندو هو؟ پهرين ڳالهه اها ته جيڪڏهن هو ڪجهه نه ڪن ها. ارسا جي گڏجاڻي لاءِ چون ها ۽ گڏجاڻي ۾ وقتي چيئرمين جي ان فيصلي کي غلط قرار ڏئي اڪثريتي ووٽ سان کليل چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کي بند ڪرائي ڇڏين ها. ارسا جي گڏجاڻي گهرائڻ جو اختيار چيئرمين کي آهي، هو جيڪڏهن 15 ڏينهن ميٽنگ نه گهرائي ها ته 15 ڏينهن ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال وهندي ئي رهي ها ۽ وقتي چيئرمين کي هو ڪهڙي سزا ڏئي پئي سگهيا ۽ تنهن کانپوءِ به هو پنهنجي حرڪتن کان باز نه اچي ها. ٻيو آپشن اهو هو ته هو زبردست ردعمل ڏيکاريندي مسئلي کي عوام سامهون آڻين ها ته جيئن سياستدان حرڪت ۾ اچن، عوام جو دٻاءُ پوي ۽ غلط ڪم ڪرڻ وارا مجبور ٿين ۽ ان زيادتيءَ جو تدارڪ ٿئي ۽ هن غلط ڪم ڪندڙن تي ايڪشن ٿئي. سنڌ جي ٻنهي ماڻهن پنهنجي 21 گريڊ جي نوڪري جي پرواهه ڪرڻ بدران انهيءَ تان هٿ کڻڻ جو فيصلو ڪري استعيفيٰ ڏني، جنهن ۾ هنن کي ڪجهه مالي نقصان به ٿيندو، پر سنڌ وارن جو ڳاٽ مٿي ڪري ڇڏيائون. انهيءَ جو اثر اهو ٿيو ته شفقت مسعود کي ٽي وي تي اچي پنهنجي بچاءُ ۾ اهي ڳالهيون ڪرڻيون پيون، جن جي ڪرڻ سان ويتر هن جو بچاءُ ٿيڻ بدران ماڻهن کي حقيقت جي خبر پئجي وئي ته هن اهو غلط ڪم ڪيو هو. پنهنجي بچاءُ ۾ هن اها به ڳالهه ڪئي ته انهيءَ ڪئنال وسيلي ٽيهه لک ايڪڙ ايراضي آباد ٿئي ٿي، جيڪڏهن اها آباد نه ٿي ته پاڪستان کي کاڌي لاءِ اناج امپورٽ ڪرڻو پوندو. پهرين ڳالهه ته ارسا جي ڪم پاڻي ورهائڻ آهي، ان جو ڪم اهو نه آهي اَناج گهڻو پيدا ٿيندو. اهو حڪومت جو ڪم آهي ته اها اَناج ملڪ اندر آڻي، امپورٽ ڪري يا ٻاهر موڪلي، ايڪسپورٽ ڪري. ٻي ڳالهه اها ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کولڻ سان پنجاب ۾ ته اَناج وڌيڪ پيدا ٿيندو پر جيڪي سنڌ ۾ فصل نه ٿيندا يا فصلن کي جيڪو نقصان ٿيندو، اهو ڪير ڀري ڏيندو؟ هر صوبي کي پنهنجي حصي مطابق پاڻي ملڻ کپي، پوءِ جيتري به آبادي ٿئي يا اناج پيدا ٿئي.

مان اهو ٻڌائيندو هلان ته پهرين اپريل کان 30 جون تائين پنجاب 20 سيڪڙو کوٽ کنئي آهي ۽ سنڌ 30 سيڪڙو. انهيءَ هوندي به شفقت مسعود پنجاب جي ”آبادي“ وڌائڻ جي ڳالهه پيو ڪري. ڇا اهو انصاف آهي؟ ٻي ڳالهه اها سمجهه ۾ نٿي اچي ته وفاقي وزير پاڻي ۽ بجلي ۽ پنجاب جو آبپاشي وزير راجا رياض ٻنهي جو تعلق پ پ سان آهي ۽ هر هڪ سياسي پارٽي جو ”پارٽي ڊسيپلين“ هوندو آهي. ڇا پ پ جو اهو ڊسيپلين آهي ته پ پ سان تعلق رکندڙ وزير پ پ جي پارٽي لائين وٺڻ بدران پنجاب جي حڪومت کي سپورٽ پيا ڪن؟ ڇا هنن نواز ليگ ۾ شموليت اختيار ڪئي آهي يا سڄي ملڪ ۾ مسلم ليگ (ن) جي حڪومت آهي؟

هاڻي ڇا ٿيڻ کپي؟

منهنجي خيال ۾ سنڌ سان تعلق رکندڙ ميمبرن ۽ حڪومت کي هيٺيان قدم کڻڻ کپن.

1. ٻنهي ميمبرن، جن پنهنجون نوڪريون وڃائي سنڌ جو ڳاٽ اوچو ڪيو آهي، تن کي مڪمل سپورٽ ڏيڻ کپي.

2. سنڌ حڪومت کي پنهنجي سياسي قوت استعمال ڪري ارسا جي چيئرمين جي فيصلي کي رد ڪرائي چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کي بند ڪرائڻ کپي.

3. ارسا جي وقتي چيئرمين تي ايڪشن وٺڻ لاءِ زور ڏيڻ کپي.

4. سنڌ سان تعلق رکندڙ ٻنهي ميمبرن کي پنهنجن عهدن تي واپس رکرائڻ کپي.

5. جيستائين مٿيون ڳالهيون نٿيون ٿين، عوام کي حڪومت تي دٻاءُ جاري رکڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

چشما- جهلم لنڪ ڪئنال معاملي ۾ حاڪمن جي هيڻائي




آچر 25 جولاءِ 2010ع



”سنڌ جي خوشحالي سنڌو دريا سان ڳنڍيل آهي، اهو ئي سبب آهي ته جڏهن به ڪو سنڌو دريا سان هٿ چراند ڪري ٿو ته سنڌ انهيءَ بابت تمام حساس هوندي آهي. سنڌ جي سرير ۾سنڌو دريا جو پاڻي انساني جسم ۾ وهندڙ رت وانگر آهي. جيستائين سنڌوءَ سان هٿ چراند نه ٿي هئي، سنڌ ۾ صحتمند ترقي ٿيندي رهي. بدقسمتيءَ سان تازو ٻه ٿلهيون ڄوءرون سنڌوءَ جي بت ۾ هنيون ويون ۽ سنڌ وارن کي انهن بابت نه ٻڌايو ويو. سنڌ وارن جي ڪرندڙ صحت جو مدار انهيءَ تي آهي ته انهن ڄوءرن جي رت چوسڻ جي نيت ڪهڙي آهي، ان کي سمجهجي، جيڪڏهن اهو تمام گهڻو رت چوسين ٿيون ته سنڌ جي رڻ ٿيڻ جو خطرو آهي، ڇو ته اهي سنڌ جي حدن کان ٻاهر آهن ۽ سنڌ کي انهن جي هلائڻ تي ڪو ڪنٽرول ڪونهي“.

هي خيال هئا سنڌ جو پاڻي ڪيس وڙهندڙ عبدالوهاب شيخ جا، جنهن 1970ع ۾ فضل اڪبر ڪاميٽيءَ سامهون ۽ چشما - جهلم لنڪ ڪئنال هلائڻ بابت. هر سال سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ بابت تڪرار شروع ٿئي ٿو، تکايون مٺايون ٿين ٿيون ۽ دريائن ۾ وهڪرا وڌي اچڻ تي ٺاپر اچي وڃي ٿي. هن سال به اها ئي صورتحال ٿي، خاص طرح چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کولڻ تي. اهو تڪرار تڏهن چوٽ چڙهيو، جڏهن پنجاب ۾ ارسا جي نمائندي ۽ وقتي چيئرمين 6 جولاءِ تي ارسا جي قانون کي لتاڙي اڪيلي سر هن ڪئنال کي ڏهه هزار ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کولرائي ڇڏيو. سنڌ وارن سخت احتجاج ڪيو. جڏهن 11 جولاءِ تي وزير اعظم يوسف رضا گيلاني ڪراچي آيو هو، تنهن سامهون پڻ ان ناانصافيءَ خلاف آواز اٿاريو ويو. سنڌ جي احتجاج بعد وزير اعظم 13 جولاءِ تي ٻنهي صوبن جي نمائندن جي گڏجاڻي گهرائي ته جيئن ڪو فيصلو ڪري سگهجي. انهيءَ صورتحال جي پسمنظر ۾ مون ڪاوش ۾ هڪ مضمون ”انصاف ۽ ضرورت مطابق ڪيل فيصلي جي حقيقت“ جي عنوان سان (12 جولاءِ 2010ع) لکيو هو. انهيءَ مضمون ۾ مون صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ هيٺ ڄاڻايل حڪمت عملي ٻڌائي هئي:

”هاڻي ڇا ٿيڻ کپي؟

منهنجي خيال ۾ سنڌ سان تعلق رکندڙ ميمبرن ۽ حڪومت کي هيٺيان قدم کڻڻ گهرجن.

1. ٻنهي ميمبرن، جن پنهنجون نوڪريون وڃائي سنڌ جو ڳاٽ اوچو ڪيو آهي، تن کي مڪمل سپورٽ ڏيڻ کپي.

2. سنڌ حڪومت کي پنهنجي سياسي قوت استعمال ڪري ارسا جي چيئرمين جي فيصلي کي رد ڪرائي، چشما -جهلم لنڪ ڪئنال کي بند ڪرائڻ کپي.

3. ارسا جي وقتي چيئرمين تي ايڪشن وٺڻ لاءِ زور ڀرڻ کپي.

4. سنڌ سان تعلق رکندڙ ٻنهي ميمبرن کي پنهنجن عهدن تي واپس رکرائڻ کپي.

5. جيستائين مٿيون ڳالهيون نٿيون ٿين، عوام کي حڪومت تي دٻاءُ جاري رکڻ کپي.“

هاڻي اچو ڏسون ته تنهن کانپوءِ ڇا ٿيو. وزير اعظم جي گڏجاڻي اسلام آباد ۾ 13 جولاءِ تي رکي وئي. مون کي وڏي وزير صاحب انهيءَ گڏجاڻي ۾ هلڻ جي دعوت ڏني. سنڌ جي ماڻهن جي ڀلائي لاءِ مان اهو نه ڏسندو آهيان ته ڪير ٿو دعوت ڏئي، تنهن ڪري مون ڀرپور تياري سان شامل ٿيڻ جو فيصلو ڪيو. 12 جولاءِ رات جو سنڌ هائوس اسلام آباد ۾ چيف منسٽر سان تياري واري گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ مراد علي شاهه، نادر مگسي، عبدالمجيد نظاماڻي، شجاع احمد جوڻيجو، بشير احمد ڏهر، محمد خان ميمڻ ۽ مون حصو ورتو. انهيءَ گڏجاڻي ۾ تمام تفصيل سان خيالن جي ڏي وٺ ٿي. اسان ته فني ماڻهو هئاسين، پر چيف منسٽر صاحب، مراد علي شاهه، نادر مگسي ۽ عبدالمجيد نظاماڻي به تمام ڀرپور حصو ورتو ۽ سڄي ڳالهه تفصيل سان سمجهايائون. اهو هڪ زبردست سيشن هو ۽ هر ڪو سنڌ ڪاز جي حوالي سان جوش ۽ جذبي سان تيار هو.

13 جولاءِ تي وزير اعظم سيڪريٽريٽ ۾ گڏجاڻي ٿي، جنهن ۾ سنڌ مان سيد قائم علي شاهه، مراد علي شاهه، نادر مگسي، شجاع احمد جوڻيجو ۽ مان هئس. عبدالمجيد نظاماڻي جو نالو انهيءَ گڏجاڻي ۾ شامل نه ٿي سگهيو. پنجاب مان شهباز شريف، ذوالفقار علي کوسا، سيڪريٽري رب نواز ملڪ، ممتاز جهجا ايم پي اي ۽ وفاق مان شاهد رفيع سيڪريٽري، راجا پرويز اشرف وفاقي وزير پاڻي ۽ بجلي، رياض احمد خان صلاحڪار، نويد قمر، وزير اعظم ۽ ڪجهه ٻيا آفيسر شامل ٿيا. وزير اعظم سيد يوسف رضا گيلاني شروعاتي اکر چئي سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه کي ڳالهائڻ لاءِ چيو. سيد قائم علي شاهه معاملي کي گڏجي صلح صفائي سان حل ڪرڻ جي راءِ ڏني ۽ مراد علي شاهه کي سنڌ جو ڪيس پيش ڪرڻ لاءِ چيو. مراد علي شاهه ڀرپور ۽ سهڻي نموني سنڌ جو ڪيس پيش ڪيو ۽ ٻڌايو ته ارسا جي وقتي چيئرمين ارسا جي قانون کي لتاڙيو آهي ۽ منهنجي خلاف بدشد ڳالهايو آهي، تنهن ڪري ان خلاف قدم کڄڻ کپي. تنهن کانپوءِ نادر مگسي ڳالهايو، جنهن چيو ته جيستائين سکر بئراج جي مٿئين ڀر پاڻي 135000 ڪيوسڪ نه ٿيندو، قمبر- شهدادڪوٽ ۽ بلوچستان کي پورو پاڻي نه ملي سگهندو. تنهن کانپوءِ مون ۽ پوءِ شجاع احمد جوڻيجي ڳالهايو. پنجاب مان به شهباز شريف، ممتاز جهجا، ملڪ رب نواز ۽ هڪ ٻن ٻين ڳالهايو. وفاق طرفان سيڪريٽري پاڻي ۽ بجلي شاهد رفيع، رياض احمد خان، راجا پرويز اشرف، نويد قمر ڳالهايو. گڏجاڻي جي خاص ڳالهه اها هئي ته، راجا پرويز اشرف مڃيو ته ارسا جي وقتي چيئرمين چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کولي ارسا جي قانون جي ڀڃڪڙي ڪئي هئي ۽ ارسا کي سياست کان پاڪ ڪيو وڃي ۽ ان جي نئين سر جوڙجڪ ڪئي وڃي. پڇاڙي ۾ وزير اعظم سيد يوسف رضا گيلاني به تقرير ڪئي ۽ چيائين ته مون کي اڄ خبر پئي ته پاڻي جا مسئلا ڪيترا ڳنڀير آهن، پر اسان جي حڪومت هر مسئلو صلاح مصلحت ۽ افهام تفهيم سان حل ڪرڻ چاهي ٿي. هينئر مسئلو ٻن صوبن جي وچ ۾ آهي ۽ مان صلاح ڏيندس ته ٻنهي صوبن جا چيف منسٽر اڄ ئي پاڻ ۾ ملن ۽ انهيءَ مامري جو حل ڪڍن.

انهيءَ کانپوءِ سڀئي ماڻهو پنجاب هائوس اسلام آباد هليا ويا. ٻئي چيف منسٽر ته ڪو نه ويٺا، پر پنجاب مان ذوالفقار کوسا ۽ سنڌ مان مراد علي شاهه پنهنجن مددگارن سان ويٺا ۽ اهو فيصلو ڪيو ويو ته ارسا جو چشما- جهلم لنڪ کولڻ وارا حڪم واپس ورتا وڃن ۽ ٻئي ڏينهن ارسا جي پنجن ميمبرن تي مشتمل گڏجاڻي ڪئي وڃي، جنهن ۾ ٻيهر واهه کولڻ ۽ صوبن جا انڊنٽ پوري ڪرڻ وارا معاملا ڏٺا وڃن. انهيءَ ڏينهن ارسا جي خيبر پختونخوا صوبي جي ميمبر جي منظوري ڏني وئي. اهو نئون ميمبر رقيب خان هو، جيڪو ارسا جو چيئرمين به ٿيو. ارسا جي گڏجاڻي 14 جولاءِ تي تڪڙي انهيءَ ڪري گهرائي وئي ته جيئن انهيءَ ڪئنال کي کولڻ جو فيصلو ڪيو وڃي، پر ارسا جي پنجن ميمبرن واري گڏجاڻيءَ ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال تڏهن ٻيهر کوليو وڃي، جڏهن سنڌ ۽ بلوچستان کي گهرج وارو پاڻي ڏيڻ لاءِ گڊو بئراج جي هيٺين ڀر وهڪرو 155000 ڪيوسڪ ٿئي. مان ارسا جو اهو فيصلو هيٺ ڏيان ٿو:

”اٿارٽي صوبن جي انڊنٽ کي نظر ۾ رکي، پاڻي جي صورتحال جو جائزو ورتو. پاڻي جي موجوده صورتحال ۽ هيٺ ويندڙ پاڻي خاص طرح بلوچستان ۾ پاڻيءَ جي کوٽ جو تفصيلي جائزو ورتو ويو، تنهن ڪري اهو فيصلو ڪيو ويو ته جڏهن گڊو بئراج جي هيٺين ڀر 155000 ڪيوسڪ پاڻي پهچندو ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کي گهربل پاڻي ڏئي کوليو ويندو“.

ان جو مطلب اهو ٿيو ته، جيڪو فيصلو ”مٿين“ چاهيو پئي، اهو فيصلو نه ٿيو. گڊو بئراج جي هيٺين ڀر 155000 ڪيوسڪ پاڻي ڏيڻ جو انهيءَ ڪري فيصلو ڪيو ويو ته جيئن سکر جي مٿين ڀر وهڪرو 135000 ڪيوسڪ ٿي وڃي، جو انهيءَ وهڪري تي سکر مان نڪرندڙ اين ڊبليو سي صحيح پاڻي کڻي قمبر- شهداد ڪوٽ ۽ بلوچستان جي پاڻي جي گهرج جو پورائو ڪري سگهي. سواءِ پنجاب جي ميمبر شفقت مسعود جي، باقي چئني ميمبرن چيئرمين سوڌو انهيءَ جي حق ۾ ووٽ ڏنو، تنهن ڪري اڪثريتي بنياد تي اهو منظور ٿي ويو.

انهيءَ تي پنجاب جي آبپاشي واري وزير راجا رياض، جنهن جو تعلق پ پ سان آهي، تنهن وزير اعظم ۽ ٻين واسطيدار ”چڱن مڙسن“ سان ڳالهايو. هاڻي ڇا ٿئي؟ ٻه آپشن هئا، يا ته حڪومت پاڻ چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کولڻ جو آرڊر ڪري يا ميمبرن کان چئي کولرائي. شفقت مسعود جي زوري چشما- جهلم لنڪ کولڻ تي اڳي ئي گهڻي واويلا ٿي چڪي هئي، خود راجا پرويز اشرف وزير اعظم جي 13 جولاءِ واري گڏجاڻي ۾ اهو مڃيو هو ته ارسا جي چيئرمين پنهنجي سر چشما- جهلم لنڪ کولڻ وارو آرڊر جاري ڪري ارسا ايڪٽ جي ڀڃڪڙي ڪئي هئي، تنهن ڪري اهو آپشن مناسب نه هو. ان بعد ٻيو آپشن يعني ارسا جي ميمبرن ذريعي ڪئنال کي کولائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. يڪدم ٻئي ڏينهن يعني 15 جولاءِ تي ارسا جي گڏجاڻي ڪوٺائي وئي، انهيءَ وچ ۾ بلوچستان جو سيڪريٽري آبپاشي سيد علي محمد شاهه واپس وڃي چڪو هو، تنهن ڪري باقي چار ميمبرن جي ميٽنگ ٿي ۽ اتفاق راءِ سان هيٺيون فيصلو ڪيو ويو.

”اڄ 15 جولاءِ 2010ع تي ارسا پاڻي جي صورتحال جو جائزو موجوده حالتن ۾ ٻيهر ورتو، اهو ڏٺو ويو ته سڀني بئراجن تي پاڻيءَ جي صورتحال اطمينان واري هئي ۽ پاڻي وڌي پيو، تنهن ڪري اٿارٽي فيصلو ٿي ڪري ته چشما- جهلم لنڪ ڪئنال کي يڪدم 15000 ڪيوسڪ گهر ڪيل پاڻي ڏئي کوليو وڃي، تربيلا کان هيٺ انهيءَ لاءِ گهربل پاڻي ڇڏيو وڃي ته جيئن ڪنهن به حصيدار جو پاڻي نه گهٽجي“.

مٿئين پسمنظر ۾ جيڪي سوال اڀرن ٿا، سي هي آهن: (1) ايتري تڪڙ ۾ ارسا جي گڏجاڻي ڇو ڪوٺائي وئي؟ (2) هڪڙي ڏينهن ميمبر فيصلو ٿا ڪن ته چشما- جهلم ڪئنال تڏهن کلي، جڏهن گڊو بئراج کان هيٺ وهڪرو 155000 ڪيوسڪ ٿئي، وري ٻئي ڏينهن ساڳيا ميمبر فيصلو ٿا ڪن ته پاڻي جي صورتحال سڌري وئي آهي، تنهن ڪري چشما- جهلم لنڪ کي 15000 ڪيوسڪ ڏئي يڪدم کوليو وڃي. جواب صاف ظاهر ۽ سولا آهن. ارسا جي تڪڙي گڏجاڻي 15 جولاءِ تي انهيءَ ڪري ڪوٺائي وئي ته 14 جولاءِ واري گڏجاڻي ۾ ”مٿين“ جي مرضي وارو فيصلو نه ٿي سگهيو، يعني چشما- جهلم لنڪ ٻيهر کولڻ جو فيصلو. ٻن ميمبرن کي ڇڏي باقي ٽن ميمبرن پنهنجو فيصلو ڇو مٽايو، جڏهن گڊو بئراج جي هيٺين ڀر وهڪرو 155000 ڪيوسڪ ڪو نه ٿيو هو؟ اهي ٽي ميمبر هئا، وفاقي ميمبر بشير احمد ڏهر، سنڌ صوبي جو ميمبر محمد خان ميمڻ ۽ خيبر پختونخوا صوبي جو ميمبر رقيب خان، جيڪو چيئرمين به آهي. بلوچستان جو ميمبر ڪو نه هو ۽ پنجاب جو ميمبر شفقت مسعود ته اڳي به لنڪ ڪئنال کولڻ تي راضي هو. ظاهر آهي اهي ميمبر ته ڪو نه مڃيندا پر انهن اهو فيصلو دٻاءُ هيٺ ڪيو هو. وري سوال اهو ٿو پيدا ٿئي ته ڪنهن جي دٻاءُ هيٺ اچي اهو فيصلو ڪيو ويو؟ انهيءَ جي صحيح تصديق ته نٿي ٿئي، پر ظاهر آهي اهو پارٽي ڊسيپلين کي نظر ۾ رکي ڪيو ويو، يعني انهن جي مصالحتي پاليسي مطابق، جنهن کي Reconciliation چئجي ٿو.

چشما- جهلم لنڪ ڪئنال ته کلي ويو، پر وقتي چيئرمين تي ڪهڙو ايڪشن ٿيو، جنهن زوري 6 جولاءِ تي اهو لنڪ ڪئنال کوليو هو، انهيءَ جو ڪٿي به ذڪر نه آهي، ڄڻ هن صحيح فيصلو ڪيو هو. وڌيڪ ڳالهه اها ٿي ته سنڌ جي وزير آبپاشي سيد مراد علي شاهه کان اهو کاتو واپس ورتو ويو ۽ کيس ناڻو کاتو ڏنو ويو آهي. اهو ماڻهو سنڌ جو پاڻي ڪيس زبردست نموني پيش ڪندو هو. انجنيئر هئڻ جي ناتي هن کي سڀ ڳالهيون Finger tips تي ياد هونديون هيون. منهنجي خيال ۾ سيد مراد علي شاهه کي ”مٿين“ ڪڍرايو آهي. اردو ۾ چوندا آهن، ”نه رهي گا بانس، نه بجي گي بانسري.“

سڄي قصي جو تت ڇا نڪتو؟ چشما- جهلم لنڪ ڪئنال زوري کلي ويو، جنهن شخص اهو زوري کولرايو، تنهن تي ڪو ايڪشن نه ٿيو. جنهن سنڌ سان زيادتين جو ڪيس وڙهيو، تنهن جو کاتو مٽايو ويو ۽ اهو تڏهن ٿيو، جڏهن وفاق ۾ اسان ”سنڌ وارن“ جي حڪومت آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ ۾ ”سپر فلڊ“ پيو اچي؟




سومر 2 آگسٽ 2010ع



سانوڻيءَ جي برساتن جي ڪري دريائن جا وهڪرا وڌن پيا. سنڌ جي وڏي وزير وٽ ٿيل گڏجاڻيءَ ۾ سيڪريٽري آبپاشي سنڌ چيو ته، ”وهڪرا وڌڻ ڪري سنڌ ۾ سپر فلڊ اچڻ جا امڪان آهن“. ڇا واقعي سپر فلڊ پئي اچي؟ انهيءَ جو جائزو وٺڻ کان اڳ ڏسون ته سپر فلڊ ڇا کي ٿو چئجي؟ ماضيءَ ۾ اها ڪهڙن سالن ۾ آئي آهي ۽ انهن جو سنڌ تي ڇا اثر ٿيو هو.

سپر فلڊ ڇا کي چئجي ٿو؟

جيئن ٻوڏ وارا وهڪرا وڌن ٿا، انهن جي ڪري نقصان ٿيڻ جو خطرو وڌي ٿو، انهيءَ خطري واري ليول جو احساس ڏيارڻ لاءِ ٻوڏ جي وهڪرن کي هن ريت ورهايو ويو آهي: جيڪڏهن گڊو بيراج جي مٿين ڀر وهڪرو ٻه لک ڪيوسڪ تائين رهي ٿو ته اها ٻوڏ ناهي ليکبي، جيڪڏهن اهو ٻن لکن کان وڌي ٿو، پر ساڍن ٽن لکن تائين رهي ٿو ته اها هيٺين سطح واري ٻوڏ (Low flood) ليکبي آهي. ساڍن ٽن لکن کان پنجن لکن تائين وچين درجي واري ٻوڏ (Medium flood) سڏبي آهي، پنجن لکن کان ستن لکن تائين واري ٻوڏ کي مٿين درجي واري ٻوڏ (High flood) چئبو آهي. جيڪڏهن وهڪرا ستن لکن کان نون لکن تائين رهن ٿا ته انهيءَ کي تمام مٿين سطح واري ٻوڏ (Very high flood) چئجي ٿو، جيڪڏهن وهڪرا نون لکن کان مٿي چڙهي وڃن ٿا ته ان کي سپر فلڊ چئبو آهي.

ماضي ۾ ڪهڙن سالن ۾ سپر فلڊ آيا آهن؟

گڊو بيراج 1962ع ۾ هيو. آيل وهڪرن جو رڪارڊ 1967ع کان آهي. سال 1967ع کان 1972ع تائين وهڪرا ڇهه لک ڪيوسڪ کان گهٽ رهيا، يعني مٿين سطح تائين جي ٻوڏ (High flood) رهي، سال 1973ع ۾ پهرين سپر فلڊ آيو ۽ گڊو بيراج جي مٿين ڀر چوٽي وارو وهڪرو ڏهه لک، 83 هزار ڪيوسڪ رهيو، سال 1975ع ۾ ٻي سپر فلڊ آيو ۽ چوٽي وارو وهڪرو ڏهه لک 52 هزار رهيو. سال 1976ع ۾ ٽين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽي وارو وهڪرو ٻارهن لک ڪيوسڪ ٿيو، اها هينئر تائين ٻوڏن مان وڏي ۾ وڏي ٻوڏ هئي. سال 1978ع ۾ چوٿين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو يارهن لک، 55 هزار ڪيوسڪ ٿيو، سال 1986ع ۾ پنجين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو يارهن لک، 73 هزار ڪيوسڪ رهيو. سال 1988ع ۾ ڇهين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو يارهن لک، 62 هزار ڪيوسڪ ٿيو، سال 1989ع ۾ ستين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو نو لک، 44 هزار ڪيوسڪ ٿيو، سال 1992ع ۾ اٺين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو ڏهه لک، 86 هزار ڪيوسڪ ٿيو، سال 1995ع ۾ نائين سپر فلڊ آيو ۽ چوٽيءَ وارو وهڪرو نوَ لک، 88 هزار ڪيوسڪ ٿيو، تنهن کانپوءِ سال 2009ع تائين ڪا سپر فلڊ نه آئي، وهڪرا ستن لکن کان گهٽ رهيا، بلڪه گهڻو ڪري ٽي چار لک رهيا، معنيٰ 14 سالن تائين وهڪرا تمام گهٽ رهيا. مٿين ڊيٽا مان خبر پئي ته 43 سالن ۾ 9 سپر فلڊ اچي چڪيون آهن.

سپر فلڊ وارن سالن ۾ سنڌ تي ڪهڙو اثر ٿيو؟

پهرين سپر فلڊ 1973ع ۾ آئي، سال 1967ع کان وٺي 1972ع تائين ڪا خاص ٻوڏ نه آئي، جنهن ڪري بند اڻ سيڪيل رهيا، تنهن ڪري ٽن هنڌن تي کنڊ گهارا پيا، هڪڙو سکر کان هيٺ ساڄي پاسي، ٻيو موري ڀرسان ۽ ٽيون ڪوٽڙي بيراج ۾ ڪوڪا واري بند ۾. ياد رهي ته انهيءَ وقت پاڪستان ۾ ذوالفقار علي ڀٽي جي حڪومت هئي ۽ سکر کان هيٺ پيل کنڊ سبب ڀٽي صاحب جو شهر لاڙڪاڻو ٻڏڻ جو خطرو هو، پر قدرت طرفان مهر ٿي ۽ لاڙڪاڻو ٻڏڻ کان بچي ويو. مان ان وقت ڪوٽڙي بيراج ڄامشوري تي انجنيئر هئس ۽ انهيءَ وقت مون کي خبر پئي ته ايمرجنسي ڇا ٿيندي آهي ۽ ٻوڏ واري ڊيوٽي ڇا کي چئبو آهي؟ سال 1975ع واري سپر فلڊ خير سان لنگهي وئي ۽ ڪٿي به کنڊ نه پيو، سال 1976ع واري سپر فلڊ وڏي ٻوڏ هئي، جنهن ۾ پهريون کنڊ سکر بيراج کان مٿي کاٻي پاسي علي واهڻ وٽ پيو، ٻيو کنڊ سکر-لاڙڪاڻي بند جي 92 ميل تي ۽ ٽيون سَن ويهه دري بند جي ٻارهين ميل تي پيو، سال 1978ع واري ٻوڏ خير سان لنگهي وئي ۽ ڪٿي به کنڊ نه پيو، ساڳي نموني سال 1986ع واري سپر فلڊ ۾ به خير ٿيو، سال 1988ع واري سپر فلڊ ۾ سجاول ويجهو سُرجاني تي کنڊ پيو، اهو 17 آگسٽ 1988ع تي پيو، جنهن ڏينهن ضياءَ الحق واري جهاز سان حادثو پيش آيو، تنهن کانپوءِ باقي آيل سپر فلڊن ۾ خير ٿيو ۽ ڪٿي به کنڊ ڪو نه پيو. کنڊ پوڻ ڪري فصلن، گهرن ۽ انسانن کي نقصان پهچي ٿو، زندگي مفلوج ٿي وڃي ٿي، جن انجنيئرن جي حدن ۾ کنڊ پوي ٿو ڄڻ انهن جي گهرن ۾ قضيو ٿي پيو هجي، اها انهن جي لاءِ شرم ۽ بدنامي جي ڳالهه ٿئي ٿي. عبدالوهاب شيخ، جيڪو سنڌ جو ناليوارو سيڪريٽري رهيو آهي، اهو چوندو هو ته آبپاشي کاتي جي نوڪري شاندار نوڪري آهي، جيڪڏهن ان ۾ پبلڪ اڪائونٽ ڪاميٽي نه هجي ۽ کنڊ نه پون ته. اسان سنڌ ۾ بندن ۾ کنڊ پوڻ جو سوچي به نٿا سگهون، جو ٻوڏ وقت دريا ڀر واري زمينن کان مٿي هجڻ ڪري کنڊ پوڻ جي صورت ۾ اهو پاڻي واپس دريا ۾ موٽي نٿو سگهي ۽ کنڊ انهيءَ وقت وهندو رهي ٿو ۽ ملڪ ٻوڙيندو رهي ٿو، جيستائين دريا ۾ لاٿ نٿي اچي، انهيءَ سبب ڪري پنجاب ۾ پيل کنڊ يا گهارا جي مقابلي ۾ سنڌ ۾ پيل گهارن ڪري تمام گهڻو نقصان ٿئي ٿو.

سپر فلڊ اچڻ جو سبب:

سنڌ صوبو پاڻ ٻوڏ پيدا نٿو ڪري، پر ٻين صوبن مان آيل ٻوڏ کي منهن ڏئي ٿو، جو قدرتي طرح پاڻي جو سمنڊ ڏانهن وڃڻ جو رستو سنڌ مان آهي. مٿين علائقن ۾ وهڪرا هيٺين چئن سببن ڪري پيدا ٿين ٿا. (1) اونهاري ۾ جبلن تي پيل برف ۽ گليشيئرن جو گرمي ڪري رجڻ. (2) جبلن تي پيل برف تي مينهن پوڻ ڪري انهيءَ جو رجڻ. (3) ميداني علائقن ۾ مينهن جو پوڻ ۽ انهيءَ مان پيدا ٿيندڙ وهڪرن جو نئين ۽ واهڙن وسيلي دريائن ۾ پوڻ. (4) بنگال مان ايندڙ مون سون هوائن جو جبلن تي تمام تيز مينهن وسائڻ يا هوا جو دٻاءُ گهٽ ٿيڻ، يعني Depression جو پيدا ٿيڻ.

مٿين پهرين ٽن سببن ڪري دريا ۾ بنيادي وهڪرو Base flow اچي ٿو، پر اهي ٻوڏ جو سبب ناهن، ٻوڏ جو ڪارڻ چوٿون آهي، يعني بي آف بنگال مان هوائن جو اچڻ، جبلن تي مينهن وسائڻ يا Depressionجو جنم وٺڻ. انهيءَ ۾ وري مکيه جز درياهن جي چوٽي وارن وهڪرن جو ساڳي وقت ملڻ آهي، جنهن کي انگريزي ۾Synchronization چئجي ٿو. جيڪڏهن هڪڙي دريا مان چوٽيءَ وارو وهڪرو اڳ ۾ نڪري وڃي ٿو ۽ ٻئي دريا جو چوٽي وارو وهڪرو انهيءَ ملڻ واري هنڌ تي پوءِ ٿو پهچي ته ٻنهي جو ميلاب نه ٿيڻ ڪري وهڪري جي شدت (Intensity) گهٽجي وڃي ٿي، پر جيڪڏهن ٻئي ميلاپ واري هنڌ ساڳي وقت پهچن ٿا ته گڏيل وهڪرو تمام گهڻو ٿي وڃي ٿو. وري جيڪڏهن سڀني دريائن جا چوٽي وارا وهڪرا ساڳي وقت ملن ٿا ته چوٽيءَ وارو وهڪرو تمام وڏو ٿي وڃي ٿو، معنيٰ ته سنڌ ۾ تمام وڏي ٻوڏ جو ڪارڻ ٿئي ٿو.

هن سال ٻوڏ جا وهڪرا ڪيئن ۽ ڪڏهن اچڻ جو امڪان آهي؟

ٻوڏ دريائن ۾ وهڪرا وڌڻ ڪري اچي ٿي. ڪل دريا ست آهن، چار پاڪستان وارا ۽ ٽي اڀرندا دريا، جيڪي هندستان وٽ آهن، انهن ٽن دريائن، يعني ستلج، بياس ۽ راوي ۾ خاص حرڪت ناهي جو سانوڻي انهن تي اثر نه وڌو آهي. بنگال جي هوائن جو اثر چئن پاڪستاني دريائن تي آهي، جيڪي آهن ڪابل، سنڌو، جهلم ۽ چناب، انهن مان وري وڌيڪ چرپر ڪابل ۽ سنڌو ۾ آهي. چون ٿا ڪابل ۾ اٽڪ وٽ ايترو وهڪرو آهي جو ماپ واري گيج کان مٿي پاڻي آهي ۽ هو اندازي تي ڪابل جو ڊسچارج ٽي لک ڪيوسڪ ڏين ٿا. 30 ۽ 31 جولاءِ تي اهو مقدار ٽي لک ڪيوسڪ آهي، تربيلا تي 30 ۽ 31 جولاءِ تي وهڪرو هيٺين ڀر پنج لک، 27 هزار ۽ پنج لک، 9 هزار رهيو، جهلم دريا تي منگلا ڊيم جي هيٺين ڀر 30 جولاءِ تي هڪ لک، 66 هزار ۽ 31 جولاءِ تي ٻه لک، 17 هزار رهيو، وري چناب دريا تي مرالا بيراج کان هيٺ 30 جولاءِ تي 97 هزار ۽ 31 جولاءِ تي 68 هزار پاس ٿيو، چئني دريائن جو 30 جولاءِ تي ڪل وهڪرو ٿئي ٿو ڏهه لک، 90 هزار ۽ 31 جولاءِ تي ڏهه لک، 94 هزار، چئني دريائن جو پاڻي جڏهن هيٺ وهندو ۽ گڊو بيراج تي پهچندو ته اٽڪل سٺ کان ستر سيڪڙو پهچندو، انهيءَ حساب سان 60 سيڪڙو ٿئي ٿو ساڍا ڇهه لک، ۽ 70 سيڪڙو ٿئي ٿو ست لک، 60 هزار ڪيوسڪ، انهيءَ چئن دريائن جي رِم اسٽيشن کان گڊو بيراج تي پهچڻ جو وقت 9 ڏينهن ٿئي ٿو، يعني 9 آگسٽ تي، معنيٰ ته گڊو بيراج تي ساڍا ڇهه کان ساڍا ست لک ڪيوسڪ پاڻي يا وڌ ۾ وڌ 8 لک ڪيوسڪ 9 آگسٽ تي پهچندو، وري گهڻن مينهن ڪري 31 جولاءِ تي چشما بيراج تي وهڪرو اٺ لک، 76 هزار ٿي ويو آهي، چشما بيراج کان گڊو بيراج تائين پاڻي پهچڻ جو وقت 6 ڏينهن آهي، منهنجي حساب ۾ انهيءَ جو 80 سيڪڙو گڊو تي پهچندو، يعني 7 لک ۽ اهو 6 آگسٽ تي پهچندو، ٻنهي صورتن ۾ گڊو تي پاڻي اٺن لکن کان مٿي نه پهچندو ۽ اتي سپر فلڊ نه ٿيندي.

مان ڇو ٿو ائين چوان؟ سال 1992ع ۾ جڏهن مان سيڪريٽري هئس ته 8 سيپٽمبر تي اوچتو تمام گهڻا مينهن پيا، چئني دريائن ۾ آيل پاڻي جي چوٽي وارن وهڪرن جو جڏهن جوڙ ڪيوسين ته 22 لک ڪيوسڪ ٿيو، سڀني کي تمام گهڻي ڳڻتي ورايو ته جڏهن اهو هيٺ ايندو ته سنڌ جي بيراجن کي ته اڏائي ڇڏيندو، انهيءَ زماني جي ڪور ڪمانڊر ليفٽيننٽ جنرل نصير اختر کي به ڏاڍي ڳڻتيءَ ورايو ۽ هن مون سان صورتحال بابت ڳالهايو، مون کيس انهيءَ بابت سکر ۾ بريفنگ ڏني ۽ ٻڌايم ته گڊو بيراج تي پاڻي 11 لک کان مٿي نه ايندو ۽ سنڌ جي بيراجن کي ڪجهه ڪو نه ٿيندو، جو اهي 1976ع ۾ 12 لک ڪيوسڪ پاڻي پاس ڪري چڪا آهن، هن پڇيو ته اهو ڪيئن ٿيندو؟ مون ٻڌايو مانس ته انهيءَ ۾ ٻه جزا آهن، هڪڙو ته پاڻي رستي تي ڦهلجي وڃي ٿو ۽ ٻيو چوٽي وارا وهڪرا ساڳي وقت نٿا گڏجن، هن کي يقين نه پئي آيو، جڏهن چوٽيءَ وارو وهڪرو گڊو بئراج پهتو ته اهو 10 لک، 86 هزار ڪيوسڪ رڪارڊ ٿيو، ٽيئي بيراج سلامت رهيا، ڪٿي به بندن ۾ کنڊ نه پيو ۽ پاڻي سلامتي سان سمنڊ ۾ هليو ويو. جيڪڏهن اهو سيڪڙو ٿا ڪڍون ته چئني دريائن جي ٽوٽل 22 لکن مان گڊو بيراج تي گهڻو پهتو ته اهو ٿئي ٿو اٽڪل 50 سيڪڙو. مون ان جي باوجود به هينئر پهچڻ جو سيڪڙو 60 ۽ 70 رکيو آهي، تنهن هوندي به چوٽي وارو وهڪرو 8 لک ڪيوسڪ نٿو ٿئي ۽ اها سپر فلڊ بدران تمام مٿين سطح واري ٻوڏ ٿيندي.

پر انهيءَ جو مطلب اهو هرگز ناهي ته اسان ڍرا ٿي وڃون. جيتوڻيڪ اهو سپر فلڊ نه ٿيندو، پر اهو سپر فلڊ کان وڌيڪ خطرناڪ ٿيندو، ڇو جو 14 سالن کان ايترو پاڻي نه آيو آهي، بند اڻ سيڪيل ۽ ڪمزور آهن، انهن جي انهيءَ نموني سار سنڀال نه ٿي آهي، ڪٿي جهنگ نڪري آيو آهي، ڪٿي ڪوئن ۽ ٻين جانورن بندن ۾ سوراخ ڪري ڇڏيا آهن، وري سنڌ جي مٽي اهڙي آهي، جيڪا سڪڻ کانپوءِ ڦوٽ کائي ٿي، بندن جي ٻوڏ جي وقت ۾ وري چوڪسي کپي ته جيئن ڏينهن رات ماڻهو بندن تي گهمن ۽ ڪنهن به ايمرجنسي واري صورتحال کي يڪدم منهن ڏئي سگهن، پر موجوده امن امان جي صورتحال ۾ اهو ممڪن ناهي جو جڏهن روڊن تان ماڻهو پيا کڄن ته بندن تي ڪهڙي صورتحال هوندي! آبپاشي وارا انهن حالتن ۾ بندن جي صحيح ڊيوٽي نه ڏئي سگهندا ۽ بندن کي نقصان ٿيڻ جو خطرو آهي. جمعي جي ڏينهن سنڌ جي وڏي وزير ٻوڏ بابت گڏجاڻي سڏائي، جنهن ۾ مون کي به گهرايو ويو، مون ميٽنگ ۾ عرض ڪيو ته جيڪڏهن توهان ٻوڏ کي صحيح نموني ۾ منهن ڏيڻ چاهيو ٿا ته ٻه ڳالهيون يڪدم ڪريو، هڪڙي اها ته آبپاشي کاتي کي يڪدم گهربل فنڊ ڏيو ته هو ٻوڏ کي منهن ڏيڻ وارا ڪم شروع ڪن ۽ ٻي اها ته بندن تي فوج گهرايو ته جيئن امن امان بهتر هجي ۽ آبپاشي کاتي وارا اطمينان سان ڊيوٽي ڏئي سگهن، چيف منسٽر اهي ٻئي ڳالهيون مڃيون ۽ بندن تي ٻوڏ کي منهن ڏيڻ جون سرگرميون شروع ٿي ويون آهن، سيڪريٽري آبپاشي ڪراچي ڇڏي بندن تي پهچي ويو آهي، اميد آهي ته ٻوڏ وارو پاڻي سلامتي سان سنڌ مان لنگهي سمنڊ ۾ ڪرندو ۽ سنڌ ۾ خير ٿي ويندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪاوش ۽ سنڌ جو پاڻي ڪيس




اڱارو 3 آگسٽ 2010ع



مان 19 نومبر 2001ع ۾ سيڪريٽري آبپاشي سنڌ جي عهدي تان ريٽائرڊ ٿيس ته سرڪار مونکي ڇهه مهينن لاءِ ٻيهر سيڪريٽري رکيو. ٻن ڏينهن کانپوءِ سنڌ ڪيبنيٽ ۾ سيوهڻ بئراج جو منصوبو پيش ٿيو، جنهن ۾ مون ان منصوبي جون چڱايون ۽ اوڻايون ٻڌايون. پڇاڙيءَ ۾ مون ائين به چيو ته اهو منصوبو اهو هو، جيڪو بدين ۾ ڪالاباغ ٺاهڻ واري سيمينار ۾ سنڌ کي ”لالي پاپ“ طور پيش ڪيو ويو هو ته جيئن سنڌ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي راضي ٿئي. انهيءَ سيمينار ۾ ان وقت جو واپڊا چيئرمين جنرل ذوالفقار پڻ آيو هو. منهنجي اها ڳالهه مٿي رپورٽ ٿي وئي. ٻن ڏينهن کانپوءِ چيف سيڪريٽري سنڌ مونکي گهرائي چيو ته، مٿان حڪم آيو آهي ته مان استعيفيٰ ڏيان. ڇو استعفيٰ ورتي پئي وڃي؟ اهو نه ٻڌايو ويو. مون استعيفيٰ لکي ڏني، پر دل ۾ ڏک رهيو ته جيڪڏهن 4 ڏينهن کانپوءِ استعيفيٰ وٺڻي هئي ته ڇهه مهينن لاءِ ٻيهر ڇو رکيائون؟ پر جڏهن اها سڄي حقيقت ڇاپي ڪاوش عوام کي آگاهي ڏني ته منهنجي ڳڻتي ختم ٿي وئي. انهيءَ ڏينهن کان ڪاوش سان جيڪا دوستي شروع ٿي، سا اڃان تائين هلي پئي، بلڪه پهرين کان وڌيڪ گهاٽي ٿي وئي آهي. ڪاوش جون ٽي ڳالهيون اهم آهن، پهرين اها ته هيءَ اخبار سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾، چاهي ڪشمور هجي يا ڪراچي يا شهداد ڪوٽ هجي يا عمر ڪوٽ صبح جو سوير پهچي وڃي ٿي. ٻي اها ته ان جون خبرون تمام تازيون ۽ ڀروسي جوڳيون هونديون آهن. ڄڻ اها اخبار سنڌ وارن کي نيراني تازين خبرن جو ناشتو ڪرائي ٿي. ٽين اها ته ڪاوش سنڌ جي ٻرندڙ مسئلن کي اجاگر ڪندي رهندي آهي.

مان پنهنجي نوڪري دوران پاڻي جي مسئلي تي سنڌ سان ٿيندڙ ڏاڍاين تي دل ئي دل ۾ ڪرڪندو هئس، پر ڪرسيءَ جي پابندين جي ڪري کلي طرح ڪجهه چئي نه سگهندو هئس. ريٽائرڊ ٿيڻ کانپوءِ مان انهن پابندين کان آزاد ٿيس، ۽ سنڌ وارن کي انهن زيادتين ۽ ڏاڍين بابت ٻڌائڻ لاءِ مون ڪاوش کي چونڊيو. مان نه ته اڳ ليکڪ هئس، نه هينئر آهيان. پر جنهن نموني ڪاوش منهنجا مضمون شايع ڪيا، مان وڌيڪ جوش ۽ جذبي سان پاڻي بابت لکڻ لڳس.

پاڻي جي مسئلي کي ”لائم لائٽ“ ۾ آڻڻ لاءِ ڪاوش جون ڪوششون ۽ ڪاوشون تعريف جوڳيون آهن. انهن مسئلن تي اها اخبار سنڌين کي هڪ هنڌ گڏ ڪرڻ جو ڪردار ادا ڪري رهي آهي. 24 جنوري 2010ع تي سنڌو دريا جو ڏينهن ملهائڻ سان انهيءَ جو اظهار ٿيو، تنهن ڏينهن سڄي سنڌي قوم دريا کي ڀيٽا ڏيڻ لاءِ دريا جي مختلف هنڌن ۽ واهن تي پلٽي پئي، ڇو جو سنڌ وارا سمجهن ٿا ته جيسين سنڌو دريا زنده آهي، سنڌ وارا زنده آهن.

اچو ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري مامري تي، ڪاوش وقت بوقت انهيءَ خلاف ايترا مضمون ڇاپيا آهن جو سنڌ جو ٻچو ٻچو انهيءَ جي ٺهڻ خلاف دليلن سان بحث ڪري سگهي ٿو. وري اچو چشما-جهلم لنڪ ڪئنال تي، ڪاوش پهرين اخبار هئي، جنهن انهيءَ جي ٽيل تي رٿيل بجلي گهر بابت خبر ڏني. ڪاوش انهيءَ ڳالهه کي ايترو کنيو جو هاڻي اهو مامرو ٿڌو ٿي ويو آهي. وري اچو هن سال انهيءَ لنڪ ڪئنال کي سنڌ ۾ کوٽ وقت کولڻ بابت، ڪاوش انهيءَ بابت ايتري ته جاڳرتا ڏني، جو سنڌ سرڪار کي به انهيءَ خلاف ڀرپور موقف اختيار ڪرڻو پيو. پر جڏهن ان کي زوري کولرايو ويو ته ڪاوش زبردست رپورٽنگ ڪري سڀ ڳالهيون کولي ٻڌايون.

اڄ ڪاوش جي ويهين سالگرهه ملهائي پئي وڃي. دعا آهي ته ڪاوش وڏي حياتي ماڻي ۽ ڪاوش ائين ئي سنڌ وارن جا مسئلا کڻندي رهي ۽ سنڌ وارن کي هڪ پليٽ فارم تي گڏ ڪندي رهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

فني ڪاميٽي ۽ هڪ وڏي ڊيم ٺاهڻ واري ايجنڊا



جمع 14 جنوري 2005ع

پاڻيءَ بابت فني ڪاميٽي، جنهن کي پنهنجي رپورٽ فيبروري 5 0 0 2 ع تائين ڏيڻي آهي، هيل تائين 6 گڏجاڻيون ڪري چڪي آهي، جن ۾ هيٺين مول متن تي ويچار ڪري چڪي آهي.

(i) مستقبل جي آبي ذخيرن ۽ واهن لاءِ پاڻيءَ جي هُجڻ جو پتو لڳائڻ.

(ii) منگلا ڊيم ڀرڻ واري معيار تي غور ڪرڻ ۽ انهيءَ لاءِ سفارشون مرتب ڪرڻ.

(iii) لنڪ ڪينالن ۽ مستقبل جي آبي ذخيرن هلائڻ جو جائزو وٺڻ ۽ سفارشون ڪرڻ.

جيڪي حال احوال مليا آهن، اُنهن موجب ڪي ڪاميابيون به ٿيون آهن، پر ڪن معاملن سان لاڳاپيل خطرناڪ رخ به سامهون آيا آهن. هتيڪاميابين، خطرناڪ رخن ۽ ڪاميٽي جي هيل تائين ٿيل ڪم تي هڪ اُڏامندڙ نظر وجهجي ٿي.

(1) پاڻيءَ جي هجڻ جو پتو لڳائڻ:

ڪاميٽي جي چيئرمين جي محنت ۽ مستقل مزاجي سان هيٺين ڳالهين تي اتفاق ٿي چڪو آهي.

(i) آيل پاڻي: پاڻي لاءِ اڳ ڪٿي 1922کان2003ع تائين آيل پاڻي جي بنياد تي ڪجي. انهيءَ مطابق اُلهندي درياهن جو رِم اسٽيشن تي سراسري ساليانو وهڪرو 138.09 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو.

(ii) سرحد صوبي ۾ رِم اسٽيشن کان مٿي سراسري ساليانو وهڪرو 5.65 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو.

استعمال ٿيندڙ ۽ طئي ڪيل پاڻي:

(iii) پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ ئي درست سمجهيو وڃي.

(iv) رستي ۽ درياهن ۾ پاڻيءَ جو زيان 15 ملين ايڪڙ فوٽ مڃيو وڃي.

(v) نون ۽ ٺهندڙ واهن لاءِ 11 ملين ايڪڙ فوٽ مقرر ڪيو وڃي.

(vi) شهري ۽ صنعتي ضرورتن لاءِ 5 ملين ايڪڙ فوٽ رکيو وڃي.

جن تي اتفاق نه ٿيو:

(i) اُڀرندي درياهن مان ايندڙ پاڻي: سنڌ جو هڪڙو ميمبر سردار احمد مغل چوي ٿو ته اهو ٻڙي ٿيڻ کپي. ڇو ته ٽئي اُڀرندا درياهه هندستان ڏي هليا ويا آهن، جن جي پاڻي تي اسان جو ڪو حق ناهي ۽ اسان انهيءَ تي انحصار نه ٿا ڪري سگهون، پر ٻيا ست ميمبر جن ۾ سنڌ جو ٻيو ميمبر ڊاڪٽر اقبال علي به شامل آهي، چون ٿا ته 4.95 ملين ايڪڙ فوٽ هندستان کان هر حال ۾ ايندو، چاهي هندستان ڇا به ڪري. جڏهن ته 3.24 ملين ايڪڙ فوٽ پاڪستان ۾ پيدا ٿو ٿئي.

(ii) افغانستان جو ڪابل درياهه تي حق: سنڌ جو ميمبر سردار احمد مغل چوي ٿو ته اهو 8 ملين ايڪڙ فوٽ هجڻ کپي، ڇاڪاڻ ته صدر پنهنجي ٽي وي تقرير ۾ اهو ئي انگ ٻڌايو هو، پر ٻيا ميمبر چون ٿا ته اهو رڳو 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ ٿيڻ کپي.

(iii) اُلهندي درياهن تي هندستان جو حق: سنڌ جو ميمبر سردار احمد مغل چوي ٿو ته اهو 4.8 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، پر ٻيا ست ميمبر چون ٿا ته اهو 2 ملين ايڪڙ فوٽ آهي.

(iv) ڪوٽڙي کان هيٺ گهربل پاڻي: واپڊا وارا چون ٿا ته اهو 5.8 ملين ايڪڙ فوٽ ٿيڻ کپي. سردار احمد مغل کان سواءِ باقي ميمبر ان جي پٺڀرائي ڪن ٿا. مغل صاحب جو چوڻ آهي ته جيستائين اڀياس ذريعي انهيءَ جي گهربل مقدار جي خبر پوي، تيستائين اهو ئي انگ وٺڻ کپي، جيڪو پاڻي ٺاهه ۾ لکيل آهي يعني 10 ملين ايڪڙ فوٽ.

(1) خطرناڪ موڙ: ڪاميٽي پنهنجي شروع وارن اجلاسن ۾ پاڻيءَ جو هجڻ سراسري سالياني بنياد تي يا 5 سالن مان 4 سالن ۾ هجڻ جي بنياد تي پئي ويچاريو، پر پنجين اجلاس ۾ مٿين ٻنهي طريقن جي اهميت مڃڻ باوجود اهو محسوس ڪيو ويو ته واڌو پاڻيءَ جو هر ڦڙو بچائڻ کپي. هر سال واڌو پاڻي ڪونهي. تنهن ڪري واڌو پاڻي جو هجڻ سال به سال جي بنياد تي ڪڍيو وڃي ۽ جڏهن به پاڻي موجوده واهن جي ٺاهه ۾ ڏنل حصن کان وڌي، اهو ذخيرو ڪرڻ کپي، پوءِ ڀلي مستقبل جا ڊيم سوڪهڙي وارن سالن ۾ مڪمل نه به ڀرجن. جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته واڌو پاڻي بچايو وڃي، چاهي هر سال نه هجي ۽ انهيءَ کي ذخيرو ڪرڻ تي ڪيترو به خرچ اچي. انهيءَ ۾ رڳو اهو ڪرڻو پوندو ته ڊيم ڀرڻ ۽ خالي ڪرڻ لاءِ تمام سخت معيار مقرر ڪرڻو پوندو، جنهن جو فيصلو ڪاميٽي کي ڪرڻو آهي. تربيلا ڊيم ٺهڻ کان پوءِ سال به سال واڌو پاڻيءَ جي صورتحال ڪيئن بيهندي، انهيءَ لاءِ واپڊا وارن جا ئي انگ اکر ڏسون ٿا. آيل پاڻي ۾ اُلهندي درياهن جو پاڻي، سرحد صوبي ۾ استعمال ٿيندڙ پاڻي ۽ اُڀرندي درياهن جو پاڻي شامل آهي. استعمال ٿيندڙ پاڻي ۾ 117.35 ٺاهه وارو، 2 هندستان جو اُلهندي درياهن تي حق 0.5، افغانستان جو ڪابل درياهه تي حق 8 .5 مطابق ڪوٽڙي کان هيٺ گهربل 11 نون ڪينالن لاءِ ۽ 5 شهري ۽ صنعتي ضرورتن لاءِ پاڻي شامل آهي. آيل پاڻي مان درياهه ۾ ٿيل زيان به ڪٽيل آهي. اهي انگ ملين ايڪڙ فوٽ ۾ آهن، جيڪي هتي ڏنل ٽيبل ۾ ظاهر ٿين ٿا. انهيءَ جدول مان خبر پوي ٿي ته واڌو پاڻي 28 سالن مان رڳو 11 سالن ۾ آيو. ٽي دور اهڙا آهن، جن مان ٻن ۾ ساندهه چار سال واڌو پاڻي ڪونهي ۽ هڪڙي ۾ ساندهه پنج سال واڌو پاڻي ڪونهي. انهيءَ بنياد تي عام رواجي ڊيم جيڪو هر سال خريف ۾ ڀرجي ۽ ربيع ۾ خالي ٿئي، سو ٺاهڻ ممڪن ناهي. ڪيري اورر ڊيم ٺاهي سگهجي ٿو، جنهن لاءِ رڳو هڪڙي جڳهه آهي، يعني اسڪردو وٽ ڪٽزارا. پر چيو وڃي ٿو ته فوجي ضرورتن مطابق اتي ڊيم ٺاهڻ مناسب ناهي.



(2) منگلا ڊيم ڀرڻ:

سنڌ جو موقف اهو آهي ته ڊيمن ۾ پاڻي تڏهن ڀرڻ کپي، جڏهن پاڻي آبپاشي ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن کان وڌيڪ هجي، پر منگلا ڊيم ۾ سنڌ ۾ کوٽ وارن ڏينهن ۾ به پاڻي ڀريو وڃي ٿو، جنهن سبب ئي سنڌ وارا هڪ نئين ۽ وڏي ڊيم ٺاهڻ تي اعتراض ڪن ٿا. پنجاب جو موقف اهو آهي ته منگلا ڊيم اهڙين ايراضين کي پاڻي ڏئي ٿو، جيڪي اڳي اڀرندي درياهن جي پاڻيءَ تي آباد ٿينديون هيون ۽ انهن کي ٻئي هنڌان پاڻي نٿو ملي سگهي. جيڪڏهن ڊيم نه ڀريو ويو ته انهن ايراضين کي ربيع ۾ پاڻي نه ملي سگهندو. جهلم درياهه تڪڙو اُٿندڙ درياهه آهي ۽ اپريل ۽ مئي ۾ وهڪرا سٺا ٿا ٿين. جيڪڏهن انهن مهينن ۾ پاڻي نه ڀريو ويو ته ڊيم نه ڀربو ۽ اها ايراضي آباد نه ٿي سگهندي. ان حوالي سان سنڌ جي ميمبر سردار احمد مغل هيٺيون ڳالهيون ڪيون آهن.

(i) اڀرندا ٽي درياهه هندستان ڏي وڃڻ ڪري نه رڳو پنجاب کي، پر سنڌ کي انهيءَ کان به گهڻو نقصان ٿيو. اڳي پنجن ئي معاون درياهن جو 75 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ايندو هو. ٺاهه مطابق پنجاب کي جهلم -چناب زون ۾ رڳو 30 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو آهي. باقي 45 ملين ايڪڙ فوٽ سنڌ ڏي ايندو هو، جيڪو هينئر نٿو اچي.

(ii) اسان ربيع ۾ سئو سيڪڙو پاڻي کڻون ٿا، جڏهن ته خريف ۾ کوٽ رهي ٿي. ان ڪري ڊيم ٺاهي ربيع ۾ پاڻي ڇو ٿا وڌائڻ چاهيون، جڏهن ته خريف ۾ ذخيرو ڪرڻ جي ڪري کوٽ وڌندي.

(iii) چيو وڃي ٿو ته ڊيم ڀرڻ لاءِ اسان 80 سيڪڙو آبپاشي جي ضرورتن لاءِ پاڻي ڏيون ٿا، جو 80 سيڪڙو پاڻيءَ تي زراعت هلي سگهي ٿي، پر خريف ۾ کوٽ ڪري رڳو 50 کان 60 سيڪڙو پاڻي ملي ٿو، جنهن سبب زراعت کي نقصان ٿئي ٿو. پوءِ منگلا ڊيم ڀرڻ جو ڪهڙو جواز آهي.

(iv) منگلا ڊيم اپريل جي مهيني ۾ نه ڀرڻ کپي، جو سنڌ ۾ خريف جي موسم ڏکڻ پنجاب جي مقابلي ۾ 15 کان 20 ڏينهن اڳواٽ ٿئي ٿي. جيڪڏهن سنڌ پوکي نه ڪري سگهيو ته ايندڙ مند ۾ سڄو پاڻي استعمال نه ڪري سگهندو. پنجاب وارن چيو ته منگلا ڊيم ۾ پاڻي انهيءَ ڪري ڀريو وڃي ٿو، ڇاڪاڻ ته نظام ڳنڍيل ناهي. جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهيو وڃي ۽ ان مان هڪڙو واهه ڪڍي رسول بيراج مٿان وڌو وڃي ته سسٽم ڳنڍجي ويندو ۽ منگلا ڊيم ايراضين کي کوٽ واري وقت ۾ سنڌو مان پاڻي ڏئي سگهبو. پوءِ ٿي سگهي ٿو ته منگلاڊيم ۾ سنڌ ۾ کوٽ واري وقت ۾ پاڻي نه ڀريو وڃي.

چيئرمين صاحب چيو ته منگلا ڊيم کي ڀرڻ جو واضح ۽ مستند معيار ڪونهي. صوبن جا خوف ۽ خدشا دور ڪرڻ لاءِ اسان کي منگلا ۽ نون ڊيمن جي ڀرڻ ۽ هلائڻ جو واضح ۽ مخصوص معيار مقرر ڪرڻو پوندو.

(3) لنڪ ڪينالن جو هلائڻ:

پنجاب جو موقف آهي ته لنڪ ڪينالن وسيلي هو سنڌوءَ مان پنهنجي حصي جو پاڻي ٽرمو، اسلام ۽ پنجند بيراجن جي اُنهن ايراضين ۾ کڻي ٿا وڃن، جيڪي اڳي اُڀرندي درياهن مان پاڻي کڻنديون هيون. منگلا ۽ تربيلا ڊيم انهي لاءِ ٺاهيا ويا آهن ته اوليت جي بنياد تي ڀريا وڃن ته جيئن اُڀرندڙ درياهن تي آباد ٿيندڙ ايراضين لاءِ ربيع ۽ آڳاٽي خريف لاءِ پاڻي ڏئي سگهن ۽ باقي بچيل پاڻي کوٽ مطابق صوبن ۾ ورهايو وڃي. موجوده لنڪ ڪينال هلائڻ وارو ڪم ٺيڪ آهي ۽ انهيءَ ۾ ڦير گهير نه ٿيڻ کپي. چيئرمين صاحب چيو ته ڪنهن کي اوليت ڏيڻ جو ڪهڙو سوال آهي؟ سڀني کي پنهنجي حق مطابق انصاف وارو پاڻي ملڻ کپي ۽ لنڪ ڪينال هلائڻ لاءِ به واضح ۽ مخصوص قاعدا هجڻ کپن، جيئن ڪنهن کي به شڪايت نه ٿئي.

فني ڪاميٽي جي هيل تائين ٿيل گڏجاڻين مان پتو پوي ٿو ته اڃا تائين ڪنهن به مول متي تي مڪمل اتفاق نه ٿيو آهي. ڪاميٽي کي ايندڙ مهيني ۾ پنهنجي رپورٽ ڏيڻي آهي. اتفاق راءِ نه ٿيڻ جي صورت ۾ چيئرمين سڀني ميمبرن جا رايا ريڪارڊ ڪري، سڀني مول متن تي پنهنجي رپورٽ ڏيندو. انهيءَ ڪري نون ڊيمن ٺاهڻ جو فيصلو ڪاميٽي جي رپورٽ بدران سياسي مصلحتن کي نظر ۾ رکي ڪيو ويندو.