ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ سرڪار ۽ پاڻي ٺاهه جي دفاع واري ڪوشش!




جمع 11 ڊسمبر 2009ع



انگريزي اخبار ڊان جي 22 نومبر 2009ع جي خبر بعنوان ”شازيه ارسا جي پاڻي جي ورهاست جو دفاع ڪري ٿي.“ مطابق سنڌ جي سڌ سماءُ واري وزير شازيه مري حيدرآباد ۾ هڪ پريس ڪانفرنس ڪندي ڪجهه ڳالهيون ڪيون، جيڪي هن نموني ۾ رپورٽ ٿيون:

(1) ارسا پاڻي جي ورهاست جو اهڙو فيصلو نه ڪيو آهي، جنهن کي سنڌ عام مفادن واري ڪائونسل ۾ چيلينج ڪري.

(2) سنڌ کي ارسا جي ڪنهن به پنهنجي مرضي واري (Arbitrary) فيصلي تي سوال اٿارڻ جو حق حاصل آهي.

(3) ارسا پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ لاءِ ٺاهي وئي آهي ته جيئن ٺاهه مطابق صوبن ۾ پاڻي ورهائي. جيستائين ٺاهه آهي ارسا انهيءَ تي عمل ڪندي، انهيءَ کي ٻيو ڪو Mandate آهي ئي ڪو نه.

خبر ۾ اهو به رپورٽ ٿيو ته مٿيان جواب اخباري سوال ڪندڙ جي انهيءَ سوال جي جواب ۾ ڏنا ويا ته جنهن مطابق هن ٻڌايو هو ته سنڌ جي آبپاشي واري وزير مراد علي شاهه هڪ تازي ٿيل سيمينار ۾ چيو هو ته ”ارسا جي صوبن ۾ ٽه سطحي ورهاست کي ڪا قانوني منظوري ناهي، تنهن ڪري انهيءَ نموني ۾ ورهاست غير قانوني آهي.“ شازيه صاحبه جي بيان ۽ مراد علي شاهه جي بيان ۾ تضاد ڏسڻ ۾ اچي ٿو. شاهه صاحب جي بيان مان اهو معلوم ٿئي ٿو ته ٽه سطحي ٿيندڙ ورهاست غير قانوني آهي، جڏهن ته شازيه صاحبه جي بيان مان اهو تاثر ملي ٿو ته ورهاست ٺيڪ پئي ٿي، جو ارسا وارن پاڻي جي ورهاست جو ڪو اهڙو فيصلو ڪيو ئي ڪونهي، جنهن خلاف سنڌ عام مفادن واري ڪائونسل ۾ وڃي. مٿين تضاد جو تجزيو ڪرڻ کان اڳ اچو ته پهرين ڪجهه پاڻي ٺاهه جي پسمنظر تي نظر وجهون.

هر ڪنهن درياهه تي جيڪو هڪ کان وڌيڪ ملڪن يا صوبن مان لنگهي ٿو، ان جا ڪيترا ڀاڱي ڀائيوار ٿين ٿا، جن کي ٻن وڏن قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. هڪڙو مٿيون حصيدار، ٻيو هيٺيون حصيدار- انگريزي ۾ انهن کي Upper riparian ۽ Lower riparian چئجي ٿو. درياهه تي ترقي پهرين هيٺين پاسي ٿئي ٿي، تنهن کانپوءِ مٿئين پاسي. جڏهن مٿين پاسي ترقي ٿئي ته انهيءَ جو اثر هيٺين ترقي ٿيل ماڻهن تي پوي ٿو. جنهن ڪري هو پنهنجي اڳ ترقي ٿيل نظام کي بچائڻ جي ڪوشش ڪري ٿو، جنهن ڪري مٿين نئين ترقي وٺرائڻ وارن سان جهيڙو شروع ٿئي ٿو ۽ ائين پاڻي جو جهيڙو (water dispute) شروع ٿئي ٿو. دنيا جي ڪيترن ملڪن يا صوبن ۾ ڪيترن ئي دريائن تي پاڻي جا جهيڙا هلندڙ آهن. ننڍي کنڊ ۾ ڀارت ۽ بنگلاديش توڙي ڀارت ۽ نيپال ۾ جهيڙا هلندڙ آهن.

اسان جي تهذيب 5 هزار سال پراڻي آهي، جتي موئن جي دڙي ۾ انهيءَ جا نشان مليا آهن. اهو سنڌ درياهه جي ڪپ تي آباد ٿيل هو ۽ اتي آباديون ٿينديون هيون. پنجاب ۽ سرحد صوبن ۾ آباديون اسان کان پوءِ شروع ٿيون. اڳي درياهه جي اٿل، هرلن ۽ پوءِ اٿل واهن ذريعي آباديون ٿينديون هيون. اهو سلسلو انگريزن جي اچڻ تائين هلندو رهيو. انگريزن ڪمائي جي خيال کان پنجاب ۾ زرعي ترقي وٺرائڻ لاءِ وير يا بيراج ٺاهڻ جو سوچيو. سنڌو ڇاڪاڻ ته وڏو درياهه هو، تنهن ڪري پهرين هنن معاون درياهن يعني راوي، ستلج، چناب تي بيراج ٺاهي واهه ڪڍيا. انهن جو اثر سنڌ ۾ اڳ ٺهيل اٿل واهن تي پيو، جن جي ليول ڪرڻ ڪري انهن واهن ۾ پاڻي گهٽجي ويو، تنهن کانپوءِ هن سکر بيراج ٺاهڻ جو ارادو ڪيو. جڏهن اهو ٺهي پيو ته پنجاب وارن ستلج تي باکڙا ڊيم ٺاهڻ جو ارادو ڪيو. پر اهو رد ٿي ويو ته جيئن سنڌ جي واهن جي سپلاءِ تي اثر نه پوي. ائين هيٺين ۽ مٿين حصيدارن جو جهيڙو شروع ٿي ويو، جيڪو پاڪستان ٺهڻ تائين هلندو رهيو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ هندستان ۽ پاڪستان جو جهيڙو شروع ٿي ويو ۽ 1960ع ۾ سنڌ-طاس معاهدو ٿي ويو ۽ ٽي درياهه هندستان کي ڏئي ڇڏيائون. 1970ع تائين ون يونٽ رهيو. پر جيئن ئي صوبن جي پراڻي حيثيت بحال ٿي ته سنڌ وارن وري پنهنجو پاڻي جو حق وٺڻ جي جاکوڙ شروع ڪئي. 1976ع تائين منگلا ۽ تربيلا ڊيم ٺهي ويا، جن جي ڪري ربيع ۾ سنڌ ۾ پاڻيءَ جي حالت بهتر ٿي. پر ورهاست تي جهيڙو هلندو رهيو ۽ عارضي ورهاست ٿيندي رهي. 1991ع ۾ نواز شريف پاڪستان جو وزير اعظم ٿيو. هن اهو ڪريڊٽ وٺڻ لاءِ پاڻي ٺاهه ڪرائڻ جي ڪوشش ڪئي. ورهاست جو مکيو اصول اهو آهي ته اڳي ئي ٺهيل ۽ هلندڙ منصوبن جو منظور ٿيل پاڻي sanctioned allocations جو پهريون حق آهي، انهيءَ کان پوءِ هلندڙ منصوبن جو جيڪڏهن انهيءَ کان به وڌيڪ پاڻي هجي ته اهو نون منصوبن لاءِ صوبن ۾ ورهائي سگهجي ٿو. 1991ع ۾ هلندڙ واهن ۾ واهپو اٽڪل 105 ملين ايڪڙ فوٽ هو. انهيءَ ۾ پنجاب پنهنجي منظور ٿيل پاڻي کان وڌيڪ پاڻي کڻي پيو. جڏهن ته سنڌ گهٽ پاڻي کڻي پيو. ڇو جو پنجاب مٿيون حصيدار ٿيڻ ڪري پنهنجو استعمال وڌائيندو ويو. نتيجي ۾ سنڌ کي گهٽ پاڻي ملندو رهيو. پنجاب تڏهن ٺاهه تي راضي ٿيو، جڏهن هنن کي هلندڙ پاڻيءَ جي بنياد تي حصو ڏيڻ واري ڳالهه مڃي وئي. هو اٽڪل 54 ملين ايڪڙ فوٽ ساليانو پاڻي کڻڻ پيا، جڏهن ته هنن جي sanctioned allocations گهٽ هئي. سنڌ 43 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کڻي پيو، جڏهن ته منظور ٿيل پاڻي اٽڪل 48 ملين ايڪڙ فوٽ هو. ٺاهه انهيءَ ڳالهه تي ٿيو ته پنجاب کي 55 ملين ايڪڙ فوٽ ڏنو وڃي ۽ سنڌ کي 48 ايم اي ايف. جڏهن ڏهاڪي واري ورهاست سيپٽمبر 1997ع ۾ ٿي ته هنن اهو سوال اٿاريو ته هلندڙ پاڻي هر حال ۾ ڏنو وڃي ۽ ٺاهه وارو پاڻي تڏهن ملي سگهندو جڏهن وڏا ڊيم ٺهندا. سنڌ انهيءَ تي اعتراض ڪيو. ٻنهي صوبن جو موقف رڪارڊ ڪيو ويو ۽ ڏهاڪي واري ورهاست منظور ڪئي وئي. جڏهن انهيءَ تي عمل شروع ٿيو ته هنن ڏٺو ته ڏهاڪي واري ورهاست ۾ کوٽ واري وقت ۾ هنن جو اڳ کنيل پاڻي گهٽ پيو ٿئي. انهيءَ تي هنن سال 1994ع ۾ هڪ گڏجاڻيءَ ۾ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران 105 ملين ايڪڙ فوٽ کنيل پاڻيءَ جي حساب سان ورهاست شروع ڪئي ۽ انهيءَ کي ڪوڙ، سچ، زور زبردستي سان سال 2003ع تائين هلائيندا آيا. سال 2003ع ۾ صلاحڪاري ڪاميٽي ۾ ٽه سطحي ورهاست وارو فيصلو ڪيو ويو، جيڪو هينئر به هلي ٿو. معنيٰ هينئر به ورهاست سڄو سال ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق نٿي ٿئي. عباسي صاحب جي چوڻ مطابق چوري نه بلڪه سينه زوري ٿئي ٿي.

هاڻي اچو مراد علي شاهه ۽ شازيه مري جي بيانن تي- شاهه صاحب جو مطلب ته واضح آهي ته ٺاهه تي عمل ٿيڻ بدران ٽه سطحي فارمولي تي عمل ٿئي ٿو، جيڪو غير قانوني آهي. پر شازيه مري جو اهو بيان ته ”ارسا پاڻيءَ جي ورهاست جو اهڙو فيصلو نه ڪيو آهي، جنهن کي سنڌ عام مفادن واري ڪائونسل ۾ چيلينج ڪري“ اسان کي منجهائي ٿو. اسان ماڻهو انهيءَ مان اهو مطلب ڪڍون ٿا ته اسان کي حق آهي ته جيڪڏهن ارسا ٺاهه تي عمل نه ڪري ته عام مفادن واري ڪائونسل ۾ وڃون. پر اسان انهيءَ ڪري اتي نٿا وڃون ته ارسا ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران ڪو ٻيو پاڻي ورهائڻ جو فيصلو ئي نه ڪيو آهي. حالانڪه پاڻي جي ورهاست ٺاهه مطابق نٿي ٿئي. ارسا جي جوڙجڪ مطابق پاڻيءَ جا مامرا پنجن ميمبرن کي طئي ٿيل طريقي مطابق اڪثريتي ووٽ سان ڪرڻا آهن. ارسا جي قانون ۾ به اهو لکيل آهي ته جيڪڏهن ڪو صوبو يا واپڊا يا وفاقي حڪومت ارسا جي پنجن ميمبرن جي فيصلي سان اختلاف ڪري ته هو اهو مسئلو عام مفادن واري ڪائونسل ۾ اٿاري سگهي ٿو. ائين برابر آهي ته ارسا جي پنجن ميمبرن صوبن ۾ پاڻي جي ٽه سطحي ورهاست جو فيصلو نه ڪيو آهي، تنهن ڪري انهيءَ حد تائين شازيه مري جو بيان صحيح آهي. پر ورهاست ته غلط پئي ٿئي ۽ انهيءَ فيصلي ۾ ارسا وارا انهيءَ ڪري شامل آهن، جو اهي به صلاحڪاري ڪاميٽي جا ميمبر آهن ۽ انهيءَ ۾ ويهن ٿا. پر سمجهو ته هو نٿا ويهن ۽ صلاحڪاري ڪاميٽي غلط ورهاست ڪري ٿي ته ڇا هنن کي اها ورهاست ٺيڪ نه ڪرڻ کپي؟ جيڪڏهن ارسا جا پنج ميمبر انهيءَ غلط ورهاست کي ٺيڪ نٿا ڪن ته ڇا سنڌ وارا چپ ڪري ويهن ۽ انصاف ڏيندڙ اداري ڏي نه وڃن؟

شازيه مري جي اها ڳالهه صحيح آهي ته ارسا (يعني پنجن ميمبرن) پاڻي جي ورهاست جو ڪو فيصلو نه ڪيو آهي. پر اها ڳالهه صحيح ناهي ته ارسا جي فيصلي نه هجڻ جي ڪري اسان عام مفادن واري ڪائونسل ۾ نٿا وڃي سگهون. اسان عام مفادن واري ڪائونسل ۾ ارسا جي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهاست نه ڪرڻ ۽ سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ ۾ ڀائيواري کان آجو ڪرڻ خلاف ته وڃي سگهون ٿا. اها جدا ڳالهه آهي ته انهيءَ لاءِ مناسب وقت جو انتظار ڪرڻو پوندو ۽ صحيح حڪمت عملي ٺاهڻي پوندي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هن کي چوري چئجي يا سينه زوري؟




ڇنڇر 19 ڊسمبر 2009ع



ڳالهه ڪندا آهن ته هڪڙا ٻه همراهه هئا، جن مان هڪڙو ڏاڍو هيو، ٻيو هيڻو. هنن ٻنهي کي ڪٿان مال غنيمت هٿ آيو، جيڪو هنن پاڻ ۾ ورهائڻ ٿي چاهيو. هيڻو همراهه ٻه حصا ڪرڻ لڳو ته ڏاڍي چيو ”هي ڇا پيو ڪرين؟“ هيڻي چيو ته ”ٻه حصا پيو ڪريان، جو اهو مال ٻن حصن ۾ ورهائڻو آهي.“ ڏاڍي چيو ته ”ائين نه ٿيندو مال جا چار حصا ڪر ته پاڻي ويهي ورهاست ڪريون، جيڪڏهن ائين نه ڪندي ته ورهاست نه ٿي سگهندي.“ لاچار هيڻي همراهه کي مال جون چار ڍيريون ٺاهڻيون پيون. ڏاڍي پنهنجي سامهون واري ڍيريءَ تي هٿ رکي چيو ته ”هي منهنجي پاسي آهي، تنهن ڪري اها منهنجي ٿي.“ وري ساڄي پاسي واري ڍيري تي هٿ رکي چيائين ته ”اها مان توکي نه ڏيندس.“ وري کاٻي پاسي ڍيري تي هٿ رکي چيائين ته ”انهيءَ لاءِ تون به زور نه ڀريندين.“ وري چيائين ته ”پنهنجي سامهون واري ڍيري مان ٻه حصا ڪر، اڌ تنهنجو ٿيو، اڌ منهنجو.“ معنيٰ ته هيڻي همراهه کي اٺون حصو مليو.

ڪجهه اهڙي ئي صورتحال هن ربيع ۾ پنجاب ۽ سنڌ ۾ پاڻيءَ جي ورهاست ۽ انهيءَ تي عمل جي آهي. پهرين ورهاست ۾ سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪري هنن کي ٺاهه ۾ لکيل فل پاڻي ڏنو ويو، تنهن کانپوءِ باقي بچيل پاڻي کي سنڌ ۽ پنجاب ۾ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهايو ويو ۽ جڏهن انهيءَ ورهاست تي عمل ڪيو ويو ته سنڌو مان پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کڻڻ شروع ڪيو ويو ۽ ارسا جي چوڻ باوجود پاڻي کڻڻ بند نٿا ڪن ۽ طاقت جي زور تي انهيءَ مسئلي کي صلاحڪاري ڪميٽي ۾ زيرِ بحث آڻڻ بدران انهيءَ جي گڏجاڻي کي بار بار ملتوي ٿا ڪرائن ته جيئن ناجائز کڻت ڪجهه ڏينهن وڌيڪ هلندي رهي. انهيءَ کي چوري چئجي يا سينه زوري؟ اچو ته انهيءَ ڳالهه جو تفصيلي جائزو وٺون.

ربيع جي مند آڪٽوبر مهيني کان شروع ٿئي ٿي ۽ مارچ تائين هلي ٿي، جنهن ۾ ربيع جي مند جو مکيه فصل ڪڻڪ پوکيو وڃي ٿو. ربيع جي مند شروع ٿيڻ کان اڳ ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي ميٽنگ ٿيندي آهي، جنهن ۾ ارسا جا پنج ئي ميمبر، آبپاشي ۽ زراعت کاتن جا صوبائي سيڪريٽري، وفاقي چيف انجيئرنگ ايڊوائزري ۽ واپڊا جا پاڻي ۽ بجلي وارا ميمبر گڏ ٿيندا آهن. انهيءَ گڏجاڻي ۾ پاڻي اچڻ جو ڪاٿو لڳائي صوبن ۾ انهيءَ جي ورهاست ۽ ڊيم هلائڻ جو طريقو طئي ڪيو ويندو آهي. پاڻي اچڻ جي ڪاٿي ۾ ٻه شيون هونديون آهن، هڪڙو 30 سيپٽمبر تي ڊيمن ۾ بچيل پاڻي ۽ ٻيو ربيع ۾ برساتن جو ايندڙ پاڻي-بچيل پاڻي جي صحيح خبر هجي ٿي، پر درياهن ۾ ڇهن مهينن ۾ گهڻو پاڻي ايندو، تنهن جو هلندڙ وهڪرن جي ماضي ۾ ڀيٽ ۽ ٻين ڪجهه ڳالهين جو تجزيو ڪرڻ کان پوءِ ڪاٿو لڳايو ويندو آهي. ڪل پاڻي جو ڪاٿو لڳائڻ کانپوءِ درياهن ۾ ٿيندڙ زيان ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وڃڻ وارو انگ ڪٽي باقي صوبن ۾ ورهايو ويندو آهي، پوءِ ٺاهه ۾ ڏنل حصي سان ڀيٽ ڪري کوٽ جو سيڪڙو ڪڍيو ويندو آهي. هن سال ربيع شروع ٿيڻ وقت تربيلا ڊيم ۾ بچيل پاڻي هيو 3.8 بلين ايڪڙ فوٽ ۽ منگلا ڊيم ۾ 3.5 ملين ايڪڙ فوٽ. ڊيمن ۾ ڪل بچيل پاڻي هيو 7.3 ملين ايڪڙ فوٽ. ڪاٿو لڳايو ويو ته ربيع جي ڇهن مهينن ۾ سنڌو درياهه ۾ پاڻي ايندو 8.3 ايم اي ايف. ڪابل درياهه ۾ 4 ايم اي ايف، جهلم درياهه ۾ 4.9 ۽ چناب درياهه ۾ 3.8 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ اڀرندي درياهن مان ايندو 0.2 ايم اي ايف. يعني سڀني درياهن ۾ پاڻي وهي ايندو 21 ملين ايڪڙ فوٽ. ڊيمن ۾ بچيل پاڻي ۽ درياهن ۾ وهي ايندڙ پاڻي کي جوڙ ڪريون ٿا ته ربيع لاءِ ڪل پاڻي ٿيو 28.3 ملين ايڪڙ فوٽ. درياهن ۾ پاڻي زيان جو ڪاٿو لڳايو ويو 2.5 ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ ويندو 0.2 ايم اي ايف. يعني واهن ۾ درياهن لاءِ بچيو 25.6 ملين ايڪڙ فوٽ. سرحد ۽ بلوچستان کي ٺاهه جو فل پاڻي ڏنو وڃي ٿو. ربيع ۾ بلوچستان جو حصو ٿئي ٿو 1.02 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ سرحد جو ٿئي ٿو 0.7 ملين ايڪڙ فوٽ. انهن کي فل پاڻي ڏيڻ کانپوءِ باقي سنڌ ۽ پنجاب ۾ ورهاست لاءِ بچيو 23.9 ملين ايڪڙ فوٽ. اهو تاريخي فارمولا مطابق (جيڪو ٽه سطحي فارمولي جو پهريون حصو ٿئي ٿو) سنڌ ۽ پنجاب ۾ ورهايو ته سنڌ جو حصو ٿيو اٽڪل 10 ۽ پنجاب جو اٽڪل 14 ملين ايڪڙ فوٽ. سنڌ وارا رڳو سنڌو درياهه تان پاڻي کڻڻ ٿا، جڏهن ته پنجاب وارا سنڌو، جهلم ۽ چناب ٽنهي درياهن مان پاڻي کڻڻ ٿا. سنڌو مان پاڻي نه رڳو سنڌو تي ٺهيل بيراجن لاءِ بلڪه معاون درياهن جي هيٺين ايراضين لاءِ به کنيو وڃي ٿو. ارسا وارن فيصلو ڪيو ته پنجاب وارا سنڌو تان ڪل پاڻي کڻندا 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ سنڌو تي باقي پاڻي سرحد، بلوچستان ۽ سنڌ وارن لاءِ هوندو.

سنڌ آبپاشي واري کاتي کي خبر آهي ته پنجاب وارا وڌ ۾ وڌ پاڻي سنڌو مان کڻڻ جي ڪوشش ڪندا آهن، تنهن ڪري هنن پنجاب جي سنڌو درياهه مان کڻت تي نظر رکي. ربيع آڪٽوبر جي پهرين تاريخ تي شروع ٿئي ٿي ۽ ڇهه مهينا هلي ٿي. سنڌ آبپاشي کاتي ڏٺو ته پنجاب وارا سنڌو مان تڪڙي کڻت پيا ڪن، جو نومبر جي مهيني ۾ اٽڪل 75 سيڪڙو پاڻي کڻي ويا. انهيءَ تي هنن ارسا جي چيئرمين کي خط لکيو، جنهن ۾ چيو ويو ته پنجاب وارا 10 نومبر تائين سنڌو درياهه مان 1.88 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کڻي ويا آهن، انهن جو سنڌو تي حصو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ سڄي ربيع لاءِ آهي. انهيءَ حساب سان هنن جو سنڌو تي بچيل پاڻي رڳو 0.38 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. انهيءَ رفتار سان هنن جو حصو سنڌو تي ڏهن ڏينهن ۾ ختم ٿي ويندو. انهيءَ لاءِ هنن ارسا کي 17 نومبر تي عرض ڪيو ته پنجاب جي سنڌو مان چشما-جهلم لنڪ ۽ تونسا پنجند لنڪ ذريعي کڻت بند ڪئي وڃي. وري 18 نومبر تي ٻيو خط لکيو ويو، تنهن کانپوءِ هن 7 ڊسمبر تي ٽيون خط لکي ٻڌايو ته پنجاب وارا 30 نومبر تائين سنڌو مان 2.523 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کڻي چڪا آهن، جڏهن ته انهن جو بچيل پاڻي 0.07 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، تنهن ڪري ورهاست ائين ڪئي وڃي جو سنڌ کي پاڻي جي وقتائتي فراهمي تي اثر نه پوي. ارسا وارن پنجاب کي سنڌو مان کڻت بند ڪرڻ لاءِ چيو، تنهن تي عمل ڪرڻ بدران پنجاب وارن هڪڙي پاسي گوڙ شروع ڪيو ته پنجاب سڄي ملڪ کي ڪڻڪ ڏئي ٿو، تنهن ڪري سنڌو مان کڻت بند ڪرڻ سان ملڪ ۾ ڪڻڪ جي کوٽ پيدا ٿي ويندي، ٻئي پاسي ارسا تي زور وجهرائي صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي 11 ڊسمبر تي رکرائي ته جيئن تيستائين سنڌو مان کڻت هلندي هلي. وري 11 ڊسمبر جي گڏجاڻي ملتوي ڪرايائون ۽ اها 15 ڊسمبر تي رکرايائون. پوءِ انهيءَ تي به ڪو نه بيٺا ۽ اها 17 ڊسمبر تي رکرائي وئي. پاڻ رکرائي پاڻي ملتوي ڪرائڻ جو مطلب اهو آهي ته جيئن کڻت هلندي هلي. سنڌو درياهه تي مٿي بيراج آهي، جتان پنجاب وارا پاڻي کڻن ٿا، پهريون جناح بيراج جتان هو ٿل ڪئنال مان هينئر به پنج هزار ڪيوسڪ کڻن ٿا. ٻيو چشما بيراج آهي، جتان چشما-جهلم ته بند ڪري ڇڏيو اٿن، پر چشما رائٽ بينڪ ڪينال ۾ پاڻي کڻن ٿا، جنهن ۾ سرحد جو به حصو آهي. ٽيون تونسا بيراج آهي، جتان مظفر ڳڙهه ۽ ڊيرا غازي خان ڪينال ته بند ڪري ڇڏيا آهن، پر تونسا–پنجند لنڪ ڪئنال مان اٽڪل 2700 ڪيوسڪ پاڻي کڻن ٿا، يعني ڪل اٽڪل 8 کان 9 هزار ڪيوسڪ پاڻي انڊس درياهه مان کڻن ٿا، جڏهن ته پنجاب جو حصو سنڌوءَ وٽان ڏهه ڏينهن اڳ ختم ٿي چڪو آهي. انهيءَ وڌيڪ کڻت سبب سنڌو تي سنڌ، سرحد ۽ بلوچستان جو پاڻي گهٽجي ويندو، پر سرحد ۽ بلوچستان کي فل پاڻي ڏيڻو آهي، تنهن ڪري رڳو سنڌ صوبي جو پاڻي گهٽبو.

مٿين ڳالهين جو سبب بدانتظامي آهي، جڏهن هنن کي ربيع جي ڇهن مهينن لاءِ پاڻي مليل هو ته اهو پاڻي رڳو ٻن مهينن ۾ ڇو کپايائون؟ وري پنهنجي غلطي مڃڻ بدران هيلا بهانا ۽ دير واريون اٽڪلون ڪري ارسا جي رکيل صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي پاڻ ٿا ملتوي ڪرائن ته جيئن کڻت هلندي رهي. ياد رهي ته چشما بيراج جو ڪنٽرول واپڊا وارن وٽ آهي، جڏهن ته جناح ۽ تونسا بيراجن جو ڪنٽرول پنجاب آبپاشي کاتي وٽ آهي. واپڊا وارن ته چشما-جهلم لنڪ بند ڪري ڇڏيو، پر جيڪي بيراج پنجاب جي ڪنٽرول ۾ آهن، اتان کڻت جاري آهي. معنيٰ ته اهي ارسا جو چيو نٿا مڃين.

اڃا ارسا جو اجلاس ٿيو ئي ناهي ته پنجاب جي آبپاشي واري وزير جنهن جو تعلق پيپلز پارٽي سان آهي چيو آهي ته ٽه رخي پاڻي جي ورهاست صحيح آهي ۽ جيڪڏهن ٺاهه تي عمل ٿيو ته هو انهيءَ خلاف فيصلي لاءِ گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ ويندو. واهه راجا صاحب واهه! توهان کي خبر آهي ته انهيءَ جو مطلب ڇا آهي؟ ته جيڪڏهن معاهدي تي عمل ٿيو ته اهو غلط فيصلو هوندو ۽ انصاف لاءِ گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ ويندا. يعني آئين ۽ قانون تي عمل ٿيو ته اوهان عدالت ۾ ويندئو. وفاقي قانون واري وزارت اڳي ئي فيصلو ڏئي چڪي آهي ته ٺاهه کان ٻاهر ورهاست ڪرڻ غلط آهي، پوءِ توهان ڪهڙي انصاف جي ڳالهه ٿا ڪريو.

17 ڊسمبر تي صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس نيٺ ٿيو، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته پنجاب جا اهي ڪينال جيڪي ڪنهن ٻئي هنڌان پاڻي نٿا کڻي سگهن، اهي سنڌو درياهه مان پاڻي کڻندا. موٽ ۾ پنجاب منگلا زون مان پنجند تي سنڌ-بلوچستان کي اوترو پاڻي فراهم ڪندو ۽ عبوري عمل 31 جنوري تائين هلندو. وري چون ٿا ته عبوري بندوبست قومي مفاد ۾ ڪيو ويو آهي. اهو به چيو ويو آهي ته پنجاب کي ٿل ڪئنال ۽ تونسا-پنجند ڪينال وهائڻ جي اجازت ملي آهي. نقشي مان خبر پوي ٿي ته ٿل ڪينال ته رڳو سنڌو تان پاڻي کڻي سگهي ٿو، پر پنجاب ته تونسا-پنجند لنڪ بدران معاون درياهن تان به پاڻي کڻي ٿو سگهي ۽ انهيءَ جو تازو ثبوت اهو آهي ته سنڌ ۽ بلوچستان جو واڌو کنيل پاڻي منگلا زون مان پنجند تي ڏنو ويندو، جڏهن پوءِ پنجند تي پاڻي پهچائي سگهن ٿا ته اهو هينئر ڇو نٿو پهچايو وڃي ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڇو نٿو بند ڪيو وڃي؟

هڪڙي پاسي سرحد ۽ بلوچستان کي فل پاڻي ڏنو ٿو وڃي، ٻئي پاسي ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران ٽه رخي فارمولي مطابق ڪئي ٿي وڃي. ٽئين پاسي سنڌو مان پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي کنيو ٿو وڃي. چوٿين پاسي صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي هر هر ملتوي ڪرائي ٿي وڃي، پنجين پاسي گڏيل مفادن جي ڪائونسل ۾ وڃڻ جي ڌمڪي ڏني ٿي وڃي، ڇهين پاسي قومي مفاد ۾ تونسا-پنجند لنڪ ذريعي پنجند کي پاڻي ڏنو ٿو وڃي. مٿيون سڀئي ڳالهيون قومي مفاد ۾ آهن، يا ڏاڍن جي ڏاڍائي آهي؟ سنڌ وارا پاڻ فيصلو ڪن، وڌيڪ ڇا چوان!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب پاران سنڌو تان وڌيڪ پاڻي کڻڻ جي حقيقت!




سومر 4 جنوري 2010ع



پنجاب پنهنجي حصي جو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي جيڪو ربيع جي ڇهن مهينن لاءِ ۽ سنڌو درياهه تان کڻڻو هو، سو 7 ڊسمبر 2009ع تي پورو ڪرڻ کانپوءِ به سنڌو تان پاڻي کڻندو رهيو. سنڌ جي اعتراض کانپوءِ ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي ٻه دفعا ملتوي ٿيڻ کانپوءِ نيٺ 17 ڊسمبر تي ٿي، جنهن ۾ هيٺان فيصلا ڪيا ويا.

(1) پنجند جي واهن لاءِ ڏهين جنوري تائين سنڌو مان تونسا پنجند وسيلي 0.14 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويندو.

(2) سنڌو تان پاڻي کڻندڙ پنجاب جي واهن ۾ 0.423 ملين ايڪڙ فوٽ ڏنو ويندو. سنڌو مان اهو وڌيڪ کنيل پاڻي سنڌ ۽ بلوچستان کي پنجند کان هيٺ موٽائي ڏنو ويندو.

(3) اهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته رسول، قادر آباد، بلوڪي ۽ سليمانڪي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ ۾ ڪيترو زيان ٿئي ٿو، سنڌ جي مشوري سان ”نظام ۾ زيان“ کي ورجايو ويندو.

(4) اهو عارضي بندوبست 31 جنوري سال 2010ع تائين هلندو، تنهن کانپوءِ پهرين فيبروري 2010ع تي صورتحال ورجائي ويندي ۽ صوبائي حصا ٻيهر ايڊجسٽ ڪيا ويندا ته جيئن انصاف واري ورڇ ڪري سگهجي.

سنڌ جي آبپاشي کاتي پنهنجي هڪ پڌرائي ۾ چيو آهي ته جيڪڏهن سنڌ بروقت ارسا کي آگاهه نه ڪري ها ته پنجاب وارا سنڌو تان پنهنجي حصي کان 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ پاڻي کڻي وڃن ها، جڏهن ته هينئر رڳو 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ کڻندا ۽ اهو به هو موٽائي ڏيندا. صلاحڪاري ڪاميٽي جي ان فيصلي سان نه سنڌ جو حصو گهٽيو آهي، نه اسان کي ڪو نقصان ٿيو آهي. ارسا جي ڊسمبر واري فيصلي ڪري چشما-جهلم لنڪ بند آهي. تونسا-پنجند لنڪ ۾ صرف 4123 ڪيوسڪ پاڻي هلي پيو، جيڪو پڻ 11 جنوري تي بند ڪيو ويندو. چشما رائٽ بينڪ ڪينال ۾ 3800 ڪيوسڪ پاڻي هلي پيو، جنهن ۾ صوبي سرحد جو به حصو آهي، مظفر ڳڙهه ۽ ڊيرا غازي خان ڪينال بند آهن. مٿين پڌرائين ۾ ڳالهيون ته ٺيڪ ڪيون ويون آهن، پر پوءِ به هيٺان سوال اڀرن ٿا.

(1) پنجاب سنڌو تان پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي ڇو کنيو؟

(2) پنجاب تي ڇا ايڪشن کنيو ويو؟

(3) ارسا جي 17 ڊسمبر واري گڏجاڻي ۾ پنجاب جا سنڌو مان وڌيڪ پاڻي کڻندڙ سڀئي واهه ڇو نه بند ڪرايا ويا؟

(4) جيڪڏهن درياهن جا وهڪرا ڪاٿي کان گهٽ آيا ته پوءِ سنڌ جو ڇا ٿيندو؟ اچو ته مٿين سوالن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪريون.

سوال پهريون: پنجاب سنڌو تان پنهنجي حصي کان وڌيڪ پاڻي ڇو کنيو؟

ربيع جي مند شروع ٿيڻ کان اڳ ارسا جي گڏجاڻي ۾ ڊيمن ۾ بچيل پاڻي ۽ ربيع ۾ وهي ايندڙ پاڻيءَ جو ڪاٿو لڳائڻ کانپوءِ هر ڪنهن صوبي جو حصو مقرر ڪيو ويو، جيڪا ورهاست صحيح نه هئي، پر ڪئي وئي. انهيءَ ۾ پنجاب کي 13.8 ملين ايڪڙ فوٽ ڏنو ويو، جنهن مان 8.2 ملين ايڪڙ فوٽ رسول، قادر آباد، بلوڪي ۽ سليمانڪي کان مٿين ايراضين لاءِ ۽ 5.6 ملين ايڪڙ فوٽ هيٺين ايراضين لاءِ رکيو ويو. انهيءَ 5.6 ملين ايڪڙ فوٽ مان 2.6 سنڌو تي ۽ باقي 3 ملين ايڪڙ فوٽ منگلا، چناب ۽ جهلم تي رکيو ويو، پر پنجاب وارن جو چوڻ آهي ته اها 3 ملين ايڪڙ فوٽ به سنڌو تي رکيل آهي، جيڪا ڳالهه صحيح ناهي ۽ اها ارسا به نه مڃي. جيڪڏهن ائين هو ته جڏهن ربيع شروع ٿيڻ کان اڳ صلاحڪاري ڪاميٽي انهن جو سنڌو تي حصو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ رکيو ويو هو ته هنن ان تي ڇو اعتراض نه ڪيو؟ انهيءَ جو مکيه سبب هي آهي ته پنجاب وارا منگلا ڊيم کي مڪمل طور پنهنجو سمجهن ٿا ۽ انهيءَ کي Reserve رکي سنڌ مان وڌ کان وڌ پاڻي کڻڻ جي ڪوشش ڪن ٿا. هن دفعي به هنن ڪوشش ڪئي، پر سنڌ جي بروقت سجاڳي تي ڳالهه ظاهر ٿي پئي. اهو هنن اڻڄاڻائي ۾ نه ڪيو هو، بلڪه ڄاڻي واڻي ڪيو هو.

سوال ٻيو: پنجاب تي ڇا ايڪشن ٿيو؟

ڪو خاص ايڪشن نه ٿيو، رڳو هنن جي سنڌو تان کڻت ڪنٽرول ڪئي وئي ۽ ارسا وارن لکت ۾ پنجاب کي هيٺين ريت ننديو:

Irsa attributes the whole situation as gross mismanagement on the part of Punjab. Dispite timely caution given to PID Punjab, they did not pay any attention and purposely delayed the issue. Irsa reiterates that damage to crop stands the responsibility of PID Punjab alone.

ترجمو: ارسا سڄي صورتحال کي پنجاب جي خراب ڪارڪردگي سجهي ٿي. پنجاب کي وقت تي خبردار ڪرڻ کانپوءِ به هنن ان ڳالهه تي ڪو ڌيان نه ڏنو ۽ ڄاڻي واڻي معاملي کي اينگهايائون. ارسا اهو وري دهرائي ٿي ته فصلن جي ٿيندڙ نقصان جي ذميواري اڪيلي سر پنجاب تي آهي.

سوال ٽيون: پنجاب جا سنڌو مان وهندڙ واهه ڇو نه بند ڪيا ويا؟

ٿيڻ ته ائين کپندو هو ته سنڌو مان پنهنجي حصي جو پاڻي اڳواٽ ئي کڻڻ کانپوءِ پنجاب جا سنڌو مان پاڻي کڻندڙ سڀئي واهه بند ڪرڻ کپندا هئا. پر هنن جي ڏاڍائي کانپوءِ اهو ته ڏسڻو هو ته جڏهن انهن واهن کي پاڻي ڏيڻ جو ڪو ٻيو رستو ڪو نه هو ته پوءِ ڇا ڪجي؟ رڳو ٻه آپشن هئا، پوکيل فصلن کي سڪائجي يا انهن کي گهٽ ۾ گهٽ گهربل پاڻي ڏنو وڃي. ڪو به سياڻو ماڻهو پهرين آپشن تي راضي نه ٿيندو. تنهن ڪري ٻيو آپشن اختيار ڪيو ويو، انهيءَ شرط سان ته سنڌ ۽ بلوچستان کي اهو واڌو کنيل پاڻي پنجند کان هيٺ ڏنو ويندو. اها هڪ لاچاري واري صورتحال هئي. ڏاڍو ڪيتري به ڏاڍائي ڪري پر هيڻي ماڻهو کي به نيٺ جاڳڻو آهي.

سوال چوٿون: جيڪڏهن درياهن جا وهڪرا ڪاٿي کان گهٽ آيا ته پوءِ سنڌو جو ڇا ٿيندو؟

مان گذريل مضمون ۾ ٻڌائي چڪو آهيان ته ربيع جي پاڻي جي هجڻ جا ٻه جز ٿين ٿا. هڪڙو ڊيمن ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي ۽ ٻيو درياهن ۾ وهي ايندڙ پاڻي. هن سال ڊيمن ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي هو اٽڪل 7 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ وهي ايندڙ پاڻيءَ جو ڪاٿو لڳايو ويو اٽڪل 21 ملين ايڪڙ فوٽ. وهي ايندڙ پاڻي جي صورتحال هن ريت ٿي سگهي ٿي. پهرين ڪاٿي کان وڌيڪ پاڻي اچي، ٻيو ڪاٿي جيترو پاڻي اچي، ٽيون ڪاٿي کان گهٽ پاڻي اچي. جيڪڏهن ڪاٿي کان وڌيڪ پاڻي درياهن ۾ وهي اچي ٿو ته پنجاب وارن جيڪا ڏاڍائي ڪئي آهي، اها ڍڪجي ويندي. سنڌوءَ ۾ وڌيڪ پاڻي اچڻ تي پنجاب جو حصو به سنڌو تي وڌي ويندو ۽ هنن کي پنجند کان هيٺ پاڻي ڏيڻو پوندو. جيڪڏهن ڪاٿي جيترو پاڻي ٿو اچي ته پنجاب وارن کي پنجند کان هيٺ سنڌ ۽ بلوچستان لاءِ پاڻي ڏيڻو پوندو. معاون درياءَ جو پنجند کان هيٺ پاڻي ڏيڻ تمام ڏکيو آهي. خاص طرح ربيع ۾، جو درياهه جي سڪل ٽڪرن مان پاڻي لنگهڻ ۾ پاڻي جو تمام گهڻو ذيان ٿئي ٿو ۽ پاڻي پهچڻ ۾ به وڌيڪ وقت لڳي ٿو. وري جيڪڏهن ڪاٿي کان گهٽ پاڻي اچي ٿو ته سنڌو تي پنجاب وارن جو حصو گهٽجي ويندو ۽ کنيل وڌيڪ پاڻي کان وڌيڪ پاڻي معاون درياهن کان پنجند کان هيٺ ڏيڻو پوندو، جيڪو وڌيڪ ڏکيو ٿيندو.

پاڪستان اڳي ئي بحرانن جي ور چڙهيل آهي ۽ اسان هڪ وڌيڪ بحران کي منهن نٿا ڏئي سگهون. اسان جي حالت انهيءَ ٻهراڙي واري ماڻهو وانگر آهي، جيڪو الله پاڪ جو رحم ۽ فضل گهري ٿو. اچو ته اسان به انهيءَ رحيم ۽ ڪريم هستيءَ کان دعا گهرون ته درياهن جا وهڪرا وڌن. آمين!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ٿر جي ڪوئلي جي قرباني ڏيڻ سان ئي ڌرتي بچي سگهندي؟




ڇنڇر 9 جنوري 2010ع



. بنگلا ديش ۾ هڪ تباهه ڪندڙ سامونڊي طوفان اچڻ سبب اتي سال 1991ع ۾ لک ماڻهو اجل جو شڪار ٿي ويا.

1992ع جي سيپٽمبر مهيني ۾ پاڪستان جي ماٿرين ۾ زبردست مينهن پوڻ ۾ جي ڪري درياهه اٿلي پيا ۽ درياهن ۾ ڪل وهڪرو اٽڪل 22 لک ڪيوسڪ ٿي ويو. ياد رهي ته سانوڻي جا مينهن گهڻو ڪري جولاءِ ۽ آگسٽ مهينن ۾ پوندا آهن ۽ گڊو بيراج 12 ڪيوسڪ جي ٻوڏ لاءِ ڊيزائين ٿيل آهي ۽ سکر بيراج جا 10 گيٽ بند ٿيڻ کانپوءِ ٻوڏ پاس ڪرڻ جي گنجائش 9 لک ڪيوسڪ آهي. بچاءُ انهيءَ ڪري ٿيو جو درياهن جا چوٽي وارا وهڪرا اڳتي پوئتي ٿيڻ ڪري گڏجي نه سگهيا، جنهن ڪري بيراج تي رڳو ڏهه لک 86 هزار ڪيوسڪ پاڻي پهتو.

. سال 1998ع ۾ بنگلاديش 67 سيڪڙو ٻوڏ اچڻ ڪري ٻڏي ويو ۽ ٻن ڪروڙن کان مٿي ماڻهن جي لڏ پلاڻ ٿي.

. سال 1999ع ۾ سنڌ جي سامونڊي پٽي ۾ سائيڪلون A-2 آيو، جنهن ڪري ٺٽي ۽ بدين ضلعن ۾ وڏي تباهي ٿي.

. سال 1999ع کان 2001 ع تائين پاڪستان ۾ سوڪهڙي سبب ڏڪار واري صروتحال رهي.

. سال 2001ع جي جولائي مهيني ۾ اسلام آباد ۾ طوفاني بارش پئي، جنهن جو انگ ڏهن ڪلاڪن ۾ 621 ملي ميٽر يا 24 انچ هو. جنهن اسلام آباد کي ذري گهٽ مفلوج ڪري چڏيو.

. سال 2004ع جي جون جولائي ۾ ڏکڻ ايشيا ۾ زبردست برساتن ۽ درياهه اُٿلڻ ڪري تباهه ڪن ٻوڏ آئي، جنهن ڪري بنگلادش جو ٻه ڀاڱي ٽي حصو پاڻي هيٺ اچي ويو. اٽڪل 3 ڪروڙ ماڻهو بي گهر ٿيا ۽ لکن جي تعداد ۾ ماڻهن کي بک ۽ بيماري جو منهن ڏسڻو پيو. وري ساڳي سال سيپٽمبر مهيني ۾ 5 ڏينهن سامونڊي مينهن پيو، جنهن پنجاهه سالن جو ريڪارڊ ٽوڙي ڇڏيو. ساڳي سال ۾ ٻه دفعا سانوڻيءَ جون برساتون بنگلاديش ۾ ڪو ورلي ٿين ٿيون.

. سال 2006ع جي سيپٽمبر مهيني ۾ حيدرآباد شهر ۾ زبردست مينهن پيا. 18 ڪلاڪ بنا وقفي واري برسات ۾ 180 ملي ميٽر يعني 7 انچ مينهن ريڪار ٿيو. جنهن حيدرآباد جي سهڻي ۽ هوادار شهر کي ٻوڙي ڇڏيو ۽ پاڻي ڪڍڻ ۾ 15 ڏينهن لڳا.

هي سڀ ڇو ٿو ٿئي؟ چون ٿا ته هي سڀ ڌرتي جي ڳولي جي گرم ٿيڻ ۽ موسمن ۾ ڦير گهير جي نتيجي ۾ ٿئي ٿو. پر ڌرتي جو گولو ڇو ٿو گرم ٿئي؟ جڏهن ڪروڙها سالن کان اهو نه پيو ٿئي ته پوءِ هينئر ڇا ٿيو آهي، يا ڇا ڪيو ويو آهي، جو هي گرم پيو ٿئي؟ اچو ته ڪجهه ڄاڻ وٺون.

اڄوڪو دور سائنسي دور آهي. نيون نيون ايجادون پيون ٿين، کوجنائون ڪري پراڻيون ٿيوريز غلط ثابت ڪري نيون ٿيوريز ڏنيون ٿيون وڃن. حالتن جو جائزو ۽ معائنو ڪري نيون ۽ دليلن واريون وضاحتون ڏنيون ٿيون وڃن، جيڪي عقل ۽ دانش تي فٽ ٿين ٿيون. سائنسدانن ڏٺو اُتر ۽ ڏکڻ قطب ۾ برف پئي رجي، گليشئرن جي ايراضي پئي گهٽجي، موسمون پيون ڦرن، ٻوڏون پيون اچن، سوڪهڙي سبب ڏڪار پيا اچن. اڻ مندائتا ۽ تکا تيز مينهن پيا پون، شديد طوفان ۽ سونامي پيا اچن، سمنڊ جي ليول پئي چڙهي. مطلب ته سڄي وايومنڊل ۾ تبديلي پئي اچي، ضرور انهيءَ جو ڪو ڪارڻ هوندو. سال 1988ع ۾ گڏيل قومن جي ٻن ادارن، جن جو موسم ۽ ماحوليات سان واسطو هو. انهيءَ ڏس ۾ ڪجهه ڪرڻ جو سوچيو. انهيءَ مان هڪڙو ادارو آهي عالمي موسمي ادارو ياWMO ۽ ٻيو آهي گڏيل قومن جو ماحولياتي ادارو يعني UNEP. انهن دنيا جي سرڪاري ۽ غير سرڪاري سائنسدانن جو هڪ پينل جوڙيو، جنهن کي بين السرڪاري موسمي تبديليءَ جو پينل چيو ويو. ان کي مختصر ڪري يعني مخفف ۾IPCC چيو وڃي ٿو. انهيءَ پينل کي ٽي مول متا ڏنا ويا، جيڪي هن ريت آهن.

(1) موسمي ڦير گهير جو سائنسي بنيادن تي جائزو وٺڻ.

(2) موسمي ڦير گهير جي اثرن جو جائزو وٺڻ.

(3) انهن اثرن جي تدراڪ ڪرڻ جي حڪمت عملي جوڙڻ.

اهو پينل پاڻ ريسرچ نٿو ڪري، پر دنيا ۾ ٿيندڙ ريسرچ جي چپيل مواد جو جائزو وٺي رپورٽ جوڙي ٿو. انهيءَ پينل هن وقت چار رپورٽون ٺاهيون آهن، جيڪي سال 1990ع، 1996ع، 2001ع، ۽ 2007ع ۾ پڌريون ڪيون ويون. پينل جي سائنسدانن ثابت ڪيو آهي ته موسمن ۾ غير معمولي ڦير گهير ۽ ٻيا اثر ڌرتي جي گولي جو گرمي پد وڌڻ سبب آهن. اهو گرمي پد قدرتي طرح نه، بلڪه هٿرادو ٿيندڙ اثرن ڪري پيو وڌي ۽ اهو صنعتي انقلاب جي سرگرمين جي نتيجي ۾ آهي. فيڪٽرين، ڪارخانن، بجلي گهرن ۽ موٽرڪارن ۽ ٻين گاڏين کي هلائڻ لاءِ ٻارڻ استعمال ٿئي ٿو، جنهن ۾ پيٽرول، ڊيزل، ڪوئلو، گئس ۽ ڪاٺيون وغيره استعمال ڪيا ٿا وڃن. انهن جي ٻرڻ ڪري ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ، نائٽرس ڊاءِ آڪسائيڊ، ميٿين ۽ ٻيون گيسون پيدا ٿين ٿيون. اهي گيسون ڌرتي جي چوڌاري هڪ گول چڪرو ٺاهين ٿيون، جيڪي سج جي ڌرتي کان موٽندڙ شعائن کي روڪين ٿيون ۽ انهيءَ ڪري ڌرتي جو گرمي پد وڌي ٿو. انهن گيسن کي گرين هائوس گيسون (GHG) چون ٿا. گرين هائوس انهيءَ شيشي جي ٺاهيل سائي ڀاڄي جي گهر کي چون ٿا، جنهن ۾ سياري جي مند ۾ به اونهاري واريون ڀاڄيون پيدا ڪبيون آهن. انهيءَ ۾ شيشن کي رنگ ڏئي روشني اندر اماڻي وڃي ٿي، جيڪا ٻاهر موٽ نٿي کائي ۽ شيشي جي گهر جو گرمي پد وڌائي ٿي. ساڳي نموني ۾ مٿيون گيسون گرين هائوس جي شيشي جو ڪم ڪن ٿيون ۽ سج جون شعائون موٽڻ بدران ڪجهه رڪجي وڃن ٿيون ۽ ائين ڌرتي جو گرمي پد وڌي ٿو. گرمي پد وڌڻ ڪري ڪٿي برف ۽ گليشيئر رجن ٿا، هوا ۾ بخارات وڌن ٿا، هوائن تي اثر پوي ٿو، مينهن تي اثر پوي ٿو وغيره وغيره.

IPCC جو چوڻ آهي ته، جنهن نموني هينئر گرين هائوس گيسون پيدا ٿين ٿيون ته مختلف هنڌن تي ڌرتي جو گرمي پد هن صدي جي پڇاڙي تائين 0.6 کان 6.4 ڊگري سينٽي گريڊ وڌي سگهي ٿو. گذريل صدي ۾ هي واڌ 0.74 ڊگري سينٽي گريڊ هئي. هنن جو چوڻ آهي ته 5 ڊگري جي واڌ تمام گهڻي آهي ۽ دنيا وارا انهيءَ کان مٿي برداشت نه ڪري سگهندا، ڇو جو انهيءَ کان مٿي موسمن ۾ ايتري ڦير گهير ايندي، جو انسان سهي نه سگهندا.

پوءِ ڀلا ڇا ڪجي؟

ظاهر آهي ته انهن سببن جو تدارڪ ڪجي، جن ڪري گرين هائوس گيسون پيدا ٿين ٿيون. بجلي وارين شين جهڙوڪ ايئرڪنڊيشنر، فرج، ٽي وي اسان کي تمام گهڻيون سهولتون ڏنيون آهن، ٻئي پاسي هوائي جهازن، ٽرڪن، سامونڊي جهازن ماڻهن ۽ مال جي چرپر تمام آسان ڪري ڇڏي آهي، پر انهن سڀني سرگرمين ۾ گرين هائوس گيسون، جن ۾ مک ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ آهي پيدا ٿين ٿيون. پوءِ يا ته اسان انهن جو استعمال نه ڪريون يا اهڙا ذريعا استعمال ڪريون، جن ۾ گرين هائوس گيسون پيدا نه ٿين يا گهٽ پيدا ٿين. اسان جو طرزِ زندگي (Life Style) اهڙو ٿي ويو آهي ۽ اسان سهولتن جا ايترا عادي ٿي ويا آهيون، جو انهن جو ڇڏڻ ڏکيو آهي. مثال طور

ڇا اسان ڪارون ۽ هوائي جهاز ڇڏي وري اٺن ۽ گهوڙن تي چڙهي سگهون ٿا؟ ڇا گهڻ ماڙ بلڊنگن ۾ رهندڙ لفٽ، ايئرڪنڊيشن ۽ فرج کانسواءِ رهي سگهون ٿا؟ منهنجي خيال ۾ اهو ممڪن ناهي. پوءِ ٻيو حل اهو آهي ته گرين هائوس گيس جو اخراج (Emission) گهٽايون. يعني توانائي پيدا ڪرڻ جا اهڙا ذريعا ايجاد ڪيون، جن جي استعمال سان پيٽرول، ڪوئلي ۽ گئس جي ڀيٽ ۾ گهٽ ڪاربان ڊاءِ آگسائيڊ خارج ٿئي. اهي پن بجلي، هوا ۽ سج ذريعي جيو ٿرمل، نيوڪليئر ۽ ٻين متبادل ذريعن مان پيدا ڪجي. پر انهن تي سواءِ پن بجلي جي تمام گهڻو خرچ اچي ٿو. معنيٰ ائين ڪرڻ سان مهانگائي وڌندي. وري اهو چئي ته ترقي ڪندڙ ملڪ ڇا ڪن؟ گرين هائوس گيس جا ذميوار ته ترقي يافته ملڪ آهن، جيئن آمريڪا، يورپ وغيره، پر اثر انهن ملڪن تي به پوي ٿو، جيڪي اهي گيسون وڌائڻ ۾ شامل ناهن ۽ هنن کي ترقي به ڪرڻي آهي. جيڪڏهن رواجي ٻارڻ يعني پيٽرول، ڪوئلي ۽ گئس جي استعمال کي بند ڪبو يا گهٽائبو ۽ انهيءَ بدران متبادل ذريعا استعمال ڪجن ته انهن جو خرچ ڪير ڀري؟ ترقي ڪندڙ ملڪن ۾ ته اها طاقت ناهي اهو خرچ ڀري سگهن، پر ڪجهه ڪرڻو ته پوندو.

مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي گڏيل قومن جي مدد سان 1997ع ۾ جاپان ۾ ڪيترن ملڪن جي گڏجاڻي ٿي ۽ هڪ فيصلو ڪيو ويو ته سال 2012ع تائين هرڪو ملڪ گرين هائوس گيس جو اخراج 1990ع واري ليول کان 5 سيڪڙو گهٽائيندو. انهيءَ فيصلي کي Kyoto protocol نالو ڏنو ويو. سال 2001ع ۾ انهيءَ فيصلي تي 40 ملڪن صحيح ڪئي، پر دنيا جي ٻئي نمبر وڌ ۾ وڌ GHG اخراج ڪندڙ ملڪ يعني آمريڪا انهيءَ تي صحيح نه ڪئي. جاپان جتي اها ڪانفرنس ٿي، تنهن 5 سيڪڙو گهٽائڻ بدران انهيءَ گيس جو اخراج وڌايو. برطانيا، جرمني ۽ فرانس ڪافي ڪوشش ڪئي ته گيسون گهٽايون، پر وري به گهربل 5 سيڪڙو گهٽائي نه سگهيا.

جيتوڻيڪ Kyoto protocol تي عمل نه ٿيو، پر پوءِ به سڀني ملڪن کي انهيءَ بابت ڳڻتي رهي. جيڪڏهن دنيا جا وڏي ۾ وڏا ماحول کي خراب ڪندڙ ملڪ يعني چائنا، آمريڪا ۽ هندستان ڪجهه ڪري ڏيکارين ته ٻيا ملڪ به انهن جي نقشِ قدم تي هلن. انهيءَ مامري کي وري روشني ۾ آڻڻ لاءِ گڏيل قومن جي اداري وري گذريل ڊسمبر 7 کان وٺي 18 تائين ڊيمنارڪ جي شهر ڪوپن هيگن ۾ هڪ وڏي ڪانفرنس گهرائي، جنهن ۾ 194 ملڪن جي نمائندن حصو ورتو. چين جو صدر ۽ آمريڪا جو صدر بارڪ حسين اوباما به اتي آيو، پر اتفاق راءِ سان ڪو فيصلو نه ڪري سگهيا، ڇو ته اهي ملڪ پنهنجو لائيف اسٽائيل تبديل ڪرڻ ڏکيو پيا سمجهن. فيصلو اهو ڪرڻو هو ته ماحول کي سڀني کان وڌيڪ خراب ڪندڙ ملڪ سال 2020ع ۽ 2050ع تائين گئسن جو اخراج ايترا سيڪڙا گهٽائيندا ۽ جن ملڪن تي انهيءَ جو اثر ٿئي ٿو، جيئن بنگلاديش، مالديپ انهن کي هڪ پلان تحت مالي مدد ڏيندا. گهڻي گوڙ گهمسان ۽ بحث مباحثي کانپوءِ به سڀئي ملڪ ڪنهن اتفاق راءِ واري فيصلي تي نه پهچي سگهيا ۽ اها ڪانفرنس مقصد وارو معاهدو ڪرڻ ۾ فيل ٿي. پر پوءِ به آمريڪا، چين، هندستان، برازيل ۽ ڏکڻ آفريڪا هيٺين ڳالهين تي راضي ٿيا.

. دنيا جي گولي جو گرمي پد 2 ڊگري سينٽي گريڊ کان مٿي نه وڌڻ کپي.

. سال 2020ع يا 2050ع تائين گيسون گهٽائڻ جا حدف مقرر نٿا ڪري سگهجن.

. انهن غريب ملڪن جي مدد ڪرڻ لاءِ 100-ارب ڊالرن جو فنڊ قائم ڪيو، جيڪي گهربل وارمنگ جي ڪري متاثر ٿيندا.

ايندڙ ٽن سالن لاءِ آمريڪا 3.6، جاپان 11 ۽ يورپين يونين 10.6 ارب ڊالر ڏيڻا ڪيا، پر انهيءَ جو ڪو پروگرام نه ڏنو. خيال هو ته جيڪڏهن ڪوپن هيگن ڪانفرنس ۾ گيسن گهٽائڻ جا حدف مقرر ٿي ويا، بجلي پيدا ڪندڙ انهن ٻارڻ جو استعمال گهٽائڻو پوندو، جيڪي تمام گهڻي ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ پيدا ڪن ٿا. جيئن ڪوئلو.

ائين ڪرڻ سان سنڌ جي ٿر جي ڪوئلي جي ترقي تي اثر نه پوي، جو عالمي مالياتي ادارا انهيءَ لاءِ پيسا ڏيڻ ۾ نه ڪيٻائين. ڪوپن هيگن ڪانفرنس ۾ اهڙو ڪو به فيصلو نه ٿيو، جو آمريڪا، چين، هندستان پنهنجي ڪل پيدا ٿيندڙ بجلي جو ترتيب وار 23، 67 ۽ 55 سيڪڙو ڪوئلي مان پيدا ڪن ٿا، جڏهن ته پاڪستان رڳو اڌ سيڪڙو ڪوئلي مان پيدا ڪري ٿو. پر ڪاوش جي 7 جنوري جي خبر مطابق عالمي بينڪ ٿر جي ڪوئلي کي ترقي وٺرائڻ واري رٿا لاءِ 2 ڪروڙ 80 لک ڊالر قرض ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو. انهيءَ لاءِ نه ته ڪو گلوبل وارمنگ تي اثر پوندو، پر انهيءَ لاءِ ته ٿرپارڪر ۾ ڪم ڪندڙ ڪجهه اين جي اوز عالمي بينڪ کي خط لکي انهيءَ رٿا تي اعتراض واريا آهن، ته ٿر ۾ ڪوئلي جي کڏ کوٽي ڪڍڻ (Open Mining) سبب هڪ تمام وڏو ماحولياتي مسئلو پيدا ٿيندو. پر اهو اعتراض اجايو آهي، هر ڪنهن ترقياتي سرگرمي مان ڪجهه نه ڪجهه منفي اثر ٿين ٿا، جيئن نئون روڊ ٺاهڻ سان ماڻهن جو زمينون روڊ جي سٽ ۾اچن ٿيون. واهه کوٽڻ سان سم پيدا ٿئي، پر هر ڪنهن مسئلي جو حل موجود آهي. ڀلا آمريڪا، چين، هندستان ۾ جتي بجلي تمام گهڻي ڪوئلي مان پيدا ٿئي، اتي اهڙا مسئلا نه ٿيا هوندا؟ ضرور ٿيا هوندا، انهن ملڪن انهن جو حل ڪڍي ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪئي. ساڳي نموني ماحولياتي مسئلن جو حل ڪڍي سگهجي ٿو. منهنجي خيال ۾ انهن اين جي اوز ملڪ جي ڪا خدمت ڪرڻ بدران ٿر جي ڪوئلي جي ترقي ۾رنڊڪون وجهڻ جي ڪوشش ڪئي آهي، جيڪا مناسب نه آهي.

سنڌ جي ڪوئلي ۽ توانائي واري سيڪريٽري جناب اعجاز علي خان چيو ته عالمي بينڪ جي قرض نه ملڻ باوجود سنڌ حڪومت اها رٿا ختم نه ڪندي ۽ صوبائي حڪومت اها رٿا پنهنجن وسيلن سان مڪمل ڪندي سنڌ وارا انهيءَ دلير ۽ جرئتمنداني فيصلي کي تحسين جي نظر سان ڏسن جو انگريزي ۾ چوندا آهن ته: You need resistance to fly. يا جيئن علامه اقبال چيو آهي:

بادِ مخالف سي نه گهبرا اي عقاب،

يه تو چلتي هي تجهي اونچا اڙاني کيلئي!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌو ڪيئن بچي سگهندو؟




سومر 25 جنوري 2010ع



سال 1969ع جي سيپٽمبر مهيني ۾ مان فلبرائيٽ اسڪالرشپ تي سول انجنيئرنگ ۾ ايم ايس ڪرڻ لاءِ آمريڪا ويس، اتي مون مني سوٽا يونيورسٽيءَ ۾ داخلا ورتي، اها يونيورسٽي مني سوٽا رياست جي جاڙي گادي واري شهرن منيا پولس، سينٽ پال ۾ مسيسپي درياءَ جي ٻنهي پاسي هئي، مان اتي هڪ هاسٽل جنهن کي آمريڪا ۾ ڊورم چون ٿا ۾ رهندو هوس. اتي مون سان هڪ آمريڪي شاگرد ملڻ آيو ۽ پچيائين ته مان ڪٿان آيو آهيان؟ مون کيس ٻڌايو ته مان سنڌ، پاڪستان ۾ آيو آهيان. هن مون کان پڇيو، Where is Sindh and for what it is famous? مون ٻڌايو ته سنڌ پاڪستان ملڪ جو هڪ صوبو آهي ۽ ان جو نالو سنڌو درياءَ (Indus River) جي نالي تي رکيل آهي. هن تعجب ڏيکاريندي چيو: You mean Indus river? Where 5000 years old Indus civilization in Moen-jo-Daro existed? منهنجي هاڪار تي همراهه اٿي بيٺو ۽ مون کي سلام ڪيائين ۽ انهيءَ بابت وڌيڪ حال احوال وٺڻ لڳو.

تڏهن مون کي خبر پئي ته سنڌو درياءُ اسان سنڌ وارن جي سڃاڻپ آهي، پر اهو جڳ مشهور درياءُ پاڻي جي اڻاٺ ڪري سڪرات واري حالت ۾ آهي ۽ جيڪڏهن ان کي ڪجهه ٿيو ته اسان جي سڃاڻپ ڏکي ٿي پوندي.

اچو ته پهرين دنيا جي وڏن دريائن جي مقابلي ۾ ان جي پوزيشن ڏسون ۽ ڄاڻ وٺون ته ان جي سڪرات واري حالت ڪيئن ٿي ۽ ڪهڙي نموني ۾ ان کي انهيءَ حالت مان ڪڍي سگهجي ٿو؟ دنيا جي وڏن دريائن جي وڏائي ٽن طريقن سان جانچي ٿي وڃي. پهرين وهڪرن مطابق، ٻي ڊيگهه مطابق ۽ ٽين پاڻي ڪڍڻ يعني نيڪال واري ايراضي مطابق. وهڪرن مطابق دنيا جا وڏا درياءَ آهن اميرزان پهريون نمبر، ڪانگو ٻيو نمبر، برهم پترا ٽيون نمبر، سنڌو 17 هون نمبر.

ڊيگهه جي لحاظ کان صورتحال هن ريت آهي. نيل پهريون نمبر 41000 ميل، اميزان ٻيو نمبر 4000 ميل، مسيسپي ٽيون نمبر 3900 ميل، سنڌو 2000 ميل. ايراضيءَ جي نڪاسي جي لحاظ کان پوزيشن هن ريت آهي. اميزان پهريون نمبر، ڪانگو ٻيو نمبر، مسيسپي ٽيون نمبر، سنڌو 19 هون نمبر.

دنيا ۾ هزارين دريا آهن، سنڌو درياءُ دنيا جي وڏن دريائن مان هڪ آهي. پراڻي تهذيب هئڻ جي لحاظ کان جيڪي عيسوي سن شروع ٿيڻ کان 3000 سال اڳي هيون، اهي فرات، دجلا، نيل ۽ سنڌو تهذيب ٿي گذريون. سنڌو جهڙي اهم درياءَ جي سڪرات واري حالت ڪيئن ٿي؟ انهيءَ جا ٽي سبب آهن. (1) مٿين ايراضين ۾ ترقي. (2) 1960ع وارو سنڌ-طاس معاهدو. (3) گهٽجندڙ وهڪرا.

(1)مٿين ايراضي ۾ ترقي:

ڪو زمانو هو ته ڪو به واهه، بيراج يا ڊيم ڪو نه هئا، درياءَ چڙهيا وهندا ها. سنڌو ۾ پنجن ئي پنجاب جي درياهن ۽ نين جو پاڻي ايندو هو. انهيءَ کانسواءِ ڪابل ۽ انهن ۾ پوندڙ نين جو به پاڻي ايندو هو. آباديون درياءَ جي اٿل تي ٿينديون هيون. سنڌ ۾ درياءُ موج ۽ مستي ۾ وهندو ۽ جيئن وڻي تيئن پيو ڦيراٽيون ڏيندو هو. جيئن جيئن آدمشماري وڌندي وئي، کاڌ خوراڪ جون گهرجون به وڌنديون ويون، جن کي پوري ڪرڻ لاءِ ڪيترا اٿل واهه کوٽيا ويا. انهن اٿل واهن سبب سنڌ ۾ درياءَ جي وهڪرن تي ڪو خاص اثر نه پيو. انگريز سنڌ ۾ 1843ع ۽ پنجاب ۾ 1847ع آيا. هنن ٻنهي هنڌن تي زراعت کي ترقي وٺرائڻ جو پروگرام ٺاهيو. سنڌو هڪ وڏو درياءُ هو، تنهن ڪري هنن پهرين ننڍن دريائن يعني سنڌو جي معاون دريائن تي بيراج ٺاهڻ ۽ واهه ڪڍڻ جو پروگرام ٺاهيو، تنهن کانپوءِ سنڌو تي بيراج ٺاهيا ويا. پاڪستان ٺهڻ تائين هيٺيان بيراج ٺاهيا ويا ويا. راوي درياءَ تي ماڌوپور بيراج 1859ع ۾ ٺهيو. ستلج درياءَ تي روپار بيراج 1872ع ۾، راوي درياءَ تي سڌنائي بيراج 1886ع، چناب درياءَ تي خانڪي بيراج 1892ع، جهلم درياءَ تي رسول بيراج 1901ع ۽ راوي درياءَ تي بلوڪي بيراج 1913ع ۾ ٺهي راس ٿيو. ستلج درياءَ تي سليمانڪي اسلام ۽ پنجند 1926ع کان 1929ع دوران ٺهيا. سنڌو درياءَ تي سکر بيراج ٺهيو 1932ع ۾، جڏهن ته چناب تي ٽرمون بيراج 1939ع ۾ جڙي راس ٿيو. مٿين بيراجن مان نڪرندڙ واهن ۽ ڪيترن سنڌو درياءَ ۾ ڪڍيل واهن ۾ اٽڪل اڍائي لک ڪيوسڪ پاڻي کنيو ويو. پر تنهن هوندي به ڪوٽڙي کان هيٺ اٽڪل 70 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ويندو رهيو. درياءَ جي موج ۽ مستي برقرار رهي. وري پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ هي بيراج ٺاهيا ويا. سنڌو تي ترتيبوار ڪالا باغ (جناح) بيراج 1955ع، ڪوٽڙي 1955ع، تونسا 1958ع، گڊو 1962ع ۾ ٺهيا. انهن بيراجن مان نڪرندڙ واهن ۾ اٽڪل ڏيڍ لک ڪيوسڪ پاڻي کنيو ويو، پر ان هوندي به اٽڪل 65 کان 70 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ويندو رهيو، پر ڊيلٽا ۾ ڪو مسئلو نه ٿيو.

(2) سنڌ-طاس معاهدو:

پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ 1948ع ۾ هندستان اڀرندي ٽن دريائن جو پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي بند ڪري ڇڏيو، جنهن جو مکيه سبب اسان جي حڪمرانن جي نااهلي هئي، جو هنن آربٽرل ٽربيونل وٽ وقت سر انهيءَ بابت اعتراض نه اٿاريو. گهڻي بحث مباحثي ۽ جهيڙي کانپوءِ 1960ع ۾ عالمي بينڪ جي سهڪار سان ٻنهي ملڪن ۾ هڪ معاهدو ٿيو، جنهن کي 1960ع وارو سنڌ-طاس معاهدو چئجي ٿو. انهيءَ معاهدي مطابق ٽي اڀرندا درياءَ يعني ستلج، بياس ۽ راوي مڪمل طور هندستان کي ڏنا ويا، جن ۾ ڪل 33 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وهي ايندو هو. جنهن مان 9 ملين ايڪڙ فوٽ هندستان وارا کڻندا هئا ۽ 24 ملين ايڪڙ فوٽ هيٺ پاڪستان ۾ ايندو هو. هينئر اٽڪل 5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڪستان ۾ اچي ٿو، يعني هينئر 16 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي اچڻ بند ٿي ويو ۽ باقي 8 ملين ايڪڙ فوٽ به هوريان هوريان بند ٿي ويندو. ٻئي پاسي ٽي الهندا درياءَ پاڪستان کي مليا، پر هندستان کي انهن دريائن تي پاڻي استعمال ڪرڻ جا چار حق ڏنا ويا. هڪڙو پيئڻ جي پاڻي جو، ٻيو نه کپي ويندڙ استعمال جو، ٽيون پن بجلي پيدا ڪرڻ جو ۽ چوٿون 14 لک ايراضي آباد ڪرڻ جو. پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻا پون ٿا، جن ۾ ڊيڊ ليول تائين پاڻي روڪجي ٿو. ڪيترائي ڊيم ٺهي ويا آهن ۽ ڪيترا ٺهڻا آهن. ٺهي ويل ڊيمن ڪري ڪجهه پاڻي رڪجي ويو آهي ۽ جڏهن وڌيڪ ڊيم ٺاهيندا ته اڃا پاڻي روڪبو ۽ پاڪستان ڏي ايندڙ پاڻي اڃا گهٽبو. 14 لک ايراضي مان هندستان اٽڪل 8 لک ايڪڙ آباد ڪري چڪو آهي. باقي ڇهن لکن لاءِ اٽڪل 5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گهريو. جڏهن اها آباد ٿيندي ته پاڪستان ڏي ايندڙ 5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گهٽجي ويندو. معنيٰ سنڌ-طاس منصوبي ڪري ڪافي پاڻي گهٽجي ويو آهي ۽ ڪافي اڃا گهٽبو. انهيءَ کان علاوه افغانستان به هندستان جي مدد سان آبپاشي لاءِ ڊيم ٺاهي پيو ۽ ٻيا ڊيم ٺاهڻ جو پروگرام آهي، جڏهن اهي پاڻي کڻندا ته ڪابل درياءَ ۾ پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي گهٽبو.

(3)گهٽجندڙ وهڪرا:

گلوبل وارمنگ ۽ ڪن ٻن سببن ڪري موسمن ۾ ڦير گهير اچي ٿي، جنهن ڪري دريائن جا وهڪرا گهٽجن پيا. 1999ع کان وٺي سوڪهڙي وارا سال پيا هلن. گذريل 10 سالن ۾ پنج سال اهڙا سال رهيا آهن، جن ۾ دريائن ۾ آبپاشي جي گهرجن جيترو به پاڻي نه رهيو ۽ سنڌو ۾ گڊو وٽ رڳو اٽڪل 2 لک ڪيوسڪ پاڻي مس پهتو، جنهن مان ڪوٽڙي کان هيٺ نالي ماتر پاڻي ڇڏيو ويو.

سنڌو درياهه جي صحت ڪيئن سڌري؟

هر ڪنهن شيءِ جو ماپو ٿئي ٿو. انسان جو گرمي پد هڪ ماپو آهي، جنهن مان خبر پوي ٿي ته ماڻهو خوش آهي يا بيمار؟ جيڪڏهن اسان جو گرمي پد 98.4 ڊگري آهي ته هو صحتمند ليکيو وڃي ٿو. جيڪڏهن اهو 98.4 کان مٿي ٿئي ٿو ته اسان سمجهون ٿا ته ماڻهو کي بخار آهي. سنڌو درياءَ جي صحت جو ماپو ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي آهي. سنڌ جو خيال هو ته جيڪڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ گهٽ ۾ گهٽ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وڃي ته سنڌو ٺيڪ آهي، سندس صحت بحال آهي. پر عالمي شهرت ماڻيندڙ چون ٿا ته جيڪڏهن گهٽ ۾ گهٽ 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سمنڊ ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ وڃي ته درياءُ چڱو ڀلو رهندو، پر گذريل 10 سالن مان پنجن سالن ۾ هن ريت ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ويو. 01-2000ع ۾ 0.746 ملين ايڪڙ فوٽ. 02-2001ع ۾ 1.924 ايم اي ايف. 03-2002ع ۾ 2.152 ايم اي ايف. 05-2004ع ۾ 0.286 ايم اي ايف. 09-2008ع ۾ 5.821 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ ڇڏيو ويو. جڏهن پنجن سالن ۾ 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ويو ته ڊيلٽا ڪيئن قائم رهي ۽ سنڌو درياءُ سڪرات واري حالت کي ڇو نه پهچي؟

ڇا ٿيڻ کپي:

ٿيڻ ته اهو کپي ته هر سال گهٽ ۾ گهٽ 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻ کپي، پر جن سالن ۾ کوٽ هجي ته جيتري کوٽ آبپاشي لاءِ هجي، اوتري کڻي ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ تي به کڻي هڻجي، پر ائين نٿو ڪيو وڃي. آبپاشي کي ترجيح ڏني ٿي وڃي. پوءِ جيڪڏهن ڪجهه پاڻي بچي ٿو ته هيٺ ڇڏيو ٿو وڃي. جنهن ڪري سنڌو سڪرات واري حالت کي پهچي ويو آهي. صوبائي حڪومت جو ڪم آهي ته اها ڊيلٽا جي گهرج وارو پاڻي وٺي ۽ وفاقي حڪومت جو ڪم آهي ته ڪوٽڙي کان هيٺ هر سال 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏرائڻ جو بندوبست ڪري، پر ائين نٿو ڪيو وڃي، پر ڪجهه ته ڪرڻو پوندو.

ڪاوش ۽ ڪي ٽي اين وارن انهيءَ ڏس ۾ 24 جنوري کي سنڌو جو ڏينهن ملهائڻ جو فيصلو ڪيو ته جيئن سنڌو درياءَ کي زنده رکڻ واري فوڪس ۾ آڻي سگهجي. اهو تمام مهلائتو ۽ سٺو قدم هو، جو سنڌو سان ئي اسان جي سڃاڻپ آهي. جيڪڏهن انهيءَ کي ڪجهه ٿيو ته دنيا ۾ اسان جي سڃاڻپ ختم ٿي ويندي. اسان پنهنجي سڃاڻپ ڪيئن ختم ٿيڻ ڏينداسين؟

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب چشما- جهلم لنڪ ڪينال ڪيئن کولرايو؟




اربع 17 فيبروري 2010ع



چون ٿا ته هڪ رڍ جي ڇهن مهينن جي ٻچي ڪنهن واهڙ مان پاڻي پئي پيتو ته بگهڙ به اُن کان مٿان پاڻي پيئڻ لڳو. بگهڙ رڙ ڪري رڍ جي پچي کي چيو: ”ميان، منهنجي پيئڻ جو پاڻي گدلو پيو ڪرين، ڇا توکي خبر ناهي ته مان به پاڻي پيو پيئان؟“ رڍ جي ٻچي چيو ته، ”سائين، اوهان مٿين ڀر کان پاڻي پيا پيئو، مان هيٺين ڀر آهيان. پاڻي اوهان وٽان وهي مون ڏانهن اچي ٿو، مان ڀلا اوهان جو پاڻي ڪيئن ٿو گدلو ڪريان؟“ بگهڙ لاجواب ٿي ويو ۽ وري ٻيو سوال ڪيائين، ”ڀلا تو مونکي گذريل سال گاريون ڇو ڏنيون هيون، رڍ جي ٻچي جواب ڏنو: ”سائين، گذريل سال ته مان ڄائو ئي ڪونه هوس، منهنجي عمر رڳو ڇهه مهينا آهي. ڀلا جڏهن مان هئس ئي ڪونه، ته پوءِ مان گذريل سال اوهان کي ڪيئن گاريون ڏنيون؟“ بگهڙ وري لاجواب ٿي ويو پر ڪو نه ڪو بهانو ته اُنهيءَ کي کائڻ جو ٺاهڻو هو، سو چيائين ته، ٺيڪ آهي، آُهو تون نه هوندين ته تنهنجو پيءُ هوندو“ ائين چئي هڪڙو ئي جهٽ هڻي اُن کي ماري کائي ويو.

ڪجهه اهڙي ئي صورتحال پنجاب وارن ڏاڍن مڙسن جي آهي، جيڪي مختلف بهانا ڪري زوري چشما- جهلم ڪينال کولائي ويا، جنهن ۾ ڇهه هزار ڪيوسڪ پاڻي هلي ٿو ۽ ارسا جي سنڌ سان تعلق رکندڙ ميمبرن، محمد خان ميمڻ ۽ بشير احمد ڏهر، ارساجي ميمبرشپ تان استعيفيٰ ڏيڻ جو اعلان ڪيو آهي پر سنڌ جو وزير آبپاشي ۽ سيڪريٽري آبپاشي اُنهن کي ائين ڪرڻ کان روڪين پيا.

اچو ته صورتحال جو تفصيلي جائزو وٺون.

هر خريف يا ربيع جي مند شروع ٿيڻ کان اڳ ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس ٿيندو آهي، جنهن ۾ ارسا جا پنج ئي ميمبر، صوبن جا آبپاشي ۽ زراعت وارا سيڪريٽري، واپڊا جا ميمبر پاڻي ۽ بجلي ۽ چيف انجينئرنگ ايڊوائز وفاقي حڪومت حصو وٺندا آهن. اِنهيءَ گڏجاڻي ۾ پاڻي جي موجودگيءَ جو ڪاٿو لڳائي، کوٽ معلوم ڪري صوبن ۾ پاڻي ورهايو ويندو آهي ۽ پوءِ ڊيمن مان پاڻي ڪڍي، ۽ دريائن ۾ وهي ايندڙ پاڻي مطابق، صوبن جي گهرج مطابق واهن ۾ پاڻي ڇڏيو ويندو آهي. اِهو حساب ڪتاب سڄي مند لاءِ هوندو آهي. گذريل سال ربيع جي مندشروع ٿيڻ کان اڳ سيپٽمبر مهيني ۾ صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس ٿيو هو، جنهن ۾ صوبن جا حصا مقرر ڪيا ويا. سرحد، سنڌ ۽ بلوچستان رڳو سنڌو مان پاڻي کڻڻ ٿا پر پنجاب سنڌو کان علاوه جهلم ۽ چناب مان به پاڻي کڻي ٿو. سرحد، سنڌ ۽ بلوچستان جو حصو سنڌو تي مقرر ڪيو ويو ۽ پنجاب جو معاون دريائن يعني جهلم ۽ چناب زون تي، ۽ سنڌو تي مقرر ڪيو ويو. پنجاب کي 30 سيڪڙو کوٽ جي حساب سان ڪل 13.8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو، جنهن مان 8.2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي رسول قادر آباد، بلوڪي ۽ سليمانڪي جي مٿين ايراضين لاءِ ۽ 5.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي هيٺين ايراضين ۽ سنڌو مان نڪرندڙ واهن لاءِ ڏنو ويو. اِنهيءَ 5.6 ملين ايڪڙ فوٽن مان سنڌو درياهه تان کڻڻو هو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ، ۽ باقي کڻڻو هو جهلم، چناب زون مان. اهو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سنڌو مان نڪرندڙ واهن، يعني جناح بيراج تان ٿل ڪينال، چشما بيراج کان نڪرندڙ سي آر بي سي (CRBC) ، تونسا بيراج مان نڪرندڙ مظفر گڙهه ڪينال ۽ ڊيرا غازي خان ڪينال ۽ تونسا- پنجند ۽ چشما -جهلم لنڪ ڪينالن وسيلي ترمون، سِڌنائي اسلام ۽ پنجند بيراج مان نڪرندڙ واهن ۾ کڻڻو هوندو آهي. پنجاب وارن کي پنهنجا واهه اِهڙي نموني هلائڻا هُئا جو اِهو 2.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي 6 مهينا هلي، پر هُنن سنڌو مان تڪڙي کڻت شروع ڪئي ۽ پنهنجي حصي جو پاڻي 7 ڊسمبر تي کپائي ويٺا. سنڌ وارن نومبر واري مهيني ۾ ئي اِنهيءَ تڪڙي کڻت تي اعتراض ڪيو، جنهن تي 17 ڊسمبر تي ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس ٿيو، جنهن ۾ هيٺيان فيصلا ڪيا ويا:

.پنجند جي واهن لاءِ 10 جنوري تائين سنڌو مان تونسا- پنجند لنڪ وسيلي 0.14 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويندو.

.سنڌو تان پاڻي کڻندڙ پنجاب جي واهن لاءِ 0.423 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويندو. سنڌو مان اِهو وڌيڪ کنيل پاڻي سنڌ ۽ بلوچستان لاءِ پنجند کان هيٺ موٽايو ويندو.

. اِهو معلوم ڪرڻ لاءِ ته رسول قادر آباد بلوڪي سليمانڪي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ ۾ ڪيترو زيان ٿئي ٿو، سنڌ وارن جي مشوري سان ”نظام ۾ زيان“ کي ورجايو ويندو.

.اِهو عارضي بندوبست 31 جنوري 2010ع تائين هلندو، تنهن کان پوءِ پهرين فيبروري تي صورتحال ورجائي ويندي ۽ صوبائي حصا ٻيهر ايڊجسٽ ڪيا ويندا ته جيئن انصاف واري ورڇ ڪري سگهجي.

اِنهيءَ ورڇ ۾ 0.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي پنجند کان هيٺ ڏنو ويو. جهلم ۽ چناب دريائن ۾ وهڪرا ڪاٿي موجب اچڻ بدران گهٽجي ويا. هڪڙي پاسي پنجاب وارا سنڌو مان پنهنجو پاڻي کڻي ويٺا، ٻئي پاسي جهلم ۽ چناب ۾ وهڪرا گهٽجڻ ڪري هو رهيل پاڻيءَ به نه ڏئي سگهيا. اِنهيءَ صورتحال ۾ ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي پهرين فيبروري 2010ع تي رکيل گڏجاڻي نه ٿي، پر پهرين فيبروري کانپوءِ ڪجهه مينهن پيا، جنهنڪري دريائن ۾ وهڪرا وڌي ويا. اِنهيءَ ڳالهه جو فائدو وٺندي پنجاب وارن ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي ميٽنگ 11 فيبروري تي ڪرائي، جنهن ۾ سنڌو ۾ پنجاب جو حصو 1.485 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ ڏيکاري چشما- جهلم لنڪ ڪينال کولڻ تي زور ڏنو ويو، جنهن جي سنڌ ۽ بلوچستان وارن ٻنهي سخت مخالفت ڪئي. هُنن اِنهيءَ وڌيڪ حصي تي به اعتراض واريا، جنهنڪري ڪو فيصلو نه ٿي سگهيو.

ارسا وارن ڏهن ڏينهن جي برساتن ۾ پاڻي وڌي اچڻ جي بنياد تي باقي رهيل ربيع جي مند يعني 11 فيبروري کان 31 مارچ تائين وهڪرا ڪيئن وڌايا آهن، تنهن جو ڪجهه بيان ضروري آهي. ڪاٿو هميشه ممڪنات (Probability) جي بنياد تي لڳايو ويندو آهي. اِها ممڪنات ٻڙي کان 100 سيڪڙو وٺجي ٿي. جيڪو پاڻي هر سال اچي اُنهيءَ کي 100 سيڪڙو ممڪنات چئجي ٿو. وري جيڪو ورلي اچي، تنهن کي ٻڙي ممڪنات چئجي ٿو. معنيٰ ته جيتري ممڪنات جو سيڪڙو وڌيڪ، اوترو گهٽ پاڻي ايندو ۽ جيترو ممڪنات جو سيڪڙو گهٽ، اوترو وڌيڪ يا سٺو پاڻي ايندو. 90 سيڪڙو ممڪنات معنيٰ اُهو پاڻي، جيڪو 100 سالن مان 90 سال اچي، يعني ذري گهٽ هر سال اچي. وري 5 سيڪڙو ممڪنات معنيٰ جيڪو پاڻي 100 سالن مان رڳو 5 سال اچي ٿو. آڪٽوبر 2009ع ۾ صلاحڪار ڪاميٽي سنڌو، ڪابل، جهلم ۽ چناب جي پاڻي اچڻ جي ممڪنات ترتيب وار 55، 45، 45، ۽ 65 ورتي. هاڻي وري 10 ڏينهن ۾ برساتن جي وهي ايندڙ پاڻي جي بنياد تي اِها ترتيب وار 35، 50، 60، 50، سيڪڙو ورتي وئي آهي. معنيٰ سنڌو دريا ۾ ممڪنات 55 سيڪڙي مان 35 سيڪڙو ڪئي وئي آهي، جنهن ڪري سنڌو ۾ آيل پاڻي وڌي وڃي ٿو ۽ پنجاب جو حصو به سنڌو تي وڌي وڃي ٿو. جنهن مطابق نه رڳو پنجاب کي سنڌ جو رهيل پاڻي يعني 0.3 ملين ايڪڙ فوٽ ڏيڻ جي ضرورت نٿي رهي، بلڪ اِنڊس ۾ اُن جو حصو وڌڻ ڪري هو پنهنجي حصي جو پاڻي کڻڻ لاءِ چشما- جهلم لنڪ به هلائي سگهن ٿا، پر اِها صورتحال تڏهن ممڪن ٿيندي، جڏهن فيبروري جي پهرين ڏهاڪن ۾ برساتن سبب آيل پاڻي اڳتي به اچي، جنهن جي ڪا ضمانت ناهي، جو ربيع جي پڇاڙي ۾ سنڌو ۾ وهڪرا گهٽجي ويندا آهن.

ارسا جي 11 فيبروري تي ٿيل گڏجاڻيءَ ۾ سنڌ ۽ بلوچستان ٻنهي اِنهيءَ ڪاٿي کي نه مڃيو ۽ ڳالهه ختم ٿي وئي پر ڏاڍا مڙس ڪٿي ٿا مُڙن. هُنن ٻئي ئي ڏينهن يعني 12 فيبروري تي ارسا جي ڪاميٽي جو اجلاس گهرايو. ياد رهي ته ارسا جي پنهنجي گڏجاڻيءَ ۾ 5 ميمبر هوندا آهن، جن ۾ هر هڪ صوبي جو هڪڙو ميمبر، ۽ وفاق جو هڪڙو ميمبر آهي. اِنهن ميمبرن مان امان خٽڪ سرحد جو ميمبر چيئرمين آهي. پنجاب جو ميمبر شفقت محمود ۽ بلوچستان جو ميمبر محمد امين آهي، جنهن جو تعلق پنجاب سان آهي. سنڌ جو ميمبر محمد خان ميمڻ ۽ وفاق جو ميمبر بشير احمد ڏهر آهي، جنهن جو تعلق سنڌ سان آهي. ارسا جي ميٽنگ ۾ فيصلا ووٽ جي بنياد تي اڪثريت راءِ سان ٿين ٿا. پهرين رٿ پيش ڪئي ويندي آهي، تنهن کانپوءِ اِن تي ووٽنگ ٿيندي آهي. پهرين رٿ واٽر اڪائونٽ پيش ٿي، جنهن کي بشير احمد ڏهر وفاقي ميمبر کانسواءِ سڀني مڃيو. ٻي رٿ چمشا- جهلم لنڪ ڪينال کولڻ بابت هُئي، جنهن تي سنڌ ۽ وفاق جي ميمبرن اعتراض ڪيو. واٽر اڪائونٽ واري رٿا هڪ جي ڀيٽ ۾ چئن ووٽن جي اڪثريت سان منظور ٿي، جڏهن ته چشما- جهلم لنڪ ڪينال کولڻ واري رٿا 2 ووٽن جي ڀيٽ ۾ ٽن ووٽن سان منظور ٿي. ائين پنجاب وارا اٽڪل ڪري چشما جهلم لنڪ ڪينال کولرائي ويا.

پهرين ڳالهه اِها سمجهه ۾ نٿي اچي ته سنڌ واري ميمبر واٽر اڪائونٽ منظور ڪرڻ جي حق ۾ ڇو ووٽ ڏنو؟ واٽر اڪائونٽ منظور ٿيڻ سان پنجاب وارن جو سنڌو تي وڌيڪ پاڻي نڪري آيو، جنهن مطابق هو چشما- جهلم لنڪ ڪينال کولي پئي سگهيا. ٻي ڳالهه اِها سمجهه ۾ نٿي اچي ته جڏهن 11 فيبروري جي گڏجاڻي ۾ بلوچستان وارن واٽر اڪائونٽ ۽ چشما- جهلم لنڪ ڪينال کولڻ جي مخالفت ڪئي هُئي ته اُن جي ميمبر ارسا جي ميٽنگ ۾ ڇو اِنهن ٻنهي ڳالهين جي موافقت ۾ ووٽ ڏنو؟

ڏاڍ مڙسي ڪرڻ وارا ڏاڍ مڙسي ڪري ويا، پوءِ اها ڏاڍ مڙسي سرڪاري زور تي ٿي يا سياسي زور تي، ذاتي تعلقات جي زور تي ٿي يا لساني بنيادن تي، پر سچ وري به سچ آهي ۽ ڪوڙ وري ڪوڙ. فتح هميشه سچ جي ٿيندي آهي.

ڇا ڪرڻ گهرجي؟

عام طرح سان ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس ربيع ۾ هڪڙو دفعو ٿيندو آهي، جنهن ۾ سڄي ربيع جو واٽر اڪائونٽ منظور ڪيو ويندو آهي. پنجاب وارن ڏهن ڏينهن جي برساتي پاڻي اچڻ جي بنياد تي باقي ربيع جو واٽر اڪائونٽ منظرو ڪرايو آهي، جيڪو اِنهيءَ ڪري نه بيهي سگهندو، جو فيبروري جي پهرين ڏهاڪي واريون برساتون 31 مارچ تائين ڪونه هلنديون ۽ وهڪرا ساڳيا نه رهندا. هاڻي ٿيڻ ائين گهرجي ته، جيئن ئي برساتون ختم ٿين ۽ وهڪرا نارمل ٿين ته سنڌ وارن کي وري واٽر اڪائونٽ ورجائڻ لاءِ صلاحڪاري ڪاميٽي جو اجلاس سڏرائڻ گهرجي ۽ سنڌو مان پنجاب جي کڻت گهٽرائي وڃي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

چشما-جهلم لنڪ ڪينال تي رٿيل بجلي گهر بابت ڪجهه حقيقتون




خميس 18 فيبروري 2010ع



سنڌ جي آبپاشي واري وزير سيد مراد علي شاهه مطابق 11 فيبروري 2010ع تي سنڌ چشما- جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙيءَ تي رٿيل بجلي گهر ٺاهڻ لاءِ نيپرا پاران ڏنل اُصولي اجازت نامي خلاف اپيل داخل ڪري ڇڏي آهي. اها اپيل سنڌ آبپاشي جي پاور واري ايڊيشل سيڪريٽري ڪريم شيخ داخل ڪئي. ٻئي پاسي بين الصوبائي رابطه وزارت جي وفاقي وزير پير آفتاب شاهه وزيراعظم جي هدايتن مطابق واسيطدار ماڻهن جو پهريون اجلاس 11 فيبروري تي سڏايو، جنهن ۾ فيصلو ڪيو ويو ته واسطيدار صوبا ۽ ادارا رٿيل بجلي گهر بابت پنهنجا رايا پندرهن ڏينهن اندر پيش ڪن ته جيئن انهيءَ ڏس ۾ اڳڀرائي ٿئي. انهيءَ بجلي گهر ٺاهڻ جو فيصلو بين الصوبائي رابطي وارو ادارو يا وزير نه ڪندو، بلڪه هو پنهنجون شفارشون وزير اعظم کي پيش ڪندو، پوءِ وزير اعظم اها ڳالهه فيصلي لاءِ يا ڪيبنيٽ ۾ رکي يا عام مفادن واري ڪائونسل ۾ آڻي. بحرحال بين الصوبائي رابطي واري وزارت نيپرا کي انهيءَ ڏس ۾ وڌيڪ اڳڀرائي کان روڪي ڇڏيو آهي.

سنڌ جو عوام، حڪومت ۽ پرنٽ ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا جنهن نموني ۾ هن سنڌ دشمن منصوبي خلاف آواز اُٿاريو آهي، اهو جس جوڳو آهي. اُميد ته انهن ڪوششن سان هي منصوبو به ڪالاباغ ڊيم وانگر في الحال دفن ٿي ويندو، اڳتي ڇا ٿيندو، سا خبر رب پاڪ کي! چشما-جهلم لنڪ ڪينال ۽ اُنهيءَ تي رٿيل بجلي گهر بابت ڪجهه غلط فهميون ۽ اڻڄاڻايون آهن، جن جي درستگي ضروري آهي. مان هيٺين سوالن ذريعي انهن ڳالهين کي واضح ڪرڻ جي ڪوشش ڪندس.

سوال نمبر 1: ڪينال ڪهڙي قسم جو آهي؟

عام طرح سان واهه يا ڪينال ٽن قسمن جا ٿين ٿا يا سدا واهه، يا ڇهه ماهي واهه يا اُٿل واهه، سدا واهه جن کي انگريزي ۾ (Perennial Canal )چئجي ٿو، اهي اُهي واهه آهن، جيڪي سڄو سال وهن ٿا، رڳو سار سنڀال لاءِ سال ۾ ڪجهه ڏينهن لاءِ بند ڪيا وڃن ٿا، انهيءَ وقت کي ”واهن جي بندي“ چئجي ٿو. سکر بئراج تي اها بندي 15 ڏينهن لاءِ ٿئي ٿي، جيڪا اُنهي وقت ۾ ڪئي وڃي ٿي، جڏهن فصلن کي پاڻي جي گهٽ ۾ گهٽ گهرج ٿئي ٿي. روهڙي ڪينال، نارا ڪينال ۽ اڪرم واهه سدا واهه آهن. ڇهه ماهي اُهي واهه آهن، جيڪي سال ۾ رڳو ڇهه مهينا هلن ٿا. اِهو وقت اونهاري جو وقت هوندو آهي، جنهن وقت ۾ درياهن ۾ ججهو پاڻي هوندو آهي. گڊو بيراج تان نڪرندڙ بي ايس فيڊر، سکر بئراج تان نڪرندڙ رائس ڪينال ۽ ڪوٽڙي بئراج کان نڪرندڙ ڦليلي ۽ پڃاري ڇهه ماهي واهه آهن. ڇهه ماهي واهن تي گهڻو ڪري ساريون پوکيون وينديون آهن. اُٿل واهه وري اُنهن واهن کي چئجي ٿو، جيڪي رڳو دريا جي اُٿل واري وقت ۾ هلن، انهن تي باقاعده آبادي نٿي ٿئي جو اهي مستقل يا ڇهه مهينا نٿا هلن ۽ جڏهن دريا ۾ ٻوڏ لهي وڃي ٿي ته اِهي وهڻ بند ٿي وڃن ٿا. گريٽر ٿل ڪينال، ڪڇي ڪينال ۽ ريڻي ڪينال اُٿل واهن طور ٺاهيا ويا آهن. اها جدا ڳالهه آهي ته انهن کي ڇهه ماهي واهن طور هلايو ويندو ۽ وڌيڪ ڪوشش ڪئي ويندي ته اهي سدا واهه ٿي ويندا. چشما-جهلم لنڪ ڪينال سدا واهه ناهي جو هي سڄو سال نٿو هلي. اهو ڇهه ماهي واهه به ناهي جو خريف يا ڇهه مهينا به نٿو هلي ۽ اهو اُٿل واهه به ناهي جو هي ٻوڏ جي وقت ۾ هلڻ کانسواءِ اُنهيءَ وقت ۾ به هلايو وڃي ٿو، جڏهن دريا ۾ ٻوڏ نه هوندي آهي. مثال طور اِهو ربيع جي مند ۾ به هلايو وڃي ٿو. جڏهن دريا ۾ ٻوڏ نه هوندي آهي. پوءِ ڀلا هي ڪهڙي قسم جو واهه آهي؟ اچو ته ڏسون ته ارسا اِن باري ۾ ڇا ٿي چوي. جڏهن نيپرا واران ارسا کان چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي پڇڙي تي بجلي گهر ٺاهڻ لاءِ انهيءَ واهه ۾ پاڻي جي دستيابي بابت پڇا ڪئي ته جيڪو جواب ارسا ڏنو سو هن ريت هو: ”چشما-جهلم لنڪ ڪينال هڪ سدا واهه ڪونهي، اهو پاڻي هجڻ وقت ۽ ريگوليشن جي گهرجن مطابق ڪڏهن ڪڏهن (Intermittently) هلايو وڃي ٿو. تنهنڪري هن واهه ۾ سڄو سال پاڻي جي ضمانت نٿي ڏئي سگهجي. تنهنڪري بجلي پيدا ڪرڻ جي اجازت ڏيڻ کان اڳ اِنهيءَ ڳالهه کي نظر ۾رکيو وڃي.“ فني ڪاميٽي جو چئيرمين جناب اي اين جي عباسي صاحب چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪينالن بابت پنهنجي رپورٽ ۾ هيٺيون ڳالهيون لکي ٿو. ”تونسا-پنجند ۽ چشما-جهلم لنڪ ڪينال نه سدا واهه آهن، نه اُٿل واهه بلڪ سنڌو جو پاڻي پنجاب جي معاون درياهن جي هيٺين ايراضين لاءِ اُنهيءَ وقت منتقل ڪرڻ جا ذريعا آهن. جڏهن سنڌو ۾ اُنهيءَ تي رکيل واهن جي گهرج کان وڌيڪ پاڻي هجي ۽ جڏهن معاون درياهن ۾ گهٽ پاڻي هُجي.“

مٿين ڳالهين مان معلوم ٿيو ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال نه سدا واهه آهي، نه ڇهه ماهي واهه آهي نه اُٿل واهه آهي. بلڪ هڪ ”ڪڏهن ڪڏهن“ هلندڙ واهه آهي، جيڪو پنجاب جي معاون درياهن جي هيٺين ايراضين کي پاڻي ڏيڻ لاءِ سنڌو تي رکيل حصي مان هلايو وڃي ٿو.

سوال نمبر 2: بجلي گهر ٺاهڻ سان بجلي جي کوٽ ختم ٿي ويندي؟

هي بجلي گهر 44 ميگا واٽ جي گنجائش لاءِ ٺاهيو وڃي ٿو، جڏهن ته سراسري 24 ميگا واٽ جي گنجائش تي ڪم ڪندو. بجلي جي کوٽ هينئر ٻه کان ٽي هزار ميگا واٽ آهي ۽ جيئن ته آدشماري وڌي پئي ۽ صنعتي ترقي ٿئي پئي. اسان کي هر سال گهٽ ۾ گهٽ هزار ميگاواٽ جي گهرج ٿيندي. هي 24 ميگا واٽ نه کوٽ ختم ڪندي نه مستقبل ۾ خاص مددگار ثابت ٿيندي فيصلو ٿيل آهي ته ڀاشا ڊيم ٺاهڻو آهي، جنهن جي بجلي پيدا ڪرڻ جي گنجائش 4500 ميگاواٽ آهي. اُهو ڇو نٿا ٺاهيو؟ ڪجهه رن آن رِور منصوبا آهن، جن ذريعي اٽڪل 7000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي، اهي آهن سنڌو دريا تي داسو، بُنجي، پتڻ، ۽ ٿاڪوٽ وٽ، انهن مان بُنجي جي فيزيبلٽي ٿي چُڪي آهي. جتي 5400 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي، وري اچو سنڌ ۾ ٿر ڪول تي، جتي 175 ارب ٽن ڪوئلو موجود آهي ۽ هزار ميگاواٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي. اُنهيءَ کي ڇو نٿا تڪڙي ترقي وٺايو؟ باقي زور رکيو اٿن 44 ميگا واٽ جي بجلي گهر تي، جيڪو ايڏي وڏي کوٽ ۽ تمام گهڻي مستقبل جي گهرجن جي مقابلي ۾ اُردو چوڻي مطابق ”اُونٽ ڪي منه مين زيره“ جي مثال وانگر آهي.

سوال نمبر 3: اصل مقصد ڇا آهي؟

40 ميگا واٽ جو بجلي گهر ٺاهڻ اِنهيءَ لاءِ نه هو ته بجلي جي کوٽ پوري ڪجي ۽ فيصل آباد وارن کي سستي بجلي ڏجي، بلڪ اِنهيءَ لاءِ هو ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال ۾ اِنهيءَ بهاني سڄو سال پاڻي هلايو وڃي. حالانڪه اِنهي بجلي گهر مان بجلي جو ريٽ ايترو هوندو جو ڀري نه سگهندا، ڇو جو هي پوري گنجائش تي هلي نه سگهندو. بدنتيي ڪري بجلي گهر رولڙي ۾ پئجي ويو آهي، صوبن ۾ جهيڙو ٿي ويو آهي، جيڪو ملڪ لاءِ مناسب ناهي.

سوال نمبر 4: بجلي گهر اهم آهي يا قومي سلامتي؟

پاڪستان بحرانن ۾ ورتل ملڪ آهي. ڪٿي وزيرستان ۾ فوج دهشتگردن خلاف جنگ پئي ڪري، ڪٿي بلوچستان ۾ بغاوت واري صورتحال آهي. ڪٿي جڳهن جڳهين تي بم ڌماڪا پيا ٿين ۽ بي گناهه ۽ معصوم ماڻهو پيا مارجن، ڪٿي ٽارگيٽ ڪلنگ پئي ٿئي ۽ ڪٿي ملڪي اعليٰ ادارن ۾ محاذ آرائي ڏسڻ ۾ پئي اچي. انهيءَ صورتحال ۾ پاڪستان جي ٻن وڏن صوبن ۾ محاذ آرائي ڪا سُٺي ڳالهه ناهي، سوبه رڳو 44 ميگا واٽ جي بجلي گهر ٺاهڻ تي، جنهن جي ڪا اهميت ناهي جو اهو ڪهڙي لوڊ شيڊنگ ختم ڪندو يا بجلي کوٽ گهٽائيندو. سوال صوبائي يڪجهتي ۽ ڀائيچاري جو آهي. ڇا اِنهيءَ ننڍڙي ڳالهه لاءِ اسان پاڪستان جي سلامتي ۽ استحڪام کي خطري ۾ وجهي سگهون ٿا؟ سنڌ وارا سنڌو کي زنده رکڻ لاءِ جدوجهد ۽ جاکوڙ ڪن پيا ۽ ان جو ڏينهن اِنهيءَ لاءِ ملهايو ويو، جو سنڌو درياهه جو پاڻي سنڌ جو جياپو آهي. اِهو اِنهن جي جياپي جو اڪيلو ذريعو آهي. جيڪڏهن چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي پڇڙي تي 44 ميگا واٽ جو بجلي گهر نه ٺهيو ته ڪهڙو آسمان ڪري پوندو. ٻين ڪيترن هنڌن تمام گهڻي گنجائش جا بجلي گهر ٺهي سگهن ٿا، جن تي ڪو جهيڙو ڪونهي. ٿر ڪول کي ترقي وٺائي تمام گهڻي بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي ڀڇڙيءَ تي رٿيل 44 ميگا واٽ جو پِن بجلي گهر ملڪ جي سلامتي کي خطري ۾ وجهي سگهي ٿو. تنهنڪري قومي مفاد ۾ اِن کي ڇڏي ٻيا بجلي گهر ٺاهڻ کپن، جتي تمام گهڻي بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي ۽ جن تي ڪنهن جو اعتراز به نه آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نئون ڪراپ ڪيلنڊر فارمولا ۽ سنڌ جو موقف!




اربع 3 مارچ 2010ع



ڳالهه ڪندا آهن ته هڪ الله لوڪ ماڻهو درياهه جي ڪپ تي ڪکن ڪانن جي جهگي اڏي ڏينهن رات عبادت ۾ مشغول هوندو هو. ماڻهو هدايت ۽ دُعا درمل لاءِ وٽس ايندا هئا ته بنا ڪنهن لالچ جي اُنهن کي هدايت ڏيندو هو، دُعا ڦيڻا ڏيندو هو. ماڻهو ڪا سوکڙي پاکڙي کڻي ايندا هئا ته ڪونه وٺندو هو. غرض بنا لوڀ ۽ لالچ جي ماڻهن جي خدمت ڪندو هو ۽ عبادت ۾ رُڌل هوندو هو. پري پري تائين اُن جي زهد ۽ تقويٰ جي مشهوري ٿي وئي. هڪڙي ڏينهن ماڻهن ڏٺو ته اُهو بزرگ هڪ مائي سان ويٺو هو ۽ صُراحي ۽ گلاس پيو هو، صراحيءَ مان هو گلاس ڀري اُنهيءَ مائي کي پيو پياري. جن ماڻهن اهو ڏٺو ته ڏاڍا حيران ۽ پريشان ٿيا ته هي بزرگ ۽ هي حال! اڳي ته ڪڏهن ڪا مائي اڪيلي هُن وٽ وڃڻ ۽ ويهڻ جو سوال ئي ڪونه هو، پر ڏينهن ڏٺي جو هن بزرگ کي ڇا ٿي پيو جو مائي کي شراب پيو پياري!؟ ماڻهن ۾ چوٻول ٿي ويو. نيٺ هڪڙو ماڻهو چپ نه رهي سگهيو ۽ ويجهو وڃي بزرگ کان پڇيائين ته ”سائين اسان هي ڇا پيا ڏسون؟“ بزرگ پڇيو ته ڇا مطلب؟ ماڻهو چيس ته سائين! اسان ڏسون پيا ته اوهان ڏينهن ڏٺي جو هڪڙي مائي کي شراب پيا پياريو. ”بزرگ مُشڪي ڏٺو ۽ چيائين“ منهنجي ماءُ پري کان مونکي ملڻ آئي، جنهن کي مان شربت پيو پياريان.“ اُنهيءَ صراحي مان گلاس ڀري بزرگ اُنهيءَ همراهه کي پيارو همراهه ڏاڍو شڪي ۽ شرمندو ٿيو ۽ معافي وٺي توبهه تائب ٿيندو موٽيو.

مان هڪ گناهگار ۽ دُنيا دار ماڻهو آهيان مٿين الله لوڪ بزرگ جي جتي برابر به نه آهيان پر منهنجي حالت به انهيءَ بزرگ جهڙي ٿي، جنهن مٿان هڪ مائي کي شراب پيارڻ جو الزام لڳو. يعني مان سرڪار سان ڪراپ ڪيلنڊر فارمولا واري ڳالهه ۾ شامل آهيان، جنهن جي سنڌ وارا مون کان اُميد نه پيا رکن. جيڪي ڳالهيون ڪيون ويون سي هن ريت آهن.

(1) ٺاهه مطابق ورهاست ٿيڻ بدران نئين ڪراپ ڪيلنڊر فارمولا مطابق ورهاست ٿيندي.

(2) پاڻي ورهاست وارا معاملا ارسا بدران سنڌ پنجاب پاڻ ۾ طئي ڪندا.

(3) سنڌ جو وڌيڪ کنيل پاڻي موٽائڻ واري ڳالهه ماضي جو حصو ٿي وئي.

(4) ڪراپ ڪلينڊر فارمولا واري ڳالهه مغوي ڇڏرائڻ واري ڊيل ڏسڻ ۾ اچي ٿي ۽ پنجاب کان انصاف جي اُميد رکڻ هن شعر جي مصداق آهي ته،

ڪيتري اڻڄاڻ دِل آهي منهنجي

دشمن کان ٿي مون کي دُعا گهرجي

سڄي ڳالهه سمجهڻ لاءِ اچو ته صورتحال جو جائزو وٺون. 12 فيبروري 2010ع تي پنجاب وارا ارسا جي مين ڪاميٽي کان 4 مقابلو هڪ جي اڪثريت سان نئون واٽر ڪائونٽ منظور ڪرائي ويا، جنهن ۾ هُنن جو حصو 1.485 ملين ايڪڙ فوٽ ٿي ويو. ٻيو فيصلو 3 مقابلو 2 جي اڪثريت سان چشما جهلم لنڪ ڪينال کي ڇهه هزار ڪيوسڪ سان کولائڻ جو ڪرائي ويا. اهو هڪ غلط فيصلو هو، جنهن تي سنڌ وارن گوڙ ڪيو. ڳالهه وزير اعظم آڏو پيش ٿي، جنهن سنڌ ۽ پنجاب جي وڏن وزيرن کي اِنهيءَ کي حل ڪرائڻ جو چيو ته سنڌ جو وڏو وزير قائم علي شاهه صاحب پنجاب جي وڏي وزير شهباز شريف صاحب سان مليو. ٻنهي فيصلو ڪيو ته پاڻي ورهاست جي مامرن کي سمجهڻ ۽ حل ڪرڻ لاءِ ٻنهي صوبن جي وفدن ۾ ملاقاتون ٿيڻ کپن. پهرين شهباز شريف صاحب پنهنجو وفد موڪليو، جنهن جي سنڌ جي وفد سان چيف منسٽر هائوس ۾ ڇنڇر 20 فيبروري تي گڏجاڻي ٿي. پنجاب جي وفد ۾ اُنهن جو سينيئر صلاحڪار جناب ذوالفقار کوسو، آبپاشي وارو وزير راجا رياض، چيف سيڪريٽري، آبپاشي وارو اڳوڻو ۽ نئون سيڪريٽري ۽ بجلي وارو هڪ ماهر شامل هو. سنڌ طرفان رڳو وزير آبپاشي سيد مراد علي شاهه صاحب ۽ ايڊيشنل سيڪريٽري پاور ۽ سيڪريٽري آبپاشي جناب شجاع احمد جوڻيجو هئا، تنهن ڪري هُنن مونکي ۽ جناب اي اين جي عباسي صاحب کي به شامل ڪيو. سنڌ وارن جي انهيءَ وقت مدد ڪرڻ ڪو ڏوهه ڪونه هو. اِنهي نموني سنڌ جي نمائندگي زوردار ٿي وئي. گڏجاڻي ۾ معاملي کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ ۽ هڪ ٻئي لاءِ همدردي ۽ ايڪي جي فضا قائم ڪرڻ لاءِ پنجاب جي سينئير صلاحڪار جناب ذولفقار کوسي اهو به چيو ته اسان کي هڪ ٻئي جي ضرورتن جو خيال رکڻ کپي، اسان کي خبر آهي ته سنڌ ۾ فصل هڪ مهينو اڳي پوکيا وڃن ٿا، ۽ پنجاب ۾ هڪ مهينو پوءِ. جيڪڏهن سنڌ کي فصل پوکڻ لاءِ وڌيڪ پاڻي کپي ۽ پنجاب کي انهيءَ وقت ضروت نه هجي ته پنجاب سنڌ کي پنهنجي حصي جو پاڻي ڏئي سگهي. وري جڏهن پنجاب ۾ فصل پوکڻ جو وقت اچي ۽ سنڌ ۾ گهرج نه هجي ته سنڌ پنهنجي حصن جو پاڻي پنجاب کي ڏئي سگهي ٿو. ائين هڪ ٻئي جي مدد ڪرڻ سان ٻنهي صوبن کي فائدو ٿيندو ۽ ملڪ ۾ به پيداوار وڌندي.

اِنهيءَ کانپوءِ سنڌ جي وزير آبپاشي پاڻي جي ورهاست وارو موقف دليلن ۽ حوالن سان پيش ڪيو ۽ زور اِنهيءَ تي رکيائين ته ٺاهه تي عمل ٿيڻ کپي. اِنهي ۾ هن وفاقي لا ڊويزن جي ٻن فيصلن جو به حوالو ڏنو، جنهن مطابق تاريخ يا ٽه سطحي فارمولي مطابق ورهاست ٺاهه جي ڀڃڪڙي آهي. اِنهيءَ کانپوءِ سيڪريٽري آبپاشيءَ، اين جي عباسي صاحب ۽ مون مختلف مامرن، جن ۾ سي جي لنڪ تي ٺهندڙ پاور هائوس، چشما جهلم لنڪ ڪينال جو زوري کولرائڻ، غلط پاڻي ورهاست ۽ کوٽ واري وقت ۾ منگلا کي ڀرڻ وارا مامرا شامل هُئا، انهن تي پنهنجو موقف ٻڌايو. پنجاب وارن به وچ وچ ۾ ڪجهه وضاحتون ڏنيون. پڇاڙي ۾ اِهو فيصلو ڪيو ويو ته هي مامرا فني ماهر پاڻ ۾ ويهي تفصيلي بحث کانپوءِ طئي ڪن. تنهن کانپوءِ هر صوبي جي فني پارٽي پنهنجي چيف منسٽر کي بريف ڪري، پوءِ ٻئي چيف منسٽر فيصلو ڪن.

سومر 22 فيبروري تي سنڌ جو وفد لاهور ۾ پنجاب وارن سان مليو، جنهن ۾ شجاع جوڻيجو، مان ۽ شهباز شامل هئاسين. پنجاب مان اُنهن جو سيڪريٽري آبپاشي ملڪ رب نواز، صلاحڪار ايم ايڇ صديقي ۽ ايڊيشل سيڪريٽري مسٽر اسرار شامل هئا. اُتي ٻنهي وفدن چشما جهلم لنڪ ڪينال تي بجلي گهر، چشما جهلم لنڪ کولڻ 1992ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرڻ ۽ منگلا ڊيم ڀرڻ بابت پنهنجو موقف ٻڌايو. اِهو ڪٿي به نه چيو ويو ته ٺاهه بدران ڪو ٻيو فارمولو ٺاهيو ويندو ۽ ارسا کي ڇڏي سنڌ ۽ پنجاب پاڻ فيصلا ڪندا. اِهو ممڪن ئي ناهي، ڇاڪاڻ جو ٻه ٻيا صوبا به ڀاڱي ڀائيوار آهن. ٻنهي صوبن جا آبپاشي سيڪريٽري ۽ وزير پنهنجي پنهنجي چيف منسٽر کي اِنهن ڳالهين بابت آگاهه ڪندا. پوءِ ٻئي چيف منسٽر گڏبا ۽ جي فيصلو ڪري سگهيا ته ڪندا نه ته وزير اعظم کي اِنهيءَ بابت آگاهه ڪندا پوءِ وزير اعظم يا ته پاڻ ڪو فيصلو ڪري يا وري واسطيدار فورم کي فيصلي لاءِ موڪليندو. هاڻي اچون ٿا اُنهن الزامن تي جيڪي هنيا ويا.

نئين ڪراپ ڪيلندر فارمولي واري ورهاست:

ٺاهه کي پاسي رکي ڪنهن به اِهڙي ورهاست جو فيصلو نه ڪيو ويو، جنهن ۾ ٺاهه معطل ٿي وڃي. چاهي اُهو ڪراپ ڪيلنڊر فارمولا هُجي يا ٻيو ڪو فارمولا. جيڪڏهن ڪنهن صوبي جي گهرج لاءِ مددي پاڻي ڏنو به ويو ته اُهو ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق هوندو ۽ اهو به ڪنهن صوبي تي زوري مڙهيو نه ويندو. درياهه جي ڦرندڙ گهرندڙ وهڪرن ڪري ڪڏهن سنڌو زون ۾ وڌيڪ پاڻي اچي ٿو ۽ ڪڏهن جهلم چناب زون ۾ جيڪڏهن ڪنهن صوبي جي ضرورت کي نظر ۾رکي واڌو زون مان پاڻي ڏنو وڃي ۽ پوءِ ٻئي منصوبن جي ضرورت وقت ٻئي زون مان ڏنو وڃي ۽ ٻئي صوبا راضي به هجن ته ڪهڙو نقصان آهي. پر اِها هڪ وقتي ايڊجسٽمنٽ ٿيندي، ٺاهه تي اِنهي جو ڪو اثر نه ٿيندو.

ورهاست ارسا بدران سنڌ پنجاب طئي ڪندا:

اِها بلڪل غلط ڳالهه آهي. ورهاست ارسا جو ڪم آهي، نه ڪي ٻن صوبن جو. سنڌ ۽ پنجاب کان علاوه بلوچستان ۽ سرحد به ته حصيدار آهن. جيڪڏهن سنڌ ۽ پنجاب ورهاست ڪندا ته انهن صوبن کي ڪيئن پاڻي ملندو ۽ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن کي پاسي رکي حصا ڪيئن ورهائي سگهبا.

سنڌ جو وڌيڪ کنيل پاڻي موٽائڻ ماضي جي ڳالهه ٿي وئي:

هن ڳالهه کي سمجهڻ ضروري آهي ته پنجاب 17 ڊسمبر واري گڏجاڻيءَ ۾ چيو هو ته سنڌو مان 0.4 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ کنيل پاڻي پنجند کان هيٺ موٽائي ڏيندو. هُنن 0.1 ملين ايڪڙ فوٽ پنجند کان هيٺ موٽائي ڏنو، پر 0.3 ملين ايڪڙ فوٽ نه موٽائي سگهيا، جو جهلم چناب زون ۾ وهڪرا گهٽجي ويا. پر فيبروري جي پهرين ڏهاڪي ۾ مينهن پئجي ويا ۽ انڊس زون ۾ وهڪرا وڌي ويا. ارسا جي 12 فيبروري جي فيصلي مطابق انڊس زون ۾ هنن جو پاڻي 1.485 ملين ايڪڙ فوٽ ٿي ويو. اهو کڻن بدران هُنن 0.3 ملين ايڪڙ انڊس زون ۾ ڇڏي ڏنو، جيڪو ٻين صوبن کي ملندو. اِها جدا ڳالهه آهي ته اهو پنجند کان هيٺ ڏيڻ بدران چشما بيراج تي ڏنو ويو.

مغوي ڇڏرائڻ واري ڳالهه:

ايم بي سومرو پنهنجي هڪ مضمون ۾ جيڪو ”ڪاوش“ ۾ 25 فيبروري تي ڇپيو، لکي ٿو ته ”ٻيو سنڌ حڪومت کان اِهو به سوال آهي ته مغوين جي بازيابي لاءِ مغوين جا وارث ادارن جي ڪردار مان مايوسي ڪري ڀنگ ادا ڪري مغوي بازياب ڪرائيندا رهيا آهن. ڇا سنڌ حڪومت به پاڻي ورڇ کي منصفاڻو بنائڻ لاءِ قائم ادارن مان مايوس ٿي چڪي، جو سنڌ حڪومت پنهنجي حصي جي ڦٻايل پاڻيءَ جي بازيابي لاءِ ڊيل ڪرڻ تي غور ڪري رهي آهي؟“ مان مٿي ٻڌائي آيو آهيان ته ورهاست ڪراپ ڪيلنڊر فارمولا يا ٻئي ڪنهن به فارمولا تي ڪرڻ جو ڪو فيصلو نه ڪيو ويو آهي. اِهي ڳالهيون معاملي کي ٿڌي ڪرڻ ۽ ڀائي چاري جي فضا قائم ڪرڻ لاءِ ڪيون ويون هيون. ورهاست 1991ع واري ٺاهه مطابق ئي ٿيندي.

اسان جي سنڌ جي پريس ۽ اليڪٽرانڪ ميڊيا تمام هوشيار ۽ خبر دار آهي، ۽ ڇو نه هجي. پاڻيءَ جو معاملو آهي تمام اهم جو سنڌ جي بقاءَ ۽ جياپو سنڌو جي پاڻي تي آهي. انهيءَ جي بچاءَ لاءِ تمام گهڻي هوشياري ۽ خبرداري کپي، پر ٻئي پاسي بدگماني به سُٺي ناهي. ائين نه ٿئي ته غير ضروري تنقيد ۽ بدگماني ڪري سنڌ لاءِ وڙهندڙ ۽ جاکوڙ ڪندڙ بد دل ٿي وڃن. بزرگ ۽ الله لوڪ بدگماني تي مشڪي سگهن ٿا، پر اسان جهڙا دُنيا دار دِل هاري سگهن ٿا.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌو جي سار




جمع 5 مارچ 2010ع



سنڌ جي پاڻي جي مسئلن کي فوڪس ۾ آڻڻ لاءِ ڪاوش اخبار جي ڳالهه نه ڪرڻ ناانصافي ٿيندي، هڪڙو ته هيءَ اخبار سنڌ واسين کي وقتائتي ۽ مهلائتي خبر ڏئي ٿي، ٻيو ته اها اخبار سنڌ جي ڪنڊڪڙڇ ۾ صبح جو سوير پهچي وڃي ٿي ۽ ماڻهن کي تازين خبرن سان نيرن ڪرائي ٿي. چاهي اها جاءِ ڪشمور هجي، شهدادڪوٽ هجي، عمرڪوٽ هجي يا ڪراچي هجي، سنڌ جا ماڻهو مون کي ڪاوش اخبار جي حوالي سان سڃاڻن ٿا ۽ عزت ڏين ٿا. مان ڪاوش ۽ سنڌ وارن جو ٿورائتو آهيان، جن منهنجي پاڻي بابت لکڻ کي محبت جي موٽ ڏني آهي. جيئن ڀٽائيءَ چيو آهي ته،

محبت پائي من ۾، رنڊا روڙيا جن،

تن جو صرافن، اڻ توريو اگهايو!

سنڌ جي جياپي ۽ بقا جو داومدار سنڌو درياهه جي پاڻيءَ تي آهي. ٻين صوبن ۾ ته مينهن به پون ٿا، هڪ کان وڌيڪ درياهه به وهن ٿا ۽ زيرِ زمين پاڻي به مٺو آهي، پر سنڌ جي ماڻهن جو جياپو ۽ روزگار رڳو سنڌو جي پاڻي سان ڳنڍيل آهي. سنڌ جي ٻهراڙين ۽ شهرن ۾ پيئڻ جو پاڻي سنڌو مان نڪرندڙ واهن يا خود سنڌو درياهه مان حاصل ڪجي ٿو. سکر ۽ حيدرآباد ته آهن ئي سنڌو جي ڪپ تي، پر ڪراچي شهر جي پيئڻ جو پاڻي به سنڌو درياهه مان حاصل ڪجي ٿو. جيتوڻيڪ ڪراچي شهر سنڌو درياهه کان اٽڪل 100 ميل پري آهي، انهيءَ ڪري ارسا کي سنڌو جي پاڻيءَ بابت ”مٿين“ پاران ڪنهن به قسم جي هٿ چراند ۽ اٽڪل سٽل کي خيال سان ڏسڻو آهي ۽ انهيءَ جو بروقت تدارڪ ڪرڻو آهي، پوءِ چاهي اهو ڪالاباغ ڊيم هجي يا چشما جهلم لنڪ ڪينال جي پڇڙي تي رٿيل بجلي گهر.

چوندا آهن ته علم ۽ ڄاڻ طاقت آهي. ڪنهن به شيءِ بابت جيڪڏهن علم ۽ ڄاڻ هجي ٿي ته ماڻهو انهيءَ کي منهن ڏئي سگهي ٿو. علم ۽ ڄاڻ هڪ ته ذاتي ٿئي ٿي، ٻي اها ڄاڻ جيڪا ٻين ذريعي مان معلوم ٿي ٿئي يا حاصل ڪجي ٿي. علم ۽ ڄاڻ لڪائڻ جي شيءِ ناهي، بلڪه ونڊڻ Share ڪرڻ جي شيءِ آهي. ڪجهه اسان کي خبر آهي، ڪجهه اسان انهن کان حاصل ڪيون ٿا، جن بابت انهن کي ڄاڻ آهي. پاڻيءَ جي شعبي سان رابطا رهڻ ڪري مون کي به جيڪا ڪجهه به ڄاڻ آهي، سا مان ڪاوش اخبار ذريعي سنڌ وارن سان ونڊيندو رهندو آهيان، پر اخبار ۾ ڇپيل مضمون سانڍڻ ڏکيا آهن ۽ ڪيترا مضمون مس ٿي وڃن ٿا ۽ رڪارڊ رکڻ ڏکيو آهي. انهيءَ ڪري انهن کي ڪتاب جي شڪل ۾ پائيدار ڪرڻ ضروري آهي ته جيئن ايندڙ نسلن کي به انهن مان فائدو ٿي سگهي. ڪاوش اخبار ۾ ڇپيل مضمونن جو پهريون گلدستو مون ڪتابي صورت ۾ ”ڪالاباغ ڊيم ۽ صوبن ۾ پاڻي جي ورهاست جا مسئلا“ جي عنوان سان آڪٽوبر 2006ع ۾ سنڌ واسين آڏو پيش ڪيو. تنهن کانپوءِ آگسٽ 2007ع ۾ ٻيو گلدستو ”درياهه جي دانهن“ جي نالي سان ڇپرايو. هينئر ٽيون گلدستو ”سنڌو جي سار“ جي نالي سان پيش ڪيو ويو آهي. انهيءَ ۾ ڪل چوڏهن هيٺيان چيپٽر آهن.

(1) چشما جهلم لنڪ (2) آبپاشي نظام کي ٿيندڙ نقصان (3) پاڻي ٺاهه ۽ ورهاست (4) پاڻي کوٽ (5) انڊس ڊيلٽا (6) وڏا ڊيم (7) ننڍا ڊيم (8) آر بي او ڊي (9) بجلي بحران، ٿرڪول، سيڊا (10) موسمي ڦير گهير (11) سنڌ-طاس معاهدي وارا مسئلا (13) ٻوڏ (14) متفرق.

1960ع ۾ ٿيل ”سنڌ طاس معاهدي“ جي نتيجي ۾ ٽي اڀرندا دريا هندستان ڏي هليا ويا. انهن درياهن تي ٿيندڙ آبادي کي پاڻي ڏيڻ لاءِ جهلم ۽ چناب کان علاوه سنڌو مان به پاڻي ڏيڻ جو رٿيو ويو ۽ سنڌو مان به لنڪ ڪينال ٺاهيا ويا. هڪڙو چشما جهلم لنڪ ڪينال ۽ ٻيو تونسا پنجند لنڪ ڪينال. مقصد اهو هو ته جيڪڏهن ضروري درياهن ۾ ڪنهن وقت ۾ پاڻي گهٽ هجي ۽ سنڌو ۾ پاڻي وڌيڪ هجي ته انهن لنڪ ڪينالن وسيلي مددي درياهن جي انهن ايراضين کي پاڻي ڏئي سگهجي، جيڪي اڳي ٽن اڀرندي درياهن جي پاڻي تي آباد ٿينديون هيون. معنيٰ ته اهي ”ڪڏهن ڪڏهن وهندڙ“ واهه آهن، پر ڏاڍا مڙس انهن کي سدا واهن ۾ مٽائڻ گهرن ٿا، يعني جڏهن مددي درياهن ۾ پاڻي هجي يا سنڌ ۾ کوٽ هجي تڏهن به انهن کي هلائڻ گهرن ٿا ۽ انهيءَ ڏس ۾ اٽڪلون سٽڪلون ڪندا رهن ٿا. اهڙي ئي هڪڙي اٽڪل هنن چشما جهلم لنڪ ڪينال جي پڇڙي تي 44 ميگا واٽ جو بجلي گهر ٺاهڻ جي اسڪيم آڻي ڪئي ته جيئن بجلي گهر هلائڻ جي جي اٽڪل سان چشما جهلم ڪينال ۾ سڄو سال پاڻي هلائي سگهن ۽ اهو ”ڪڏهن ڪڏهن هلندڙ“ واهه بدران ”سدا واهه“ ٿي وڃي. انهيءَ ڳالهه جي خبر پوندي ئي مون ڪاوش ۾ ٻه مضمون لکيا، جيڪي هن ڪتاب جي پهرين باب ۾ ڏنل آهن. انهن مضمونن ذريعي مون سنڌي عوام کي خبردار ڪيو ته انهيءَ بجلي گهر ٺهڻ سان سنڌ وارن سان ڪهڙي ويڌن ٿيڻ واري آهي. آبپاشي نظام ۾ اڪثر گهارا پوندا رهن ٿا، پر گذريل سال سڪرنڊ جو 1932ع ۾ ٺهيل پراڻو ريگيوليٽر ڪري پيو. آبپاشي وارا واهن کي پوندڙ گهارن جو ڪيئن بچاءُ ڪن ۽ پراڻن ريگيوليٽرن کي ٺيڪ ڪرڻ جي ڪهڙي حڪمت عملي اختيار ڪجي، سا ڪتاب جي ٻئي باب جنهن جو عنوان آهي ”آبپاشي نظام کي ٿيندڙ نقصان“ ۾ ڏنل آهي. انهيءَ ۾ پنج مضمون آهن.

1991ع وارو پاڻي ٺاهه توڙي سنڌ لاءِ آئيڊل ٺاهه ناهي، پر پوءِ به هڪ متفقه ٺاهه آهي، جنهن تي چئني صوبن جي بااختيار ماڻهن جون صحيحون آهن، پر انهيءَ تي به عمل نٿو ٿئي. چون ٿا ته جيستائين ڪالاباغ ڊيم نه ٺهندو، 114 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي جمع نه ٿي سگهندو ۽ عمل به تڏهن ٿيندو، جڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهندو، حالانڪه ٺاهه ۾ ڪٿي به لکيل ناهي ته ”هن ٺاهه تي تڏهن عمل ٿيندو، جڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهندو.“ پاڻي ٺاهه ۽ انهيءَ بابت ورهاست جو ذڪر ڪتاب جي ٽين باب بعنوان ”پاڻي ٺاهه ۽ ورهاست“ ۾ ڏنل آهي. هن باب ۾ 8 مضمون آهن. درياهن ۾ پاڻي هوريان هوريان گهٽجي ٿو پيو، جنهن جو سڀ کان گهڻو اثر سڀ کان هيٺين حصيدار يعني سنڌ تي پوي ٿو. انهيءَ کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪهڙا اپاءَ وٺجن، سو هن ڪتاب جي باب چوٿين ۾ ”پاڻي کوٽ“ جي عنوان سان ڏنل آهن. جنهن ۾ 11 مضمون آهن. گهٽ پاڻي اچڻ جو اثر سڀ کان وڌيڪ انڊس ڊيلٽا تي پيو آهي، جتي ٻيون ڳالهيون ته ڇڏيو پيئڻ جو پاڻي به ملڻ ڏکيو ٿي ويو آهي. انهيءَ بابت ڪتاب جو پنجو باب ڏسو، جنهن جو عنوان ”انڊس ڊيلٽا“ آهي. ان باب ۾ ٻه مضمون آهن. چون ٿا ته پ پ وارن ڪالاباغ ڊيم دفن ڪري ڇڏيو آهي. پر هيءُ هڪ اهڙو مڙدو آهي، جيڪو گهڙي گهڙي قبر مان زنده ٿي نڪري اچي ٿو. انهيءَ ڊيم ۽ ٻين وڏن ڊيمن بابت مضمون ڪتاب جي ڇهين باب ۾ پڙهو، جنهن جو عنوان آهي ”وڏا ڊيم.“ انهيءَ ۾ 12 مضمون آهن. اسان جو زور وڏن ڊيمن تي ئي ڇو آهي؟ ننڍا ڊيم ٺاهي اسان ڇو ڪوهستان ۽ ٿر واري ايراضين کي فائدو نٿا ڏئي سگهون. اتي ماڻهن کي روزگار ملندو ۽ امن ۽ امان واري صورتحال بهتر ٿيندي. انهيءَ بابت ٻه مضمون ڪتاب جي ستين باب بعنوان ”ننڍا ڊيم“ ۾ پڙهندا. آر بي او ڊي رٿا مڪمل نه ٿيڻ ڪري منڇر ڍنڍ ۽ انهيءَ تي مدار رکندڙ مهاڻا ۽ آبادگار تباهه ٿي ويا آهن. انهيءَ رٿا کي جلد مڪمل ڪري منڇر وارن تان عذاب لاهڻ جي سخت گهرج آهي. انهيءَ بابت باب اٺين ۾ ٽي مضمون آهن، جنهن جو عنوان آهي ”آربي او ڊي.“

ملڪ ۾ بجلي جو سخت بحران آهي، لوڊشيڊنگ سبب ماڻهن جو جيئڻ جنجال ٿي ويو آهي. انهيءَ جي حل بابت باب نائين ۾ ٻه مضمون شامل آهن، جنهن جو عنوان آهي ”بجلي بحران، ٿر ڪول.“ آبپاشي کي سڌارڻ بدران سيڊا جي صورت ۾ هڪ نئون نظام آندو پيو وڃي، جيڪو پاڪستاني حالتن ۾ هلڻ ڏکيو آهي. انهيءَ بابت به باب ڏهين ۾ هڪ مضمون ”سيڊا“ جي نالي سان شامل آهي. عالمي گرمي پد وڌڻ ڪري موسمن ۾ ڦير گهير پئي اچي، جنهن ڪري گليشيئر پيا رجن ۽ نتيجي ۾ درياهن جا وهڪرا گهٽبا. موسمي ڦير گهير جي عالمي بين السرڪاري پينل جي چوٿين ۽ سال 2007ع واري تازي رپورٽ ۾ چيو ويو آهي ته سنڌو جو وهڪرو 40 سيڪڙو ۽ ڪابل درياهه جو وهڪرو 20 کان 40 سيڪڙو گهٽجي ويندو. جڏهن اها صورتحال ٿيڻ واري آهي ته نوان وڏا ڊيم ٺاهڻ جو ڪهڙو جواز آهي؟ انهيءَ بابت مضمون يارهين باب ۾ آهي، جنهن جو عنوان آهي ”موسمي ڦير گهير.“ ٻوڏون سنڌ جو هڪ اهم مسئلو رهيو آهي. خاص طرح کير ٿر جبلن تي پوندڙ اوچتي برساتن سبب. انهيءَ بابت باب تيرهين ۾ هڪ مضمون شامل آهي، جنهن جو عنوان آهي ”ٻوڏ.“ باب چوڏهين ۾ جنهن جو عنوان ”متفرق“ آهي، تنهن ۾ ٽي مضمون آهن، جيڪي پڙهڻ سان تعلق رکن ٿا. ڪتاب ۾ سنڌ جي سڀني پاڻي مسئلن بابت تمام گهڻي ڄاڻ ڏنل آهي، جيڪا سنڌ واسين کي هئڻ گهرجي. هي ڪتاب سنڌ جي پاڻي مسئلن ۽ انهن جي حل جو رڪارڊ آهي، تاريخ آهي ۽ انهيءَ قوم کي جيئڻ جو ڪو حق ڪونهي، جيڪا پنهنجي تاريخ نٿي سنڀالي ته جيئن ايندڙ نسلن کي منتقل ڪري سگهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌو کي چنبڙايل ٻن ڄئورن جي آکاڻي




اربع 10 مارچ 2010ع



سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻيءَ جي ورهاست جا مامرا انگريزن جي حڪومت واري وقت ۾ به هلندا هئا، جڏهن ٻنهي پاسي انگريز آفيسر هوندا هئا، پر اهي معاملا وڌيڪ سنگين پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ٿيا، جڏهن اسان جي سياستدانن ۽ نوڪر شاهي جي نااهلي سبب هندستان پهرين اپريل 1948ع تي ٽن دريائن جو پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي بند ڪري ڇڏيو. انهيءَ تڪرار جا ٽي مکيه ڪارڻ هئا: پهريون پنجاب جو ورهاڱو، ٻيو سرحد لائين وارو ايوارڊ ۽ ٽيون آربٽريشن ٽربيونل.

پنجاب ۽ بنگال صوبن جو ورهاڱو اصلي ورهاڱي واري پلان جو حصو نه هو. سکن جي مدد سان پنجاب صوبي کي ورهائڻ جو بندوبست ڪرايو ويو. وري نهرو، لارڊ مائونٽ بيٽن کان سرحد ورهائڻ وارو ايوارڊ اهڙي نموني ڪرايو ته جيئن پاڪستان ۾ ايندڙ واهن جا هيڊ ورڪس هندستان ۾ اچي وڃن، اهي هئا راوي دريا تي ماڌو پور ۽ ستلج دريا تي فيروز پور وارا هيڊ ورڪس. ورهاست واري لائين جي نتيجي ۾ پاڪستان کي پنهنجا اعتراض 31 ڊسمبر 1947ع تائين اٿارڻا هئا ۽ آربٽريشن ٽربيونل کي انهن اعتراض جو فيصلو 31 مارچ 1948ع تائين ٻڌائڻو هو. پاڪستان جي حڪمرانن پاڻي جي ورهاست بابت پنهنجو موقف 31 ڊسمبر 1947ع تائين ورهاڱي واري ڪاميٽي سامهون پيش نه ڪيو. هنن هندستان وارن جي زباني ڳالهين ۽ واعدن تي اعتبار ڪيو. جڏهن پهرين اپريل 1948ع تي پاڻي بند ٿي ويو، پوءِ همراهن کي هوش آيو، پر پوءِ ڇا پيو ٿي سگهي. ڏڌو کير ٿڻن ۾ وري پئجي نٿو سگهي. تڪرار جڏهن گهڻو وڌي ويو ته عالمي بينڪ ميدان ۾ آئي، جنهن ٻنهي ملڪن وچ ۾ فيصلو ڪرايو، جنهن کي 1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو يا Indus water treaty چئون ٿا. معاهدي مطابق ٽي اڀرندا دريا يعني ستلج، بياس ۽ راوي مڪمل طرح هندستان کي ڏنا ويا، جڏهن ته ٽي الهندا دريا يعني سنڌو، جهلم ۽ چناب پاڪستان کي ڏنا ويا، پر مڪمل طرح نه، بلڪه هندستان کي انهن ٽن دريائن تي چار طرح جا حق ڏنا ويا، جن مان ٻه مکيه آهن، يعني پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻ جو حق ۽ اٽڪل 13 لک ايڪڙ ايراضي کي آباد ڪرڻ جو حق. پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ هندستان ٽنهي الهندي دريائن جو 2.85 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي روڪي سگهي ٿو. اٽڪل 13 لک ايڪڙ زرعي ايراضيءَ مان هندستان هينئر تائين اٽڪل ست لک پنجاسي ايڪڙ ايراضي آباد ڪري چڪو آهي، جنهن لاءِ هو 6.75 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪتب آڻي ٿو. انهيءَ ليکي هو باقي ايراضي لاءِ 4.79 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪتب آڻيندو، معنيٰ معاهدي مطابق هندستان الهندي دريائن تي ڪل 7.64 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي روڪڻ جو حق رکي ٿو.

انهن ايراضين کي پاڻي ڏيڻ لاءِ جيڪي ٽي اڀرندي دريائن تان آباد ٿينديون هيون، متبادل ڪم يعني Replacement works جو پروگرام ڏنو ويو، جن ۾ به وڏا ڊيم، اٺ لنڪ ڪينال، چار نوان بيراج ۽ ڪجهه موجود بيراجن جي مرمت ڪرڻ شامل هو. ڪهڙا ٺهڻ کپن، تنهن لاءِ هڪ صلاحڪار بورڊ ٺاهيو ويو، جنهن کي سنڌ طاس صلاحڪاري بورڊ Indus basin advisory board يا IBAB سڏيو ويو. 1960ع ۾ ملڪ ۾ مارشل لا لڳل هئي ۽ ون يونٽ هو، اولهه پاڪستان هو، سنڌ صوبو نه هو، انهيءَ بورڊ ۾ سنڌ جو ڪو ميمبر نه هو. پنجاب وارن پنهنجي مرضي سان اهي منصوبا رٿيا، جن ۾ ٻه لنڪ ڪينال سنڌو دريا تي به رکيا ويا ته جيئن سنڌو جو پاڻي معاون دريائن جي ايراضين ۾ نيو وڃي. اهي آهن چشما - جهلم لنڪ ڪينال ۽ تونسا- پنجند لنڪ ڪينال. سنڌ ان تي اعتراض ڪيا ته انهن لنڪ ڪينالن ڪري سنڌ جو پاڻي انهيءَ مان نڪرندڙ واهن لاءِ گهٽجي ويندو. 1954ع ۾ سنڌ وارن کي خاطري ڪرائي وئي ته اهو ۽ ٻيا اهڙا مامرا هڪ اڻ ڌري ڪميشن ٺاهي حل ڪيا ويندا. جنهن خط ذريعي خاطري ڪرائي ويئي، انهيءَ خط جو ترجمو هيٺ ڏجي ٿو:

D.O.No Secy (Ind) 8735/54 dated 6th November 1954

”سنڌ طاس پاڻيءَ جي جهيڙي کي اڪلائڻ لاءِ جيڪو مواد استعمال ڪيو پيو وڃي، هندستان سان ڳالهيون ڪيون ٿيون وڃن، انگ اکر استعمال ڪيا ٿا وڃن، دليل ڏنا ٿا وڃن، تن سان ڪنهن به صوبي جي حق تلفي نه ڪئي ويندي. اها ڳالهه قومي مفاد ۾ آهي ته پاڪستان پنهنجو موقف يڪراءِ سان پيش ڪري. ڄڻ ته پاڪستان هڪ يونٽ آهي! صوبن جي وچ ۾ جيڪڏهن ڪو جهيڙو ٿيندو ته اهو صحيح ۽ انصاف واري نموني طئي ڪيو ويندو، انهيءَ لاءِ جيڪڏهن ضرورت پئي ته هڪ اڻ ڌري ڪميشن به ٺاهي ويندي“.

1970ع ۾ ون يونٽ ختم ٿيو ۽ صوبا بحال ڪيا ويا ته سنڌ يڪدم پاڻي وارو مامرو اٿاريو. ان سلسلي ۾ فضل اڪبر ڪميشن ٺهي. سنڌ جي نمائندي عبدالوهاب شيخ بنا ڊپ ۽ ڊاءَ جي سنڌ جو ڪيس پيش ڪيو. انهن لنڪ ڪينالن بابت انهيءَ ڪميشن سامهون وهاب صاحب جيڪو موقف رکيو، سو هن ريت آهي:

”سنڌ جي خوشحالي سنڌو دريا سان ڳنڍيل آهي. اهو ئي سبب آهي ته جڏهن به ڪو سنڌو دريا سان هٿ چراند ڪري ٿو، سنڌ انهيءَ بابت تمام حساس هوندي آهي. سنڌ جي سرير ۾ سنڌو دريا جو پاڻي انساني جسم ۾ وهندڙ رت وانگر آهي. جيستائين سنڌو سان هٿ چراند نه ٿي هئي، سنڌ ۾ صحتمند ترقي ٿيندي رهي. بدقسمتي سان تازو ٻه ٿلهيون ڄئورون سنڌو جي بت ۾ هنيون ويون ۽ سنڌ وارن کي انهن بابت نه ٻڌايو ويو. سنڌ وارن جي ڪرندڙ صحت جو مدار انهيءَ تي آهي ته انهن ڄئورن جي رت چوسڻ جي نيت ڪهڙي آهي، ان کي سمجهجي. جيڪڏهن اهي تمام گهڻو رت چوسين ٿيون ته، سنڌ جي رڻ ٿيڻ جو خطرو آهي، ڇو ته هي سنڌ جي حدن کان ٻاهر آهن ۽ سنڌ وارن کي انهن جي هلائڻ تي ڪو ڪنٽرول ڪونهي.

تازو جڏهن اسان وٽ سنڌ ۾ پاڻيءَ جي کوٽ هئي، ته تونسا- پنجند لنڪ ڪينال کوليو ويو ۽ سنڌو مان پاڻي معاون دريائن جي ايراضين ۾ نيو ويو. انهيءَ ۾ اسان جي تاريخي حق ۾ منظور ٿيل پاڻي جو خيال نه رکيو ويو ۽ پنجاب کي گهرج کان مٿي پاڻي ڏنو ويو. اهو ئي سبب آهي ته سنڌ انهن جي غلط استعمال ۽ صحيح ڪنٽرول بنا استعمال کي پنهنجي بقا ۽ جيئاپي لاءِ خطرناڪ سمجهي ٿي“.

سنڌ طاس معاهدي جو سنڌ کي ٽن طريقن سان نقصان ٿيو. هڪڙو اهو ته، ٽن اڀرندي دريائن جو پاڪستان ۾ ايندڙ سراسري 24 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي مان 16 ملين ايڪڙ فوٽ سنڌ ۾ ايندو هو، اهو اچڻ بند ٿي ويو. ٻيو ته، جهلم ۽ چناب دريائن مان آڳاٽي خريف ۾ جيڪو پاڻي ايندو هو، سو به بند ٿي ويو. ٽيون ته، سنڌو مان معاون دريائن جي ايراضين لاءِ پاڻي کڻڻ لاءِ لنڪ ڪينال ٺاهيا ويا. پهريان ٻه نقصان ته هڪ دفعو ٿي ويا، پر ٽيون نقصان اهڙو آهي، جيڪو وري وري ٿئي ٿو. اها مند ناهي، جنهن ۾ انهن جي هلائڻ بابت تڪرار نه ٿئي. سال 1972ع ۾ انهن کي سڪو ڏيڻ لاءِ پاڻي هلايو ويو، تنهن کانپوءِ انهن کي ڇڙواڳ هلائڻ جي ڪوشش ڪئي وئي، پر انهيءَ وقت جي چيف منسٽر انهن کي ڇڙواڳ هلائڻ جي اجازت نه ڏني ۽ هڪ معاهدي تحت رڳو انهيءَ وقت هلائڻ جي اجازت ڏني وئي، جڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ويندو هجي. پ پ جي حڪومت ۾ 1977ع تائين انهيءَ کي ڪنٽرول ڪيو ويو. وري 1977ع ۾ ضياءَ جي مارشل لا اچي وئي. سال 1985ع ۾ جڏهن جيلاني صاحب پنجاب جو گورنر هو ته چشما- جهلم لنڪ ڪينال کي زوري انهيءَ وقت ۾ به هلايو ويو، جڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ پاڻي نه پئي ويو. وري 1991ع ۾ ٺاهه ٿي ويو. پاڻي ٺاهه کان اڳ صوبن جي پاڻيءَ جا حصا مقرر نه هئا، عارضي ورهاست ٿيندي هئي. جڏهن 1991ع ۾ صوبن جا ڏهاڪن مطابق حصا مقرر ٿي ويا ته ڪوٽڙيءَ کان هيٺ پاڻي وڃڻ جي صورت ۾ چشما- جهلم لنڪ ڪينال کي هلائڻ واري ڳالهه ختم ٿي وئي. انڊس زون مان هو پنهنجي حصي جو پاڻي ڪڏهن به چشما- جهلم لنڪ مان کڻي سگهن ٿا، توڙي جو ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ پاڻي نه ويندو هجي.

پنجاب وارا انهيءَ ڳالهه تي ئي مطمئن رهن ته به ٺيڪ آهي، پر ڏاڍا مڙس ڪٿي ٿا چپ ڪري ويهن. اهي هن ربيع ۾ سنڌو تي پنهنجي حصي جو پاڻي ڇهه مهينا هلائڻ بدران 7 ڊسمبر يعني سوا ٻن مهينن ۾ کپائي ويٺا ۽ پوءِ رڙيون ڪرڻ شروع ڪري ڏنائون ته اسان جا فصل سڪن ٿا ۽ جي ائين ٿيو ته ملڪ ۾ ڏڪار پئجي ويندو، تنهن ڪري اسان کي چشما- جهلم لنڪ کولڻ ڏيو. 11 فيبروري تي ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي ائين ڪرڻ جي اجازت نه ڏني، پر پوءِ بلوچستان جي ارسا جي نمائندي چوڌري محمد امين جي مدد سان ارسا جي مين ڪاميٽي کان ٻن جي ڀيٽ ۾ ٽن ووٽن جي اڪثريت سان چشما- جهلم لنڪ ڇهه هزار ڪيوسڪ سان کولڻ جو فيصلو ڪرايو. ڪجهه ڏينهن کانپوءِ انڊس زون تي ارسا جو منظور ٿيل پاڻي به ختم ٿي ويو ۽ اهو لنڪ وري بند ڪيو ويو.

9 مارچ 2010ع جي ماپن مطابق منگلا ڊيم ڊيڊ اسٽوريج ليول يعني 1040 فوٽن تي پهچي ويو آهي، معنيٰ ان ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي ختم ٿي ويو آهي. جهلم ۾ آيل پاڻي 21 هزار ۽ چناب ۾ آيل پاڻي 10 هزار ڪيوسڪ آهي، جيڪو پنجاب وارن جي گهرجن لاءِ ناڪافي آهي. هاڻي وري ڪوشش ٿيندي ته چشما -جهلم لنڪ وسيلي سنڌو مان پاڻي معاون دريائن جي ايراضين لاءِ نيو وڃي. ٻئي پاسي چشما- جهلم لنڪ ڪينال جي پڇڙي تي بجلي گهر اڏڻ جي ڪوشش جاري آهي ته جيئن انهيءَ بهاني ان کي سڄو سال هلائي سگهجي. سنڌ وارن جي بقا انهيءَ ۾ آهي ته انهيءَ ڪينال کي ڪنٽرول ڪري، جنهن ۾ سنڌ گهڻي ڀاڱي ڪامياب به ٿي آهي. مان عبدالوهاب شيخ جي سياڻپ ۽ دور انديشي جي داد ڏيان ٿو، جنهن 40 سال اڳ اسان کي انهن لنڪ ڪينالن جي صحيح ۽ چٽي تصوير ڏيکاري ۽ جن کي ڪنٽرول ڪرڻ سان سنڌ وارا پنهنجي حصي جو جائز پاڻي کڻي سگهندا.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي ڇڏڻ سان سمنڊ جو پائڻ رڪجي ويندو؟




جمع 19 مارچ 2010ع



ثقافت کاتي جي صوبائي وزير سسئي پليجو پاڻي واري عالمي ڏينهن جي حوالي سان هڪ بيان ۾ چيو ته، سمنڊ روزانو 80-ايڪڙ زمين ڳڙڪائي ٿو ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي نه ڇڏڻ ڪري 22 لک ايڪڙ زمين سمنڊ جي پاڻيءَ جي ور چڙهي تباهه ٿي وئي آهي. هن وڌيڪ چيو ته 1991ع واري ٺاهه مطابق 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڊيلٽائي علائقن لاءِ ڇڏيو وڃي. ائين نه ڪيو ويو ته سنڌو درياهه ماضي جو داستان بڻجي قصن ۽ ڪهاڻين ۾ رهجي ويندو. مٿين بيان مان هيٺيان سوال اڀرن ٿا.

1. ڇا پاڻي ٺاهه ۾ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻ جو فيصلو ٿيل آهي؟

2. ڇا 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻ کانپوءِ سمنڊ جو پائڻ بند ٿي ويندو؟

3. جيڪڏهن پوءِ به سمنڊ جو پائڻ بند نه ٿيو ته پوءِ ڇا ڪجي؟

اچو ته مٿين سوالن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪيون.

(1) ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ واري ڳالهه پاڻي ٺاهه جي ستين شق ۾ ڏنل آهي، جنهن جو ترجمو هن ريت آهي، ”سمنڊ جي پائڻ کي روڪڻ لاءِ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ جي ضرورت مڃي وئي. سنڌ گهر ڪئي ته انهيءَ لاءِ گهٽ ۾ گهٽ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي جي ضرورت هئي، جنهن تي تفصيلي بحث ٿيو. اهو ٻڌايو ويو ته ٻين اڀياسن مطابق انهيءَ کان گهٽ هئي ۽ ڪٿي انهيءَ گهر کان مٿي، انهيءَ ڪري اهو فيصلو ڪيو ويو ته سڀني گهرجن لاءِ ڪوٽڙي کان هيٺ گهٽ ۾ گهٽ پاڻيءَ جو مقدار مقرر ڪرڻ لاءِ وڌيڪ اڀياس ڪرايا وڃن.“

ٺاهه جي انهيءَ شق جا ٽي حصا آهن. پهريون گهر، ٻيو اعتراض ۽ ٽيون فيصلو. سنڌ جي ”گهر“ سمنڊ جي پائڻ کي روڪڻ لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ جي هئي. اها ”گهر“ نه مڃي وئي. ”فيصلو“ اهو ڪيو ويو ته اڀياس ڪرايا وڃن، پر رڳو سمنڊ جي پائڻ کان روڪڻ لاءِ نه، پر ٻين سڀني گهرجن لاءِ. ٻيون گهرجون ڪهڙيون ٿي سگهن ٿيون؟ اهي ٿي سگهن ٿيون، پيئڻ لاءِ، زرعي آبادي لاءِ، دريائي ٻيلن لاءِ، چوپائي مال لاءِ، زيرِ زمين پاڻي کي ڇڊي ڪرڻ لاءِ، تمر جي ٻيلن لاءِ پلي جي نسل کي بچائڻ وغيره. معلوم ٿيو ته ٺاهه ۾ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ جو فيصلو ڪو نه ڪيو ويو، بلڪه اڀياس ڪري انهيءَ جو مقدار طئي ڪرڻ لاءِ چيو ويو. اڀياس سڀني گهرجن لاءِ ڪرڻ جو چيو ويو.

اهي اڀياس نه ڪرايا ويا، ڇاڪاڻ جو اڀياس ڪرائڻ کانپوءِ جيڪو پاڻي جو مقدار اچي ها، اهو ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻو پوي ها. پر ايئن ڪرڻ ”مٿين“ جي نيت نه هئي، تنهن ڪري اڀياس ڪرڻ واري معاملي کي مختلف بهانن سان اينگهايو ويو. پارلياماني ڪاميٽي ٺهڻ کانپوءِ انهيءَ جي چيئرمين جناب نثار ميمڻ سال 2003ع ۾ اڀياس شروع ڪرايا. اڀياس ڪندڙن مٿان مقرر ٿيل عالمي ماهرن، جن کي Panel of Experts چئجي ٿو، سڀني گهرجن لاءِ ٻه ڳالهيون ڪرڻ جو چيو. پهرين اها ته سڄو سال 5000 ڪيوسڪ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻ کپي. ٻي اها ته پنجن سالن ۾ 25 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ وڃڻ کپي، ڀلي اهو هڪ سال ۾ وڃي، ٻن ۾ وڃي، ٽن ۾ وڃي، چئن ۾ وڃي يا پنجن ۾ وڃي. يعني ڀلي سڄو هڪڙي سال ۾ وڃي يا هڪ کان وڌيڪ سالن ۾، پر وڌيڪ جي حد پنج سال آهي. جيڪڏهن مٿين ٻن ڳالهين کي ملين ايڪڙ فوٽ ۾ مٽائجي ته اهو مقدار 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو.

(2) ڇا 10 ملين ايڪڙ فوٽ (يا اڀياس مطابق 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ) پاڻي ڪوٽڙي کان ڇڏڻ ڪري سمنڊ جو پائڻ رڪجي ويندو؟

اها ڳالهه سمجهڻ لاءِ اچو ڏسون ته ڊيلٽا ٺهي ڪيئن ٿو ۽ سنڌو ڊيلٽا ٺهڻ کانپوءِ هينئر ڪهڙي پوزيشن ۾ آهي؟ درياهه جو وهڪرو پاڻي سان گڏ لٽ به آڻي ٿو. اهو لٽ وارو پاڻي هزارن، لکن سالن کان سمنڊ ۾ ڇوڙ ڪرڻ ڪري ۽ هوريان هوريان لٽ وهڻ ڪري سمنڊ ۾ رستو ٺاهي ٿو ۽ سمنڊ ۾ زمين نڪري ٿي اچي، جنهن کي ڊيلٽا چئجي ٿو. ائين سمجهو ته لٽ سمنڊ ۾ گهڙي وڃي ٿي ۽ زمين ٺاهي ٿي، جنهن کي ”زمين جو سمنڊ کي پائڻ“ به چئي سگهجي ٿو. سنڌو درياهه جو ڊيلٽا به ائين ٺهيو، جڏهن دريائن کي ڪو بيراج يا ڊيم نه هئا ۽ بچاءَ بند به نه هئا ته سنڌو درياهه ڇاڙون ٺاهي سمنڊ ۾ ويندو هو. چون ٿا ته اهڙيون 17 ڇاڙون هيون، جيڪي هينئر به موجود آهن. درياهه جي وهڪرن ۽ ان ۾ آيل لٽ جو انگريزن جي اچڻ کان اڳ اسان وٽ ڪو رڪارڊ ڪونهي. انگريز سنڌ ۾ 1843ع ۾ آيا، سال 1880ع کان سال 1890ع تائين سنڌو ۾ سراسري 150 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ايندو هو ۽ اهو پاڻ سان 400 ملين ٽن لٽ آڻيندو هو. جنهن ڪري ڊيلٽا سمنڊ ۾ 25 ميلن تائين وڌي ويو. هوريان هوريان درياهن تي بيراج ۽ ڊيم ٺهڻ ڪري ۽ واهه نڪرڻ ڪري اهو وهڪرو گهٽبو ويو. سال 1961ع کان 1976ع تائين اهو ڪوٽڙي کان هيٺ وهڪرو اٽڪل 50 ملين ايڪڙ فوٽ ٿي ويو ۽ لٽ اٽڪل 75 ملين ٽن رهجي وئي. سال 1976ع کان 2007ع تائين اهو وهڪرو 35 ملين ايڪڙ فوٽ رهجي ويو ۽ لٽ به گهٽجي 30 ملين ٽن ٿي وئي. سال 2001ع کان 2010ع تائين ڪوٽڙي کان هيٺ رڳو 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ويو ۽ لٽ به گهٽجي اٽڪل 10 ملين ٽن رهجي وئي. گهٽ لٽ اچڻ ڪري هاڻي ابتو عمل شروع ٿي ويو آهي. يعني زمين سمنڊ ۾ پيدا ٿيڻ بدران سمنڊ زمين ڏانهن وڌي رهيو آهي ۽ صوبائي وزير سسئي پليجو مطابق روز 80-ايڪڙ زمين پائي ٿو. اهو چيو وڃي ٿو ته جيڪڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏيو وڃي ته سمنڊ جو پائڻ رڪجي ويندو. ڪنهن زماني ۾ سنڌ جي سامونڊي پٽي ۾ سنڌو جو پاڻي 17 کورين وسيلي سمنڊ ۾پوندو هو. ڪوٽڙي بيراج اسڪيم اچڻ کانپوءِ ۽ بچاءُ بند ٺهڻ کانپوءِ سنڌو هڪ سوڙهي رستي ۾ بند (Confined) ٿي ويو آهي، تنهن ڪري هاڻي انهيءَ جو پاڻي سڀني کورين وسيلي سمنڊ ۾ نٿو وڃي. رڳو انهن کورين وسيلي سمنڊ ۾ وڃي ٿو، جيڪي ڪيٽي بندر ۽ شاهه بندر وچ ۾ آهن. اهي رڳو اٺ آهن، يعني هجميرو، ترشيان، کوبر، قلندري، کوهر، مال، کڙڪ ۽ ڇن. سنڌ جو پاڻي هينئر انهن کورين وسيلي سمنڊ ۾ وڃي ٿو ۽ انهيءَ کي سنڌو جو زنده (Active) ڊيلٽا چئجي ٿو، باقي کي مرده (Dead delta) چئجي ٿو، جو اڳي انهن کورين مان پاڻي سمنڊ ۾ ويندو هو، جيڪو هينئر نٿو وڃي.

وري اچو ڏسون ته سمنڊ جي کاڌ بدين ۽ ٺٽي ضلعي جي ڪهڙن تعلقن ۾ ٿئي ٿي؟ اهي آهن تعلقو گهوڙا ٻاري، تعلقو شاهه بندر، تعلقو کارو ڇاڻ، تعلقو ميرپورساڪرو، تعلقو جاتي، تعلقو ڪيٽي بندر، تعلقو گولاڙچي ۽ تعلقو بدين. منهنجي ڄاڻ مطابق مٿين تعلقن، جن ۾ کاڌ رپورٽ ٿيل آهي، رڳو تعلقو شاهه بندر، تعلقو کارو ڇاڻ ۽ تعلقو ڪيٽي بندر، درياهه جي وهڪري جي ويجهو آهن، پر انهن ۾ به کاڌ درياهه واري پاسي هجڻ بدران ويرون (Tides) واري پاسي ٿئي ٿي. انهيءَ کاڌ واري هنڌ درياهه جو پاڻي نٿو وڃي، باقي ٻيا تعلقا درياهه جي وهڪري کان پري آهن. اتي درياهه جو پاڻي هينئر وڃي ئي ڪو نه ٿو ۽ کاڌ رڳو سمنڊ جي ويرن ڪري ٿئي ٿي. معنيٰ ته هينئر جيڪا کاڌ ٿئي پئي، اها سامونڊي ويرن ڪري ٿئي ٿي، اتي درياهه جو پاڻي نٿو اچي، جو اهي مرده ڊيلٽا ۾ آهن. جيڪڏهن سنڌ جي گهر مطابق 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏيو ويو ته سمنڊ جو پائڻ ڪو نه روڪبو. جڏهن اها صورتحال آهي ته پوءِ اسان 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇو پيا گهرون؟ اهو پاڻي اسان زنده ڊيلٽا کي باقي رکڻ ۽ ٻين گهرجن لاءِ پيا گهرون، جيڪي مان مٿي ٻڌائي آيو آهيان. يعني پيئڻ لاءِ، زرعي آبادي لاءِ، دريائي ٻيلن لاءِ، چوپائي مال لاءِ، زير زمين پاڻي کي ڇڊي ڪرڻ لاءِ، تمر جي ٻيلن لاءِ، پلي جي نسل کي بچائڻ لاءِ به ته پاڻي گهرجي.

مٿي بيان مان معلوم ٿيو ته اسان جي گهر مطابق جيڪڏهن هر سال 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏڻ کانپوءِ به سمنڊ جو پائڻ نه روڪبو، ڇو جو جتي سمنڊ پائي ٿو، اها ايراضي مرده ڊيلٽا ۾ آهي ۽ اتي درياهه جو پاڻي پهچي ئي ڪو نه ٿو.

(3) پوءِ ڇا ڪجي؟

سمنڊ جي کاڌ ويرن ڪري اتي ٿئي ٿي، جتي اڳي درياهه جو پاڻي ايندو هو ۽ ڪوٽڙي بيراج جي آبادين ڪري درياهه جون ڇاڙون بند ٿي ويون آهن ۽ اتي هينئر درياهه جو پاڻي نٿو اچي ۽ نه ئي اڳتي اچي سگهندو. اسان کي ويرن جو زور ٽوڙڻو آهي. اهو زور اهڙو بند ٺاهي ٽوڙي سگهجي ٿو، جنهن جي مٿاهين سطح سمنڊ جي وڌ ۾ وڌ اوچائي واري وير (Tide) کان مٿي هجي، جو سمنڊ جو پاڻي ٽائيڊل ڊيلٽا ۾ رهي ۽ ٻاهر نڪري نه سگهي. اهڙي طرح ويرن جو زور ٽوڙي سگهجي ٿو. ان بند جي سمنڊ واري پاسي پٿرن جي پچنگ يا ايپرن وغيره هجي ۽ انهيءَ جي سامهون وڏا وڏا پٿر ۽ بولڊر وجهي ڇڏجن. اهڙيءَ طرح سمنڊ جو زمين کي پائڻ وارو سلسلو هميشه لاءِ ختم ٿي ويندو. انهيءَ بند کي وڌيڪ فائدي وارو ڪرڻ لاءِ انهيءَ تي روڊ ٺاهي سگهجي ٿو. يعني هي هڪ ساحلي روڊ (Coastal Highway) ٿي سگهي ٿو، جنهن جي ٺهڻ سان ماڻهن کي اچڻ وڃڻ جي سهولت ملندي. مڇيون ۽ ٻيون شيون کڻي وڃڻ سولو ٿي ويندو. چون ٿا ته هندستان پنهنجي پاسي واري ڊيلٽا ۾ ڪوسٽل هاءِ ٺاهي ڇڏيو آهي. اسان وٽ به ڪوسٽل هاءِ ٺاهڻ جو پروگرام هو، جنهن لاءِ ايشيائي ترقياتي بينڪ پيسا پئي ڏئي. سنڌ ڪوسٽل اٿارٽي کي انهيءَ بابت وڌيڪ ڄاڻ هوندي. پ پ جو ايم پي اي جناب سڪندر منڌرو صاحب انهيءَ بابت ڪافي ڄاڻ رکي ٿو. منهنجو ان صاحب کي عرض آهي ته پ پ حڪومت وارن کي هن ٻٽي مقصد واري بند ۽ هاءِ وي بابت قائل ڪري ته انهيءَ تي ڪم ڪرائن ته جيئن سمنڊ جو پائڻ هميشه لاءِ ختم ٿئي ۽ اسان انهيءَ آسري ۾ سمنڊ کي سنڌ جي زمين پائڻ نه ڏيون ته جڏهن 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ايندو. تڏهن اهو پائڻ بند ٿيندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

خريف لاءِ پاڻي جي ورهاست: سنڌ جو موقف ڇا هجڻ گهرجي؟




اڱارو 30 مارچ 2010ع



ربيع جي مند 31 مارچ تي پوري ٿي ويندي ۽ پهرين اپريل کان خريف جي مند شروع ٿي ويندي. ربيع جي شروعات ۾ پاڻي کوٽ 30 سيڪڙو ٻڌائي وئي هئي، هينئر کوٽ 32 سيڪڙو ٻڌائي پئي وڃي. 32 سيڪڙو کوٽ جي حساب سان سنڌ وارن منصوبابنديءَ سان پاڻي هلايو ۽ انهيءَ کوٽ کي سڄي ربيع تائين پکيڙي ڇڏيو، جنهن ڪري سڄو ربيع پاڻي هلندو رهيو، سواءِ واهن جي بندي واري عرصي جي، جيڪا ڪوٽڙي بيراج تي 26 ڊسمبر کان 10 جنوري تائين ٿي ۽ سکر بيراج تي 6 جنوريءَ کان 20 جنوريءَ تائين ٿي. هڪڙي پاسي سنڌ وارن پلاننگ سان پاڻي هلايو ته ٻئي پاسي پنجاب وارن بنا ڪنهن حساب جي پاڻي هلايو، جو سنڌو دريا جي حصي وارو پاڻي به 7 ڊسمبر تي کپائي ويٺا ۽ پوءِ زوريءَ سنڌو تان وڌيڪ پاڻي کڻڻ جي ڪوشش ڪيائون ۽ پوءِ زبردستي ارسا کان چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کولڻ جو فيصلو ڪرائي ويا ۽ اهو لنڪ ڪئنال ڇهه هزار ڪيوسڪ سان کوليو ويو. وري جڏهن سنڌ وارن گوڙ ڪيو ۽ اهو مامرو وزيراعظم تائين پهتو ته سنڌ وارن جا ڳوڙها اگهڻ لاءِ پنجاب جي سينيئر صلاحڪار ذوالفقار کوسي، راجا رياض ۽ ٻين آفيسرن کي موڪليائون، جن سنڌ وارن کي ڏاڍا دلاسا ڏنا ته هو گهرج مهل سنڌ کي حصي کان وڌيڪ پاڻي ڏيندا، جو سنڌ جا فصل پنجاب کان مهينو اڳ پوکجن ٿا. وري فني ماهرن جي گڏجاڻي لاهور ۾ ڪرائي وئي، جنهن ۾ ڪراپ ڪيلينڊر واري ڳالهه ڪئي وئي ۽ ٺاهه مطابق ورهاست ڪرڻ جو آسرو ڏنو ويو.

منهنجي خيال ۾ اها ڪارروائي چشما-جهلم لنڪ ڪئنال کي زوري کولرائڻ واري عمل کان پوءِ ظاهر ٿيل رد عمل کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ ڪئي وئي، باقي نه ته هينئر به ساڳيا لاٽون ۽ ساڳيا چگهه واري صورتحال آهي. منگلا ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جو عمل خريف جي مند شروع ٿيڻ کان اڳ ئي شروع ڪيو ويو آهي ۽ 29 مارچ تي انهيءَ جي سطح 1060 فوٽ هئي، جڏهن ته ڊيڊ اسٽوريج ليول 1040 فوٽ آهي، يعني 20 فوٽ پاڻي منگلا ڊيم ۾ گڏ ڪري چڪا آهن ۽ اهو هن خريف لاءِ نه بلڪه ايندڙ ربيع لاءِ گڏ ڪيو پيو وڃي.

ڇڏيو ربيع کي، اچو خريف سال 2010ع تي، خريف جي مند اسان لاءِ تمام اهم آهي، جو سڀ پئسي وارا فصل خريف ۾ پوکجن ٿا، جيئن وونئڻ، ساريون، ڪمند ۽ باغن کي به هن مند ۾ وافر پاڻي ڏيڻو پوي ٿو. خريف جي مند کي ٻن حصن ۾ ورهايو ويو، هڪڙو آڳاٽو خريف ۽ ٻيو رهيل خريف، آڳاٽو خريف پهرين اپريل کان 10 جون تائين ليکجي ٿو ۽ 11 جون کان 30 سيپٽمبر کي رهيل خريف چئجي ٿو. آڳاٽي خريف ۾ درياهن جا وهڪرا سٺا نٿا ٿين ۽ نه ئي سنڌو تي تربيلا ڊيم ۾ پاڻي گڏ ڪيو ٿو وڃي. ان دوران منگلا ڊيم ۾ پاڻي گڏ ته ڪيو وڃي ٿو، پر انهيءَ مان سنڌ کي نٿو ڏنو وڃي، اهو پاڻي ايندڙ ربيع لاءِ گڏ ڪيو وڃي ٿو. اچو ته خريف ۾ پاڻي جي ورهاست جي طريقي کي ڏسون ۽ پوءِ سوچون ته ڪهڙي حڪمت عملي وٺون ته جيئن سنڌ کي پنهنجي حصي جو جائز پاڻي ملي سگهي.

خريف ۾ پاڻي ورهاست جو طريقيڪار:

انهيءَ سلسلي ۾ ٻه گڏجاڻيون ٿين ٿيون، هڪڙي فني ڪاميٽي جي ۽ ٻي صلاحڪاري ڪاميٽي جي. فني ڪاميٽي جي گڏجاڻي ۾ چئني صوبن جا ڊائريڪٽر ريگيوليشن شريڪ ٿيندا آهن، جيڪي اهو ڪاٿو لڳائيندا آهن ته پاڻي ڪيترو ايندو، انهيءَ ۾ فيبروري ۽ مارچ مهيني ۾ آيل پاڻيءَ جي بنياد تي ڏسندا آهن، ته جن سالن ۾ انهن مهينن ۾ ايترو پاڻي آيو، انهن ۾ آڳاٽي خريف ۽ رهيل خريف ۾ ڪيترو پاڻي آيو. انهيءَ ۾ هر هڪ دريا لاءِ جدا ڪاٿو لڳايو ويندو آهي ۽ پوءِ ڪل پاڻي ڪڍيو ويندو آهي. هر هڪ دريا ۾ پاڻي ڪڍڻ لاءِ ممڪنات واريون حدون ڪم آڻبيون آهن، انهن جدولن ۾ سال 1976ع کانپوءِ آيل پاڻي جو مدو ڪڍيو آهي. مثال طور هڪڙي ڏهاڪي ۾ ممڪنات ٻڌايل آهي 80 سيڪڙو ۽ پاڻي جو مقدار ٻڌايل آهي 20 هزار ڪيوسڪ، جيڪو سٺو وهڪرو نه چئبو. وري سمجهو ته ممڪنات جو سيڪڙو آهي 5 سيڪڙو ۽ پاڻي جو مقدار آهي، ٻه لک ڪيوسڪ، معنيٰ ٿي ته ٻه لک ڪيوسڪ پاڻي 100 سالن ۾ رڳو 5 سال آيو، اهو تمام سٺو وهڪرو ٿيو، مطلب ته جيئن ممڪنات جو سيڪڙو وڌيڪ ته وهڪرو گهٽ ۽ جيئن ممڪنات جو سيڪڙو گهٽ ته وهڪرو وڌيڪ، انگريزي ۾ انهيءَ کي Inversely proportional يا ابتڙ ڦرندڙ عمل چئبو آهي. ارسا ايڪٽ ۾ فني ڪميٽي جو ذڪر ناهي، اها انهيءَ لاءِ ٺاهي وئي آهي ته جيئن صلاحڪاري ڪاميٽي جو ڪم سولو ٿي سگهي ۽ مکيه اعتراض اڳ ۾ ئي ختم ڪري سگهجن. صلاحڪاري ڪاميٽي جو به ارسا ايڪٽ ۾ ذڪر آهي، جنهن ۾ ارسا جو چيئرمين ئي صلاحڪاري ڪميٽي جو چيئرمين ٿئي ٿو ۽ ٻيا ميمبر ارسا جا رهيل ميمبر، صوبن جا آبپاشي ۽ زراعت کاتن جا سيڪريٽري، واپڊا جا بجلي ۽ پاڻيءَ وارا ميمبر ۽ وفاقي چيف انجنيئرنگ ايڊوائيزر هوندا آهن. صلاحڪاري ڪميٽي جي گڏجاڻي ڪڏهن به گهرائي سگهجي ٿي، پر هر خريف يا ربيع جي مند شروع ٿيڻ کان اڳ انهيءَ جي گڏجاڻي گهرائڻ ضروري آهي، انهيءَ گڏجاڻي ۾ پاڻي جي ورهاست ڪئي ويندي آهي ۽ ڊيم مان پاڻي ڀرڻ ۽ ڪڍڻ جو ٻڌايو ويندو آهي، انهيءَ ۾ صوبن جي آبپاشي ۽ زراعت جي سيڪريٽرين کي پاڻي جي گهرجن لاءِ واپڊا جي ميمبر پاڻي ۽ بجلي کي ڊيمن ۾ پاڻي ڀرڻ ۽ ڪڍڻ لاءِ ۽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ۽ چيف انجنيئرنگ ايڊوائيزر کي وفاقي حڪومت کي باخبر رکڻ لاءِ گهرايو ويندو آهي.

فني ڪاميٽي جي هن خريف لاءِ ٿيل گڏجاڻي:

فني ڪاميٽي جي هن خريف واري گڏجاڻي 25 مارچ تي ٿي گذري، انهيءَ ۾ سنڌ ۽ پنجاب جا نمائندا شريڪ ٿيا، جڏهن ته بلوچستان ۽ سرحد جا نمائندا ڪو نه آيا. ارسا وارن جيڪو پاڻيءَ اچڻ جو ڪاٿو لڳايو هو، اهو انهيءَ گڏجاڻي ۾ زير غور آيو، انهيءَ ۾ ئي منظر ٻڌايا ويا هئا، هڪڙو ”گهڻي ۾ گهڻو“ ٻيو ”گهٽ ۾ گهٽ“ ۽ ٽيون ”گهڻو ڪري ايندو“. ”گهڻو ڪري ايندو“ واري منظر ۾ ٻڌايو ويو هو ته سنڌو ۾ ممڪنات جو سيڪڙو 40، ڪابل دريا ۾ 50 سيڪڙو، جهلم درياهه ۾ 50 سيڪڙو، چناب درياهه ۾ 85 سيڪڙو هو، جنهن جي نتيجي ۾ سنڌو ۾ پاڻي ايندو 52.865، ڪابل دريا ۾ 16.052، جهلم ۾ 16.717 ۽ چناب ۾ 15.188 ملين ايڪڙ فوٽ. وري اڀرندي درياهن مان ايندو، 1.125 ملين ايڪڙ فوٽ. جڏهن ته ڪل پاڻي ايندو 101.948 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ مان 4.176 تربيلا ۽ 3.828 منگلا ۾ ڀريو ويندو، ته باقي پاڻي بچندو، 93.944 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ مان درياهن ۾ زيان ٿيندو، 17.632 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ مان 8.987 ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏيو ويندو، ته واهن ۾ ورهائڻ لاءِ بچندو 67.325 ملين ايڪڙ فوٽ، يعني ڪل ايندڙ 101.948 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻيءَ مان خريف جي مند ۾ واهن لاءِ پاڻي هوندو 67.325 ملين ايڪڙ فوٽ يعني 66 سيڪڙو. فني ڪاميٽي جي 25 مارچ واري گڏجاڻي ۾ سنڌو، ڪابل، جهلم ۽ چناب ۾ ممڪنات جو سيڪڙو ترتيب وار 45 سيڪڙو، 50 سيڪڙو، 60 سيڪڙو ۽ 85 سيڪڙو طئي ڪيو ويو، نتيجي ۾ انهن چئني درياهن ۾ پاڻي ايندو، سنڌو ۾ 51.483، ڪابل ۾ 16.052 جهلم ۾ 15.356، چناب ۾ 15.188 ۽ اڀرندي درياهن ۾ ايندو 1.10 ملين ايڪڙ فوٽ، يعني ڪل پاڻي ايندو 99.179 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ مان تربيلا ڊيم ۾ گڏ ڪبو 5.572 ۽ منگلا ۾ گڏ ڪبو 3.747 ملين ايڪڙ فوٽ، باقي بچندو 89.860 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ مان درياهن ۾ زيان ٿيندو 9979 .15 ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏبو 8.062 اهي ٻئي ڪٽبا ته واهن ۾ ورهاست لاءِ پاڻي بچندو 65.801 ملين ايڪڙ فوٽ، معنيٰ ته 9.179 ملين ايڪڙ فوٽ آيل پاڻي مان واهن ۾ ورهاست لاءِ بچندو 65.801 يعني 66.35 سيڪڙو.

صلاحڪار ڪاميٽي کي اهو پاڻي صوبن ۾ ورهائڻو آهي، جيڪڏهن اهو پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل مقدار جي بنياد تي ورهايو وڃي ته سنڌ کي ملندو 29.90 پنجاب کي 32.67 سرحد کي 0.72 ۽ بلوچستان کي 2.51 ملين ايڪڙ فوٽ، اها ورهاست رِم اسٽيشن کان هيٺ جي آهي، جنهن ۾ سرحد جو رڳو CRBC جو حصو ڏنل آهي. سرحد جي مٿين واهن جي حصيداري نٿي ٿئي، جو اهي رڪارڊنگ اسٽيشن کان مٿي آهن. صلاحڪاري ڪاميٽي جي سال 2003ع جي هڪ فيصلي ڪري صوبن ۾ ورهاست ٽي سطحي فارمولي مطابق ٿئي ٿي، جيڪو فيصلو هن ريت آهي.

پهرين سطح: ورهائڻ جوڳو پاڻي سال 1977ع کان 1982ع تائين جي سراسري کنيل پاڻي کان گهٽ هجي ته ورهاست انهيءَ سراسري پاڻي مطابق ٿيندي.

ٻي سطح: ورهائڻ جوڳو پاڻي، ٺاهه ۾ ورهايل پاڻي کان گهٽ هجي ۽ 1977ع کان 1982ع تائين سراسري پاڻيءَ کان وڌيڪ هجي ته ورهاست پهرين 1977ع کان 1982ع تائين ورهايل سراسري پاڻي مطابق ٿيندي، انهيءَ کان مٿي پاڻي لاءِ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيندي.

ٽين سطح: ورهائڻ جوڳو پاڻي ٺاهه ۾ ورهايل پاڻي کان مٿي آهي ته ٺاهه ۾ ورهايل پاڻي جي مقدار تائين ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيندي، انهيءَ کان مٿي ٺاهه جي پيرا 4 مطابق ٿيندي، جنهن ۾ سنڌ ۽ پنجاب هر هڪ کي 37 سيڪڙو، سرحد کي 14 سيڪڙو ۽ بلوچستان کي 12 سيڪڙو ملندو.

هينئر ورهائڻ جوڳو پاڻي آهي، 65.801 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ سال 1977ع کان 1982ع تائين پاڻي خريف ۾ هو 64.475 ملين ايڪڙ فوٽ، معنيٰ ته انهيءَ ٽي سطحي فارمولي مطابق ورهاست ٻي سطح تي ٿيندي. 64.475 ملين ايڪڙ فوٽ تائين ورهاست موجب سنڌ کي ملندو 28.786 پنجاب کي ملندو، 34.648، سرحد کي ملندو 0.173 ۽ بلوچستان کي ملندو 0.863 ملين ايڪڙ فوٽ، باقي بچو 1.326 ملين ايڪڙ فوٽ، اهو ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق سنڌ کي ملندو 0.60، پنجاب کي ملندو 0.67، سرحد کي ملندو 0.01 ۽ بلوچستان کي ڏيندو 0.05 ملين ايڪڙ فوٽ، انهيءَ ورهاست مطابق سنڌ کي ڪل حصو ملندو 29.38 پنجاب کي ملندو 35.31 سرحد کي ملندو 0.19 ۽ بلوچستان کي ملندو 0.913 ملين ايڪڙ فوٽ، پر ورهاست ڪرڻ مهل سرحد ۽ بلوچستان کي ٺاهه وارو فل پاڻي ڏنو وڃي ٿو.

سنڌ کي صلاحڪاري ڪاميٽي ۾ ڇا موقف اختيار ڪرڻ کپي؟:

صوبن وچ ۾ هڪ متفقه ٺاهه ٿيل آهي، انهيءَ کان ٻاهر ٻي ڪا به ورهاست غير قانوني آهي. وفاقي قانون واري ڊويزن اهڙو فيصلو ڏئي چڪي آهي. صلاحڪاري ڪاميٽي صلاح ڏيڻ لاءِ آهي، نه ڪي فيصلي ڪرڻ لاءِ، هر دفعي اسان انهيءَ ۾ اهي ڳالهيون ورجائيندا آهيون ۽ انهيءَ هوندي به هو پنهنجي مرضي تي ورهاست ڪندا آيا آهن. هن دفعي سنڌ کي 31 مارچ تي ٿيندڙ صلاحڪاري ڪاميٽي ۾ سخت موقف اختيار ڪرڻ کپي، يعني ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهاست ٿيڻ کپي، بلوچستان ۽ سرحد کي کوٽ کان آجو نه ڪرڻ کپي، کوٽ واري وقت ۾ منگلا ڊيم نه ڀرڻ کپي. جيڪڏهن هو نٿا مڃن ته چپ ڪري هليو اچڻ سان اها صورتحال هلندي رهندي. منهنجي ذاتي راءِ ۾ جيڪڏهن هو نٿا مڃن ته سنڌ کي گڏجاڻيءَ جو بائيڪاٽ ڪري سخت احتجاج ڪرڻ کپي، نه ته بقول ساحر لڌيانوي جي ته؛

هو سکي تم سي تو دنيا سي بغاوت کرلو

ورنه مان باپ جهان کهتي هين شادي کرلو

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

خريف لاءِ ملندڙ پاڻيءَ جي سنڌ ۾ ورهاست ڪيئن ٿيندي؟




اڱارو 13 اپريل 2010ع



31 مارچ 2010ع تي رکيل ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي کان هڪ ڏينهن اڳ مون 30 مارچ تي پاڻيءَ جي ورهاست بابت سنڌ جي موقف بابت هڪ مضمون لکيو، جنهن ۾ مون ٻڌايو هو ته سنڌ کي پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ لاءِ سخت موقف اختيار ڪرڻ کپي ۽ جيڪڏهن ”مٿيان“ نٿا مڃين ته گڏجاڻيءَ جو بائيڪاٽ ڪري سخت احتجاج ڪرڻ کپي، پر انهيءَ جي ضرورت ئي نه پئي. سنڌ آبپاشي کاتي جي صحيح منصوبابندي ۽ چيف منسٽر سنڌ جي سياسي مدد سان ارسا پهريون ڀيرو پاڻيءَ جي ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڪرڻ ۽ پختونخواهه يعني سرحد ۽ بلوچستان صوبن کي کوٽ ۾ شامل ڪرڻ جو فيصلو ڪيو، جيڪو هڪ تعريف جوڳو عمل آهي. انهيءَ ڪري اسان جي 1994ع واري تاريخي ورهاست ۽ سال 2003ع جي ٽه سطحي ورهاست کان جان چٽي. هن سال آڳاٽي خريف ۾ کوٽ 18 سيڪڙو، ۽ باقي خريف ۾ کوٽ 12 سيڪڙو ٻڌائي وئي آهي. خريف ۾ ٿيندڙ آبادي جي حڪمت عملي سمجهڻ کان اڳ اچو ته پهرين ڪيوسڪ ۽ ايڪڙ فوٽ جو فرق هڪ ڀيرو وري سمجهون ۽ ڏهاڪن واري ورهاست جو به بنياد سمجهون.

ڪيوسڪ ۽ ايڪڙ فوٽ جو فرق:

دنيا ۾ اسان کي پاڻي ٻن حالتن ۾ ملي ٿو. هڪڙو وهندڙ حالت ۾ ۽ ٻيو ذخيرو ٿيل يا بيٺل حالت ۾. ٽيوب يا نلڪي مان نڪرندڙ پاڻي وهندڙ حالت ۾ آهي ۽ جيڪڏهن اهو ڪنهن جڳ يا بالٽيءَ ۾ گڏ ڪجي ته اهو ذخيرو ٿيل پاڻي آهي. درياهن ۾ هلندڙ پاڻي وهندڙ پاڻي آهي ۽ جڏهن اهو ڪنهن ڍنڍ يا ڊيم ۾ گڏ ٿئي ٿو ته اهو ذخيرو ٿيل پاڻي آهي. وهندڙ پاڻيءَ جو يونٽ فوٽ پائونڊ سيڪنڊ نظام ۾ مڪعب فوٽ في سيڪڙو آهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ ڪيوبڪ فوٽ في سيڪنڊ Cubic feet per second يا مختصر ڪري ڪيوسڪ چئجي ٿو. گڏ ٿيل پاڻي جو ماپو حجم يا volume ٿئي ٿو، يعني ڊيگهه x ويڪر xعميق. فوٽ پائونڊ سيڪنڊ نظام ۾ اهو مڪعب فوٽ (Cubic foot) ۾ ماپجي ٿو. هڪڙو مڪعب فوٽ معنيٰ ڊيگهه هڪ فوٽ، ويڪر هڪ فوٽ ۽ عميق هڪ فوٽ. اهو هڪڙو ننڍو يونٽ آهي. جتي تمام گهڻو پاڻي هجي، اتي اهو يونٽ لکڻ ۾ تمام گهڻا انگ کپن، مثلن تربيلا ڊيم جو حجم مڪعب فوٽ ۾ 405,108,000,000 ٿئي ٿو، جيڪو لکڻ ڏکيو آهي. جيڪڏهن ايراضيءَ جو يونٽ هڪ ايڪڙ وٺون ۽ عميق جو يونٽ فوٽ وٺون ته اهو هڪ ايڪڙ فوٽ سڏجي ٿو. مٿيون انگ جيڪو مڪعب فوٽن ۾ آهي، اهو ايڪڙ فوٽن ۾ ٿيندو. 9, 30,000 اهو به لکڻ ۾ وڏو آهي. جيڪڏهن ان کي ملين ايڪڙ فوٽ ۾ تبديل ڪريون ته اهو ٿيندو 9.3 ملين ايڪڙ فوٽ. ياد رهي ته هڪ ملين ڏهن لکن برابر ٿئي ٿو. لکڻ جي سولائي لاءِ وڏن ڊيمن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت ملين ايڪڙ فوٽن ۾ لکبي آهي. جيئن منگلا ڊيم جي 5.3 ملين ايڪڙ فوٽ، ڪالاباغ ڊيم جي 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ ڀاشا ڊيم جي 6.4 ايڪڙ فوٽ آهي.

ڪيوسڪ ۽ ايڪڙ فوٽ جي مٽا سٽا:

زميندار انهيءَ ڳالهه کي سولائي سان سمجهي سگهي ٿو، جو هو پنهنجي هاري معرفت روز ماڊول مان پاڻي وهائي ٻارو ڀريندو آهي. سمجهو ته ماڊول مان هڪ ڪيوسڪ پاڻي ڏينهن رات هلي ٿو، ته ٻن ايڪڙن واري ٻاري ۾ هڪ فوٽ پاڻي بيهاريندو. معنيٰ ته هڪ ڪيوسڪ هڪ ڏينهن رات ۾ ٻه ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪري ٿو. ڪيوسڪ ٿيو وهندڙ پاڻيءَ جو يونٽ ۽ ايڪڙ فوٽ ٿيو حجم يا Volume جو يونٽ. برابري واري جدول ۾ چئبو ته ڪيوسڪ ڏينهن = 2 ايڪڙ فوٽ. ياد رهي ته مٿئين جدول ۾ ڏينهن معنيٰ 24 ڪلاڪ.

ڏهاڪي واري ورهاست:

1991ع وارو پاڻي ٺاهه ڪل 11 صفحن تي مشتمل آهي. پهرين ٽن صفحن ۾ ورهاست جون شقون ڏنل آهن ۽ باقي 8 پنن ۾ صوبن جي ورهاست ڏهاڪي مطابق ڏنل آهي. هر ڪنهن صوبي جي ورهاست ٻن پنن ۾ ڏنل آهي، جنهن مان هڪ پنو خريف لاءِ ۽ ٻيو ربيع جي مند لاءِ آهي. مثال طور آڳاٽي خريف لاءِ سنڌ جو حصو جهڙيءَ ريت چارٽ نمبر هڪ ۾ ڏنل آهي.

مٿيون جدول ڇا ٿو ٻڌائي؟

هينئر اپريل جا پهريان ڏهه ڏينهن پورا ٿيا آهن، انهن ڏهن ڏينهن ۾ ٺاهه مطابق اسان جو حصو 40,200 ڪيوسڪ آهي. يعني هر روز سراسري اسان جو سڀني واهن ۾ پاڻي کڻڻ جو حق 40,200 ڪيوسڪ آهي. معنيٰ ته ڪن ڏينهن ۾ اهو ان کان گهٽ ٿي سگهي ٿو، ۽ ڪن ڏينهن ۾ انهيءَ کان وڌيڪ، پر سراسري طور هر ڏينهن 40,200 ڪيوسڪ ٿيڻ کپي ۽ ڪل ڏهن ڏينهن جو 402,000 ڪيوسڪ. اچو ڏسون ته اسان هن سال ٽنهي بيراجن جي واهن ۾ هر ڏينهن گهڻو پاڻي کنيو آهي ۽ سراسري گهڻو پاڻي کنيو آهي.

ٺاهه مطابق اسان جو حق سراسري 40,200 ڪيوسڪ آهي، جڏهن ته سنڌ جي ٽنهي بيراجن جي واهن ۾ اپريل جي پهرين ڏهاڪيءَ ۾ سراسري کنيل پاڻي آهي 24,192 ڪيوسڪ. معنيٰ ته کوٽ رهي 40 سيڪڙو. ارسا وارن جي اڳڪٿي مطابق کوٽ آڳاٽي خريف ۾ ٿيندي 18 سيڪڙو. ائين ڇو ٿيو ۽ اڳتي ڇا ٿيندو؟ ان بابت اڳڪٿي هڪ فني ڌڪو ٿئي ٿي، جيڪا صحيح به ٿي سگهي ٿي ۽ ان ۾ ڪجهه فرق به ٿي سگهي ٿو، جو پاڻي اچڻ جي اڳڪٿي سڄي مند لاءِ ٿئي ٿي. مند جي ڪجهه وقت ۾ پاڻي گهٽ ٿي سگهي ٿو، پر ڪنهن ٻئي حصي ۾ وڌي به سگهي ٿو. گهڻو ڪري آڳاٽي خريف ۾ وهڪرا گهٽ رهن ٿا ۽ باقي خريف ۾ وڌي وڃن ٿا. سنڌ جو پاڻي سنڌو درياهه مان اچي ٿو، جنهن جو هڪ معاون دريا ڪابل آهي. اچو ته ڏسون ته انهن ۾ وهڪرا اچڻ جي اڳڪٿي ڪيئن ڪئي وئي ۽ پاڻي ڪيئن آيو.

سنڌو درياهه ۾ پاڻي اچڻ جي ممڪنات وڌ ۾ وڌ 35 سيڪڙو ۽ گهٽ ۾ گهٽ 55 سيڪڙو رکي وئي، جنهن مطابق سنڌو درياهه ۾ وڌ ۾ وڌ 29,700 ۽ گهٽ ۾ گهٽ 27,200 ڪيوسڪ اپريل جي پهرين ڏهاڪي ۾ اچڻ کپندو هو، پر سراسري طور پاڻي 26,900 ڪيوسڪ آيو. معنيٰ ته گهٽ ۾ گهٽ اڳڪٿي واري پاڻيءَ کان به گهٽ. وري ڪابل درياهه ۾ اچڻ جي وڌ ۾ وڌ ممڪنات 40 سيڪڙو ۽ گهٽ ۾ گهٽ 60 سيڪڙو ورتي وئي، جنهن مطابق اپريل جي پهرين ڏهاڪي ۾ وڌ ۾ وڌ 26,100 ۽ گهٽ ۾ گهٽ 21,500 ڪيوسڪ پاڻي اچڻ کپندو هو، پر آيو 21,300 ڪيوسڪ. يعني گهٽ ۾ گهٽ کان به گهٽ. انهن وهڪرن جي نتيجي ۾ سنڌ جي واهن ۾ پاڻي جي کوٽ اڳڪٿي ڪيل 18 سيڪڙي کان اپريل ۾ وڌيڪ ٿيندي.

آڳاٽي خريف ۾ پاڻي ورهائڻ جي حڪمت عملي:

جڏهن ڪا شيءِ پنهنجي هجي ٿي ته انهيءَ جي ورهائڻ ڪو مسئلو نٿو ٿئي، جو هر ڪنهن کي پنهنجي گهرج مطابق حصو ملي ٿو، پر جڏهن ڪا شيءِ گهٽ هجي ٿي ته انهيءَ جو ورهائڻ ڏکيو ٿي پوي ٿو. حڪمت عملي اهڙي اختيار ڪرڻ گهرجي ته جيئن سڀني کي ضرورت آهر پاڻي ملي ۽ سنڌ جو مجموعي طور تي فائدو ٿئي. آڳاٽي خريف ۾ پوکيءَ جي لحاظ کان ٻه فصل اهم آهن، جن ۾ هڪڙا وونئڻ ۽ ٻيو سارين جو فصل هجي ٿو. لاڙ ۾ وري اتر جي ڀيٽ ۾ فصل مهينو اڳ ۾ پوکبا آهن. ٽئين ڳالهه آهي واهن جي ڊيگهه، جنهن ڪري جيڪڏهن ڪا لاٿ اچي ٿي ته اها سڄي واهه تي اثر وجهي ٿي ۽ انهيءَ کي ٺيڪ ڪرڻ ۾ وقت لڳي ٿو. گهٽ پاڻي هجڻ ڪري پهريون سدا هلندڙ واهن ۾ پاڻي ڏنو ٿو وڃي ته جيئن اهي وونئڻن جي پوکي ڪن. اهي واهه آهن روهڙي ڪينال، نارا ڪينال، خيرپور فيڊر ايسٽ ۽ ويسٽ ۽ اڪرم واهه. تنهن کانپوءِ ساريال وارا واهه کوليا وڃن ٿا، جيڪي آهن بي ايس فيڊر، ڊيزٽ پٽ فيڊر، رائس ڪينال ۽ ڦليلي ۽ پڃاري. انهن کان اڳ ۾ اوليت گهوٽڪي فيڊر ۽ دادو ڪينال کي ڏبي آهي، جو اتي به وونئڻ پوکيا وڃن ٿا. انهيءَ ۾ خاص خيال ڦليلي ۽ پڃاري جو به ڪرڻ جي ضرورت آهي، جو اتي پوکي جي مند اپر سنڌ جي ڀيٽ ۾ مهينو اڳي آهي. انهيءَ سڄي ريگيوليشن ۾ اهو احتياط ڪرڻ جي ضرورت آهي ته جيئن ڪوٽڙي بيراج جي واهن جي پاڻي ۾ رخنو نه پئي. جڏهن به درياهه ۾ سکر وٽ ڪا لاٿ اچي ٿي ته ڪوشش اها ڪئي وڃي ٿي ته جيئن روهڙي ۽ نارا ڪينال جو پاڻي نه گهٽايو وڃي، جو اهي تمام ڊگها واهه آهن. انهن تي بااثر ماڻهن ۽ ڪامورن جون زمينون آهن ۽ اتي گهڻي اپت وارا فصل توڙي باغ وغيره آهن. وري اهو دليل به ڏنو وڃي ٿو ته ڪوٽڙي لاءِ پاڻي ڏيڻ ۾ سکر کان هيٺ ڇڏيل پاڻي اٽڪل 40 سيڪڙو زيان ٿئي ٿو، ان ڪري کوٽ واري وقت ۾ انهيءَ زيان ٿيندڙ پاڻيءَ کي ڇو نه روهڙي ۽ نارا ڪينال ۾ ڏنو وڃي، ڀلي ڪوٽڙي کي گهٽ پاڻي ملي. منهنجي خيال ۾ اها غلط پاليسي آهي، ڪوٽڙي وارن کي به انهن جو حق ملڻ کپي، جو پوءِ ٻيا به انهيءَ دليل تي هلندا ته ڇو نه پنجاب وارا وڌيڪ پاڻي کڻڻ، جو اتي جون زمينون سٺي اپت ڏين ٿيون ۽ سنڌ وارن کي گهٽ پاڻي ڏين. انصاف واري ورهاست اها آهي ته سڀني کي پنهنجو حق ملي. اميد ته مٿين حڪمت عملي تي هلڻ سان کوٽ واري وقت ۾ به سنڌ ۾ سٺي پوک ٿيندي ۽ ماڻهن جو گذر سفر عزت سان ٿيندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ ۾ پوريل ”ڪارو سون“ ۽ ان جي دبئي ٿيڻ وارو خواب!




خميس 22 اپريل 2010ع



ڪجهه وقت اڳي سنڌ حڪومت جي هڪ وزير اسيمبلي ۾ چيو هو ته ٿر ۾ ڪارو سون پوريل آهي، جنهن کي ڪڍڻ سان سنڌ دبئي ٿي ويندي. معنيٰ ته انهيءَ کي ترقي وٺرائڻ لاءِ ايتري ته سيڙپ ٿيندي جو سڄي دنيا جا ماڻهو سيڙپ ڪرڻ لاءِ اتي ٽپي پوندا. روزگار جا وسيلا کلندا ۽ ٿر ۾ دبئي جهڙي رونق ٿيندي ۽ ماڻهو ”دبئي چلو، دبئي چلو“ بدران ”ٿر چلو ٿر چلو“ چوندا. ڪي دوست چوندا ته مان بدامني، بک ۽ مهانگائي جي ور چڙهي ويل ملڪ جي ماڻهن کي خواب پيو ڏيکاريان، اهو ڪيئن ممڪن آهي ته جتي معاشي بدحالي سبب ماڻهو ٻار وڪڻڻ تي مجبور هجن، اتي سنڌ جي دبئي ٿيڻ جون ڳالهيون پيو ڪريان، پر ڇا قدرت واري کي ائين ڪرڻ جي طاقت ناهي؟ اهڙا وارا ڦيرا ٿيندا رهن ٿا. هتي 60 سال اڳ جڏهن عربستان ۾ اڃا پيٽرول نه نڪتو هو ته عرب جا معلم حج کان پوءِ پاڪستان ۾ چندو وٺڻ ايندا هئا. مون پاڻ قمبر ۾ اهڙا معلم چندو گڏ ڪندي ڏٺا، پر پيٽرول نڪرڻ کان پوءِ اتي اهڙي خوشحالي آئي آهي جو عرب سڳورا پاڪستان کي چندي تي هلندڙ ملڪ سمجهن ٿا. قدرت جي آندل وارن ڦيرن بابت شاهه صاحب سان منسوب ڪجهه شعر هيٺ ڏجن ٿا.

تون خالق، تون مالڪ، توکي چارو ناهي چوڻ،

وسندا شهر ويران ڪرين، وسائين واهڻ،

ڪن کي دام نه ڏين دمڙي، ڪن کي مايا بخشين مڻ،

ڪن کي پالين پالڪين ۾، ڪن کان پيهائين پاهڻ،

ڪن کي ٻيڪ نه بخشين ٻڪري جي، ڪن کي ڌڻي بخشين ڌڻ،

تيلا هون تاهڻ، ڏڪن لنڱ لطيف جا!

ٿر جو ڪارو سون:

سڀني کي خبر آهي ته ٿر جي ڪاري سون مان مراد ٿر جو ڪوئلو آهي، جتي اٽڪل 175-ارب ٽن ڪوئلو پوريل آهي. چون ٿا ته اهو دنيا جو ستون نمبر وڏو ذخيرو آهي، جيڪو 9 هزار چورس ڪلوميٽرن ۾ پکڙيل آهي. ان جي اتر کان ڏکڻ ڊيگهه 140 ڪلوميٽر آهي ۽ اولهه کان اوڀر ويڪر 65 ڪلوميٽر آهي. انهيءَ جي جاچ ننڍن ننڍن ٽڪرن ۾ ڊرل (سوراخ) ڪري ڪجهه ايراضيءَ ۾ ڪئي وئي، جن کي بلاڪ چئجي ٿو. هينئر تائين رڳو ڇهه بلاڪن، جن جي ڪل ايراضي 488 چورس ڪلوميٽر آهي، تن ۾ مشينن ذريعي 239 ڊرل (سوراخ) ڪيا ويا آهن. انهيءَ ايراضي ۾ اٽڪل 12-ارب ٽن ڪوئلو آهي، جنهن مان 40000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي، جيڪا ٽيهن سالن تائين هلندي. ياد رهي ته اها ايراضي ڪل ايراضي جو رڳو اٽڪل 5 سيڪڙو آهي. انهيءَ مان انهيءَ خزاني جي مقدار جو اندازو لڳائي سگهجي ٿو. اهو خزانو 1992ع ۾ لڌو ويو، اهو جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان ۽ آمريڪي جيالاجيڪل سروي وارن گڏجي لڌو. 1992ع کان هن وقت تائين انهيءَ کي ترقي وٺرائڻ لاءِ ڪا خاص ڪوشش نه ڪئي وئي، جو تيل جي لابي سميت ٻيون ڪجهه مافيائون انهيءَ جي رستي ۾ رنڊڪون هيون. پ پ حڪومت اچڻ کان پوءِ ڪم کي هٿي وٺرائي وئي آهي ۽ هينئر فل ڪوشش آهي ته ٿر جي ڪاري سون کي ٻاهر ڪڍي انهيءَ مان بجلي پيدا ڪجي ۽ سنڌ کي دبئي بڻائجي يا وري اتي ئي ان کي گيس ۾ مٽائي انهيءَ گيس مان بجلي پيدا ڪجي يا گيس کي ٻين ڪمن ۾ ڪتب آڻجي. سوال ٿو اٿي ته جڏهن اسان کي هن ڪاري سون جي هجڻ جي خاطري ٿي وئي آهي ته پوءِ به ڇو ان کي ڪڍڻ ۾ دير پيا ڪريون؟

خزانو ڪڍڻ ۾ دير ڇو پيا ڪيون؟:

ڪارو سون پٽ تي ڪو نه پيو آهي، پر هيٺ زمين ۾ پوريل آهي. اهو زمين کان اٽڪل 500 کان 650 فوٽ هيٺ آهي، جنهن جي وڌ ۾ وڌ ٿولهه 75 فوٽ آهي، پر سراسري طرح اها ٿولهه 50 فوٽ آهي. انهيءَ عميق ۾ پاڻي جا ٽي تهه (Aquifers) آهن، پهريون 164 فوٽن تي، ٻيو 394 فوٽن تي ۽ ٽيون 650 فوٽن تي، يا وري ڪٿي ڪٿي انهيءَ کان به هيٺ- ڪوئلو ڪڍڻ لاءِ اسان کي کڏ کوٽڻي آهي. هاڻي سوچيو ته اهڙي کڏ کوٽڻي آهي، جو عميق 650 فوٽ هجي ۽ اهو وارياسو ملڪ آهي. جيئن کڏ هيٺ کوٽبي ته پاسن کان واري هيٺ ڪرندي، جنهن جي روڪڻ جو بندوبست ڪرڻو پوندو. وري ڪوئلي جي تهه تي پهچڻ کان اڳ پاڻيءَ جو پهريون تهه (Aquifer) اچي ٿو، اهو پاڻي کڏ ۾ ڪري انهيءَ کي ڀري ڇڏيندو، تنهن ڪري پهرين انهيءَ پاڻي کي ڪڍڻ لاءِ بندوبست ڪرڻو پوندو. جڏهن اهو بندوبست ٿي ويندو ته ڪوئلي واري تهه ۾ به پاڻي آهي، اهو ڪڍڻو پوندو. وري جيڪڏهن ڪوئلو ڪڍڻ جي ڪوشش ڪبي ته پاڻي جو هيٺيون تهه ((Aquifer جيڪو دٻاءُ هيٺ آهي، جنهن کي انگريزي ۾ (Artesian) واري حالت چئبو آهي، اهو مٿي اچي ڪوئلي واري کڏ کي ڀري ڇڏيندو، تنهن ڪري انهيءَ ٽئين پاڻيءَ واري تهه جو پاڻي ايترو ڪڍڻو پوندو ته جيئن ان جي دٻاءَ واري حالت نه رهي. وري اهو سوچيو ته 650 فوٽ هيٺ کڏ ۾ پيل ڪوئلو مٿي زمين تي ڪيئن پهچائبو. انهيءَ ڪوئلي کي ڪڍڻ ۽ مٿي زمين تي پهچائڻ لاءِ خاص مشينون کپن، جيڪي پاڪستان ۾ ڪونهن. اهي ٻاهرين ملڪن کان گهرائڻيون پونديون. اتي به اهي تيار ڪو نه پيون آهن، بلڪه آرڊر ملڻ تي هو اها مشين ٺاهيندا، جنهن ۾ ٻه ٽي سال لڳندا. وري انهن وڏين مشينن کي سامونڊي جهازن وسيلي ڪراچي آڻي، سرزمين تي پهچائڻو پوندو ۽ ڪراچي کان اسلام ڪوٽ، جتي هينئر ڪم هلندو، سو 360 ڪلوميٽر آهي. سرزمين تي پهچائڻ لاءِ پورٽ قاسم کان ٺٽه-سجاول، بدين، ونگو موڙ، مٺي-اسلام ڪوٽ رستي کي ويڪرو ۽ مضبوط ڪرڻو پوندو. وري اچو مٺي پاڻي تي ته ٿر ۾ پاڻي جي اڻاٺ آهي. هتي رڳو هڪ ڪيوسڪ پاڻي نئون ڪوٽ برانچ مان وٺي مٺي، اسلام ڪوٽ ۽ ٿاريو هاليپوٽي تائين پهچايو وڃي ٿو. انهيءَ لاءِ 12 انچ جي هڪ پائيپ لائين نئون ڪوٽ کان مٺي تائين ٺاهيل آهي، جنهن تي ڪيترا بوسٽر پمپ لڳل آهن. مون اها پائيپ لائين پبلڪ هيلٿ جي انجينئر ڪيلا سان گڏ ڏٺي، جنهن تڪليف سان هو صاحب اهو پاڻي ٿر وارن کي پهچائي ٿو، سو عمل ساراهه جوڳو آهي. انهيءَ جي سلسلي ۾ اسان کي ٿرڪول جي ڪالونين لاءِ ۽ بجلي گهرن کي ٿڌي رکڻ لاءِ 300 ڪيوسڪ پاڻي کپي، اهو پاڻي بجلي گهر ٺهڻ کان اڳ اسلام ڪوٽ پهچائڻو آهي، اهو ڪٿان ايندو ۽ اتي ڪيئن پهچائبو؟ وري ڪوئلي واري ايراضين جو پاڻي هيٺان ڪڍڻو آهي، اهو کارو آهي، انهيءَ کي ڪٿي اڇلائڻو آهي. اهو ڪٿي اڇلائبو ۽ وارين جي دڙن مان ڪيئن کڻي وڃبو، معنيٰ ته ڪارو سون ڪڍڻ کان اڳ ۾ اسان کي نئين اڏاوت سازي (Infrastructure development) ڪرڻي پوندي. سنڌ وارو ڪول ۽ انرجي ڊولپمينٽ وارو کاتو انهيءَ ڏس ۾ جيڪو ڪجهه ڪري رهيو آهي، ان جو احوال هيٺ ڏجي ٿو.

انفرا اسٽرڪچر جي ترقي جي صورتحال:

(1) پاڻي پهچائڻ: اهو ڪم سنڌ جي آبپاشي واري کاتي جي حوالي ڪيو ويو آهي، جو هو انهيءَ ۾ ماهر آهن ۽ ٿر ڀرسان آبپاشي نظام انهن جي حوالي آهي. هنن کي 300 ڪيوسڪ پاڻي ٿر جي ڪوئلي واري ايراضي تائين پهچائڻ جو چيو ويو آهي. هنن انهيءَ تي ڪم شروع ڪري ڏنو آهي. هو مکي-فرش ڪينال ٺاهي نارا ڪينال پڇڙ تي پاڻي ڏيندا. اهو واهه ٺاهي نبي سر تائين آڻيندا ۽ نبي سر وٽان هڪ تلاءَ ۾ وجهندا، جتان پائيپ ذريعي وڃي کڻي ويندا، اتي تلاءَ ۾ گڏ ڪري ڪوئلي واري ايراضين کي ڏيندا.

(2) لوڻياٺو پاڻي ڪڍڻ: کاڻين مان نڪتل پاڻي ڪٿي ڇوڙ ڪرائڻو آهي، اهو ڪم به آبپاشي کاتي کي ڏنو ويو آهي. في الحال انهن کي 50 ڪيوسڪ جي ڇوڙ ڪرائڻ جو چيو ويو آهي. هو انهيءَ تي ڪم ڪري رهيا آهن.

(3) روڊن کي ويڪرو ۽ مضبوط ڪرڻ: ٿر مان ڪوئلو ڪڍڻ لاءِ وڏيون مشينون ٻاهران گهرائڻيون آهن، جن کي ڪراچي جي پورٽ قاسم کان اسلام ڪوٽ تائين پهچائڻو آهي. هنن لاءِ 50 فوٽ صاف رستو کپي، يعني روڊ جي سينٽر تي 25 فوٽ-ٻنهي پاسن کان ڪا رنڊڪ نه هجي. ڪراچي کان ونگي موڙ تائين روڊ گولاڙچي، بدين، نندو، کوسڪي ۽ شادي لارج شهرن مان لنگهي ٿو، جتي گهڻي سوڙهه آهي، ان ڪري اتي باءِ پاس ٺاهڻا پوندا. وري ڪن هنڌن تي پڪي روڊ جي ويڪر رڳو 18 فوٽ آهي. اتي انهيءَ کي 24 فوٽ ڪرڻو پوندو. ڪراچي کان وٺي ونگي موڙ تائين روڊ کي ٺيڪ ڪرڻ جو ڪم سنڌ جي ورڪس ۽ سروسز کي ڏنو ويو آهي، جڏهن ته ونگي موڙ کان اسلام ڪوٽ تائين ڪم نيشنل هاءِ وي اٿارٽي کي ڏنو ويو آهي. انهن ڪمن کي مڪمل ڪرڻ ۾ اڍائي سال لڳندا.

(4) براڊ گيج ريلوي لائين: ڪوئلي واري ايراضين ۾ مشينون پهچائڻ ۽ ماڻهن کي سهولت سان پهچائڻ لاءِ هڪ براڊ گيج ريلوي لائن ٺاهڻ جو رٿيو ويو آهي. ڪول فيلڊ کي حيدرآباد، ميرپورخاص، نئون ڪوٽ، مٺي، اسلام ڪوٽ ريلوي لائين ذريعي ملايو ويندو. ٻئي پاسي وري بدين، سونڊا ۽ جهرڪ جي ڪول فيلڊ کي حيدرآباد، ملاڪاتيار ۽ بدين ريلوي لائين رستي ڳنڍيو ويندو.

(5) KVA 1200 ٽرانسميشن لائين جو وڇائڻ: ٿر مان سال 2015ع تائين هزار ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيڻ جو اندازو آهي. انهيءَ مطابق500 KVA جي لائين پوري پئجي نه سگهندي ۽ وڌيڪ گنجائش واري لائين وڇائڻي پوندي. هڪ ٻيو خيال آهي ته 750 KVA جي لائين وڇائجي، جنهن کي ٺاهڻ ۾ ٽي سال لڳندا. خيال اهو آهي ته 1200 KVA جي ڊي سي لائين لڳائجي، جيڪا 10000 ميگاواٽ جو لوڊ کڻي سگهندي، پر انهيءَ کي ٺاهڻ ۾ 5 کان 10 سال لڳي سگهن ٿا.

(6) اسلام ڪوٽ وٽ هوائي اڏو:

ڪراچي کان اسلام ڪوٽ پهچڻ ۾ اٽڪل 7 ڪلاڪ لڳن ٿا. يورپ جا سيڙپڪار 7 ڪلاڪن ۾ هوائي رستي ڪراچي پهچي وڃن ٿا، تنهن ڪري انهن کي سهولت ڏيڻ لاءِ ڪراچي کان اسلام ڪوٽ تائين هوائي رابطو تمام ضروري آهي. هوائي جهاز رستي اتي مفاصلو هڪ ڪلاڪ ۾ طئي ڪري سگهبو. ائين ڪرڻ سان ٿر جي ڪوئلي ۽ ان جي ترقي جي رفتار تيز ٿيندي. انهيءَ لاءِ اسلام ڪوٽ ۾ هڪ ايئر اسٽرپ ٺاهڻ جو رٿيو ويو آهي. انهيءَ ڏس ۾ سنڌ حڪومت هڪ 97 ڪروڙ رپين جي رٿا منظور ڪئي آهي. انهيءَ لاءِ سول ايوي ايشين اٿارٽي سان هڪ MOU صحيح ڪيو ويو آهي، جيڪو منظوري لاءِ دفاع واري وزارت کي موڪليو ويو آهي. منظوريءَ کانپوءِ يڪدم ان تي ڪم شروع ڪيو ويندو.

منهنجي خيال ۾ مٿيون سڀ اڏاوت سازيون ٽن سالن ۾ ٿي سگهن ٿيون، جيڪو ڪو وڏو وقت ڪونهي. انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته Rom was not build in a day. يعني دنيا جو مشهور ۽ تاريخي شهر ”روم“ هڪڙي ڏينهن ۾ ڪو نه ٺهيو هو. انهيءَ کي ٺاهڻ ۾ وقت لڳو هو. دبئي جو شهر به هوريان هوريان ڊيولپ ٿيو آهي، بلڪه اتي هينئر به ڊيولپمينٽ جو ڪم ٿي رهيو آهي. اسان کي انتظار ڪرڻو پوندو، پر انهيءَ سان گڏ همت ۽ حوصلي سان ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي. مان سنڌ سرڪار، ان جي ڪامورن ۽ واسطيدار ماڻهن ۾ همٿ ۽ حوصلي ۽ سنڌ لاءِ ڪجهه ڪري سگهڻ جو جوش ۽ جذبو ڏسان ٿو، جنهن سان واهڻ وسندا ۽ سنڌ دبئي ٿي ويندي. انشاءَ الله.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پاڻي بابت اڳڪٿين جو سنڌ تي پوندڙ اثر




اڱارو 27 اپريل 2010ع



هڪ ڳوٺاڻو رستي سان وڃي رهيو هو ته رستي ۾ هڪ واهه پئجي ويو، جيڪو هن کي ڪراس ڪرڻو هو. ڳوٺاڻو تارو ڪو نه هو ۽ واهه جي اونهائي جي خبر نه هئي، ان ڪري هو خوف ۾ هو ته جيڪڏهن واهه اونهو هجي ته متان هو ڪراس ڪندي ٻڏي نه وڃي. اڃان انهيءَ مونجهاري ۾ هو ته ڇا ڪري ته واهه جي مٿين ڀر ڏٺائين ته آبپاشي کاتي جو هڪ عملدار واهه جو ڊسچارج پيو وٺي. مٿي وڃي عملدارن کان پڇيائين ”واهه گهڻو اونهو آهي؟“ عملدارن ٻڌايو ته واهه جي سراسري اونهائي ساڍا چار فوٽ هئي. ڳوٺاڻو هو اڻ پڙهيل، ان ڪري هن کي ڪهڙي خبر ته سراسري اونهائي ڇا ٿيندي آهي. هن جو قد سوا پنج فوٽ هو. سو چيائين ته سولائي سان پار لنگهي ويندو. سو الهه توهار ڪري واهه ۾ گهڙي پيو. جڏهن وچ ۾ پهتو ته ٻڏڻ لڳو، جو اتي اونهائي سوا پنجن فوٽن کان گهڻي هئي. رڙ ڪري آبپاشي عملدارن کي چيائين ته ”مون کي چيو هو ته واهه جو عميق (اونهائي) ساڍا چار فوٽ آهي، مان سوا پنجن فوٽن جو آهيان، ۽ ٻڏان پيو. ڇو مون کي غلط عميق ٻڌايو؟“ آبپاشي عملدارن چيو ”ادا تون ٻڏين ٿو يا بچين ٿو، منهنجو واسطو ڪونهي. مون توکي صحيح ٻڌايو واهه جو سراسري عميق ساڍا چار فوٽ آهي.“

ڪجهه اهڙي ئي ڳالهه ”مٿيان“ ڪن ٿا. جڏهن ڊيم ڀرڻ لاءِ سنڌو درياءَ ۾ پاڻي هجڻ جي ڳالهه ڪن ٿا. چون ٿا ته سراسري 35 ميلن ايڪڙ فوٽ پاڻي هر سال ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ زيان ٿئي ٿو. انهيءَ مان رڳو 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ ڪالاباغ ڊيم۾ کپي، جنهن تي سنڌ وارا اعتراض ڪن ٿا. هو اهو به چون ٿا ته ڏيڏرن، ڪمين ۽ مڇين لاءِ پاڻي هيٺ ڇڏيو وڃي ٿو، پر ماڻهن جي کاڌ خوراڪ ۽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻ لاءِ نٿو ڏنو وڃي. ڏيو منهن!

اها حقيقت آهي ته سال1976-77 ع کان 2002-03 ع ۾ سراسري 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ ويو، پر سراسري جو مطلب آهي ته ڪن سالن ۾ انهيءَ کان مٿي ويو ۽ ڪن سالن ۾ انهيءَ کان گهٽ يا نالي ماتر-جڏهن وڌيڪ ويو ته ڊيم ڀربو، جڏهن گهٽ يا نالي ماتر ويو ته ڊيم نه ڀربو، پر ڪالاباغ ديم جنهن جي ٺهڻ تي 11 ارب ڊالر خرچ ايندو، انهيءَ کي نالي ماتر پاڻي وارن سالن ۾ خالي ڇڏي ڏيندا؟ ڪوشش ڪئي ويندي ته گهٽ پاڻي وارن سالن ۾ به ڊيم ڀربو وڃي. ائين ڪرڻ سان سڌو اثر سنڌ تي پوندو، ۽ اسان جا خريف ۽ پوکيل ناڻي ڪمائڻ وارا فصل سڪندا. مان گذريل سالن ۾ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ويل پاڻيءَ جا تفصيل ڏيان ٿو.

سال 01-2000ع ڪوٽڙيءَ کان هيٺ پاڻي ويو 0.74 ملين ايڪڙ فوٽ. 02-2001ع دوران 1.92 ايم اي ايف. 03-2002ع ۾ 2.15 ايم اي ايف. 04-2003 ۾ 20.16 ملين ايڪڙ فوٽ. 05-2004ع ۾ 0.28 ملين ايڪڙ فوٽ. 06-2005ع دوران 25.3 ايم اي ايف. 07-2006ع ۾ 21.7 ايم اي ايف. 08-2007ع ۾ 15.7 ايم اي ايف. 09-2008ع دوران 5.8 ايم اي ايف ۽ 2009ع، 2010ع دوران ڪوٽڙيءَ کان هيٺ پاڻي ڇڏيو ويو 4.0 ايم اي ايف. جيڪو ڪل ٿئي ٿو 97.75 ملين ايڪڙ فوٽ.

جن سالن ۾ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ 10 ملين ايڪڙ فوٽ کان مٿي ويو ۽ ٻين گهرجن کان پوءِ به پاڻي بچي ٿو ته اهو ڊيم ۾ ڀري سگهجي ٿو، پر جن سالن ۾ 10 ملين ايڪڙ فوٽ کان گهٽ پاڻي ويو، انهن سالن ۾ ڊيم ڀرڻ جو سوال ئي ڪونهي. مٿين ڏهن سالن ۾ 6 سال ته ڊيم ڀرڻ جو سوال ئي پيدا نٿو ٿئي. پر انهي قيمت وارو ڊيم ٺاهڻ کانپوءِ ڇا ڏهن سالن ۾ اهو ڇهه سال خالي رکي سگهجي ٿو؟ ۽ جيڪڏهن نٿو رکي سگهجي ۽ ڀربو ته سنڌ جي خريف ۾ پوکيل فصلن کي ڪيئن بچائي سگهبو؟ جهڙي طرح سراسري اونهائي واري حساب ۾ ڳوٺاڻو ٻڏي پيو، ساڳي نموني ۾ سراسري دستيابي تي پاڻي ڏيکاري ڪالاباغ ڊيم ٺاهيون ها، جنهن مان ٻه واهه به ڪڍڻا هئا ته خريف جي ڪن سالن ۾سنڌ جا فصل سڪن ها.

وري اچو هن سال آڳاٽي خريف ۾ واهن کي پاڻي ملڻ جي اڳڪٿيءَ تي- ارسا جي 31 مارچ تي ٿيل صلاحڪاري ڪاميٽي ۾ فيصلو ڪيو ويو ته هن سال آڳاٽي خريف ۾ کوٽ ٿيندي 18 سيڪڙو ۽ باقي خريف ۾ ٿيندي 12 سيڪڙو-اها به سراسري کوٽ ٻڌائي وئي آهي، يعني پهرين اپريل کان 10 جون تائين 18 سيڪڙو ۽ 11 جون کان 30 سيپٽمبر تائين 12 سيڪڙو-ٺاهه ۾ ڏهاڪن واري پاڻي جي مقدار جي ڀيٽ ۾ اها ڪا وڏي کوٽ ناهي، پر اها سڄي آڳاٽي خريف لاءِ هڪجيتري يا ساڳي نه ٿيندي. ڪجهه وقت اها انهيءَ کان گهٽ ٿي سگهي ٿي، ۽ باقي وقت ۾ انهيءَ کان وڌيڪ-اچو ڏسون ته اپريل جي پهرين ٻن ڏهاڪن ۾ واهن ۾ گهڻو پاڻي کنيوسين ۽ اڳڪٿي واري کوٽ جي ڀيٽ ۾ اصل کوٽ گهڻي رهي. اپريل جي پهرين ڏهاڪي ۾ گڊو بئراج جا سڀ واهه بند رهيا. سکر بئراج جا نارٿ ويسٽ ڪينال، رائس ڪينال ۽ دادو ڪينال بند رهيا. رڳو روهڙي ڪينال، نارا ڪينال، خيرپور فيڊر ايسٽ ۽ ويسٽ هلندا رهيا ۽ ڪوٽڙي بئراج جا سڀ واهه ٿوري ٿوري پاڻي تي هلندا رهيا. سراسري گڊوءَ تي ٻڙي پاڻي کنيو ويو، ۽ سکر بئراج تي30,400 ڪيوسڪ کنيو. ڪوٽڙي بئراج 3700 ڪيوسڪ پاڻي کنيو. ٺاهه مطابق گڊو تي کڻڻو هو ٻڙي، سکر بيراج تي کڻڻو هو 34,000 ڪيوسڪ ۽ ڪوٽڙي بيراج تي کڻڻو هو6,200 ڪيوسڪ-انهيءَ حساب سان پهرين ڏهاڪي ۾ گڊو تي ڪا کوٽ نه رهي، سکر تي کوٽ رهي 40 سيڪڙو ۽ ڪوٽڙي بيراج جي کوٽ رهي 40 سيڪڙو-ياد رهي ته ارسا مطابق آڳاٽي خريف ۾ کوٽ 18 سيڪڙو وڌائي وئي هئي.

وري اچو اپريل جي ٻئي ڏهاڪي تي-گڊو بيراج جا سڀ واهه بند رهيا، سکر بيراج جا نارٿ ويسٽ ڪينال، رائس ڪينال ۽ دادو ڪينال بند رهيا. رڳو روهڙي ڪينال، نارا ڪينال، خيرپور فيڊر ايسٽ ۽ ويسٽ هلندا رهيا. ڪوٽري بيراج جا سڀ واهه ٿوري ٿوري پاڻي تي هلندا رهيا. سراسري گڊو بيراج تي ٻڙي پاڻي کنيو ويو. سکر بيراج تي19,130 ڪيوسڪ پاڻي کنيو ويو ۽ ڪوٽڙي بيراج تي 4150 ڪيوسڪ کنيو ويو. ٺاهه مطابق اپريل جي ٻئي ڏهاڪي ۾ گڊو بيراج تي کڻڻو هو 200 ڪيوسڪ، سکر بيراج تي کڻڻو هو 34,300 ڪيوسڪ ۽ ڪوٽڙي بيراج تي کڻڻو هو6,800 ڪيوسڪ. انهيءَ حساب سان گڊو بيراج تي کوٽ رهي 100 سيڪڙو، سکر بيراج تي کوٽ رهي 44 سيڪڙو ۽ ڪوٽڙي بيراج تي کوٽ رهي 39 سيڪڙو-ياد رهي ته ارسا مطابق آڳاٽي خريف ۾ کوٽ ٻڌايل هئي 18 سيڪڙو.

سراسري وارو ليکو حساب ڪتاب جي سولائي لاءِ ته ٺيڪ آهي، جنهن ۾ عام رجحان جي خبر پوي ٿي، پر انفرادي طرح صحيح صورتحال معلوم نٿي ٿئي. آبپاشي واري سرويئر ڳوٺاڻي کي حساب ڪتاب موجب صحيح ٻڌايو ويو ته سراسري اونهائي ساڍا چار فوٽ هئي. سراسري جي قاعدي مطابق سرويئر پنجن ڇهن هنڌن تي واهه جو عميق ورتو هوندو، ۽ پوءِ انهيءَ کي انهيءَ پنجن يا ڇهن جي عدد سان ونڊيو هوندو ۽ ائين سراسري عميق ڪڍيائين ۽ سمجهو ته سرويئر ڇهن هنڌ تي واهه جو عميق ورتو، جيڪو ترتيب وار 6,6,7,5,2 ۽ 1 فوٽ هو. سڀني کي جوڙ ڪريون ٿا ته ٿئي ٿو 27 فوٽ، ڇهن سان ونڊ ڪيون ٿا ته سراسري عميق اچي ٿو ساڍا چار فوٽ ۽ هنن ڳوٺاڻي کي صحيح ته ٻڌايو ته واهه جي سراسري اونهائي ساڍا چار فوٽ هئي. ڳوٺاڻي کي ڪهڙي خبر ته سراسري اونهائي ڇا ٿيندي آهي، ۽ هو واهه ڪراس ڪرڻ لاءِ گهڙي پيو، پر حقيقت ۾ ڪن هنڌن تي واهه جو عميق 6 ۽ 7 فوٽ به هو. ڳوٺاڻي جو قد سوا پنج فوٽ هو، سو جڏهن هو پنهنجي قد کان وڌيڪ عميق واري هنڌ ۾ گهڙيو ته ضرور ٻڏندو هوندو.

وري اچون ٿا سال 2000-01ع کان 10-2009ع يعني ڏهن سالن ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ ويل پاڻيءَ تي ڏهن سالن ۾ ويل پاڻي جوڙ ٿئي ٿو 97.75 ملين ايڪڙ فوٽ. ڏهن سالن ونڊ ڪيون ٿا ته سراسري ٿئي ٿو 9.775 ملين ايڪڙ فوٽ، معنيٰ ته2000-01 کان 10-2009ع جي ڏهاڪي ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ هر سال سراسري 9.775 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ويو. سنڌ وارن جي گهر آهي ته هر سال 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ وڃڻ کپي. سو ذري گهٽ ايترو سراسري طرح ويو. هنن جي گهرج سراسري طرح پوري ٿي. پر انهن ۾ ڇهه سال اهڙا آهن، جن ۾ 10 ملين ايڪڙ فوٽن کان گهٽ پاڻي هيٺ ويو. انهن سالن ۾ ڊيلٽا جون گهرجون ته پوريون نٿيون ٿي سگهن.

وري سوال ٿو اُٿي ته چئن سالن ۾ ته 10 ملين ايڪڙ فوٽن کان وڌيڪ پاڻي هيٺ ويو. مستقبل جي گهرجن کي جيڪڏهن في الحال ڇڏيون ته 10 ملين ايڪڙ فوٽ کان وڌيڪ ويل پاڻي ته ڊيم ٺاهي ذخيرو ڪري سگهجي ٿو، برابر ڪري سگهجي ٿو، جو چار سال ته ڊيم ڀرجي ويندو، پر باقي ڇهه سال ته ڊيم ۾ ذخيرو ڪرڻ لاءِ پاڻي نه هوندو. ڇا 11 ارب ڊالرن جي ٺاهيل ڊيم کي ڇهه سال نه ڀرينداسين؟ جيڪڏهن نه ڀرينداسين ته انهيءَ پاڻي تي مدار رکندڙ زراعت ۽ انهيءَ مان پيدا ٿيندڙ بجلي تي هلندڙ ڪارخانا ۽ صنعتن جو ڇا ٿيندو؟ وري جيڪڏهن ڀرينداسين ته سنڌ جي خريف ۾ بيٺل فصلن جو ڇا ٿيندو؟ اُهي سڪي نه ويندا؟ وري ڳالهه آهي اعتماد ۽ اعتبار جي-سنڌ وارا ان ڳالهه تي ڪيئن يقين ڪن ته کوٽ وارن سالن ۾ ڊيم نه ڀربا؟

مٿي ٻڌائي آيو آهيان ته اپريل جي پهرين ٻن ڏهاڪن ۾ سنڌ ۾ اٽڪل 40 سيڪڙو کوٽ رهي. پر انهيءَ کوٽ واري وقت ۾ به منگلا ڊيم ۾ پاڻي ڀريو ويو، ۽ 27 اپريل تي انهيءَ جي ليول 1094 فوٽ هئي يعني ان ۾ 54 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪيو ويو.

سراسري واري بنياد تي ڊيمن جو ٺاهڻ ۽ پاڻي هجڻ بابت اڳڪٿي ڪرڻ صحيح ناهي، بلڪه گمراهه ڪندڙ (Misleading) آهي. اسان کي انهن جو الڳ الڳ سالن ۽ وقتن ۾ جائزو وٺڻ کپي ۽ سنڌ جي زراعت تي پوندڙ اثر کي منهن ڏيڻ لاءِ تيار رهڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪوئلي مان بجليءَ پيدا ڪرڻ واريون ڪوششون ڪٿي پهتيون؟




خميس 6 مئي 2010ع



مون ٿر جي ڪوئلي بابت هڪ مضمون لکيو هو، جيڪو ڪاوش ۾ 22 اپريل تي ڇپيو. مون انهيءَ ۾ ٻڌايو هو ته ٿر ۾ 1.75 ارب ٽن ڪوئلو موجود آهي، جنهن کي ترقي وٺرائڻ سان سنڌ دبئي ٿي سگهي ٿي. ترقي وٺرائڻ جو مطلب آهي ته انهيءَ کي اهڙي نموني استعمال ڪجي جو انهيءَ مان اپت ٿئي ۽ سنڌ ۾ خوشحالي اچي. انهيءَ ڪوئلي کي انگريزي ۾ Lignite چئجي ٿو. انهيءَ ۾ اٽڪل پنجاهه سيڪڙو پاڻي هجي ٿو، جنهن ڪري اهو پري کڻي وڃي نٿو سگهجي. کڻي وڃڻ جو خرچ تمام گهڻو ٿو اچي، جو ڪوئلي سان گڏ اسان کي انهيءَ جي پاڻي کي به کڻي وڃڻو پوي ٿو. ماهرن جو چوڻ آهي ته اقتصادي طرح اهو 120 ڪلوميٽرن کان پري نٿو کڻي وڃي سگهجي، معنيٰ ته انهيءَ کي ڪڍڻ واري جاءِ جي ويجهو يا جتي آهي اتي ئي استعمال ڪرڻو آهي. اهو بجلي ٺاهڻ لاءِ مناسب آهي، اهڙي ڪوئلي مان دنيا جي ٻين ملڪن ۾ تمام گهڻي بجلي پيدا ٿئي ٿي. انهيءَ مان ٻن طريقن سان بجلي پيدا ڪري سگهبي، هڪڙو ان کي کڏ کوٽي ٻاهر ڪڍجي ۽ اتي ويجهو ئي بجلي گهر ٺاهجي، ٻيو اهو ته جتي اهو پيو آهي، اتي ئي انهيءَ کي گيس ۾ مٽائجي ۽ انهيءَ گئس کي ٻاهر ڪڍي بجلي پيدا ڪجي. انهيءَ کي انگريزيءَ ۾ Underground Coal Gasification چئجي ٿو.

1.75 ارب ٽن ڪوئلي کي جيڪو 9000 ڪلوميٽرن ۾ پکڙيل هجي، جنهن جي ڊيگهه 140 ڪلوميٽر هجي، ويڪر 65 ڪلوميٽر هجي ۽ اهو وارياسي علائقي ۾ پنجن کان ڇهه سئو فوٽ هيٺ زمين ۾ هجي ته کڏ کوٽي ان کي ڪڍڻ ڪا سولي ڳالهه ناهي. جنهن جي مٿان وري هڪڙو پاڻي جو تهه، ڪوئلي سان گڏ ٻيو تهه، ۽ ڪوئلي کان هيٺ ٽيون تهه هجي، اتي ان جو ڪڍڻ اڃا ڏکيو ٿي پوي ٿو. تنهن ڪري انهن ادارن ۽ ملڪن جي مدد ضروري آهي، جتي انهيءَ نموني ڪم ٿيو هجي. معنيٰ ته اهڙا سيڙپڪار کپن، جيڪي هڪ نئين جڳهه تي فيل ٿيڻ جو خطرو يعني Risk کڻي ڪم ڪري سگهن. سيڙپڪار وڏا سياڻا هوندا آهن، هو هميشه حساب لڳايل يعني Calculated Riskکڻندا آهن، جتي پيسي ٻڏڻ جو خطرو هوندو آهي، اتي سيڙپ ڪرڻ ناهن ويندا. مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي سرڪار ننڍن ننڍن ٽڪرن ۾ ڪم ورهائي سيڙپڪارن کي اچڻ جو چيو آهي. ڪٿي وري سرڪار انهن سان گڏ به شامل ٿي آهي ته جيئن رسڪ بابت سيڙپڪاري جو اعتماد بحال ٿئي ۽ سرڪار به فائدي ۾ ڀائيوار رهي. حڪومت هن مهل تائين ڇهن بلاڪن ۾ ڪم ڪيو آهي ۽ ٻن ۾ اڃا ڪم هلي پيو. وري هر هڪ بلاڪ ۾ ڪوئلي کي ڪڍڻ يا اندر ئي گيس پيدا ڪري ٻاهر ڪڍڻ لاءِ جدا جدا ايجنسين کي ڪم ورهائي ڏنو آهي، جنهن جا تفصيل ڪجهه هيٺ ڏجن ٿا.

بلاڪ پهريون:

ان جي ڪل ايراضي 122 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 43 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ڪوئلي جي ٿولهه 27 فوٽ آهي ۽ زمين کان 450 کان 620 فوٽ هيٺ آهي. ٽوٽل ڪوئلو 3.6 ارب ٽن آهي، جنهن مان 0.62 ارب ٽن خاطري وارو آهي. انهيءَ کي ترقي وٺرائڻ لاءِ عالمي بينڪ کان مدد ورتي وئي آهي، جنهن اٽڪل 12 لک آمريڪي ڊالر مختلف تياري وارن ڪمن لاءِ ڏنا. انهيءَ ۾ پهرين مرحلي ۾ 8 مشير رکيا ويا آهن، جيڪي فيزيبلٽي جي ڪمن ۽ ٻين قاعدن قانونن ٺاهڻ تي ڪم ڪري رهيا آهن. تنهن کانپوءِ سيڙپ ڪارن لاءِ اها پاليسي ۽ معلومات پڌري ڪئي ويندي ته هڪ عالمي مقابلي واري ٻولي ڏئي سگهن. سيڙپڪارن کي ٻڌايو ويندو ته هنن کي ڪهڙيون سهولتون ڏنيون وينديون، ڪهڙا قائدا قانون هوندا ۽ ڪيئن فائدي جي ورهاست ٿيندي ۽ ڪيئن هو پنهنجو منافعو ٻاهر کڻي ويندا.

بلاڪ ٻيو:

ان جي ڪل ايراضي 55 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 43 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ڪوئلي جي ٿولهه 25 کان 102 فوٽ آهي ۽ زمين کان 445 کان 545 فوٽ هيٺ آهي. ڪل ڪوئلو 1.68 ارب ٽن آهي، جنهن مان 1.4 ارب ٽن خاطري وارو آهي. انهيءَ تي ڪم ڪرڻ جو فيصلو سنڌ سرڪار اينگرو يوريا سان ملي ڪرڻ جو ڪيو آهي. کڏ کوٽي ڪوئلو گڏجي ڪڍندا، جنهن جي نڪرڻ کان پوءِ اينگرو وارا 600 کان 1000 ميگاواٽ جو بجلي گهر هڻندا. اميد آهي ته ڪم سال 2015ع کان 2016ع تائين پورو ٿي ويندو. هن وقت اينگرو وارن فرمن کي مختلف فيزيبلٽي ٺاهڻ، ماحولياتي ۽ معاشرتي اثرن جي اڀياس سميت ٻيا ڪم ڏنا آهن. انهن سڀني فرمن ڪم ڪرڻ شروع ڪري ڏنو آهي.

بلاڪ ٽيون:

ان جي ڪل ايراضي اٽڪل 100 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 41 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن، ڪوئلي جي ٿولهه 28 فوٽن کان 52 فوٽ آهي، جيڪو زمين کان 374 کان 666 فوٽن جي اونهائي تي آهي. ڪل 2 ارب ٽن آهي، جنهن ۾ خاطري وارو 0.41 ارب ٽن آهي. اهو ڪم هڪ برطانوي ڪمپني جنهن جو نالو Cougar Energy UK آهي، کي ڏنو ويو آهي. اها ڪوئلي مان زير زمين گيس ٺاهي 400 ميگاواٽ جو بجلي گهر ٺاهي، بجلي پيدا ڪندي. انهن جي پروگرام موجب هو ٽن مهينن ۾ شروعاتي فيزيبلٽي تيار ڪندا. مڪمل فيزيبلٽي 18 مهينن ۾ ٺاهيندا، تنهن کانپوءِ ڪوئلي کي زمين ۾ اندر ئي ٻاري گيس پيدا ڪرڻ جو ڪم شروع ڪندا. بجلي پيدا ڪرڻ جو پهريون مرحلو هو 30 مهينن ۾ پورو ڪندا.

بلاڪ چوٿو:

ان جي ڪل ايراضي 82 چورس ڪلوميٽر آهي، انهيءَ ۾ 42 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ڪوئلي جي ٿولهه 35 فوٽن کان 118 فوٽ آهي، جيڪو زمين کان 384 کان 545 فوٽ هيٺ پوريل آهي. ڪل ڪوئلو 2.47 ارب ٽن آهي، جنهن مان 0.684 ارب ٽن خاطري وارو آهي. انهيءَ جو ڪم متحده عرب امارات جي هڪ ڪمپني کي ڏنو ويو آهي، جيڪي کڏ کوٽي انهيءَ جي منهن تي 1000 ميگاواٽ جو بجلي گهر هڻندا. اهو گروپ فيزيبلٽي ٺاهڻ ۾ ٽي سال وٺندو. هينئر اهو گروپ ٻين ڪمپنين سان پارٽنرشپ ٺاهڻ جي ڪوشش ۾ آهي.

بلاڪ پنجون:

ان بلاڪ جي ڪل ايراضي 63.5 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 35 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ڪوئلي جي ٿولهه 55 کان 101 فوٽ آهي، جيڪو زمين کان 384 کان 545 فوٽ هيٺ پوريل آهي. ايٽمي سائنسدان ڊاڪٽر عبدالقدير کان پوءِ ٻئي نمبر تي مشهور ٿيندڙ سائنسدان ڊاڪٽر ثمر مبارڪ مند کي هن بلاڪ ۾ ڪوئلي کي زير زمين گيس ٺاهڻ لاءِ به تجرباتي اسڪيمون ڏنيون ويون آهن. زير زمين گيس ٺاهڻ واري ٽيڪنالاجي هڪ اڀرندڙ ٽيڪنالاجي آهي، جيڪا انهيءَ جي ماحولياتي اخراج کي گهٽ ڪري ٿي. اڄڪلهه ٻارڻ مان ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ جي اخراج کي اهميت حاصل آهي، جو سائنسدانن جو چوڻ آهي ته انهيءَ ڪري زميني گولو گرم پيو ٿئي ۽ موسمن ۾ ڦير گهير پئي اچي، جنهن کي گهٽ ڪرڻ جي ضرورت آهي. گذريل سال سوئيڊن جي شهر ڪوپن هيگن ۾ 7 ڊسمبر کان 18 ڊسمبر تائين ٿيل ڪانفرنس به انهيءَ سلسلي ۾ هئي، جنهن ۾ گرين هائوس گيسن جي گهٽائڻ جو ڪو فيصلو ته نه ٿيو، پر دنيا وارن کي انهيءَ جي اهميت جي ڄاڻ ٿي وئي. ڊاڪٽر ثمر مبارڪ مند ضروري اڀياس ڪري نقشا ٺاهي ڇڏيا آهن، ۽ وفاقي حڪومت ان ڪم لاءِ پيسا به رليز ڪري ڇڏيا آهن. ڊاڪٽر ثمر مبارڪ مند جلد چائنا جي ڪمپني جي مدد سان سوراخ ڊرل ڪرڻ جو ڪم شروع ڪندو ته جيئن اندر ئي ڪوئلي کي ٻاري گيس ۾ مٽائجي ۽ اها گيس ٻاهر ڪڍي، انهيءَ مان 40 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري ۽ انهيءَ گيس کي ٻين ڪمن ۾ ڪتب آڻجي. سنڌ ۾ انهيءَ ڪم کي ڏسڻ لاءِ هڪ گورننگ باڊي به جوڙي وئي آهي، جنهن جو چيئرمين ڊاڪٽر ثمر مبارڪ مند آهي، وائيس چيئرمين سرڪاري ڪامورو ايڊيشنل چيف سيڪريٽري ترقيات ۽ ٻيا ميمبر ڪول اينڊ انرجي ۽ ماليات واري کاتي جا سيڪريٽري ۽ ڊائريڪٽر جنرل سنڌ ڪول اٿارٽي آهن. جيڪڏهن اهو تجربو ڪامياب ٿي ٿو وڃي ته اهو ”ڪلين ٽيڪنالاجي“ جو در کولي ڇڏيندو ۽ ماحوليات وارن جو اعتراض ته ”ڪوئلي کي ٻارڻ سان ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ نڪري ٿي، جيڪا خطرناڪ آهي“ ختم ٿي ويندو ۽ دنيا جا سيڙپڪار هتي ٽٽي پوندا.

بلاڪ ڇهون:

ان بلاڪ جي ڪل ايراضي 66.1 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 35 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ان ۾ ڪوئلي جي ٿولهه 30 کان 68 فوٽ آهي، جيڪو اٽڪل 377 فوٽ هيٺ پوريل آهي. جنهن مان 0.762 ارب ٽن خاطريءَ وارو آهي. انهيءَ کي ترقي وٺرائڻ جو ڪم هڪ انگلستاني ڪمپني ”اوريڪل ڪول فيلڊ“ کي ڏنو ويو آهي. اها ڪمپني کڏ کوٽي ڪوئلو ڪڍي کڏ جي منهن تي بجلي گهر هڻندي. اتان بجلي پيدا ڪرڻ جي گنجائش 300 ميگاواٽ ٻڌائي وئي آهي. اها بجلي هو ڪراچي اليڪٽرڪ سپلاءِ ڪمپني کي ڏيندا، جنهن لاءِ هنن KESC سان MOU صحيح ڪري ڇڏيو آهي.

بلاڪ ستون:

ان بلاڪ جي ڪل ايراضي 100 چورس ڪلوميٽر آهي. ان ۾ 52 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ان ۾ ڪوئلي جي تهه جي ٿولهه 80 فوٽن تائين آهي، جيڪو زمين کان 374 کان 715 فوٽ هيٺ آهي. انهيءَ جي مقدار جو ڪاٿو لڳايو پيو وڃي.

بلاڪ اٺون:

ان بلاڪ جي ڪل ايراضي 100 چورس ڪلوميٽر آهي، جنهن ۾ 58 سوراخ ڊرل ڪيا ويا آهن. ان ۾ ڪوئلي جي ٿولهه 5 کان 140 فوٽ آهي ۽ اهو زمين کان 413 کان 574 فوٽ هيٺ آهي. اڃا انهيءَ جي مقدار جو ڪاٿو لڳايو پيو وڃي ۽ انهيءَ جي جزن ۽ ٻين خصوصيات جي جاچ ڪئي پئي وڃي.

اعتراض اٿاريا ٿا وڃن ته ٿر جو ڪوئلو، جنهن کي Lignite چون ٿا، ڪچو آهي. انهيءَ مان ٻارڻ تي گهٽ گرمي نڪري ٿي، تنهن ڪري اقتصادي طرح اهو فائدي وارو نه ٿي سگهندو. دنيا جي ٽن ملڪن هندستان، هنگري ۽ جرمنيءَ ۾ ساڳي نموني واري ڪوئلي مان بجلي پيدا ٿئي ٿي، جنهن جا تفصيل هن ريت آهن. هندستان ۾ نڪرندڙ Lignite ڪوئلي مان ٻارڻ جي لحاظ کان 5200 BTU في پائونڊ گرمي نڪري ٿي. اهو به ٻڌائيندو هلان ته BTU جو مطلب ”برٽش ٿرمل يونٽ“ آهي. اتي انهيءَ مان 2700 کان وڌيڪ بجلي پيدا ٿئي ٿي. هنگري جي Lignite ڪوئلي مان 3035 BTU گرمي في پائونڊ نڪري ٿي، جنهن مان 1800 ميگاواٽ کان مٿي بجلي پيدا ٿئي ٿي. جرمني مان نڪرندڙ Lignite ڪوئلي مان 10200 ميگا واٽ کان مٿي بجلي پيدا ٿئي ٿي. ان جي ٻارڻ کي گرمي ڏيڻ جي گنجائش 4514 کان 11054 BTU في پائونڊ آهي. مٿين ملڪن جي ڀيٽ ۾ ٿر مان نڪرندڙ ڪوئلي جي گرمي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت 6200 کان 11000 BTU في پائونڊ آهي. پوءِ ڪيئن ٿا چون ته ٿر جو ڪوئلو ڪچو آهي.

ٿر جو علائقو شهرن کان پري آهي، جتي بنيادي سهولتون ڪونهن. جيئن روڊ رستا، پاڻي، ڊرينيج جو انتظام، بجلي، ٽيليفون، هوائي اڏو انهن تي تيزي سان ڪم ٿي رهيو آهي ۽ ٽن سالن ۾ سڀ ڪم پورا ٿي ويندا. جڏهن سيڙپ ڪار ڏسندا ته اتي سڀ سهولتون موجود آهن، سرڪاري قاعدا قانون سولا آهن، موڙي سيڙائڻ تي سٺي موٽ ملندي ته هو ڀڳا ايندا ۽ هتي دبئي جهڙي ترقي ٿيندي. اسان کي ڪجهه انتظار ڪرڻو پوندو. ٿر جو ڪوئلو به اسان کي انهيءَ نوجوان ڇوڪريءَ وانگر آهي، جنهن جو مڱيندو اڃا اسڪول ۾ پڙهي پيو چئي رهيو آهي ته،

ابهي تم طفلِ مکتب هو، ميرا دل لي کي کهو دوگي

تمهاري هي امانت هي، يه لي لينا جوان هوکر

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب پاران ارسا جي نئين جوڙجڪ واري مطالبي جو پسمنظر




جمع 14 مئي 2010ع



انگريزي اخبار ڊان جي رپورٽر احمد فراز خان خبر ڏني آهي ته پنجاب حڪومت وفاقي حڪومت کي هڪ خط لکيو آهي ته ”ارسا سياست پئي کيڏي، جنهن ڪري صوبائي ڀائيچاري کي نقصان پيو پهچي. ان لاءِ ضروري آهي ته انهيءَ اداري جي نئين سر جوڙجڪ ڪئي وڃي ته جيئن صوبن جي صحيح نمائندگي ٿي سگهي.“ اهو خط پنجاب سرڪار سومر 10 مئي تي لکيو آهي، جنهن ۾ انهن الزامن جي وضاحت ڪندي چيو ويو آهي ته ”اپريل جي مهيني ۾ پاڻي جي ورهاست ۾ ارسا جو ڪردار جانبدار ۽ غير منصفاڻو رهيو آهي، جنهن جا صوبائي ايڪي تي منفي اثر پوندا. انهيءَ مهيني ۾ ارسا پنجاب کي ارسا جي مقرر ڪيل حصي مان 4 سيڪڙو گهٽ پاڻي ڏنو آهي، جڏهن ته سنڌ کي 25 سيڪڙو وڌيڪ پاڻي ڏنو آهي. انهيءَ غير منصفاڻي ورهاست ڪري سنڌ کي 31 سيڪڙو کوٽ، پر پنجاب کي 44 سيڪڙو کوٽ ڀوڳڻي پئي آهي. 1991ع جي پاڻي ٺاهه مطابق ارسا کي واڌ ۽ کوٽ سنڌ ۽ پنجاب ۾ برابري جي بنياد تي ڪرڻي آهي.“ انهيءَ خط ۾ وڌيڪ چيو ويو آهي ته پاڻي جي ورهاست ۾ سياست جي تڏهن خبر پئي جڏهن بلوچستان جي ميمبر محمد امين کي انهيءَ ڪري نوڪريءَ مان ڪڍيو ويو ته هن 12 فيبروري 2010ع تي چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ جي حق ۾ ووٽ ڏنو. انهيءَ ڳالهه جي نتيجي ۾ ارسا جا ٽي ميمبر هڪڙي پاسي ٿي ويا آهن ۽ فيصلا پنجاب جي مخالفت ۾ پيا ڪن. پنجاب جو رڳو هڪڙو ووٽ آهي، جڏهن ته سنڌ جا ٽي ووٽ آهن. هڪڙو سنڌ جي نمائندي جو، ٻيو وفاقي ميمبر جو، جيڪو پرويز مشرف جي 10 جولاءِ 2000ع جي حڪمنامي موجب سنڌ مان مقرر ڪيو وڃي ٿو ۽ ٽيون بلوچستان جي نمائندي جو. جنهن نموني ۾ بلوچستان جي نمائندي کي چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ جي سزا ۾ هٽايو ويو آهي ته نئون مقرر ٿيندڙ ميمبر ڪڏهن به پنجاب جي موافقت ۾ ووٽ نه ڏيندو. انهيءَ مان پاڻيءَ جي ورهاست ۾ سياست جي بوءِ اچي ٿي. انهيءَ ناانصافي واري ورڇ پنجاب ۾ وونئڻن جي پوکائي تي تمام گهڻو اثر وڌو آهي، ته ساڳي نموني ۾ سارين جي پوکائي تي به اثر پوندو. جيڪڏهن ورڇ جي درستگي نه ڪئي وئي ته انهيءَ ناانصافي واري ورڇ سبب منگلا ڊيم جي ڀرائي تي به اثر پيو آهي جو پنجاب کي پنهنجي ڏاکڻي علائقي کي منگلا جي ڪمانڊ مان پاڻي ڏيڻو پيو، جنهن ۾ 40 سيڪڙو پاڻي جو زيان ٿئي ٿو، خط ۾ گهر ڪئي وئي آهي ته پنجاب جو حصو سنڌو درياهه تي منصفاڻي نموني ڪڍيو وڃي ۽ پاڻي انصاف مطابق ورهايو وڃي.

مان جڏهن سيڪريٽري اريگيشن سنڌ هوس ته هڪڙو ڀوتار مون سان آفيس ۾ ملڻ آيو ۽ پنهنجي شاخ تي پاڻي جي کوٽ جي ايتري زور واري نموني ۾ شڪايت ڪئي جو مون سمجهيو ته همراهه سان ڏاڍو ظلم ٿيو هوندو ۽ کوٽ سبب همراهه برباد ٿي ويندو. مون کي ماتحتن تي ڏاڍي ڪاوڙ آئي ۽ انهن کان انهيءَ کوٽ جو سبب پڇيو ۽ اهو به پڇيو ته ڀوتار سان ايتري زيادتي ڇو ڪئي وئي؟ جاچ جي نتيجي ۾ معلوم ٿيو ته همراهه جو واٽر ٽيڻ تي لڳل هو ۽ ٽيل تي پاڻي پهچائڻ لاءِ اهو گهٽ ڪري رڳو اڍائي اوڻو ڪيو ويو هو، جنهن تي ڀوتار ڪاوڙيل هو ۽ مون تائين دانهن ڏيڻ آيو. ڪجهه اهڙي ئي صورتحال پنجاب جي آهي، جو پاڻي جي ورهاست پنهنجي مرضيءَ سان ڪري ويٺو، ۽ هاڻي جڏهن ڪجهه ڪنٽرول ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي آهي ته اهو صوبو ڀوتار وانگر دانهون ڪوڪون پيو ڪري. اچو ته مڙهيل الزامن جو حقيقت جي عينڪ سان جائزو وٺون.

(1) کوٽ واري ڳالهه:

الزام هنيو ويو آهي ته پنجاب کي کوٽ 44 سيڪڙو ڏني وئي آهي، جڏهن ته سنڌ کي کوٽ رڳو 31 سيڪڙو ڏني وئي آهي. پنجاب هن کان اڳ پاڻيءَ جي ورهاست ٽه سطحي فارمولي مطابق ڪرائيندو رهيو آهي، جنهن ۾ پهرين سطح تي ورهاست تاريخي فارمولي مطابق ٿئي ٿي، يعني سال 77-1976ع کان 82-1981ع جي عرصي ۾ سراسري کنيل پاڻي جي بنياد تي هن خريف جي مند ۾ سنڌ جي عملدارن جي زوردار ۽ صحيح حڪمت عملي مطابق فيصلو ڪيو ويو ۽ ورڇ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڪئي ويندي ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ به 8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏيو ويندو، وري آڳاٽي خريف ۾ کوٽ 18 سيڪڙو ٻڌائي وئي. اها کوٽ ٺاهه ۾ ڏنل مقدار جي حساب سان ٻڌائي وئي. درياهن ۾ وهڪرا گهٽ هجڻ ڪري اها کوٽ وڌي وئي. ٺاهه جي انگن جي مقابلي ۾ اها کوٽ سنڌ ۽ پنجاب ٻنهي ۾ 40 سيڪڙو رهي، پر پنجاب وارا اڃا پراڻي حساب ڪتاب ۾ پيا هلن. هنن وري کوٽ تاريخي فارمولي سان ڀيٽ ڪري ڪڍي آهي، جنهن مطابق به ڏهين مئي تائين پنجاب جي کوٽ 37 سيڪڙو ۽ سنڌ جي کوٽ 29 سيڪڙو بيهي ٿي، پر جڏهن ورڇ ٺاهه مطابق ٿيڻ جو فيصلو ٿي چڪو آهي ته تاريخي ورڇ ۾ ڏنل انگن اکرن سان ڀيٽ اجائي آهي.

(2) 3 ميمبرن سنڌ جي پاسي هجڻ واري ڳالهه:

چيو وڃي ٿو ته ارسا جي پنجن ميمبرن مان ٽي سنڌ جي پاسي آهن، تنهن ڪري فيصلا پنجاب جي خلاف ٿين ٿا. سنڌ جو ميمبر ته آهي سنڌ جو، پر وفاقي ميمبر به سنڌ جو آهي، ڇو ته پرويز مشرف جي حڪم نامي مطابق سنڌ جو ڊوميسائيل رکندڙ کي رکڻو آهي ته اهو به سنڌ جو ٿيو. پر بلوچستان جو ميمبر به هاڻي سنڌ جو ٿي ويو، جو بلوچستان حڪومت 12 فيبروري تي پنهنجي ميمبر محمد امين جي نوڪري انهيءَ ڪري ختم ڪري ڇڏي، جو هن چشما-جهلم لنڪ کولڻ لاءِ پنجاب جي فيور ۾ ووٽ ڏنو هو. ارسا جي هر صوبائي ميمبر کي پنهنجي صوبي جي صلاح سان هلڻو هوندو آهي، جيئن ان جي عمل سان صوبي کي فائدو ٿئي، نقصان نه ٿئي. بلوچستان جي ميمبر پنجاب جي هجڻ ڪري چشما-جهلم لنڪ کولائڻ لاءِ ووٽ ڏنو. انهيءَ ڪري سنڌو ۾ پاڻي گهٽ ويو ۽ سنڌ ۽ بلوچستان ٻنهي کي گهٽ پاڻي مليو، معنيٰ ان ميمبر جي غلط فيصلي سبب بلوچستان کي نقصان ٿيو، جنهن تي بلوچستان حڪومت ان جي ميمبرشپ ختم ڪري ڪنهن ٻئي کي ميمبر رکڻ لاءِ وفاقي سرڪار کي لکيو، جيڪو انهن جو حق هو. پر پنجاب ۽ وفاقي حڪومت جي ملي ڀڳت سان هن جي نوڪري اڃا ختم نه ٿي آهي ۽ هو اڃا بلوچستان جو ميمبر ٿي ڪم ڪري رهيو آهي. پر پنجاب سمجهي ٿو ته انهيءَ سيکت کانپوءِ هو ڪڏهن به انهن جي فيور ۾ ووٽ نه ڏيندو ۽ اڪثريت جي بنياد تي فيصلا هميشه هنن جي خلاف ٿيندا.

مان ياد ڏياريندو هلان ته 1992ع ۾ ارسا ٺهڻ کانپوءِ وفاق جو نمائندو سال 2004ع تائين پنجاب مان رهيو، فيصلا انهن جي مرضيءَ مطابق ٿيندا رهيا. انهيءَ وقت اهو ڪو نه سوچيائون ته ٻئي صوبي تي ڪهڙو اثر پيو هوندو. انهيءَ ڳالهه کي ٺيڪ ڪرڻ لاءِ جڏهن پرويز مشرف فيصلو ڪيو ته وفاقي نمائندو سنڌ ڊوميسائيل تي رکيو وڃي ته هاڻي واويلا ٿا ڪن.

(3) منگلا ڊيم جو ڀرڻ ۽ پوکائي تي اثر:

پنجاب پاران چيو وڃي ٿو ته پاڻي جي غلط ورڇ سبب هڪڙي پاسي وونئڻ جي پوکي تي اثر پيو آهي ۽ منگلا ڊيم به صحيح نموني ۾ نه ڀرجي سگهيو آهي. پهرين ڳالهه اها ته جڏهن کوٽ 40 سيڪڙو آهي ته منگلا ڊيم ۾ پاڻي ڇو ڀريو ويو؟ ڊيمن ۾ هميشه واڌو پاڻي گڏ ڪبو آهي، کوٽ واري وقت ۾ ڊيم ڀرڻ جو ڪهڙو جواز آهي؟ 12 مئي تائين منگلا جي ليول 1040 فوٽن مان وڌائي 1122 فوٽ ڪئي وئي آهي. يعني ان ۾ 82 فوٽ پاڻي ڀريو ويو آهي، جڏهن ته ڪل ڀرائي 162 فوٽ ڪرڻي آهي. معنيٰ ڊيم اڌ کان مٿي ڀري ڇڏيو آهي. جيڪڏهن ڊيم ڀرڻ بدران اهو پاڻي وونئڻن جي پوکائي لاءِ ڪتب آڻجي ها ته پوکائي سولائي سان ٿي وڃي ها. هو چاهين پيا ته انهيءَ لاءِ سنڌو مان چشما-جهلم لنڪ ڪينال وسيلي پاڻي ڏنو وڃي، جنهن لاءِ هينئر به ارسا تي زور ڏيو بيٺا آهن ته انهيءَ ۾ 12000 ڪيوسڪ پاڻي ڏنو وڃي. ارسا وارا اها ڳالهه نٿا مڃن ته ورهاست ۾ سياست ۽ ٽن ميمبرن جو هڪڙي پاسي ٿيڻ واري ڳالهه اٿاري وئي آهي. ائين جيئن هڪ ڀوتار جو ماڊول ڪجهه گهٽ ٿيو ته پاڻي جي ڀينگ ٿيڻ واري ڳالهه ڪئي وئي.

(4) ارسا جي نئين سر جوڙجڪ:

چيو وڃي ٿو ته ارسا جي نئين نموني ۾ جوڙجڪ ڪيو ته جيئن صوبن جي صحيح نمائندگي ٿي سگهي. معنيٰ ته ارسا جي وفاقي ميمبر کي سنڌ مان کڻڻ بدران اڳي وانگر پنجاب مان کنيو وڃي ته جيئن اڳي وانگر من ماني ڪري سگهن، پنهنجي مرضي هلائي سگهن.

سنڌ وارن کي ارسا جي نئين جوڙجڪ تي ڪو اعتراض ڪونهي، سنڌ وارا ته چاهين ٿا ته اهو ادارو هڪ انصاف ڏيندڙ ادارو هجڻ کپي، جيڪو انصاف واري ورڇ ڪري ۽ سڀني کي پنهنجو حق ڏئي. منهنجي خيال ۾ ارسا جي موجوده جوڙجڪ ۾ ٻه خاميون آهن، پهرين اڪثريتي بنياد تي ووٽنگ ڪري فيصلا ڪرڻ، جنهن ڪري ان کي سياسي رنگ اچي ويو آهي، جو فني حساب مطابق فيصلا ڪرڻ بدران جوڙ توڙ ۽ ڏي وٺ مطابق فيصلا ڪرايا وڃن ٿا، جنهن ۾ حقدار کي حق ملڻ بدران ڏاڍ مڙسي ۽ اثر رسوخ به ڪم اچي ٿو. ٻيو اهو ته ارسا وارا ماپن وٺڻ ۽ نظام هلائڻ لاءِ واپڊا ۽ پنجاب اريگيشن کاتي جا محتاج آهن، جيڪي هڪڙي پاسي ته وقت تي ماپون نٿا ڏين، صحيح ماپون نٿا ڏين ۽ ڊيم هلائڻ ۽ واهن ۾ پاڻي ڏيڻ لاءِ ارسا جي ڳالهين تي عمل نٿا ڪن. انهن ڳالهين تي عمل ڪرائڻ لاءِ ارسا جي جوڙجڪ هن ريت ٿيڻ کپي.

(1) ارسا جو چيئرمين صوبائي هاءِ ڪورٽ جو جج ٿيڻ کپي.

(2) انهيءَ ۾ هر صوبي ۽ وفاقي حڪومت مان هڪ فني ۽ آزاد ميمبر هجڻ کپي.

(3) ڪنهن مامري جو فيصلو يڪ راءِ سان ٿيڻ کپي.

(4) جيڪڏهن ڪنهن مامري ۾ يڪ راءِ فيصلو نٿو ٿئي ته چيئرمين پنهنجو فيصلو ڏئي انهيءَ تي عمل ڪرائي.

(5) يڪ راءِ فيصلو نه ٿيڻ جي صورت ۾ چيئرمين پنهنجو فيصلو ڏيڻ ۽ عمل ڪرائڻ کان پوءِ عام مفادن واري ڪائونسل کي موڪلي.

(6) عام مفادن واري ڪائونسل کان فيصلو اچڻ کانپوءِ چيئرمين انهيءَ فيصلي تي عمل ڪرائي.

(7) ارسا کي صحيح نموني هلائڻ لاءِ هڪ چيف ايگزيڪيوٽو آفيسر ڏنو وڃي، جنهن کي سرزمين تان معلومات وٺڻ لاءِ ماڻهو ڏنا وڃن. ماپن وٺڻ ۽ چيڪ ڪرڻ لاءِ سنڌو ۽ ٻين درياهن جي بيراجن ۽ سڀني رم اسٽيشنن ۽ ڊيمن تي اهڙا ماڻهو هجڻ کپن، جيڪي ارسا سان رابطي ۾ هجن.

مطلب ته ارسا کي هڪ خودمختيار ۽ آزاد ادارو بنائڻ جي ضرورت آهي. منهنجي خيال ۾ پنجاب جو وفاقي حڪومت کي لکيل خط هڪ پاڻي وڌيڪ کڻندڙ ڀوتار جون رڙيون آهن، جڏهن ان جي حق کان وڌيڪ کنيل پاڻي ۾ ٿوري گهٽتائي اچي ٿي. يا وري اهي دانهون انهيءَ واپاري جي شڪايت آهن، جيڪو نقصان جون رڙيون ڪري ٿو، پر اهو نقصان نه بلڪه ٿيندڙ نفي مان ڪجهه گهٽتائي هجي ٿي، جنهن کي هو نقصان سمجهي ٿو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب پاران گريٽر ٿل ڪينال کولرائڻ واريون ڪوششون!




اربع 19 مئي 2010ع



پنجاب سرڪار ڪجهه ڏينهن اڳ ارسا کي خط لکيو ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال کي 12000 ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کوليو وڃي، جو ڏکڻ پنجاب کي پاڻي جي سخت گهرج آهي. ارسا وارن اها ڳالهه ته مڃي جو جهلم چناب واري پاسي پاڻي گهربل هو ۽ ڏکڻ پنجاب جي پاڻي جي گهرج اتان پوري ٿي پئي سگهي. تنهن کانپوءِ پنجاب وفاقي سرڪار کي خط لکيو ته پنجاب جي ارسا ۾ نمائندگي رڳو هڪڙي ميمبر جي آهي ۽ ٽي ميمبر ان جا مخالف آهن، تنهن ڪري ارسا جي نئين نموني ۾ جوڙجڪ ڪئي وڃي. انهيءَ ڳالهه جو مطلب ارسا تي زور وجهڻ آهي ته جيئن هو چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ تي مجبور ٿي وڃي. جڏهن مٿين ٻنهي خطن جو ڪو نتيجو نه نڪتو ته هاڻي هن ارسا کي لکيو آهي ته گريٽر ٿل ڪينال کي هڪ هزار ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کوليو وڃي.

پهرين مان گريٽر ٿل ڪينال جي باري ۾ ڪجهه حقيقتون ٻڌائڻ چاهيان ٿو ته جيئن ڳالهه واضح ٿئي. گريٽر ٿل ڪينال ۽ ٿل ڪينال ٻن جدا جدا واهن جا نالا آهن. ٿل ڪينال سنڌو جي کاٻي ڪپ کان جناح بيراج کان نڪري ٿو ۽ 1947ع کان هلندڙ واهه آهي، جنهن جي هينئر گنجائش اٺ هزار ڪيوسڪ آهي. گريٽر ٿل ڪينال چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي 180 آر ڊي کان ساڄي پاسي ڪڍيو پيو وڃي، جنهن تي ڪم واپڊا وارن 17 آگسٽ 2001ع بعد جنرل پرويز مشرف کان پيڙهه جو پٿر رکائڻ کانپوءِ شروع ڪيو. انهيءَ اسڪيم جو نالو ”ٿل فلڊ واٽر“ رکيو. انهيءَ جي منڍ تي ڊسچارج 8500 ڪيوسڪ رکي وئي. هن اسڪيم جي CDWP کان منظوري 8 فيبروري 2002ع تي ۽ ECNEC کان 28 فيبروري 2002ع تي ورتي وئي. سنڌ جي اعتراضن تي انهيءَ جو نالو ڦيرائي گريٽر ٿل ڪينال رکيو ويو، جو 1991ع واري پاڻيءَ جي ٺاهه ۾ انهيءَ جو اهو نالو لکيل آهي. انهيءَ جي پاڻيءَ جي دستيابيءَ جو سرٽيفڪيٽ ارسا کان ستين مئي 2002ع تي ورتو ويو، يعني ٻئي گهربل منظوريون ڪم شروع ڪرڻ کان 4 کان 8 مهينا پوءِ ورتيون ويون.

پاڻيءَ جي 1991ع واري ٺاهه تي صوبن ڪراچيءَ ۾ 16 مارچ تي صحيحون ڪيون. سنڌ پاران انهيءَ تي ان وقت جي چيف منسٽر ڄام صادق علي مرحوم، وزير قانون سيد مظفر حسين شاهه ۽ آبپاشي ۽ بجلي جي سيڪريٽري عالم بلوچ مرحوم صحيحون ڪيون. 21 مارچ 1991ع تي گڏيل مفادن جي ڪائونسل انهيءَ ٺاهه جي توثيق ڪئي. معاهدي ۾ خريف ۽ ربيع جو ڪل پاڻي ميلن ايڪڙ فيٽ (ايم اي ايف) ۾ ڏيکاريل هو، پر اهو ڏنل ڪو نه هو ته صوبا ڪهڙي مهيني جي ڪهڙي ڏهاڪي ۾ ڪيترو پاڻي کڻندا. انهيءَ کي انگريزي ۾ Ten daily Allocations چئبو آهي. صحيح ٿيل معاهدي ۾ انهيءَ نموني ورهاست کي پوءِ ٺاهي شامل ڪرڻ جي شق وڌي وئي. پنجاب سرڪار ڏهاڪي مطابق ورهاست ٺاهڻ کان لنوائي ويو، ڇو ته ان سان هو پابند ٿي وڃي ها. سڄو جهيڙو اپريل جي مهيني جي ورهاست تي هو. هرڪو صوبو انهيءَ مهيني ۾ وڌيڪ پاڻي وٺڻ جي ڪوشش پيو ڪري جو خريف جي خشڪ پوک انهيءَ مهيني ۾ ٿيندي آهي. اپريل جي مهيني ۾ پوکي کانپوءِ ان جو پچائڻ سولو آهي، جو جون جولاءِ ۾ ٻوڏن جو پاڻي اچي ويندو آهي. جڏهن سڀني صوبن جي اپريل جي مهيني جي گهر جوڙ ڪيائون ته اها ايتري ٿي، جيترو پاڻي ئي دستياب نه هو. انهيءَ ڪري فيصلو ڪيو ويو ته صوبن درميان ٺاهه ۾ ڏنل پاڻيءَ جو حصو 78-1977ع کان 82-1981ع جي ڏهاڪن جي سراسري کنيل پاڻيءَ مطابق ورهايو وڃي ته هر هڪ صوبي کي پنهنجي کنيل ڏهاڪن مطابق پاڻي وڌيڪ ملي. گهڻي گهل کانپوءِ پنجاب سرڪار پنهنجو پاڻي واهن لاءِ ڏهاڪن ۾ ورهائي ڏنو، پر اٽڪل اها ڪيائون ته انهيءَ وقت جي ٺهيل واهن کان علاوه هڪ نئين واهه يعني گريٽر ٿل ڪينال جو به حصو ان ۾ شامل ڪيائون. سنڌ وارن انهيءَ تي اعتراض فيڪس ڪري موڪليا، پر گڏيل مفادن واري ڪائونسل 14 سيپٽمبر 1991ع تي اها ڏهاڪن واري ورهاست جي منظوري ڏئي انهيءَ کي پاڻي ٺاهه جو حصو قرار ڏئي ڇڏيو. انهيءَ ۾ گريٽر ٿل ڪينال جي منڍ تي ڊسچارج 5900 ڪيوسڪ رکي وئي ۽ ڪل پاڻي سڄي خريف لاءِ 1.87 ملين ايڪڙ فوٽ رکيو ويو. واپڊا وارن انهيءَ جي منڍ تي ڊسچارج 8500 ڪيوسڪ ۽ ڪل پاڻي 2.497 ملين ايڪڙ فوٽ رکيو. ٺاهه ۾ ڏهاڪن واري ورڇ ۾ گريٽر ٿل ڪينال لاءِ پاڻي رڳو خريف لاءِ آهي ۽ اها هتي ڏنل چارٽ موجب آهي.

سنڌ وارن کي اڳي ئي خبر هئي ته گريٽر ٿل ڪينال انهن لاءِ ڪيترو خطرناڪ آهي، تنهن ڪري انهيءَ جي مخالفت پاڪستان ٺهڻ کان اڳي کان شروع هئي ۽ 1991ع واري ٺاهه تائين پنجاب وارا انهيءَ کي مڃرائڻ ۾ ڪامياب نه ٿيا. جڏهن موجود پاڻيءَ لاءِ ٺاهه ۾ ڏنل پاڻيءَ جي ڏهاڪن ۾ ورهاست ڪئي وئي ته اهي انهيءَ وقت ٺهيل ۽ پاڻي کڻندڙ واهن لاءِ هئي. ٻئي ڪنهن به صوبي جي اهڙي واهه لاءِ پاڻي نه رکيو ويو، جيڪو نه هلندڙ ۽ نه ٺهندڙ هجي، رڳو بلوچستان جي ٺهندڙ واهن لاءِ پاڻي رکيو ويو. پنجاب پنهنجو ڏهاڪي وارو حساب ڪتاب تمام دير سان ڏنو ۽ اٽڪل ڪري انهيءَ ۾ هڪ اڻ ٺهيل واهه يعني گريٽر ٿل ڪينال لاءِ به پاڻي وجهي ڇڏيو. سنڌ انهيءَ تي وفاقي حڪومت آڏو اعتراض اٿاريا، پنهنجي چيف منسٽر ۽ چيف سيڪريٽري کي لکت ۾ ڏنو، جيڪي عام مفادن واري ڪائونسل جا ميمبر هئا ته انهيءَ کي پنجاب جي حصي مان ڪيرائن، پر عام مفادن واري ڪائونسل پنهنجي 14 سيپٽمبر 1991ع واري گڏجاڻي ۾ انهيءَ کي منظور ڪري ڇڏيو. مزي جي ڳالهه اها به آهي ته ٺاهه جي شقن وارن ٽن صفحن ۾ سڀني جون صحيحون آهن، پر ڏهاڪن واري ورهاست جي 8 صفحن ۾ ڪنهن جي به صحيح ڪانهي. چيف منسٽر ڄام صادق علي کي انهيءَ گڏجاڻي کانپوءِ به هڪ سمري موڪلي وئي، پر ڪو کڙ تيل نه نڪتو، ٺاهه ٿيڻ جي خوشي ملهائڻ ۾ اها ڳالهه دٻجي وئي.

گريٽر ٿل ڪينال جي ڪم شروع ٿيڻ کانپوءِ سنڌ اسيمبلي سال 2003ع ۾ انهيءَ جي هلندڙ ڪم کي روڪرائڻ لاءِ بحث مباحثو ڪري هڪ ٺهراءُ به پاس ڪيو، جنهن جو متن هن ريت هيو ته، ”سنڌ اسيمبلي جو ايوان سنڌ حڪومت کي چوي ٿو ته اها وفاقي حڪومت سان رابطو ڪري ۽ کيس چوي ته گريٽر ٿل ڪينال تي سنڌ کي سخت اعتراض آهن. آئين جي شق 155 تحت سنڌ جي اعتراضن کي نظر ۾ رکي اهو منصوبو روڪيو وڃي ۽ انهيءَ کي گڏيل مفادن جي ڪائونسل ۾ کنيو وڃي.“ پر اها حقيقت آهي ته ان جو ڪم اڃا هلي پيو.

اسان کي خبر آهي ته پنجاب جي گريٽر ٿل ڪينال کولرائڻ لاءِ ڏنل انڊينٽ، جيڪا هڪ هزار ڪيوسڪ آهي، سا چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولرائڻ جي هڪ ڪوشش آهي. خريف جي مند پهرين اپريل کان شروع ٿي چڪي آهي، جيڪڏهن انهيءَ کي کولرائڻو ئي هو ته اپريل جي مهيني ۾ پاڻي گهرن ها. هينئر مئي مهيني جي ٻئي ڏهاڪي ۾ پاڻي گهرڻ جو ڇا مطلب؟ پنجاب وارن جي اها ڪوشش اسان مڃون ته گريٽر ٿل ڪينال کولرائڻ لاءِ نه بلڪه چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولائڻ لاءِ آهي، پر ڇا ارسا انهيءَ واهه لاءِ پاڻي ڏيڻ کان انڪار ڪري سگهي ٿي، جنهن جو ٺاهه ۾ پاڻيءَ جو حق آهي ۽ اهو ڪينال سنڌو کانسواءِ ٻئي هنڌان پاڻي کڻي نٿو سگهي ۽ سنڌو تي انهن جو پاڻي به هجي؟ منهنجي خيال ۾ ائين ممڪن ناهي، تنهن جي معنيٰ ته گريٽر ٿل ڪينال کي پاڻي ڏيڻ لاءِ چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻو پوندو، ڇو جو گريٽر ٿل ڪينال چشما-جهلم لنڪ ڪينال جي 180 آر ڊي مان نڪري ٿو. في الحال هڪڙي صورت آهي ته ارسا انهيءَ لاءِ پاڻي ڏيڻ کان انڪار ڪري سگهي. هي واهه اڃا ٺهي پيو ۽ واپڊا وارا پيا ٺاهن، منهنجي اطلاع موجب انهيءَ جو پهريون مرحلو مڪمل ٿيڻ تي آهي، پر اڃا مڪمل ڪو نه ٿيو آهي. مڪمل ٿيڻ کانپوءِ اهو پنجاب آبپاشي کاتي کي ٽرانسفر ٿيندو، جيستائين واهه مڪمل نٿو ٿئي ۽ پنجاب آبپاشي کاتي کي ٽرانسفر نه ٿو ٿئي، انهيءَ ۾ پاڻي ڪيئن هلائي سگهندا؟ جڏهن پاڻي نٿا هلائي سگهن ته پاڻي ڪيئن ٿا گهري سگهن.

ارسا وارا مٿين ڳالهين جي پڇا ۽ خاطري کانپوءِ ئي ڪو فيصلو ڪري سگهندا. بهرحال جيڪڏهن هن سال انهيءَ کي پاڻي نه به ڏنو ويو ته اڳتي هو وٺندا ۽ چشما-جهلم لنڪ ڪينال وسيلي ئي وٺندا ۽ سنڌ جي پاڻيءَ تي انهيءَ جو اثر پوندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب پاران ارسا جو وفاقي نمائيندو آزاد ڪشمير مان کڻڻ جو مطالبو!




ڇنڇر 29 مئي 2010ع



ڪاوش جي 28 مئي واري هڪ خبر مطابق پنجاب سرڪار وفاقي حڪومت کي هڪ خط لکيو آهي، جنهن ۾ گهر ڪئي وئي آهي ته ارسا جو وفاقي ميمبر آزاد ڪشمير مان کنيو وڃي. چون ٿا ته اهو خط وفاقي سرڪار کي Reminder (ياداشت) طور لکيو ويو آهي. هن خط جا وڌيڪ تفصيل ڪجهه هن ريت آهن: ”چشما جهلم لنڪ ڪينال ۽ گريٽر ٿل ڪينال پنجاب جا ٻه اهڙا ڪينال آهن، جيڪي ارسا مان منظور ٿيل آهن. انهن لاءِ ارسا پاڻ سرٽيفڪيٽ جاري ڪيا هئا، پر ضرورت باوجود پنجاب کي انهن ۾ پاڻي نٿو ڏنو وڃي. تنهن ڪري وفاقي حڪومت جي اها ذميواري آهي ته اها مداخلت ڪري پنجاب کي انهيءَ جي حصي جو پاڻي ڏياري. ارسا ۾ وفاقي نمائيندو سنڌ سان هجڻ سبب سنڌ وٽ هڪ ئي وقت ٻه ووٽ آهن، ان ڪري سنڌ ارسا تي دٻاءَ ذريعي جائز ۽ ناجائز طريقي سان پنهنجي حق ۾ فيصلا ڪرائي رهي آهي. ٻئي پاسي پنجاب جي سينيئر صوبائي وزير (جيڪو اتي جو اريگيشن کاتو سنڀالي ٿو ۽ جنهن جو تعلق پ پ سان آهي.) وزير اعظم گيلاني کي شڪايت ڪندي اهو الزام هنيو آهي ته ارسا پنهنجو آئيني ۽ قانوني ڪردار ادا ڪرڻ بدران سنڌ جي دٻاءَ ۾ اچي ان جي حق ۾ فيصلا ڪري رهي آهي، جڏهن ته سنڌو درياهه تي پنجاب جو حصو هجڻ باوجود چشما-جهلم لنڪ کولڻ نه پيو ڏنو وڃي ۽ اربين رپين جي لاڳت سان ٺهيل گريٽر ٿل ڪينال کي پاڻي ڏيڻ کان ارسا انڪار ڪري ڇڏيو آهي، جنهن ڪري پنجاب جي لکين ايڪڙ زمين غير آباد رهڻ جو خدشو آهي.“

مان پنهنجي مضمون ۾ جيڪو ڪاوش ۾ 18 مئي تي شايع ٿيو هو، تنهن ۾ لکيو هئم ته، گريٽر ٿل ڪينال لاءِ پاڻي ٺاهه ۾ پاڻي رکيل آهي ۽ ارسا پنجاب جي سنڌو واري حصي مان ان کي پاڻي ڏئي سگهي ٿي، پر سڄي ڳالهه ماضي قريب جي تناظر ۾ ڏسڻ کپي. پنجاب ڪجهه ڏينهن اڳ ارسا کي خط لکيو ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال کي 12000 ڪيوسڪ پاڻي ڏئي کوليو وڃي، جو ڏکڻ پنجاب کي پاڻي جي سخت گهرج آهي. ارسا وارن اها ڳالهه نه مڃي جو پاڻي جهلم-چناب واري پاسي گهربل هو ۽ انهيءَ ايراضي کي منگلا ڪمانڊ مان پاڻي ڏئي پيو سگهي، تنهن کانپوءِ هنن وفاقي حڪومت کي خط لکيو ته ارسا ۾ سنڌ جا ٻه ميمبر آهن، جنهن ڪري اهو چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ نٿا ڏين. انهيءَ لاءِ ارسا جي نئين جوڙجڪ ڪرڻ کپي. معنيٰ جيڪڏهن وفاقي ميمبر چشما-جهلم لنڪ ڪينال کولڻ ڏي ته ٺيڪ آهي، نه ته انهيءَ کي هٽايو وڃي. هاڻي وري چون ٿا ته ارسا جو وفاقي ميمبر آزاد ڪشمير مان ٿيڻ کپي.

انهيءَ سڄي مامري ۾ اها شيءِ جيڪا جهيڙي جو بنياد آهي، سا آهي چشما-جهلم لنڪ ڪينال جو کولڻ، پر اهو ڪيئن ڪجي؟ سنڌ ۽ پنجاب ۾ واهن ۾کنيل پاڻي جي صورتحال ته ڏسو. مان پنجاب جا سنڌو مان نڪرندڙ واهن جا تفصيل ڏيان ٿو. پنجاب جي ٻين واهن جا انگ اسان کي نٿا ڏنا وڃن. سنڌو درياهه تي پنجاب جو پهريون بيراج جناح آهي، اتان کاٻي پاسي ٿل ڪينال نڪري ٿو، جنهن جي ڊيزائن 8000 ڪيوسڪ آهي ۽ اهو پاڻي کڻي ٿو، 7000 ڪيوسڪ، يعني 87 سيڪڙو. پنجاب جو ٻيو بيراج سنڌو تي چشما بيراج آهي، جتان CRBC نڪري ٿو. انهيءَ جي ڊيزائن 5000 ڪيوسڪ آهي ۽ پاڻي کڻي ٿو 4600 ڪيوسڪ، يعني 92 سيڪڙو. سنڌو تي پنجاب جو ٽيون بيراج آهي تونسا بيراج. انهيءَ مان نڪرندڙ ڊيرا غازي خان ڪينال جي ڊيزائن ڊسچارج آهي 8800 ڪيوسڪ، پر پاڻي کڻي ٿو 6000 ڪيوسڪ، يعني 68 سيڪڙو. مظفر ڳڙهه ڪينال جي ڊيزائن آهي 7300 پر پاڻي کڻي ٿو 6000 ڪيوسڪ، يعني 82 سيڪڙو. اتان وري تونسا-پنجند لنڪ نڪري ٿو، جنهن جي ڊيزائن آهي 12000 ڪيوسڪ، پر پاڻي کڻي ٿو 13378 ڪيوسڪ، يعني 86 سيڪڙو. اهو پاڻي پنجند بيراج جي واهن کي ڏنو وڃي ٿو. هاڻي اچو سنڌ جي واهن تي.

پنجاب جا سڀ واهه هلن ٿا، يعني ڪو واهه بند ناهي، سنڌ جا ٻه وڏا واهه يعني گڊو مان نڪرندڙ بي ايس فيڊر ۽ سکر بيراج مان نڪرندڙ رائيس ڪينال بند آهن. بي ايس فيڊر جي ڊسچارج ڊيزائن 14764 ڪيوسڪ آهي ۽ رائيس ڪينال جي ڊيزائن 10658 ڪيوسڪ آهي. گڊو بيراج جي سڀني واهن جي ڊيزائن 36529 ڪيوسڪ آهي، جڏهن ته واهن ۾ پاڻي هلي رهيو آهي 6286 ڪيوسڪ، يعني 17 سيڪڙو. سکر بيراج جي واهن جي ڪل ڊسچارج ڊيزائن آهي 47530 ڪيوسڪ، جڏهن ته پاڻي هلي رهيو آهي، 34620 يعني 73 سيڪڙو. ڪوٽڙي بيراج جي سڀني واهن جي ڊيزائن آهي 41156 ڪيوسڪ، جڏهن ته پاڻي هلي رهيو آهي 6590 ڪيوسڪ، يعني 16 سيڪڙو. هاڻي پنجاب جي واهن ۾ کنيل پاڻي سان ڀيٽ ڪيو ۽ پاڻ ڏسو ته سنڌ ۾ ڇا حالت آهي.

وري اچو ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن واري انگ جي ڀيٽ ۾ کوٽ تي ته گڊو بيراج جي واهن ۾ اها 50 سيڪڙو آهي. سکر بيراج جي واهن ۾ 20 سيڪڙو ڪوٽڙي بيراج جي واهن ۾ اها 70 سيڪڙو آهي. ياد رهي ته ارسا وارن آڳاٽي خريف ۾ کوٽ 18 سيڪڙو ٻڌائي هئي، انهيءَ هوندي به پنجاب وارا چاهين ٿا ته چشما-جهلم لنڪ ڪينال کوليو وڃي ۽ جيڪڏهن نٿو کوليو وڃي ته ارسا جي وفاقي ميمبر، جنهن جو تعلق سنڌ سان آهي، کي هٽايو وڃي. مان هيٺ ارسا ايڪٽ جي ٻن شقن جو انگريزي متن ڏيان ٿو، جن ۾ ميمبر رکڻ ۽ ڪڍڻ جو طريقو ٻڌايو ويو آهي.

4. Any member shall eligible for appointment for one or more term or such shorter term as the Provincial Government or, as the case may be, the federal government may decide.

6. Removal of chairman or members- The federal government may by notification in the official Gazette, after providing an opportunity of being heard and in consultation with the provincial government concerned, remove the chairman or any member, where-

(a) He refuses or fails to discharge or, in the opinion of the federal government, becomes incapable of discharging his responsibilities.

(b) He is declared insolvent by a competent court; or

(c) He is declared to be disqualified for employment in, or has been dismissed from, the service of Pakistan or of Province, or has been convicted by a competent court of an offence involving moral turpitude.

مٿي بيان ڪيل شقن مطابق صوبائي ميمبر رکڻ جو اختيار صوبن کي ۽ وفاقي ميمبر رکڻ جو اختيار وفاقي حڪومت کي آهي. ان کي ڪڍڻ جو اختيار وفاقي حڪومت کي آهي، پر صوبن جي ميمبرن کي صوبي کان صلاح ڪرڻ کانپوءِ ڪڍڻو آهي. ميمبر کي ڪڍڻ لاءِ ٽي شرط رکيا ويا آهن، پهريون اهو ته هو ڪم نٿو ڪري يا ڪرڻ کان انڪار ڪري ٿو، ٻيو اهو ته عدالت ان کي کٽل قرار ڏئي ٿي. ٽيون اهو ته اهو سرڪاري نوڪري لاءِ نااهل قرار ڏنل هجي، يا سرڪاري نوڪري مان ڪڍيو ويو هجي يا ڪنهن عدالت هن کي خراب اخلاقي هلت سبب سزا ڏني هجي.

جيستائين وفاقي ميمبر جناب بشير احمد ڏهر کي نوڪري مان ڪڍڻ واري ڳالهه آهي ته مٿيون ٽئي ڳالهيون ان تي لاڳو نٿيون ٿين، جو هو ڪم جو ڀڙ آهي، ڪنهن عدالت ان کي کٽل قرار نه ڏنو آهي، هو هڪ صاحب حيثيت ماڻهو آهي ۽ نه سرڪاري مان ڪڍيل آهي، نه نااهل قرار ڏنو ويو آهي ۽ نه ڪنهن عدالت هن کي بداخلاقي جي سزا ڏني آهي، تنهن ڪري هن کان وفاقي ميمبرشپ ڇڏائي نٿي سگهجي. پنجاب وارا ان کي هٽائڻ واري ڳالهه ڪرڻ بدران هن جي جاءِ تي سنڌ بدران آزاد ڪشمير مان ميمبر رکڻ جي گهر ڪن ٿا. وفاقي سرڪار پنهنجو ميمبر پاڪستان مان ڪٿان به رکي سگهي ٿي، پر جيستائين بشير احمد ڏهر صاحب جو ٽن سالن وارو مدو پورو نٿو ٿئي. پرويز مشرف جي سرڪاري حڪمنامي ۾ تبديلي آڻڻ کانپوءِ به هو هن کي ڪڍي نه سگهندا ۽ هن ڏوهه ڪهڙو ڪيو آهي؟ هو فقط اهو ئي ته چوي ٿو ته جيستائين سنڌ جي کوٽ گهٽ نٿي ٿئي، تيستائين چشما-جهلم لنڪ ڪينال ۽ گريٽر ڪينال نه کولڻ ڏيندو. اهو به ڏاڍ مڙسي سان نه، بلڪه ارسا جي قانون مطابق، جنهن ۾ اهڙي مامرن جو فيصلو اڪثريت واري ووٽ سان ٿئي ٿو.

ڀلي پنجاب وفاقي حڪومت کي خط لکي يا پنجاب جو آبپاشي وزير راجا رياض وزير اعظم کي دانهن ڏئي. فيصلو سنڌ جي کوٽ کي نظر ۾ رکي انصاف سان ٿيندو، بليڪ ميلنگ ۾ منفي ڳالهيون ڪو فائدو نه ڏينديون.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪالاباغ ڊيم وارو رينگٽ!




خميس 17 جون 2010ع



ڪالاباغ ڊيم هڪ اهڙو مڙدو آهي، جيڪو دفن ٿيڻ کانپوءِ وري جيئرو ٿي وڃي ٿو. قومي اسيمبلي جي بجيٽ واري بحث ۾ هي پ پ حڪومت طرفان پوريل مڙدو وري جيئرو ٿي بحث جو موضوع بڻيو. ڪجهه بيان جيڪي ان جي موافقت ۽ مخالفت ۾ ڪاوش ۾ ڇپيا، سي هن ريت هئا:

(1) نيشنل اسيمبليءَ ۾ بشريٰ رحمان جنهن جو تعلق (ق) ليگ سان آهي، چيو ته ڪالاباغ ڊيم خواب آهي، جيڪو تعبير لهندو. اهو ڊيڊ اشو ناهي، اسان ڪالاباغ ڊيم تعمير ڪنداسين، جيستائين ڪالاباغ ڊيم نه ٺهندو، پنجاب جون عورتون قربانيون ڏينديون رهنديون، جيئن ماضي ۾ دريا نيل ۾ پاڻي نه ايندو هو ته عورتن جي قرباني ڏني ويندي هئي.

(2) نواز ليگ سان تعلق رکندڙ عابد شير علي چيو ته ڪالاباغ جي مخالفت ڪندڙ ڀارت جا ايجنٽ آهن.

(3) نواز ليگ جي ڪجهه ميمبرن چيو ته ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪندڙ ننڍن صوبن جي اسيمبلين کي ختم ڪيو وڃي.

(4) سنڌ، بلوچستان ۽ خيبر پختونخوا جي ٽنهي اسپيڪرن چيو ته ڪالاباغ ڊيم رد ٿيل منصوبو آهي. نواز ليگ ميمبرن ٽن صوبن جي ماڻهن جي توهين ڪئي آهي، اهي معافي وٺن.

(5) خيبر پختونخوا صوبي جي سينيئر صوبائي وزير بشير بلو چيور ته جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺهيو ته خيبر پختونخوا صوبو ٻڏي ويندو ۽ سنڌ صوبو سڪي ويندو.

(6) سنڌ اسيمبلي جي ميمبرن چيو ته ڪالاباغ ڊيم اسان جي لاشن تي ٺهندو.

اسيمبلي ۾ ڪيل ڳالهيون توڙي ميمبرن ۽ ٻين جا خيال اوهان مٿي پڙهيا. اها ڪا نئين ڳالهه نه آهي، اڳي به اهي ڳالهيون ڪيون ويون آهن، پر نتيجو ڇا نڪتو، صوبن درميان انهيءَ مامري تي نفرت کان سواءِ ٻيو ڪو به نتيجو نه مليو. ڇا اهو قومي مفاد ۾ آهي؟ پوءِ ڇو اهي ڳالهيون ڪيون وڃن ٿيون؟ انهن بيانن سان متفق هجڻ وارن پنهنجو ووٽ بينڪ ته مضبوط ڪيو، پر ڇا ان سان پاڪستان مضبوط ٿيو؟ وفاق ۾ سڀني کي پاڻ سان کڻي هلڻو هوندو آهي، جڏهن ٽي صوبا انهيءَ جي ٺهڻ تي راضي نه آهن ته گوڙ ڇا جو؟ ڇا هڪڙي صوبي جي چوڻ تي ڊيم ٺاهي ملڪ ٽوڙائيندئو؟

اهو ڊيم ڇا ڏيندو، بجلي ۽ پاڻي. ڇا اهي ٻئي شيون رڳو ڪالاباغ ڊيم مان ئي ملي سگهنديون، يا انهن جا ٻيا به ڪجهه متبادل آهن؟ انهن تي ڪجهه ڳالهائڻ کان اڳ اچو ڏسون ته پنجاب ڇو ٿو چاهي ته اهو ڊيم ٺهي ۽ ٻيا صوبا ڇو ٿا مخالفت ڪن ته اهو نه ٺهي.

پنجاب جو موقف:

هي هڪ سٺو منصوبو آهي، انهيءَ مان 3600 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي، جيڪا پنجاب جي انڊسٽريز کي ملندي. انهيءَ مان 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ٿيندو، جنهن مان 37 سيڪڙو پنجاب کي ملندو، جنهن مان هو نوان واهه ڪڍندو. وري انهيءَ کان علاوه کاٻي پاسي اٽڪل 4 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي رسول بيراج جي ايراضين لاءِ کڻي وڃبو. انهيءَ جو پاور هائوس پنجاب ۾ ٺهندو، جنهن ڪري ان جي رائلٽي پنجاب کي ملندي. اهو ڊيم سنڌو ۽ ڪابل درياهن جي پاڻي کي فل ڪنٽرول ڪندو، جو انهيءَ هنڌ کان هيٺ ڊيم ٺاهڻ ممڪن ناهي. انهيءَ مان معلوم ٿيو ته پنجاب جو مقصد نيون زمينون آباد ڪرڻ ۽ ڪارخانن ۽ ٽيوب ويلن لاءِ پنجاب ۾ ئي بجلي پيدا ڪرڻ آهي.

خيبر پختونخوا جو موقف:

وڏي ٻوڏ جي اچڻ تي نوشهرو شهر ٻڏندو، ان سان گڏ مردان، صوابي ۽ پٻي جي پاڻي ڪڍڻ واريون اسڪيمون بيڪار ٿي وينديون ۽ انهن مان پاڻي نه نڪري سگهندو. ڊيم جي ڍنڍ ۾ زرخيز ۽ آباد زمينون ٻڏي وينديون. ڊيم جي ڍنڍ ۾ آباديون اچڻ ڪري ڪيترائي ماڻهو بي گهر ٿيندا. معلوم ٿيو ته خيبر پختونخوا جا اعتراض پنهنجي ٺهيل نظام کي بچائڻ لاءِ آهن.

سنڌ جو موقف:

درياءَ جي ڦرندڙ گهرندڙ وهڪرن ڪري هر سال ڊيم ڀرڻ لاءِ پاڻي ڪونهي، انهيءَ کي گهٽ وهڪرن وارن سالن ۾ به ڀريو ويندو، جنهن جي ڪري سنڌ کي ناڻو ڏيندڙ خريف جي فصلن کي گهربل پاڻي نه ملي سگهندو ۽ ماڻهن جو نقصان ٿيندو. ڊيم جي گنجائش 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جڏهن ته انهيءَ جي مٿان 8 ملين ايڪڙ فوٽ جا واهه ساڄي ۽ کاٻي پاسي ڪڍڻ جو پروگرام آهي، جنهن ڪري سنڌ جو پاڻي گهٽبو. ڊيم ۾ 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪرڻ سان سنڌ ۾ ايندڙ پاڻي گهٽبو، جنهن ڪري اٿل تي آباد ٿيندڙ ايراضي جيڪا اڳي ئي گهٽجي چڪي آهي ۽ وڌيڪ گهٽبي. انڊس ڊيلٽا ۾ تمر جي ٻيلن جي ايراضي گهٽبي، جنهن ڪري سامونڊي طوفان اچڻ جي نتيجي ۾ وڌيڪ نقصان ٿيندو. مڇيون، جهينگا ۽ گهانگهٽ گهٽجي ويندا. پلو، جيڪو هينئر به گهٽ اچي ٿو، سو ناپيد ٿي ويندو ۽ سنڌ وارا انهيءَ کان محروم ٿي ويندا. انڊس ڊيلٽا ۾ چوپايو مال گهٽجي ويندو ۽ مال وارن جي روزگار تي اثر پوندو. جيت، پکي ۽ ڪيترائي پاڻي وارا جانور (آبي جيوت) گهٽجي ويندا ۽ ڪيترن جو نسل ختم ٿي ويندو. ماڻهن کي پيئڻ جي پاڻي جي ڏکيائي ٿيندي. اٿل تي آباد ٿيندڙ ٻيلا جيڪي اڳي ئي گهٽجي ويا آهن، ختم ٿي ويندا. سمنڊ جو پاڻي وڌي ويندو ۽ آباد ٿيندڙ زمينون ختم ٿي وينديون. درياهه جو پيٽ سوڙهو ٿي ويندو، جنهن ڪري ٻوڏ اچڻ واري سالن ۾ پاڻي اٿلندو ۽ کنڊ پوندا، ملڪ ٻڏندو. درياهه جي ڀرواسي وارا مٺي پاڻي وارا ٽيوب ويل کارا ٿي ويندا. ماڻهن جو روزگار گهٽجڻ ڪري غربت وڌندي ۽ ڏوهن ۾ واڌارو ايندو. معلوم ٿيو ته سنڌ جا اعتراض به پنهنجي هلندڙ نظام کي بچائڻ لاءِ آهن.

هڪڙو صوبو انهيءَ ڪري ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ ٿو چاهي ته ان کي فائدو ٿئي، نيون زمينون آباد ٿين، بجليءَ مان ڪارخانه ۽ ٽيوب ويل هلن ۽ ٻيا صوبا انهيءَ ڪري اعتراض ٿا ڪن ته انهن جي هلندڙ نظام کي ڪو نقصان نه ٿئي. اهو منصوبو جيڪو هڪڙي صوبي کي فائدو ڏئي ۽ ٻين صوبن جي ٺهيل نظام کي خراب ڪري، اهو ڪيئن قومي مفاد ۾ ٿي سگهي ٿو؟

پر انهيءَ جو اهو مطلب ناهي ته اسان پاڪستان ۾ ترقي نٿا چاهيون. اسان اهڙي ترقي چاهيون ٿا، جنهن مان سڀني کي فائدو ٿئي. ڊيم ٺاهڻ جو مقصد پاڻي گڏ ڪرڻ ۽ بجلي پيدا ڪرڻ آهي، انهن جي متبادلن ذريعي اهي ٻئي شيون حاصل ڪري سگهجن ٿيون.

پاڻي گڏ ڪرڻ:

ڊيمن جي لٽجڻ ڪري انهن جي گنجائش گهٽجي وئي آهي، انهيءَ جي پورائي لاءِ منگلا ڊيم جي سطح وڌائي وئي آهي، جنهن ڪري اٽڪل 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وڌيڪ ملي سگهندو. سال 2006ع ۾ پرويز مشرف ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو ڪم يڪدم شروع ڪرڻ جو چيو هو. جيتوڻيڪ سنڌ واران جا انهيءَ تي به اعتراض آهن، پر ڪالاباغ ڊيم جيتري مخالفت نه آهي، ڇاڪاڻ جو انهيءَ مان واهه نٿا نڪرن ۽ اهو رڳو سنڌو درياهه جو پاڻي ذخيرو ڪندو ۽ ڪابل درياهه تي انهيءَ جو ڪو ڪنٽرول نه هوندو. چار سال ٿي ويا آهن، پر اڃا انهيءَ تي ڊيم ٺاهڻ جو ڪم شروع نه ڪيو ويو آهي. اهو ڊيم 6.4 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪري سگهندو ۽ انهيءَ مان 4500 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. انهيءَ کان علاوه نين تي ننڍا ڊيم ٺاهي ماڻهن کي فائدو پهچائي سگهجي ٿو.

بجلي پيدا ڪرڻ:

ڪالاباغ ڊيم مان 2400 ميگاواٽ بجلي پيدا ڪرڻ جو رٿيو ويو آهي، پر بجلي ماهرن جو چوڻ آهي ته اعتباري پيداوار رڳو 1467 ميگاواٽ ٿيندي، سياري جي مند ۾ وهڪرا گهٽجڻ ڪري اها گهٽجي ويندي، جنهن لاءِ بيڪ اپ ٿرمل جنريشن کپي. اسان جي بجلي جي گهرج هر سال اٽڪل هزار ميگاواٽ وڌيڪ آهي، ڪالاباغ رڳو ٻن سالن جي گهرج پوري ڪندو. خاطري واري بجلي لاءِ اسان کي پن بجلي ۽ ڪوئلي تي ڀاڙڻو پوندو. پن بجلي لاءِ اسان کي رن آف روِر منصوبن تي ڪم ڪرڻو پوندو. تازو سرڪار نيلم جهلم منصوبي کي کنيو آهي، جنهن مان هزار ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. پن بجلي جا ٻيا منصوبا، جن مان ڪافي بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي، اهي آهن بنجي (5400 ميگاواٽ)، داسو (4000 ميگاواٽ) ڪوهالا (1100 ميگاواٽ)، رائي ڪوٽ (2800 ميگا واٽ)، پتڻ (2800 ميگاواٽ).

وري اچو ٿر جي ڪوئلي تي، جتي 175 ارب ٽن ڪوئلي جا ذخيرا موجود آهن ۽ اهو اسان ڌڪي تي نٿا چئون، پر پاڪستان ۽ آمريڪي جيالاجيڪل سروي وارن گڏجي ان جي جاچ ڪئي آهي. انهيءَ مان ايتري مقدار ۾ بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي، جيڪا اسان جي ملڪ جي وڌندڙ گهرجن جي پورائي لاءِ ڪيترن ڏهاڪن تائين ڪافي هوندي، پر انهيءَ ڏس ۾ وفاقي حڪومت جي خاص دلچسپي ناهي.

قومي اسيمبليءَ ۾ هڪڙي اهڙي منصوبي ٺاهڻ لاءِ گوڙ گهمسان ڪرڻ، جنهن مان ٽن صوبن کي نقصان ٿئي، اجايو آهي. وري انهيءَ جي زوري ٺاهڻ سان ملڪ جي سلامتي کي به خطرو آهي، پوءِ ڇو انهيءَ جي ڪڍ پيا آهن؟ چوندا آهن ته اهو سون ئي گهوريو جيڪو ڪن ڇني.

ڇڏيو انهيءَ جي پچر، ٿڌي دماغ سان پاڻي ۽ بجلي جي گهرجن لاءِ سوچيو ۽ انهن منصوبن تي ڪم شروع ڪريو، جيڪي ٿيڻ جهڙا آهن ۽ ڪري سگهجن ٿا. سياسي دڪان چمڪائڻ جي لحاظ کان انهيءَ مڙدي کي گهڙي گهڙي زنده ڪرڻ مان ڇا ٿيندو؟

idrisrajput@hotmail.com