ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پرديس ۾ رهندڙ سنڌي سنڌ لاءِ ڪهڙو درد رکن ٿا؟



جمع 18 مئي 2007ع

سنڌي ايسوسيئيشن آف نارٿ امريڪا، يعني SANA جي چيئرمين عزيز ناريجي فون تي اطلاع ڏنو آهي ته سانا جي ٽيويهين ساليانه گڏجاڻي آمريڪي رياست فلوريڊا جي گادي واري شهر آرلينڊ ۾ 29 جون کان پهرين جولاءِ 2007ع تي رکي وئي آهي. هن صاحب مونکي انهيءَ گڏجاڻي ۾ شريڪ ٿيڻ ۽ پيپر پڙهڻ جي دعوت ڏني آهي. گڏجاڻيءَ جو موضوع آهي Rivers for life: Save Indus Riwer يعني ”درياهه جياپي لاءِ، سنڌو نديءَ کي بچايو“ امريڪا کي Land of opportunities يعني موقعن واري ڌرتي چوندا آهن، جتي تعليم، واپار ۽ نوڪرين جو وڏو اسڪوپ آهي. منهنجو به امريڪا سان پراڻو واسطو رهيو آهي. 1969ع ۾ مان فلبرائٽ هيز ميرٽ اسڪالر شپ تي ايم ايس ڪرڻ لاءِ امريڪا جي مني سوٽا يونيورسٽي ويو هوس. اها مني سوٽا رياست جي جاڙي گاديءَ واري هنڌ منيا پولس سينٽ پال ۾ مسسپي درياهه جي ٻنهي پاسي آهي. انهيءَ زماني ۾ ايم ايس 9 مهينن جو ڪورس هو، ۽ ٽن ڪوارٽرن جا امتحان ٿيندا هئا. پهرين ڪوراٽر ۾ ڪاميابي ماڻي مان ٻئي ڪواٽر ۾ پڙهي رهيو هوس ته اولهه پاڪستان جي آبپاشي کاتي پاران اسسٽنٽ ايگزيڪيوٽو انجنيئر ڪلاس ون جي آڇ آئي، جنهن جو چٽا ڀيٽيءَ وارو امتحان مان امريڪا اچڻ کان اڳ ڏئي آيو هوس. مون درخواست ڪئي ته منهنجي جوائن ڪرڻ جو مدو ساڍا چار مهينا وڌايو وڃي ته جيئن مان ايم ايس ڪري جوائن ڪريان، پر هنن نه مڃيو ۽ لاچار مان ايم ايس اڌ ۾ ڇڏي موٽي آيس ۽ 1970ع جي جنوري مهيني ۾ آبپاشي کاتي کي جوائن ڪيم. اهو ٻڌائيندو هلان ته اريگيشن جي ڪلاس ون نوڪري جي انٽرويو ۾ ڪيترا ايم ايس ۽ پي ايڇ ڊي وارا انجنيئر به اپير ٿيا هئا، جيڪي ڪامياب نه ٿيا. مون سان گڏ سنڌ مان چونڊيل محمد عالم بلوچ ۽ سيد علي گوهر شاهه هئا. ڪلاس ون ملڻ ڪري مان ٻن سالن ۾ انجنيئر، 7 سالن ۾ ايس اي ۽ 17 سالن ۾ چيف انجنيئر ٿي ويس ۽ 21 سالن ۾ سيڪريٽري تي ويس.1991ع ۾ جڏهن مان سيڪريٽري ٿيس ته منهنجي هيٺان ڪم ڪندڙ 6 چيف انجنيئرن مان رڳو هڪڙو منهنجو ڪلاس فيلو هو، جڏهن ته باقي پنج مون کان ڪاليج ۾ سينيئر هئا.

امريڪا وڃڻ وقت مان قلات (بلوچستان) ۾ روڊس کاتي ۾ اسسٽنٽ انجنيئر هوس. قلات کان جڏهن مان امريڪا پهتس ته مٿو پيو ڦري. ڇا قلات جهڙو بيڪ ورڊ شهر ۽ ڇا امريڪا جو منيا پولس سينٽ پال شهر ۽ مني سوٽا يونيورسٽي هڪ دنيا ئي ٻي هئي. وري ڇا امريڪا وارن جو اخلاق، ڪنهن کي مُنجهندي ڏسندا ته چوندا May I help you? (ڇا مان اوهانجي مدد ڪري سگهان ٿو؟) ۽ جڏهن موڪلائيندا ته چوندا Have a nice day يعني ڏينهن بخير. امريڪا وارن کي مون تمام ڀلو ڏٺو. جيتوڻيڪ امريڪن حڪومت جون پاليسيون ۽ رويا تمام جابرانا ۽ ظلم وارا آهن، پر امريڪا جا ماڻهو انهيءَ جي ڀيٽ ۾ تمام سٺا ۽ اخلاق وارا آهن. يونيورسٽي آف مني سوٽا مسيسپي درياهه جي ٻنهي پاسي ٺهيل آهي.

مسيسپي درياهه دنيا جي وڏن درياهن مان هڪ آهي، جيڪو ڍنڍ اٽاسڪا اتر امريڪا مان نڪري نيو اورلينس جي شهر ويجهو گلف ميڪسيڪو ۾ ڪري ٿو. نيو اورلينس اهو شهر آهي، جتي تازو ڪيٽرينا طوفان آيو هو ۽ شهر پاڻيءَ ۾ ٻڏي ويو هو. مني سوٽا امريڪا جو ٿڌو علائقو آهي، اتي سياري ۾ ايتري برف پوي ٿي، جو روڊ جي ٻنهي پاسي 5 کان 6 فوٽ برف جا دڙا ٿي وڃن ٿا، پر روڊ کي برف پري ڪري هر وقت هلڻ جهڙو رکن ٿا. يونيورسٽي ڪيمپس مسيسپي درياهه جي ٻنهي پاسي هجڻ ڪري اچ وڃ جي سهولت لاءِ هڪ پل ٺهيل آهي. سياري ۾ ٽيمپريچر ڪري مائنس 0 3 به ٿي وڃي ٿو. شاگردن جي اچ و ڃ جي سهولت کي نظر ۾ رکي انهيءَ پل کي پنڌ هلڻ وارن لاءِ رستو ٺاهي گرم رکيو وڃي ٿو. نه ته تمام گهڻي ٿڌ ۽ هوا جي ڪري Chilling index منفي 50جي ٽيمپريچر وارو اثر ڏئي ٿي، جنهن ۾ هلڻ شاگردن لاءِ خطرناڪ ٿي سگهي ٿو.

امريڪا جي 50 رياستن مان فلوريڊا رياست ڏکڻ اوڀر ۾ آهي، اتي موسم خوشگوار هجڻ ڪري انهيءَ رياست کي Sunny state چئجي ٿو، يعني روشني واري رياست. ٻين رياستن جي ڀيٽ ۾ اتي ملڪيتون سستيون آهن ۽ مند به وڻندڙ آهي، تنهن ڪري ڪيترائي امريڪي ريٽائر ٿيڻ کانپوءِ اتي اچي رهن ٿا. فلوريڊا جي گادي وارو شهر آرلينڊو آهي، جيڪو ڊزني ورلڊ ۽ ايپڪاٽ سينٽر جي ڪري مشهور آهي. ننڍي هوندي مڪي مائوس وارا ڪارٽون سڀني ڏٺا هوندا، هينئر به اهي ٽي وي تي هلن ٿا. ڊزني لينڊ جتي پهرين اهي شروع ٿيا، لاس اينجلس ۾ آهي، پر اهو پراڻو ٿيڻ کانپوءِ هنن نئون آرلينڊو ۾ ٺاهيو، جنهن جو نالو ڊزني ورلڊ رکيو ويو آهي. اها ٻارن لاءِ خاص تفريح گاهه آهي، جنهن کي وڏا به ڏاڍا انجوائي ڪن ٿا. مان به 1986ع ۾ ٻارن سان اتي ويو هوس، اهو ايڏو وڏو آهي جو مان چار ڏينهن رهي به سڄو نه ڏسي سگهيس.

ماڻهو جڏهن پنهنجي ديس کان ٻاهر وڃي ٿو ته ٻئي ملڪ ۾ پنهنجو ديس ۽ ديس وارا ڏاڍو ياد اچن ٿا. پوءِ ڀلي پنهنجو ديس ڪيترو به پوتئي پيل ڇو نه هجي، بنيادي سهولتون نه هجن، روزگار تنگ هجي ۽ ڀلي ڌارئي ملڪ ۾ ماڻهو ڪيترو به سُکيو ۽ خوشحال ڇو نه هجي. توهان ڏسو ته وطن جي محبت ئي مارئي کي امر ڪري ڇڏيو، جنهن کي پنهنجي ديس جا ڪکاوان گهر، وڻن جا سنڱر، ڦاٽل ڪپڙن وارا ماروئڙا عمر بادشاهه جي ماڙي، لذيذ طعامن، اعليٰ پوشاڪن کان وڌيڪ عزيز هئا ۽ هوءَ چاهيندي هئي ته ماڳ موٽي وڃان ۽ اتي وڃي دم ڏيان. شاهه جي ٻوليءَ ۾ مارئي چوي ٿي ته،

اَلا اِيءَ مَ هَوءِ، جيئن آءُ مَران بند ۾،

جسو زنجيرن ۾، راتو ڏينهان روءِ،

پهرين وڃان لوءِ، پوءِ مر پُڄنم ڏينهڙا!

جديد شاعراڻي ادب ۾ اڙدو جي شاعر اختر شيرانيءَ جو نظم ”او ديس سي آني والي بتا“ به مثالي آهي. جڏهن گهڻي عرصي پرديس ۾ رهڻ کانپوءِ هن کي هڪ ننڍي هوندي جو يار ملي وڃي ٿو ۽ اهو ان کان پڇي ٿو ته،

مٿيون ته هيون شاعراڻيون ڳالهيون، اچو ته زميني حقيقتون ڏسون. سنڌ جو مشهور سفرنامه ليکڪ الطاف شيخ پنهنجي تازي ڪتاب ”نيو هالا کان نيويارڪ“ ۾ ڏهن سالن کان واشنگٽن ۾ رهندڙ جون ساروڻيون هيٺين ريت ساري ٿو:

”ڪڏهن ڪڏهن ڳوٺ ۽ ڏاڏ مرحوم ڏاڍو ياد ايندو اٿم. اهي ننڍپڻ جا ڏينهن جڏهن آئون ڳوٺ ۾ وڻن مان ڪاٺيون وڍيندو هوس، جهار هڪليندو هوس، ڳڙ ڪڍندو هوس. آئون هڪ هاري جو پُٽ آهيان، جنهن هاري کي سڄو شاهه جو رسالو ياد هو. جيڪو هن مون کي پڙهايو. امان ۽ چاچيءَ واريون ڦٽيون چونڊڻ وينديون هيون.“

سنڌ کان ٻاهر رهندڙ ماڻهو ٻن طريقن سان سنڌ سان ڳانڍاپو رکن ٿا. هڪڙو سنڌ بابت واءُ سواءُ ۽ حال احوال ۽ ٻيو ساڳي علائقي يا ملڪ ۾ رهندڙ سنڌين سان ميل ملاپ. دنيا اڄ ڪلهه هڪ گلوبل وليج ٺهي پئي آهي، اليڪٽرانڪ ۽ پرنٽ ميڊيا ايترو طاقتور ۽ سولائيءَ سان دستياب ٿي وئي آهي، جو پل پل جي خبر هر هنڌ، هر وقت ملي ٿي. اهڙيون ڪيمرائون به اچن ٿيون، جو اوهان ٻاهر رهندڙن جي چرپر مووي وانگر هر وقت ڏسي سگهو ٿا. منهنجي هڪڙي مائٽياڻي پنهنجي ڏهٽي سان جيڪو امريڪا ۾ رهي ٿو، ڏاڍو اٽيچ آهي. هن هڪ مووي ڪيمرا وٺي ڇڏي آهي، جنهن ذريعي هوءَ هُن کي جڏهن وڻي ڏسي سگهي ٿي. پر جيستائين ون ٽو ون ملاقات نٿي ٿئي، حال احوال جو مزو ڪونهي. مثال طور اخبارن ذريعي جيڪي ڌاڙي، ڦر، اغوا جون خبرون اچن ٿيون. سي رڳو آئس برگ جو ٽپ ٿيون ڏيکارين، تفصيل واريون خبرون ڪجهه ٻيون ئي ٿين ٿيون، ۽ اهي جيستائين ڪو واقف ماڻهو نه ٻڌائيندو، صحيح خبر نه پوندي. انهيءَ لاءِ پرديس ۾ رهندڙ ديسي ماڻهن جو ملڻ ضروري آهي. ٻاهر رهندڙن جا ڪيترائي مسئلا آهن، جيڪي هو هڪ ٻئي جي مدد سان حل ڪري سگهن ٿا. جيستائين پاڻ ۾ ملندا نه ۽ هڪ ٻئي کان پڇندا نه ته مسئلا ڪيئن حل ٿيندا. مٿين ٻن مکين ڳالهين کي نظر ۾ رکي ملڪ کان ٻاهر رهندڙ سنڌين وقت بوقت يورپ ۽ امريڪا ۾ ڪيتريون تنظيمون ٺاهيون آهن. انهن مان ڪجهه ريجنل يا مقامي سطح جون آهن ۽ ڪي تمام وڏي سطح جون آهن. امريڪا ۾ مقامي سطح جون تنظيمون رياستي يا شهري سطح تي آهن، جيئن سنڌي ايسوسيئيشن آف فلوريڊا، سنڌي سرڪل آف نيويارڪ وغيره. وڏيون تنظيمون ٽي آهن، ورلڊ سنڌي ڪانگريس، سنڌي ايسوسيئيشن آف نارٿ امريڪا ۽ ورلڊ سنڌي انسٽيٽيوٽ. سنڌ سان ڳانڍاپي جي ڏس ۾ اهي تنظيمون سنڌ جا مسئلا کڻڻ، انهن جو حل ڳولهڻ ۾ مدد ڪرڻ، پرديس ۾ آيل سنڌين جي رهنمائي ڪرڻ ۽ اخلاقي مدد ڪرڻ وارا ڪم ڪن ٿيون. اهي هر سال هڪ يا ٻه سوشل گڏجاڻيون به ڪن ٿيون ۽ ميمبرن جو شوق قائم رکڻ لاءِ ميلا وغيره به لڳائن ٿيون. انهن ذريعي هڪ ٻئي سان ڄاڻ سڃاڻ به ٿئي ٿي، جنهن ڪري ٻارن جي پنهنجي سنڌي ڪلچر سان واقفيت به ٿئي ٿي، ۽ سڱابندين ۾ به مدد ملي ٿي. پرديس ۾ رهندڙن لاءِ وڏو مسئلو ٻارن لاءِ مناسب رشتا ڳولهڻ آهي، خاص طرح نياڻين لاءِ.

سالياني گڏجاڻي ۽ ميلن جي سلسلي ۾ سانا ڏاڍو ڪم ڪري رهي آهي. هنن ڊسمبر 2005ع ۾ اها گڏجاڻي ڪراچيءَ ۾ ڪئي ۽ پوءِ سڄي سنڌ جو دورو ڪيو. هنن کي سنڌ بابت ذاتي ڄاڻ ٿي ۽ اسان کي به سنڌ ۾ خبر پئي ته اسان جا همدرد ۽ خير خواهه ٻاهر به ويٺا آهن. هن سال هنن پنهنجي گڏجاڻي آرلينڊو ۾ رکي آهي، جتي تفريح به ٿيندي ۽ ڪم به. سنڌ وارن جي مدد لاءِ جيڪو موضوع رکيو آهي، يعني ”درياهه جياپي لاءِ: سنڌو نديءَ کي بچايو“ سو به اسان لاءِ تمام اهم آهي. انهيءَ ڏس ۾ خيالن جي ڏي وٺ سانا وارن لاءِ به مفيد ٿيندي ۽ جيڪي سنڌ مان ويندا، انهن جي به ڄاڻ ۾ به اضافو ٿيندو. انهيءَ ڏس ۾ سانا وارن مون کي به دعوت ڏني آهي. مون امريڪا ڪيترا ڀيرا ڏٺو آهي. آرلينڊو شهر به گهميل آهي، ڏسڻ واريون جايون ۽ شيون گهڻي ڀاڱي ڏسي چڪو آهيان. ڏسڻ ۽ گهمڻ هينئر منهنجو شوق ڪونهي. سيپٽمبر 11واري واقعي کانپوءِ مسلمان ۽ پاڪستاني آمريڪا ۾ سٺي پوزيشن ۾ ناهن، پر موضوع اهڙو اهم آهي، جو انڪار ڪرڻ ڏکيو آهي. پنهنجي مڪمل ڪوشش ڪندس ته سانا وارن کي انهيءَ موضوع تي ڄاڻ ڏيان. موٽ تي سنڌ واسين کي به باخبر رکندس.

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بجليءِ جي بحران مان نڪرڻ جا ڪهڙا دڳ آهن؟



خميس 24 مئي 2007ع

بجليءَ جي اکٻوٽ روز جو معمول آهي، جنهن ڪري ماڻهن ۾ ڏاڍي پريشاني ۽ بي چيني آهي. ان جو اظهار جلوسن، ڌرڻن ۽ روڊن تي ٽائر ساڙڻ سان وقت به وقت ٿيندو رهي ٿو. ٻئي پاسي واپڊا ۽ حڪومتي ادارن جو چوڻ آهي ته جيستائين وڏا ڊيم نه ٺهندا، بجلي جو پورائو نه ٿيندو. ملڪ جي بجليءَ جي ضرورت هر سال 10سيڪڙو وڌي ٿي. هينئر اٽڪل 20,000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ جي گنجائش آهي. انهيءَ حساب سان هر سال 2000ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ جي گهرج آهي. جيڪڏهن ٻئي ڊيم ڀاشا ۽ ڪالاباغ ٺاهيا به وڃن ته اهي اونهاري ۾ جڏهن ڊيمن ۾ پاڻي فل هوندو ته ڪل 6,900ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهندا. يعني 4500ڀاشا ڊيم ۽ 2400ڪالاباغ ڊيم. اهي رڳو ساڍن ٽن سالن جي گهرج پوري ڪندا، تنهن کان پوءِ ڇا ٿيندو؟ منهنجي خيال ۾ ٻئي ڊيم ٺاهڻ ڏکيا آهن. ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي صوبا راضي نه ٿيندا ۽ ڀاشا ڊيم سرڪار پاڻ نه ٺاهي سگهندي، جنهن جا هيٺان سبب آهن.

(1) ڊيم جي پاڻيءَ ۾ شاهراههِ ريشم جا 110 ڪلوميٽر ٻڏي ويندا.

(2) ڊيم تائين پهچڻ لاءِ 3 2 3 ڪلوميٽر موجوده روڊن کي ويڪرو ۽ بهتر ڪرڻو پوندو.

(3) هندستان وارن اتي ڊيم ٺاهڻ تي اعتراض ڪيو آهي، جو ان ڊيم جي ڍنڍ ڪشمير ۾ وڃي ٿي، جنهن تي جهيڙو آهي.

(4) ڊيم بجلي استعمال ڪندڙ ڪارخانن کان پري هوندو، جنهن ڪري بجلي کڻي ايندڙ لائين کي تمام گهڻو خرچ ايندو.

(5) اترين علائقن کي ڊيم جي رائلٽي مان حصو کپي، جيڪو موجوده آئين مطابق انهن کي نٿو ڏئي سگهجي. آئين ۾ ترميم ڪرڻي پوندي، جيڪا ڏکي آهي، ڇو ته سرحد صوبي وارا ناراض ٿيندا.

(6) پنجاب اڪيلي ڀاشا ڊيم ٺاهڻ تي خوش ناهي، جيستائين ڪالاباغ ڊيم به گڏو گڏ نه ٺاهيو وڃي. پنجاب وارن کي ناراض ڪرڻ ممڪن ناهي جو خرچ به گهڻي ڀاڱي هنن جو آهي ۽ وفاقي حڪومت ۾ به انهن جا ماڻهو گهڻا آهن. ٻئي پاسي ٻيا صوبا ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي اصل راضي نه ٿيندا. پوءِ ڇا ڪرڻ کپي؟

بجلي رڳو پاڻي گڏ ڪندڙ ڊيمن مان ئي نٿي پيدا ٿئي. انهيءَ جي پيدا ڪرڻ جا ٻيا به ذريعا آهن، انهن کي ڏسڻ کپي. ٻين ملڪن ۾ بجلي رڳو پاڻي گڏ ڪندڙ ڊيمن مان ئي نٿي پيدا ڪجي، پر گيس، تيل، ڪوئلي، ايٽمي ٻارڻ، سج، هوا ۽ ٻين ڪيترن ئي ذريعن وسيلي به پيدا ڪجي ٿي. منهنجي خيال ۾ بجليءَ جي پيداوار وڌائڻ لاءِ هيٺين ڳالهين تي ڌيان ڏجي.

(1) بجلي پيدا ڪرڻ جي ترجيح مٽائجي.

(2) پن بجلي پيدا ڪرڻ تي زور ڏجي، جيڪي run of river تي ڪم ڪن.

(3) ڪوئلي کي ترقي وٺائجي.

(4) هر هر پيدا ٿيندڙ بجلي (renewable energy) تي ڌيان ڏجي.

(5) جيترو ٿي سگهي قدرتي گيس تي بجلي پيدا ڪجي ۽ نوان ذريعا ڳولجن.

(6) بجلي استعمال جي ڪارڪردگي (efficiency) وڌائجي. اچو ته مٿين ڳالهين تي ڪجهه وڌيڪ روشني وجهون.

(1) بجلي پيدا ڪرڻ جي ترجيح مٽائڻ:

هيڊرو ڪاربان انسٽيٽوٽ آف پاڪستان پنهنجي 2006ع واري رپورٽ ۾ پاڪستان ۾ بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت هيٺين ريت ڏني آهي.

گيس مان 5.04سيڪڙو، تيل مان 2.84 سيڪڙو، پاڻيءَ مان 1.27 سيڪڙو، ڪوئلي مان .70 سيڪڙو، ايٽمي ٻارڻ مان.10سيڪڙو، ايل پي جي مان .05سيڪڙو، جيڪو ڪل ٿيو 100سيڪڙو.

ڪنهن به شيءِ جي پيداوار ۾ ٻه ڳالهيون اهم آهن، هڪڙي انهيءَ جي قيمت جيڪو خريدار ڀري سگهي. انگريزيءَ ۾ ان کي affordable چئجي ٿو. ٻيو انهيءَ جي ملڻ جي خاطري يعني (Surety of Availability). بجليءَ جي سلسلي ۾ به اسان کي انهن ٻنهي ڳالهين جو خيال رکڻو پوندو. سڀني کان سستي بجلي پن بجلي آهي. تربيلا مان پيدا ٿيندڙ بجليءَ تي 5 7 پئسا في يونٽ خرچ اچي ٿو، پر اهو ان صورت ۾ جڏهن مور وصول ٿي ويو هجي. غازي بڙوٿا مان اها قيمت 5 .3 رپيا في يونٽ آهي، جو اڃا مور وصول نه ٿيو آهي. ڪوئلي مان پيدا ٿيندڙ بجلي جي قيمت ٺهيل بجلي گهرن مان 5 .3 رپيا ۽ نون بجلي گهرن مان 5 رپيا في يونٽ آهي. گيس مان پيدا ٿيندڙ بجلي تي 4 رپيا في يونٽ ۽ ايٽمي بجلي گهرن مان پيدا ٿيندڙ بجلي تي به 4 رپيا في يونٽ خرچ اچي ٿو. تيل مان پيدا ٿيندڙ بجليءَ تي 5 رپيا في يونٽ خرچ اچي ٿو. سج ۽ هوا مان پيدا ٿيندڙ بجليءَ تي مٿئين خرچ جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻو خرچ اچي ٿو، جو اهي نئين ٽيڪنالاجي آهن ۽ ٻاهران آڻڻيون پون ٿيون، جن جي هينئر قيمت تمام گهڻي آهي.

پن بجلي سستي آهي، پر هر وقت خاطري جوڳي ناهي. انهيءَ جي پيداوار دريائي وهڪرن تي دارومدار رکي ٿي. اونهاري ۾ جڏهن وهڪرا سٺا ٿا ٿين ۽ ڊيمن جي سطح به تمام مٿي ٿئي ٿي ته فل بجلي پيدا ٿئي ٿي. سياري ۾ وهڪرا گهٽجڻ ڪري ۽ ڊيمن جي سطح به هيٺ ٿيڻ ڪري اها پيداوار گهٽجي وڃي ٿي، پر اها پيداوار ماحول تي خراب اثر نٿي وجهي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ (environment friendly) چئجي ٿو. پاڻيءَ کان پوءِ قدرتي گيس به بجلي پيدا ڪرڻ جو اعتبار جوڳو ذريعوآهي، پر هوريان هوريان گيس جا ذخيرا ختم پيا ٿين. اهو ئي سبب آهي، جو اسان ايران کان پائيپ لائين ذريعي گيس وٺڻ چاهيون ٿا، پر اها قيمت ۾ وڌيڪ آهي ۽ اسان کي ٻئي ملڪ تي مدار رکڻو پوي ٿو. ايٽمي بجلي ۾ ٻارڻ ۽ ان کي اڇلائڻ جا مسئلا ٿين ٿا ۽ ايٽمي ريڪٽر ٻاهران وٺڻا پون ٿا. تيل به ٻاهران اچي ٿو، جنهن جي قيمت ۾ اوچتو تمام گهڻا چاڙهه اچن ٿا. ڪڏهن بيرل 50ڊالرن ۾ ٿو ٿئي ته ڪڏهن 70 ڊالرن ۾. وري جيڪڏهن ڪٿي جنگ لڳي ٿي ته انهيءَ جي پهچڻ جو مسئلو پيدا ٿي ٿو پوي. ڪوئلو هڪ مقامي شيءِ آهي ۽ اسان وٽ ان جا تمام وڏا ذخيرا آهن. ماحول تي ان جا خراب اثر پون ٿا، پر جڏهن ٻيا ملڪ انهيءَ مان تمام گهڻي بجلي پيدا ڪن ٿا ته اسان کي ڪير جهليندو. شمسي ۽ هوا تي پيدا ٿيندڙ بجلي به ايترو اعتبار جوڳي ناهي. جيڪڏهن سج آهي ته شمسي توانائي به آهي، پر جيڪڏهن ڪڪر اچي ٿا وڃن ته اها ختم ٿيو وڃي. ساڳي نموني جيڪڏهن هوا آهي ته هوائي بجلي به آهي، جڏهن سياري ۾ هوا بند ٿي وڃي ٿي ته اها بجلي به ختم ٿي وڃي ٿي.

مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي اسان جي پهرين ترجيح پن بجلي، ٻي ترجيح ڪوئلو ۽ ٽئين ترجيح قدرتي گيس ٿيڻ کپي. چوٿين ترجيح تيل ۽ پوءِ ايٽمي، شمسي ۽ هوائي. پر هر صورت ۾ اسان کي تيل تي دارومدار گهٽائڻو پوندو.

(2) پن بجلي پيدا ڪرڻ تي زور:

ڊيمن ۾ پاڻي جمع ڪري بجلي پيدا ڪرڻ بدران اسان کي رن آف دي رور منصوبن تي زور ڏيڻ کپي، جن تي ڪي تڪراري مامرا ڪونهن. مان ڪجهه منصوبن جا نالا انهن جي پيداواري صلاحيت سان گڏ هيٺ ڏيان ٿو:

داسو (2 371 ميگا واٽ)، ٽنگس (5 62 ميگا واٽ)، بلبو (0 71 ميگا واٽ)، رائي ڪوٽ (0 67 ميگا واٽ)، پتڻ (2 117 ميگا واٽ)، ٿاڪوٽ (3 104 ميگا واٽ)، نيلم جهلم (9 96ميگا واٽ)، ڊويان (5 42 ميگا واٽ)، بُنجي (0 545 ميگا واٽ)، مٿين مان بُنجي ۽ نيلم جهلم جو مان خاص طور سان تفصيل ڏيندس.

بُنجي، (سنڌو درياهه تي):

گِلگت شهر کان ڪجهه هيٺ سنڌو تي هڪ جاءِ آهي، جنهن کي بُنجي چئجي ٿو. اتي بجلي پيدا ڪرڻ جو وڏو اسڪوپ آهي. واپڊا وارن بجلي پيدا ڪرڻ جي اتي فزيبلٽي ڪرائي آهي، جنهن مطابق هتي diversion tunnel ٺاهي. هڪ سرنگ مان پاڻي لنگهائي 425 فوٽ جو فال پيدا ڪري انهيءَ ڪرندڙ پاڻي ذريعي 453ميگا واٽ جي 12ٽربائن ذريعي 5450ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي. هتي ڪا آبادي ڪونهي ۽ منصوبو ماحول دوست آهي. جاپاني اڀياس ڪندڙ انهيءَ کي زلزلي پروف ڊيزائن ڪيو آهي. هتي قيمت جو ڪاٿو 3.8 ارب ڊالر لڳايو ويو آهي ۽ هي ڇهن سالن ۾ پورو ٿي سگهي ٿو. هتي بجليءَ جي پيداواري قيمت 3 سينٽ (هڪ رپيو 50 پئسا) کان به گهٽ آهي. غازي بڙوٿا تي اها قيمت3.50 رپيا آهي.

نيلم جهلم، (جهلم درياهه تي):

انهيءَ منصوبي ۾ نيلم درياهه تي جيڪو جهلم درياهه جو معاون درياهه آهي، اٽڪل 450 ڊگهو ۽ 180فوٽ وارو ڊيم ٺاهي 9,800 ڪيوسڪ پاڻي هڪڙي سرنگ ذريعي کڻي جبل ٽپائي 969 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي. سرنگ جي ڪل ڊيگهه 3.25ڪلوميٽر يعني20 ميل هوندي. اتي جيڪو فال پيدا ٿيندو، سو 1378 فوٽ هوندو. اتي 4ٽربائن هنيون وينديون. خرچ جو ڪاٿو 84 ارب رپيا يا 1.4 ارب ڊالر لڳايو ويو آهي. انهيءَ منصوبي جي فزيبلٽي، ڊيزائن ۽ نقشا ناروي ملڪ جي مدد سان 1997ع ۾ مڪمل ڪيا ويا. ان جو پي سي ون سال 2 0 0 2 ع ۾ منظور ڪيو ويو. ٽينڊرن واري ڪم جا ڪاغذ تيار ڪرڻ لاءِ نيپاڪ کي چونڊيو ويو. سال 2006 ۾ ٽينڊر گهرايا ويا ۽ هڪڙي فرم نالي CGGS-CMEC کي چونڊيو ويو، پر انهيءَ سان ڳالهيون هلن ٿيون، اڃا انهن کي ورڪ آرڊر نه مليو آهي. انهيءَ منصوبي تي 40 ڪروڙ رپيا خرچ ٿي چڪا آهن. ضرورت انهيءَ ڳالهه جي آهي ته انهيءَ منصوبي کي وڌيڪ اينگهائڻ بدران انهيءَ تي جلد ڪم شروع ڪرڻ کپي ته بجلي جي کوٽ گهٽائي سگهجي.

(3) ڪوئلي کي ترقي وٺرائڻ:

دنيا جي ٻين ملڪن ۾ ڪوئلي جو حصو توانائي پيدا ڪرڻ واري ڏس ۾ تمام گهڻو آهي. آمريڪا ۾ ڪوئلي ۾ اهو 23سيڪڙو، چين ۾67 سيڪڙو ۽ هندستان ۾ 55سيڪڙو آهي. جڏهن ته پاڪستان ۾ رڳو 7 سيڪڙو آهي. وري جيڪڏهن سڄي دنيا ۾ سراسري حصو وٺون ته ڪوئلي جو حصو 48.7 سيڪڙو آهي. ڇا انهيءَ گهٽ حصي جو سبب اهو ته ناهي ته اسان وٽ ڪوئلو ڪونهي؟ جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان مطابق اسان وٽ ٿر ۾ 175 ارب ٽن ڪوئلو 9000 چورس ڪلوميٽر ايراضي ۾ پکڙيل آهي، جنهن ۾ 2.7 ارب ٽن جي ماپ ٿيل آهي. يعني اهو خاطري وارو آهي ۽ ڪڍي استعمال ڪري سگهجي ٿو، باقي بچيل جي اڃا ماپ نه ٿي آهي. ايترا ذخيرا هوندي به پاڪستان ۾ ڪوئلي جي پيداوار سال2006ع- 2005ع ۾ هيٺين ريت ٿي.


بلوچستان 20 لک ٽن، پنجاب 6 لک ٽن، سنڌ 0لک ٽن، سرحد 3لک ٽن، جيڪو ڪل ٿيو 29لک ٽن.

سنڌ جي پيداوار ۾ انهيءَ ڪري ٻُڙي رهي جو لاکڙا ۽ جهمپير مان ڪوئلو نه ڪڍيو ويو. وري خراب صورتحال اها رهي جو 6 1 1 ارب رپين جو اٽڪل 8 2 لک ٽن ڪوئلو ٻين ملڪن کان گهرايو ويو. ڇا اها صورتحال جٽادار آهي؟ هرگز نه. سرڪار کي کپي ته ڪوئلي کي هنگامي بنيادن تي ترقي وٺرائي ۽ بجليءَ جي پيداوار 7 سيڪڙي مان وڌائي 50سيڪڙو ڪوئلي مان ڪئي وڃي.

(4) Renewable Energy پيدا ڪرڻ تي زور:

هر هر پيدا ٿيندڙ بجلي هينئر مهانگي آهي ۽ اعتبار جوڳي به ناهي، پر تنهن هوندي به انهيءَ جي پيداوار وڌائڻ ضروري آهي. سج جي روشنيءَ تي پيدا ٿيندڙ بجلي اهڙن علائقن ۽ پاسن ۾ ضروري آهي، جتي گرڊ اسٽيشن نٿا هڻي سگهجن. جيئن ڪاڇي ۽ ٿر ۾. اها بجلي ماحول دوست به آهي. هوا جي طاقت سان پيدا ٿيندڙ بجلي وري ٺٽي ۽ بدين واري پاسي فائدو ڏئي سگهي ٿي.

(5) قدرتي گيس مان بجلي ۽ نوان ذريعا ڳولهڻ:

قدرتي گيس مان پيدا ٿيندڙ بجلي اعتبار جوڳي آهي. سرڪار انهيءَ جو صحيح استعمال ڪري رهي آهي، جو اٽڪل 0 5 سيڪڙو بجلي انهيءَ مان پيدا ڪئي وڃي ٿي. انهيءَ جو استعمال ٽرانسپورٽ ۾ به وڌي رهيو آهي، جنهن ڪري اسان جو تيل امپورٽ ڪرڻ جو خرچ وڌيڪ نه وڌندو . ضرورت انهيءَ ڳالهه جي آهي ته اسان گيس جا نوان ذريعا ڳولهيون ۽ انهيءَ ڏس ۾ پنهنجون ڪوششون تيز ڪري ڇڏيون.

(6) بجلي استعمال جي ڪارڪردگي efficiency وڌائڻ:

اسان بجلي پيداوار ڪيتري به ڇو نه وڌايون، وڌندڙ گهرج کي پورو ڪري نه سگهبو، جيستائين اسان بجلي جي ڪارڪردگي نه وڌائينداسين. يعني گهربل فائدو يا آرام ٿوري بجليءَ مان حاصل نه ڪنداسين. آمريڪا ۽ يورپ وارا انهيءَ ڳالهه کي سمجهي ويا آهن. هنن مطابق بجلي يا توانائيءَ جو استعمال هيٺين ڳالهين سان سڌاري سگهجي ٿو.

(1) جاين ۾ انسوليشن وڌائڻ سان ته جيئن اندرين ٿڌ يا گرمي ٻاهر نه نڪري.

(2) جاين جي ڇتين ۽ کليل هنڌن تي اهڙي پينٽ هڻڻ ته جيئن روشني موٽ کائي يعني reflect ٿئي.

(3) بجلي گهٽ استعمال وارا بلب، استريون، ايئرڪنڊيشنر، فرج استعمال ڪريون، جن کي energy saver چئجي ٿو. مثال طور اڳي دري وارا ايئرڪنڊيشنر استعمال ٿيندا هئا. هاڻي Split ايئرڪنڊيشنر اچي ويا آهن، جن کي بجليءَ جو خرچ اڌ ٿي ويو آهي.

(4) ڪارخانن کي سڌاريون ته جيئن بجليءَ جو واپرائڻ گهٽجي.

(5) گاڏين ۾ نئون پيٽرول استعمال ڪجي ته جيئن گهٽ پيٽرول تي سٺو مائليج ڏين. ٽائرن ۾ هوا مناسب رکجي. ضرورت هجي ته رفتار گهٽائجي ته جيئن ٻارڻ جي کپت گهٽجي.

مٿيون ڳالهيون اسان کي عجيب لڳنديون، پر عالمي سطح تي عجيب ناهن ۽ هنن جو اثر هاڻي پاڪستان ۾ به پهچڻ شروع ٿي ويو آهي. هڪڙي انگريزي اخبار جي خبر مطابق اڳوڻي آمريڪي صدر ڪلنٽن هڪ فائونڊيشن ٺاهي آهي، جنهن جو نالو ڪلنٽن فائونڊيشن آهي. هن صاحب تازو آمريڪا جي شهر نيويارڪ ۾ ڪيترن شهرن جي ميئرن سان گڏجاڻي ڪئي، جنهن ۾ ٻڌايو ويو ته عالمي مالياتي ادارن هڪ ارب ڊالر انهيءَ مقصد لاءِ ڏيڻا ڪيا آهن ته 16شهرن جي ميونسپالٽي وارين بلڊنگن کي نئون ڪجي. انهيءَ نئين ڪرڻ ۾ ٿڌي يا گرم ڪرڻ جي نظام ۽ روشنين ڏيڻ وارين شين کي توانائي بچائڻ وارين شين سان مٽائڻ، ڇتين کي اڇو ڪرڻ ۽ روشني موٽائڻ (reflection) واريون شيون هڻڻ، درين کي انسوليشن ڏيڻ ۽ اهڙا بندوبست ڪرڻ جو وڌيڪ روشني اندر اچي ۽ اهڙا اوزار هڻڻ ته جيئن روشني ۽ ايئرڪنڊيشنگ جي ڪارڪردگي بهتر ٿئي جهڙا اپاءَ شامل آهن. ڪلنٽن فائونڊيشن جو چوڻ آهي ته ايئن ڪرڻ سان 20کان 50سيڪڙو بجلي جي بچت ٿيندي، انهيءَ ڪري نه رڳو بجليءَ جو خرچ گهٽ ٿيندو، بلڪه ماحول تي به سٺو اثر پوندو، ڇاڪاڻ جو ڪاربان جو نڪرڻ به گهٽجي ويندو. جيڪي شهر هنن انهيءَ مقصد لاءِ چونڊيا آهن، تن ۾ پاڪستان جي ڪراچي شهر کان علاوه آمريڪا جا شهر نيويارڪ، شڪاگو، هيوسٽن، ڪينيڊا جو شهر ٽورنٽو، ميڪسڪو جو شهر ميڪسڪو سٽي، انگلينڊ جو شهر لنڊن، جرمنيءَ جو شهر برلن، جاپان جو شهر ٽوڪيو، اٽليءَ جو شهر روم، هندستان جو شهر دهلي، ڏکڻ ڪوريا جو شهر سئول، ٿائلينڊ جو شهر بئنڪاڪ، آسٽريليا جو شهر ملبورن، برازيل جو سوپائلو ۽ ڏکڻ آفريڪا جو شهر جونسبرگ شامل آهن.

الله سائين انسان کي بي انت ذهني ۽ جسماني طاقتون ڏنيون آهن. اهڙي ڪا ڏکيائي يا مشڪل ڳالهه ناهي، جنهن تي ڪنٽرول نه ڪري سگهجي. رڳو ضرورت انهيءَ ڳالهه جي آهي ته هو نيت صحيح رکي ۽ صحيح ڏس ۾ ڪم ڪري ۽ مامرن ۾ نه اٽڪي. جڏهن چنڊ انسان جي قدمن هيٺ اچي چڪو آهي ته بجليءَ جو بحران ڪهڙي شيءِ آهي. فارسيءَ واري شاعر چيو آهي.

مرد باشد کي هراسان نه شود

مشکلي نيست کر آسان نه شود

(مڙس ماڻهو کي گهٻرائڻ نه کپي، اهڙي ڪا ڏکيائي ڪانهي، جيڪا سولي نه ٿي سگهي.)

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

کيرٿر جبلن واري ٻوڏ کي ڪيئن روڪجي؟



اڱارو 17 جولاءِ 2007ع

27 ۽ 28 جون وارين طوفاني برساتن بلوچستان ۾ وڏي تباهي آندي. انهن برساتن جو کيرٿر جبلن تي پيل پاڻي نيُن ذريعي هيٺ وهي آيو. انهن نيُن جو تيز ۽ تکو وهڪرو 9 2 جون تي سنڌ جي ايف پي بند کي لڳو، جنهن ڪري قبو سعيد سامهون اهو پاڻي ايف پي بند مٿان وري ويو، يعني ايف پي بند اوور ٽاپ ٿيو. پاڻي بند مٿان ورڻ ڪري، ايف پي بند کي ٽن هنڌن يعني آر ڊي 179، 180 ۽ 184 کي گهارا پئجي ويا. چوٿون گهارو شهدادڪوٽ شهر سامهون آر ڊي 230 تي پيو، جنهن ڪري نئين جوڙيل قمبر-شهدادڪوٽ ضلعي جي ٻنهي شهرن شهدادڪوٽ ۽ قمبر کي ٻڏڻ جو خطرو پيدا ٿي ويو. اهي ٻئي شهر ٻڏڻ کان بچي ويا، پر پاڻي ٻوڙ ٻوڙان ڪندو، وارهه شهر کان هيٺ مين نارا ويلي ڊرين(M.N.V) جي منهن تائين پهتو ۽ انهيءَ کي ٽوڙي، جوهي شهر ڏانهن وڌڻ لڳو. ٻئي پاسي اهو پاڻي خيرپور ناٿن شاهه ۽ هيٺ اڳتي وڌي رهيو آهي. اهو پاڻي رستي تي ننڍا وڏا ڳوٺ ٻوڙيندو، پڇاڙيءَ ۾ منڇر ڍنڍ ۾ پوندو، جتان اهو درياهه ۾ ڪري، سمنڊ ڏي هليو ويندو.

انهيءَ وهڪري، جيڪا تباهي آندي آهي، تنهن سان اخبارون ڀريون پيون آهن. ماڻهو پنهنجون جانيون، گهر ٻار ڇڏي، بندن تي چڙهي ويٺا آهن. جتي نه کاڌي خوراڪ جو بندوست آهي، نه پيئڻ لاءِ صاف پاڻي. برساتن وارو پاڻي پيئڻ ڪري گيسٽرو، پيٽ ۽ چمڙيءَ جي بيمارين منهن ڪڍيو آهي. سڄو ڏينهن کليل آسمان هيٺ ويهڻ يقينن سخت تڪليف ڏيندڙ آهي. شابس هجي سنڌ جي چيف منسٽر ارباب غلام رحيم کي، جنهن ڪراچي وارو ٿڌو چيف منسٽر هائوس ڇڏي، ڪيترا ڏينهن قمبر-شهدادڪوٽ ۽ دادو ۾ ڪيمپ هنئي، ماڻهن جو حال احوال ورتو ۽ جيڪو ممڪن ٿي سگهيو، انهن جي مدد ڪئي. پر تباهي ايتري تڪڙي ۽ گهڻي هئي، جو جيستائين مدد پهچي، تيستائين ماڻهن جا لاهه نڪري ويا. ٻئي پاسي سيڪريٽري آبپاشي ۽ ان جو عملو گرميءَ ۽ ٻوسٽ ۾ سڄو ڏينهن اهو ڏسڻ لاءِ پيا هلن ته ڪيئن ٻوڏ جي پاڻيءَ کي صحيح رستو ڏين ته جيئن ماڻهن ۽ جڙيل آبپاشي نظام کي گهٽ ۾ گهٽ نقصان پهچي. جيستائين اهو پاڻي منڇر ۾ پهچي، اهي ڪوششون جاري رهنديون.

سوال ٿو اٿي ته اها تباهي ڇو آئي، انهيءَ لاءِ ڪير جوابدار آهي ۽ اڳتي انهيءَ کان ڪيئن بچجي. اچو ته ان جو تفصيلي جائزو وٺون.

(1) اها تباهي ڇو آئي؟: دراصل سنڌ ۾ ٻن ذريعن کان ٻوڏ اچي ٿي. هڪڙو سنڌو درياهه وسيلي، جڏهن سانوڻيءَ جي مند ۾ جبلن تي مينهن پوڻ ڪري وهڪرا وڌي وڃن ٿا ۽ درياهه اُٿلي پوي ٿو. درياهه جي اٿل کي روڪڻ لاءِ سنڌ ۾ سنڌو د رياهه جي ٻنهي پاسي بند ٻڌا ويا آهن. انهن ۾ حڪمت عملي اها رکي وئي آهي ته درياهه کي وهڻ جو رستو ڏئي، بند ٺاهيا وڃن. اهي ايترو مٿي هجن، جو ٻوڏ اچڻ ڪري اوور ٽاپ نه ٿين ۽ ٽاپ وري ايترا ويڪرا هجن، جيئن معائني واريون ٻه گاڏيون آمهون سامهون لنگهي سگهن. انهيءَ ڪري بند جي ٽاپ 20 فوٽ ويڪري رکي وئي آهي ۽ اها ڪڏهن به آيل ٻوڏ جي ليول کان 6 فوٽ مٿي رکي وڃي ٿي، يعني فري بورڊ 6 فوٽ آهي. ٻيو ذريعو کيرٿر جبلن تي پوندڙ برسات آهي، جنهن ڪري نيُون چُست ٿي وڃن ٿيون. تنهنڪري سکر بيراج جي ساڄي ڪپ وارين ايراضين کي ٻڏڻ جو خطرو ٿي وڃي ٿو، جيڪي قمبر-شهدادڪوٽ ۽ دادو ضلعن ۾ اچن ٿيون. مشهور نيُون جيڪي کيرٿر جبلن تان لهندڙ پاڻي آڻين ٿيون، سي آهن: ڊرب، کانجي، مزاراڻي، گرالا، ٻوڙي، گهارا، سالارو، کرب ۽ جڳ مشهور گاج. سکر بيراج جي ساڄي ڪپ وارين ايراضين کي انهن نيُن جي پاڻيءَ جي نقصان کان بچائڻ لاءِ انگريزن سکر بيراج واري منصوبي تحت هڪ بچاءَ بند ٺاهيو، جنهن جو نالو آهي ايف پي بند (Flood Protecton Bund). اهو بچاءُ بند بلوچستان صوبي کان وٺي گاج نئن تائين جبلن تان لهندڙ پاڻيءَ کي روڪي، آباديون ٻڏڻ کان بچائي ٿو ۽ اهو پاڻي گڏ ڪري، منڇر ڍنڍ تائين پهچائي ٿو. اتان سنڌو درياهه ۾ پئي، اهو سمنڊ ۾ وڃي ڪري ٿو. وچ ۾ غيبي ديري ڀرسان بند سان لڳ حمل ڍنڍ ۾ پاڻي اچي گڏجي ٿو، جنهن جي نيڪال لاءِ مين نارا ويلي ڊرين ٺاهي وئي آهي، جيڪا اهو پاڻي منڇر ڍنڍ ۾ وجهي ٿي.

انگريزن جي زماني ۾ ايف پي بند جي ٽاپ 12 فوٽ ويڪري هئي ۽ فري بورڊ 4 فوٽ هو. انهيءَ بند سکر بيراج جي ساڄي ڪپ وارين ايراضين کي تمام گهڻو فائدو ڏنو، پر جبلن تي پوندڙ مينهن ڪنهن خاص نموني نٿا پون. ڪيترا سال مينهَن نٿا پون. وري اوچتو هڪڙي سال ايترا پون ٿا، جو پويان ريڪارڊ ٽوڙي ٿا ڇڏن. جنهنڪري ڪيترن سالن جا اڻ سيڪيل بند يا ته پاڻيءَ جي دٻ جهلي نٿا سگهن ۽ ٽٽي پون ٿا يا ڪڏهن وري اوور ٽاپ ٿيو وڃن، يعني پاڻي مٿن وري وڃي ٿو. 1976ع ۾ تمام گهڻا مينهن پيا، جنهن ڪري گاج ڊائورشن بند ٽٽي پيو ۽ ايف پي بند تي 30 کان مٿي کنڊ پيا. 1976ع جي تجربي جي بنياد تي هن بند جون Specification سڌاريون ويون. بند جي ٽاپ تي ويڪر 12 فوٽن مان وڌائي 20 فوٽ ڪئي وئي ۽ فري بورڊ 4 فوٽن مان وڌائي، 6 فوٽ ڪيو ويو. هن بند جي ڪل ڊيگهه هاڻي 120 ميلآهي. 1995ع ۾ وري تمام گهڻا مينهن پيا. گاج نئن وارو پاڻي ورائيندڙ بند وري ٽٽو ۽ ايف پي بند ۾ 4 3 کنڊ پيا. هن سال به اوچتا تمام گهڻا مينهن پيا. پهرين جوهي ڀرسان هڪ رُوڻ پئي. آبپاشي کاتي وارا چوڪس هئا. اها رُوڻ وقت سر معلوم ٿي وئي ۽ ڪنٽرول ڪئي وئي. وري اوچتو بلوچستان واري علائقي ۾ جبلن تي پيل پاڻي تمام تکو ۽ تيز هن بند کي لڳو. اهو پاڻي ايترو وڌيڪ هو، جو آبپاشي کاتي جي آفيسرن مطابق بند کي اوور ٽاپ ڪري ويو، يعني پاڻي بند مٿان وري ويو ۽ تنهن بند کي ٽوڙي ڇڏيو. جڏهن پاڻي بند مٿان وري ويو ته اهو لهواري پاسي وڃڻو هو. جو زمين جو سلوپ منڇر ڏانهن ٿو لهي. انهيءَ پاڻيءَ جو بند واري پاسي موٽڻ ممڪن ناهي، جو بند ڀر واري آباد زمينن کان مٿانهين تي آهي. تنهن ڪري قبو سعيد خان کان منڇر تائين ايف پي بند سان لڳو لڳ انهيءَ پاڻيءَ وڏي تباهي آندي.

(2) انهيءَ تباهيءَ لاءِ ڪير جوابدار آهي؟: بچاءَ بند کي سنڀالڻ آبپاشي کاتي جي جوابداري آهي. کاتي وارا ٻوڏ جي مند کان اڳ ئي تياري شروع ڪري ڏيندا آهن. هنن کي انهيءَ ڏس ۾ ٻين کاتن جي مدد به کپندي آهي. مثلن زراعت کاتي کان بلڊوزر کپن، ٻيلي کاتي کان بليون، پنجر ۽ ٻيو ڪاٺ کپي. پوليس کان امن امان لاءِ مدد کپي، وغيره. انهيءَ لاءِ سنڌ جي سڀني کان وڏي اعليٰ عملدار يعني چيف سيڪريٽري وٽ گڏجاڻي ڪوٺائي، سڀني واسطيدار ماڻهن ۾ کاتن کي گهرائي، مدد لاءِ چيو ويندو آهي. پوءِ هوريان هوريان مٽيريل ۽ ماڻهو رکيا ويندا آهن ۽ بندن تي گشت ڪبا آهن. انهن گشتن دوران ئي هنن جوهي ويجهو رُوڻ پڪڙي، جنهن کي ڪنٽرول ڪيو ويو. جيڪڏهن اها رُوڻ وقتائتي نه ڏٺي وڃي ها ته اتان کنڊ پئجي سگهي ها. قبو سعيد خان سامهون به بند تي ماڻهو هئا، گشت هلي پيو، پر چون ٿا ته اتي برساتن جو تکو ۽ تيز پاڻي بند مٿان وري ويو، يعني پاڻي 6 فوٽ واري فري بورڊ کان گهڻو مٿي هو. يعني جنهن عمق کي منهن ڏيڻ لاءِ بند ٺهيل هو، انهيءَ کان مٿي پاڻي اچي ويو. انهيءَ حالت ۾ گشت ڪندڙ عملو ڇا ٿي ڪري سگهيو ۽ انهيءَ لاءِ ڪيئن جوابدار ٿي سگهي ٿو. ها، اهو خاطريءَ سان پتو لڳائڻو پوندو ته سچ پچ بند مٿان پاڻي وري ويو هو يا نه. جيڪڏهن ايئن ٿيو آهي ته انهيءَ کي هڪ آسماني آفت چئي سگهجي ٿو، جنهن لاءِ ڪير به جوابدار ڪونهي. ڀلا 8 آڪٽوبر 2005 ۾ زلزلو آيو، جنهن وڏي تباهي آندي، جو اڃا تائين ماڻهو بي گهر ۽ ڏتڙيل آهن. انهيءَ لاءِ ڪير جوابدار آهي؟.

(3 ) اڳتي ڇا ڪجي؟: درياهن جي ڀيٽ ۾ جتي پاڻي هوريان هوريان چڙهي ٿو، جبلن تي پيل برساتن جو پاڻي نيُن ۾ تمام تيز ۽ تکو اچي ٿو، جيڪو جيڪڏهن مٽيءَ جي ٺهيل ۽ اڻ سيڪيل بند کي اوچتو ڌڪ هڻي ٿو ته انهيءَ کي ٽوڙي وجهي ٿو يا انهيءَ مٿان وري وڃي ٿو. اسان بند Trial And error واري اصول تي ٺاهيون ٿا. هينئر تائين 6 فوٽ فري بورڊ واري بند ڪم پئي ڏنو. هاڻي انهي هنڌ فري بورڊ هن سال واري آيل ليول کان 6 فوٽ مٿي ڪرڻو پوندو، يعني بند جي ٽاپ مٿي ڪرڻي پوندي. ٻي ڳالهه جيڪا اڃا تائين اسان ڌيان ۾ نه آندي آهي، سا آهي نئن ۾ آيل پاڻيءَ جي رفتار. انهيءَ کي به گهٽائڻ جي ضرورت آهي. خاص طرح انهن هنڌن تي، جتي گهڻو ڪري کنڊ پون ٿا. اهو مقصد ٽن ذريعن سان حاصل ڪري سگهجي ٿو. هڪڙو اهو ته نئن جو پاڻي پکيڙي ڇڏجي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ Dispersion چئجي ٿو. ٻيو اهو ته انهيءَ پاڻيءَ جو رخ ڦيرائي ڇڏجي، جنهن کي انگريزيءَ ۾ Diversion چئجي ٿو، ۽ ٽيون اهو ته انهيءَ پاڻيءَ کي ننڍا ننڍا روڪ وارا ڊيم ٺاهي، بيهاري ڇڏجي، جنهن کي Detention چئجي ٿو. ڪنهن نئن تي ڪهڙو طريقو لڳي سگهندو، اهو نئن جي جاگرافيءَ تي مدار رکي ٿو. وري هڪڙي خاص ڳالهه، جنهن تي اسان ڌيان نٿا ڏيون، سا آهي بند ٺاهڻ مهل انهيءَ کي مناسب مِٽين جي تَهن ۾ پڪو ڪرڻ، جنهن کي انگريزيءَ ۾ Compaction چئجي ٿو. کيرٿر جبلن تان لهندڙ پاڻي پاڻ سان جيڪا مٽي کڻي اچي ٿو، سا سٺي ناهي. اها گريڊڊ ناهي يعني ان ۾ مختلف سائز جا جزا ڪونهن. گهڻو ڪري انهيءَ مٽيءَ مان بند ٺاهيا وڃن ٿا. اها صحيح نموني ۾ مضبوط (Compact) نٿي ٿي سگهي. مضبوط ڪرڻ لاءِ مٽي اهڙي کپي، جنهن ۾ مختلف سائزن جا جزا هجن. پر انهيءَ لاءِ مٽي پري کان آڻڻي پوندي، جنهن تي خرچ وڌيڪ ايندو. پوءِ به ماڻهن کي ٻوڏ جي تباهين کان بچائڻ لاءِ اها ايتري گهڻي ناهي، جو اسان نه ڏئي سگهون.

منهنجي ناقص سمجهه مطابق اسان کي ايف پي بند کي اڳتي ٽٽڻ کان بچائڻ لاءِ ٽي ڪم ڪرڻ کپن. پهريون جتي بند اوور ٽاپ ٿيو آهي، اتي فري بورڊ وڌائي بند کي مٿي ڪرڻ کپي. ٻيو جتي تمام گهڻا کنڊ اڪثر پون ٿا، اُتي ايندڙ پاڻيءَ جي رفتار گهٽائڻ وارا اپاءَ وٺڻ کپن. ٽيون ته جيڪو به نئون بند ٺاهيون، تنهن ۾ پري کان به مٽي آڻي، صحيح Compaction ڪئي وڃي. برساتون، ٻوڏون، زلزلا، سامونڊي طوفان قدرتي آفتون آهن، جن تي انسان جو ڪنٽرول ڪونهي. اهي اينديون رهيون آهن ۽ اينديون رهنديون. انهيءَ ڪري نقصان ٿيندا رهيا آهن ۽ ٿيندا رهندا، پر جيڪڏهن اسان پنهنجو عقل ۽ گهربل ذريعن جو استعمال ڪري، مناسب بندوبست ڪريون ته انهن آسماني آفتن جون تباهيون ۽ نقصان گهڻا گهٽائي سگهون ٿا.

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

وڏا ڊيم، سنڌ ۽ پرڏيهه ۾ رهندڙ سنڌي



خميس 19 جولاءِ 2007ع

مون پنهنجي هڪ مضمون ۾، جيڪو ڪاوش ۾ ”پرديس ۾ رهندڙ سنڌي سنڌ لاءِ ڪهڙو درد رکن ٿا؟“ جي عنوان سان 18 مئي تي ڇپيو هو، ان ۾ مون ٻڌايو هو ته، سنڌي ايسوسيئيشن آف نارٿ آمريڪا يعني SANA پنهنجو 23 هون سالانه اجلاس 30 جون کان پهرين جولاءِ 2007ع تي آمريڪا جي رياست فلوريڊا جي گاديءَ واري شهر آرلينڊو ۾ رکيو آهي. اهو شهر ڊزني ورلڊ ۽ ايپڪاٽ سينٽر جي ڪري سڄي دنيا ۾ مشهور آهي ۽ سڄي دنيا مان شوقين ماڻهو انهيءَ کي ڏسڻ لاءِ اچن ٿا. اصل ڊزني لينڊ آمريڪي رياست ڪيليفورنيا جي شهر لاس اينجلس ۾ آهي، پر اهو شهر پراڻو ٿي چڪو آهي ۽ هي انهيءَ جو نئون ماڊل آهي. سالياني گڏجاڻيءَ ۾ ٿيندڙ سيمينار جو عنوان آهي: ”Rivers for life:Save Indus“ يعني ”درياهه جيئاپي لاءِ: سنڌوءَ کي بچايو.“ هنن مون کي به انهيءَ سيمينار ۾ شرڪت جي دعوت ڏني ۽ مون کي جنهن عنوان تي پريزنٽيشن لاءِ چيو ويو، اهو آهي،

Mega water projects:their adverse impact on agriculture, environment, and eco system riparian province and priorities of world bank and other international financial institution

(ترجمو: پاڻي جا وڏا منصوبا ۽ انهن جو هيٺين حصيدار صوبي جي زراعت، ماحوليات ۽ جهنگلي جيوت تي پوندڙ خراب اثر ۽ عالمي بينڪ ۽ ٻين عالمي مالياتي ادارن جون ترجيحات.“ مون انهيءَ سيمينار ۾ شرڪت لاءِ پهرين جون تي ويزا لاءِ درخواست ڏني. مون انهيءَ درخواست ۾ ٻڌايو هو ته، مان سيمينار اٽينڊ ڪرڻ لاءِ 27 جون تي روانو ٿيندس پر هنن مون کي اسلام آباد ۾ انٽرويو لاءِ 25 جولاءِ جي تاريخ ڏني. جيستائين مان انٽرويو تي وڃان، تيستائين سيمينار ختم ٿي وڃي ها. ويزا نه ملڻ ڪري مان سيمينار ۾ شريڪ ٿيڻ لاءِ آمريڪا نه وڃي سگهيس. مان سيمينار ۾ ته شريڪ نه ٿي سگهيس، پر دل سيمينار وارن سان رهي. مون پنهنجي اٽڪل 40 صفحن تي تيار ڪيل پريزنٽيشن هنن کي اي ميل تي موڪلي ڇڏي، ته جيئن منهنجي بدران ڪو ٻيو اها پريزنٽيشن ڪري. مون ان کي هيٺين حصن ۾ ورهايو هو:

(1) وڏو ڊيم ڇا کي چئجي ٿو؟

(2) وڏن ڊيمن جي ٺاهڻ جو عروج.

(3) وڏن ڊيمن جا فائدا.

(4) وڏن ڊيمن جا نقصان.

(5) سنڌوءَ تي وڏا ڊيم ڇو نه ٺهڻ کپن؟

(6) وڏن ڊيمن جو سنڌ تي اثر.

(7) عالمي بينڪ ۽ ٻين عالمي مالياتي ادارن جون ترجيحات

(8) وڏن ڊيمن جا متبادل.

جيتوڻيڪ مضمون ۽ پريزنٽيشن ۾ تمام گهڻو تفاوت ٿئي ٿو ۽ پريزنٽيشن واريون سڀئي ڳالهيون مضمون ۾ نٿيون اچي سگهن، تنهن هوندي به مان سنڌ وارن سان پريزنٽيشن ۾ ڪيل ڳالهيون مختصر نموني ونڊڻ چاهيان ٿو.

(1) وڏو ڊيم ڇا کي چئجي ٿو:

ڊيمن جي عالمي ڪميشن يعني ICOLD مطابق وڏي ڊيم جي تعريف هيٺين ريت آهي:

(i) اهو ڊيم، جنهن جي بنيادن کان چوٽيءَ تائين عمق 5 1 ميٽر (اٽڪل 0 5 فوٽ) يا انهيءَ کان مٿي هجي.

(ii) 10 کان 15 ميٽرن (يعني 3 3 فوٽن کان 50 فوٽ) جو ڊيم به وڏو ڊيم سڏي سگهجي ٿو، جيڪڏهن ان ۾ هيٺين ڳالهين مان ڪا ڳالهه هجي:

(الف) جيڪڏهن بند جي چوٽيءَ واري ڊيگهه 500 ميٽر يا انهيءَ کان مٿي هجي.

(ب) جيڪڏهن ڍنڍ ۾ ڏهه لک ڪيوبڪ ميٽر پاڻي گڏ ٿي سگهي.

(ج) جيڪڏهن وڌ ۾ وڌ ايندڙ ٻوڏ 2000 ڪيوبڪ ميٽر في سيڪنڊ هجي.

(د) جيڪڏهن بنيادن ٺاهڻ ۾ ڏکيا مسئلا هجن، يا وري جيڪڏهن ڊيم جي ڊيزائن غير معمولي هُجي.

ڊيم جي ڀيٽ ۾ بيراج ۾ در هوندا آهن ۽ اُهي پاڻيءَ جي ليول ايتري مٿي ڪندا آهن ته جيئن واهن ۾ پاڻي وهي سگهي. بيراجن ۾ پاڻي ذخيرو نه ٿيندو آهي. ڊيم جابلو علائقن ۾ ٺهندا آهن ۽ بيراج ميداني علائقن ۾.

(2) وڏا ڊيم ٺاهڻ جو عروج:

دنيا ۾ سال 1930ع کان 1970ع تائين وڏا ڊيم ٺاهڻ تي تمام گهڻو زور رهيو ۽ انهن جي ٺاهڻ جي رفتار 0 7 9 1 ع تي چوٽ تي هئي، جڏهن هر ڏينهن 2 کان 3 وڏا ڊيم ڪم ڪرڻ شروع ڪندا هئا. انهن ڏينهن ۾ وڏا ڊيم ٺاهڻ جو مطلب ترقي ۽ اقتصادي خوشحالي سمجهيو ويندو هو.

(3) وڏن ڊيمن جا فائدا:

ويهين صديءَ ۾ 45000 کان مٿي وڏا ڊيم ٺاهيا ويا، جن دنيا جي ماڻهن جون کاڌي خوراڪ، بجلي، ٻوڏ کان بچاءُ ۽ پيئڻ جي پاڻيءَ جون ضرورتون پوريون ڪيون. دنيا ۾ 30 کان 40 سيڪڙو آبپاشيءَ وارو پاڻي ڊيمن ذريعي ملي ٿو ۽ دنيا ۾ 19 سيڪڙو بجلي ڊيمن ذريعي پيدا ٿئي ٿي.

(4) وڏن ڊيمن جا نقصان:

هوريان هوريان ڊيمن بابت فائدن کان سواءِ وڌيڪ معلومات ملڻ لڳي، جنهن مان خبر پئي ته ڊيمن جا ماڻهن، ماحول ۽ جهنگلي جيوت تي تمام گهڻا خراب اثر پيا آهن. سڄي دنيا ۾ ڊيم ٺهڻ ڪري 4 ڪروڙ کان 8 ڪروڙ ماڻهو بي گهر ٿيا ۽ ڊيم ٺهڻ ڪري 60 سيڪڙو درياهن تي اثر پيو. مٿين علائقن ۾ ڊيم ٺهڻ ڪري نقصان دراصل ڊيم جي ڍنڍ ٺهڻ ڪري ٿيا ۽ هيٺين علائقن ۾ درياهه جا وهڪرا گهٽجڻ ڪري نقصان ٿيا.

(5) سنڌو تي وڏا ڊيم ڇو نه ٺهڻ کپن؟

تهذيبون درياهه جي ڪنارن تي ترقي وٺن ٿيون ۽ وڌن ٿيون. دنيا جي 5000 پراڻي موهن جي دڙي واري تهذيب سنڌو درياهه جي ڪناري تي وڌي آهي. انهيءَ پراڻي تهذيب جو جيئاپو ۽ وجود سنڌو درياهه جي پاڻيءَ تي آهي. اسان انهيءَ نتيجي تي پهتا آهيون ته سنڌوءَ جي پاڻيءَ سان ڊيم ٺاهڻ واري هٿ چراند سنڌ ۽ انهيءَ جي رهندڙن تي خراب اثر وجهندي. صدر پاڪستان جي جوڙيل پاڻي بابت فني ڪاميٽي جي چيئرمين اي اين جي عباسي پنهنجي رپورٽ ۾ ٻڌايو آهي ته، هر سال نئين ڊيم ڀرڻ لاءِ پاڻي ڪونهي، جنهن جا تفصيل هن هيٺين ريت ڏنا آهن:

(1) ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ويندڙ سراسري پاڻي: 35.2 ايم اي ايف (2 ) هندستان جو الهندي درياهن تي حق: 2 ايم اي ايف (3) افغانستان ڪابل درياهه مان کڻندو: 0.5 ايم اي ايف (4 ) منگلا جو ذخيرو وڌندو: 2.9 ايم اي ايف (5 ) اُٿل واهه کڻندا: 4،8 ايم اي ايف (6) پٽ فيڊر وڌائڻ:0.1 ايم اي ايف(7) ايل بي او ڊي جي گهرج: 2 .2 ايم اي ايف(8) گومل زم ڊيم کڻندو: 1.0 ايم اي ايف (9) ٺاهه ۾ گهٽ کنيل پاڻي: 11.95 ايم اي ايف (10) ڪوٽڙي کان هيٺ گهرج: 10 ايم اي ايف. ان کان پوءِ باقي جيڪو پاڻي بچندو : 0.25 ايم اي ايف)

(7) وڏن ڊيمن جو سنڌ تي اثر:

(i) وهڪرا گهٽجڻ ڪري ڪچي جي 5 لک ايڪڙ ايراضي تي اثر پوندو.

(ii)انڊس ڊيلٽا ۾ تمر جي ٻيلن جي 294،000 ايڪڙ ايراضي تي اثر پوندو.

(iii) مڇي ۽ گانگٽن جي پيداوار گهٽبي.

(iv) پاڻي گهٽجڻ ڪري ڊيلٽا ۾ مال مويشي مرندو.

(v) جهنگي جيوت تي اثر پوندو.

(vi) ماڻهن کي ڪوٽڙي کان هيٺ پيئڻ جي پاڻي جي تڪليف ٿيندي.

(vii) ڪچي ۾ بيٺل ٻيلا سڪي ويندا.

(viii) سمنڊ جو پاڻي وڌي ايندو. هينئر سمنڊ 12 لک ايڪڙ ايراضي ڳڙڪائي ويو آهي.

(ix) سنڌو درياهه جو پيٽ گهٽجي ويندو ۽ جن سالن ۾ ٻوڏ ايندي، ته کنڊ پوندا.

(x) ڊيلٽا جي ماڻهن جو روزگار گهٽبو ۽ غربت وڌندي.

(xi) درياهه جي ٻنهي پاسي سيمي تي هلندڙ ٽيوب ويل ٻاڙا ٿي ويندا.

(7) عالمي بينڪ ۽ ٻين عالمي مالياتي ادارن جون ترجيحات:

عالمي بينڪ پاڪستان کي سال 2010ع تائين پاڻيءَ جي شعبي جي منصوبن لاءِ هڪ ارب ڊالر قرض ڏيڻ جي آڇ ڪئي آهي. انهيءَ ۾ وڏن ڊيمن لاءِ پئسا نه آهن. هنن چيو آهي ته هر هڪ وڏي ڊيم تي اٽڪل 6 کان 8 ارب ڊالر خرچ ايندو، يعني ٽن ڊيمن لاءِ 18 کان 24 ارب ڊالر. ايترا پئسا اڪيلي سر عالمي بينڪ نٿي ڏئي سگهي. تنهن ڪري ٻين عالمي مالياتي ادارن کي به پاڻ سان ملائڻو پوندو. پر ٻيا مالياتي ادارا پئسن ڏيڻ کان ڇرڪن پيا ۽ سمجهن ٿا ته اها سيڙپڪاري فائدي واري نه ٿيندي، جو موڙيءَ تي موٽ صحيح نه ٿيندي. هنن جو چوڻ آهي ته پاڪستان سرڪار انهيءَ مقصد لاءِ تجارتي قرض (Commercial Loan) وٺي. چون ٿا ته تجارتي قرض تي وياج جي شرح 15کان 20 سيڪڙو في سال ٿئي ٿي. انهيءَ شرح تي منصوبو اقتصادي طرح فيزيبل نه ٿيندو. هو اهو به چون ٿا ته پهرين ڊيمن جي تفصيلي فزيبلٽي ڪرايو، جنهن ۾ ٻيهر آبادڪاري ۽ ماحولياتي گهرجن لاءِ ايترا پئسا هجن ته جيئن عالمي انساني حقن واريون ۽ غير سرڪاري تنظيمون پوءِ اعتراض ۽ نڪته چيني نه ڪري سگهن.

صدر مشرف سال 2016ع تائين پنهنجي 17 جنوري 2006 واري ڪيل تقرير ۾ سنڌو تي ٽي ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو آهي، يعني ڀاشا، اکوڙي ۽ ڪالاباغ. ڀاشا تي ڪم يڪدم شروع ڪيو ويندو ۽ ڪالاباغ تي اتفاق راءِ پيدا ڪرڻ کان پوءِ ڪم شروع ڪيو ويندو. ڪالاباغ ڊيم تي اتفاق راءِ ڪونهي پر ڀاشا ڊيم تي به ڪم شروع ڪرڻ ڏکيو آهي، جو ان ۾ ڪيترا مسئلا آهن. هڪ مسئلو اهو ته اُتي پهچڻ ۽ ڪم واريون مشينون پهچائڻ لاءِ ٺهيل 3 3 2 ڪلوميٽر روڊن کي سڌارڻو ۽ ويڪرو ڪرڻو پوندو. ٻيوته 0 1 1 ڪلوميٽر ٺهيل شاهراهه ريشم کي مٿي ٺاهڻو پوندو، جو ٺهيل شاهراهه ڀاشا ڊيم جي ڍنڍ ۾ ٻڏي ويندي. ٽين ڳالهه اها ته ڊيم واري هنڌ کان کپت واري هنڌ تي بجلي پهچائڻ هڪ تمام ڏکيو ڪم آهي، جو ٻنهي پاسي وڏا وڏا جبل آهن ۽ چوٿين ڳالهه اها ته جيستائين ڪالاباغ ڊيم جو ڪم به گڏو گڏ شروع نٿو ٿئي، پنجاب وارا ڀاشا ڊيم تي به ڪم شروع نه ڪرڻ ڏيندا. معنيٰ ته اسان اتي ئي بيٺا رهنداسين، جتي 1976ع ۾ تربيلا ڊيم ٺاهڻ کان پوءِ بيٺا هئاسين، بلڪه انهيءَ کان به پوئتي، جو ڊيم لٽجڻ ڪري انهن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش گهٽجي پئي. ڊيم ٺهڻ مهل تربيلا، منگلا ۽ چشما ٽنهي جي استعمال ٿيندڙ صلاحيت 15،737 ملين ايڪڙ فوٽ هئي. سال 2005 ۾ اها گهٽجي 12،271 ملين ايڪڙ فوٽ رهجي وئي آهي، يعني3،46 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽ. منگلا ڊيم کي مٿي ڪرڻ سان 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وڌندو پر پوءِ 1976ع واري پوزيشن کان به اها 0.56 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽ رهندي ۽ ايندڙ وقت ۾ ڊيم وڌيڪ لٽجڻ ڪري اها صلاحيت اڃا گهٽبي. پوءِ ڇا ڪرڻ کپي؟ ان جو جواب اهو آهي ته هتي جي آدمشماري اٽڪل 16 ڪروڙ آهي. سال 2025ع ۾ اها وڌي 21 ڪروڙ ٿي ويندي. اسان جون پاڻيءَ ۽ بجلي جون گهرجون وڌنديون، وري اسان چئون ٿا ته نوان ڊيم ٺاهڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي، ته پوءِ ڇا ڪجي؟

هڪڙي ماڻهوءَ سان سندس محبوبا صحيح رويو نه رکيو ۽ شاديءَ کان انڪار ڪري ڇڏيائين. همراهه ڏاڍو نراس ۽ دلگير ٿيو. هن جي هڪڙي دوست کيس چيو،

بڙي لمبي هي زمين

ملين گي لاکهه حسين

ساري دنيا مين صنم

تو اکيلا تو نهين

تو نهين اور سهي اور نهين اور سهي ....

جيڪڏهن ڊيم ٺاهڻ لاءِ واڌارو پاڻي ڪونهي، ته اسان کي به ٻين محبوبن ڏانهن ڏسڻو پوندو، يعني متبادل ذريعا ڳولهڻا پوندا. پاڻي ۽ بجلي جا متبادل ڳولهڻ لاءِ اسان کي هيٺين ڳالهين تي ڌيان ڏيڻو پوندو:

(i) نوان ذريعا ڳولهڻ.

(ii) موجوده ذريعن جي ڪارڪردگي وڌائڻ.

(iii) استعمال ۾ زيان بچائڻ.

مٿين ڳالهين لاءِ کوڙ طريقا آهن، جيڪي مان وقت به وقت تفصيل سان ٻڌايا آهن. اهي مان سڀ انهي پريزنٽيشن ۾ ذڪر ڪيا آهن.

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

کير ٿر جبلن تان آيل ٻوڏ جون ڪجهه حقيقتون!



آچر 12 آگسٽ 2007ع

ايف پي بند ۾ قبو سعيد خان سامهون 9 2 جون تي پيل اوچتن کنڊن سبب سنڌ جي قمبر-شهدادڪوٽ ۽ دادو ضلعن ۾ وڏي تباهي آئي آهي. ميلن ۾ بيٺل فصل، گهر ۽ آباديون ختم ٿي ويون آهن ۽ پري پري تائين رڳو پاڻيءَ جي اڇ ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ماڻهو جان بچائي بندن ۽ روڊن تي اچي ويٺا آهن، جتي انهن کي کاڌي پيتي جي سخت تڪليف آهي، جو اڃان تائين صحيح ۽ مناسب مدد نٿي پهچي. دوائون ڪونهن جو اهي پيٽ ۽ چمڙي سميت جن ٻين بيمارين ۾ وٺجي ويا آهن، تن جو علاج ٿي سگهي. مطلب ته انهن ڏتڙيل ۽ بي گهر ٿيل ماڻهن جي صحيح واهر نه ٿي آهي، جنهن ڪري هو احتجاج ڪندا ٿا رهن.

آبپاشي کاتي وارن جو چوڻ آهي ته اها مصيبت انهيءَ ڪري آئي جو بلوچستان جي کير ٿر جبلن تي پوندڙ برسات جو پاڻي نين وسيلي تمام گهڻي مقدار ۾ اوچتو ايف بند کي اچي لڳو ۽ بند مٿان وري ويو. ان ڪري بند ۾ ڪيترا کنڊ پيا ۽ اهو پاڻي دريائي وهڪري وانگر (Sheet flow) جي صورت ۾ ٻن کان چئن ميلن جي پکيڙ ۾ هيٺ هليو، جنهن کي هنن ڪوشش ڪري اهڙي نموني هيٺ گذاريو ته جيئن ماڻهن جو گهٽ ۾ گهٽ نقصان ٿئي. خبرن مطابق انهيءَ کي گذارڻ واري رستي تي مقامي سياسي ماڻهن به مداخلت ڪئي، جنهن ڪري ماڻهن کي نقصان ٿيو. هاڻي اهو پاڻي منڇر ڍنڍ ۾ پيو وڃي ۽ هوريان هوريان انهيءَ جي ليول رستي تي هر هنڌ ڪري رهيو آهي ۽ وهڪرو گهٽجي رهيو آهي.

انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ”Seeing is blieving“ يعني اکين ڏٺي شئي جي ڳالهه ئي ٻي آهي، ان تي ئي اعتبار ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ چوڻي کي ذهن ۾ رکندي مون انهن علائقن جو دورو ڪيو. اڳ ۾ 3 آگسٽ تي دادو کان ميهڙ تائين ۽ ٻيهر 8 آگسٽ تي سنڌ-بلوچستان جي سرحد واري شهر چُکي کان ربيع پل تائين سفر ڪيم. اوڏانهن وڃڻ جو مقصد اهو معلوم ڪرڻ هو ته ڇا واقعي بند اوور ٽاپ ٿيو هو؟ ڇا آبپاشي وارن ۽ سنڌ سرڪار انهيءَ پاڻي جو زور گهٽائڻ ۽ ان پاڻيءَ کي هيٺ گذارڻ لاءِ صحيح محنت ۽ ڪوشش ڪئي؟ ۽ ڇا واقعي به سياسي ڀوتارن جي مداخلت ٿي هئي؟

بند جو اوور ٽاپ ٿيڻ:

مان 8 آگسٽ تي چُکي کان ربيع پُل تائين ايف بند جو معائنو ڪيو. انهيءَ ربيع ۾ 12 کنڊ پيا هئا، جيڪي سڀئي ٻڌجي چڪا آهن ۽ انهن جي مضبوطيءَ جو ڪم اڃا هلي پيو. جتي پهريون کنڊ پيو آهي، اتي 600 فوٽ جو گيپ ڇڏي واپڊا وارن ايف پي بند جي سامهون فلڊ پلين ۾ آر بي او ڊي ٿري ٺاهي آهي، جيڪا بلوچستان وارو پاڻي کڻي اچي ٿي ۽ ميرو خان زير پوائنٽ تائين ٻوڏ جي گذرڻ واري رستي ۾ وڃي ٿي. ربيع مائنر ايف پي بند ۽ آر بي او ڊي ٿري جي وچ ۾ آهي، جنهن جو پاڻي آر بي او ڊي ٿري کي ڪراس ڪري جبلن تائين آبادي ڪندو. انهيءَ مقصد لاءِ آر بي او ڊي ۾ سلوس ٺاهيا ويا آهن. ربيع پل تان جبلن ڏانهن پڪو رستو وڃي ٿو. انهيءَ کان هيٺ شهدادڪوٽ کان خضدار وارو رستو جبلن ڏانهن وڃي ٿو، جنهن ۾ به چون ٿا ته ڪو ڪراس ڊرينيج ڪونهي. ٻوڏ وارو پاڻي گيپ واري هنڌ کان سيڌو بند کي اچي لڳو ۽ بند کي ٽوڙي ڇڏيائين، جتي آر بي او ڊي ٺهيل هئي. اُتي ڪيترن هنڌن تي انهيءَ کي ٽوڙي پوءِ ايف پي بند کي ٽوڙي ڇڏيو. مون ربيع پل تي آر بي او ڊي واري بند تي پاڻيءَ جا نشان ڏٺا، جيڪي بند جي ٽاپ تائين هئا. ايف پي بند جي سطح ان کان فوٽ کن هيٺ آهي، جنهن مان خبر پئي ته ايف پي بند اوور ٽاپ ٿيو هو. واپسيءَ مهل مون کي عطا محمد سومري چيف انجنيئر شهدادڪوٽ ۾ هڪ ٽي وي چينل جي ڀريل سي ڊي ڏيکاري، جنهن ۾ جيستائين نظر پوي ٿي، ٻوڏ وارو پاڻي بند تي وري پيو. انهيءَ ۾ اهو به ڏيکاريل آهي ته آبپاشي کاتي وارا مشين ذريعي اوور ٽاپر کي روڪڻ لاءِ ٻنو پيا ڏين. پر اهو ٻنو ٻوڏ کي نٿو روڪي سگهي. سر زمين جي معائني کان پوءِ ۽ سي ڊي ڏسڻ کان پوءِ مان خاطري سان چئي سگهان ٿو ته بند اوور ٽاپ ٿيو هو، جنهن ڪري ئي ايف بند کي کنڊ لڳا.

کنڊ واري پاڻيءَ جو زور گهٽائڻ ۽ سلامتي سان

هيٺ گذارڻ:

کنڊ وارو پاڻي ڪو معمولي نه هو. بلوچستان آبپاشي وارن جي چوڻ مطابق اهو ساڍا پنج کان 6 لک ڪيوسڪ هو. ائين سمجهو ته ٻن ٽن ميلن جي پکيڙ ۾ پاڻيءَ جو درياهه واري نموني وارو وهڪرو (Sheet Flow) کنڊن واري هنڌ کان آباد علائقن ڏي پيو وڌي. انهيءَ جو قدرتي سلوپ ته هيٺ منڇر ڏي ئي هو، پر واهن ۽ سم نالين ۾ ابتي چڙهڻ سبب ۽ اولهه ڏي وهڻ ڪري پاڻيءَ جو شهرن ڏانهن ورڻ جو خطرو هو. اٿندي ئي منهن ۾ قبو سعيد خان شهر هو. انهيءَ پاڻي کي روڪڻ لاءِ آبپاشي کاتي وارن مشين وسيلي ڍوري ۽ قبو شاخن کي ٻنا ڏنا ۽ مضبوط ڪيو، جنهن جي نتيجي ۾ قبو سعيد خان شهر ٻڏڻ کان بچي ويو. رڳو انهيءَ جي پسگردائي ۾ قبو شاخ سان لڳ ٺهيل ڪجهه عمارتون پاڻي هيٺ اچي ويون. ٻوڏ وارو پاڻي هيٺ هليو ته شهداد برانچ ڊرين ۾ ابتو چڙهڻ ڪري شهدادڪوٽ شهر ٻڏڻ جو خطرو پيدا ٿيو. وري پاڻيءَ جو وهڪرو هيٺ هليو ته قمبر شهر جي ٻڏڻ جو خطرو پيدا ٿيو. آبپاشي جي چيف انجنيئر، جيڪو تر جو ۽ منهنجو واقف ماڻهو هو. اسان ميرو خان ڊرين جي زيرو پوائنٽ جي تعلقي ناظم قمبر سردار خان چانڊئي سان گڏ دورو ڪيو، جڏهن ته ڏٺوسين ته ٻوڏ واري پاڻي جي سطح ايف پي بند اندر پاڻي جي سطح کان 4 فوٽ مٿي هئي. انهيءَ پاڻي کي بند اندر موٽائڻ ممڪن هو. پر هنن اتي رليف ڪٽ ڏنو ته جيئن ٻوڏ واري پاڻي کي بند اندر ورائي منڇر ڏانهن اماڻجي. اهو هڪ خطري وارو فيصلو هو، ڇاڪاڻ ته جيڪڏهن جبلن تي برساتون پون ها ته اهو آيل پاڻي انهيءَ رليف ڪٽ ذريعي ٻيهر پڪيون آباديون ٻوڙي پئي سگهيو، پر چوندا آهن ”همتِ مردان، مدد خدا“ يعني نيڪ نيتيءَ سان ڪيل فيصلن ۾ الله جي مدد شامل هوندي آهي. انهيءَ ڪٽ ٻوڏ واري پاڻيءَ جو ڪجهه زور ٽوڙيو.

ضلعي ناظم نواب شبير احمد چانڊئي اها ڳالهه لاڙڪاڻي ۾ چيف منسٽر سنڌ ارباب غلام رحيم سان ڪئي، جيڪو رات جو ٻارهين وڳي انهيءَ هنڌ پهتو ۽ پهرين رليف ڪٽ جو فائدو ڏسي، ٻيو ڪٽ پنهنجي سامهون هڻايائين. چون ٿا ته انهن ٻن رليف ڪٽن ٻوڏ واري پاڻي جو 0 5 سيڪڙو وهڪرو گهٽائي ڇڏيو ۽ شهدادڪوٽ ۽ ميرو خان سم نالين ۾ ابتو وهيل پاڻي موٽي آيو ۽ شهدادڪوٽ ۽ قمبر شهر ٻڏڻ کان بچي ويا. هيٺ پاڻي پاس ڪرڻ لاءِ ڪيترين شاخن ۽ سم نالين کي ڪٽ ڏنا ويا ۽ ڪوشش اها ڪئي وئي ته ٻوڏ وارو پاڻي ايف پي بند جي ويجهو رهي ته جيئن نقصان گهٽ ٿئي. گهاڙ مين ڊرين ۽ ڌامراهه برانچ کي ڪٽي پاڻي هيٺ سپريو بند سان اچي لڳو. اهو بند 0 2 ميل ڊگهو آهي، جيڪو ميهڙ ۽ خيرپور ناٿن شاهه شهرن ۽ انهن جي آبادين کي بچائي ٿو. انهيءَ جي شروع وارن چئن ميلن ۾ فري بورڊ گهٽ هو. اتي مشينن ذريعي انهيءَ بند کي مٿي ڪيو ويو. مون پاڻ اهو ٿيل ڪم ڏٺو. هيٺ پاڻي ايم اين وي کي ٽوڙي ٻنهي پاسي وهيو ۽ ا

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ ڊيلٽا جي تباهي ۽ تمر جي ٻيلن جي اهميت!



جمع 17 آگسٽ 2007ع

موسميات کاتي جي ڊائريڪٽر جنرل قمر الزمان چوڌري ڏهين آگسٽ 2007 تي ايندڙ سامونڊي طوفان بابت اطلاع ڏيندي ٻڌايو ته، ”گلوبل وارمنگ (عالمي گولي جي گرم ٿيڻ) سبب موسمي تبديليون اچي رهيون آهن. تمر جا ٻيلا سامونڊي طوفان کي روڪڻ ۾ مدد ڪندا آهن. انهن جي تباهي افسوسناڪ آهي. ماحوليات واري وزارت کي انهيءَ سلسلي ۾ اپاءَ وٺڻ گهرجن. تمر جي ٻيلن جي خاتمي کي روڪڻ لاءِ سنڌو درياهه جو مٺو پاڻي سمنڊ ۾ وڃڻ ضروري آهي.“

مان انهيءَ تي وڌيڪ خيالن جو اظهار ڪرڻ کان اڳ شاعر غالب جو هيٺيون شعر سنڌ واسين کي ٻڌائڻ چاهيان ٿو.

کي مري قتل کي بعد اُس ني جفا سي توبه

هائي اس زودِ پشيمان کا پشيمان هونا

معنيٰ منهنجي قتل ڪرڻ کان پوءِ منهنجي محبوب ڏاڍايون ڪرڻ کان توبهه ته ڪئي، هو پنهنجي ظلم تي شرمنده ته ٿيو، پر هاڻي ڇاٿو ٿي سگهي. جيڪو ٿيڻو هو سو ته ٿي ويو. سنڌ وارن گهڻي وقت کان رڙيون پئي ڪيون ته ڊيلٽا جي گهرجن لاءِ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏيو، ڇاڪاڻ جو گهٽ پاڻي هجڻ سبب ڊيلٽا برباد ٿي وئي هئي، اتان جي ماڻهن جو روزگار ختم ٿي ويو، هُو غربت جي لڪير کان هيٺ زندگي پيا گذارين ۽ انهيءَ بيروزگاريءَ کان تنگ ٿي ڪيترا ماڻهو ڊيلٽا مان لڏپلاڻ ڪري ويا آهن. گهٽ پاڻي اچڻ جي ڪري سمنڊ پائي پيو ۽ بورڊ آف روينيو جي هڪ اندازي مطابق سمنڊ 12 لک ايڪڙ ايراضي پائي ويو آهي. پر ”مٿيان“ ان ضد تي هئا ته سمنڊ ۾ هر سال 5 3 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي زيان پيو ٿئي، جنهن پاڻيءَ کي بچائڻ لاءِ وڏا ڊيم ٺاهڻ ضروري آهن، جنهن سان ٻيون زمينون آباد ڪري سگهجن ٿيون، بجلي پيدا ڪري ڪارخانا هلائي سگهجن ٿا. پاڻي ذخيرو ڪري ٻوڏن تي ڪنٽرول ڪري سگهجي ٿو. ڊيم جي حامين اهڙا دليل ڏئي نيٺ صدر جنرل مشرف کي مجبور ڪيائون ته وڏا ڊيم ٺاهڻ کان سواءِ ملڪ ختم ٿي ويندو، تنهن ڪري هو وڏا ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪري. صدر صاحب 17 جنوري 2006ع تي سنڌو تي سال 2016ع تائين ٽي وڏا ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو، يعني ڀاشا، ڪالاباغ ۽ اکوڙي. چيو ويو ته ڀاشا تي يڪدم ڪم شروع ڪيو ويندو ۽ ڪالاباغ تي اتفاق راءِ پيدا ڪري ڪم شروع ڪيو ويندو. ٻئي پاسي صدر صاحب طرفان جوڙيل فني ڪاميٽي جو چيئرمين جناب اي اين جي عباسي صاحب چئي ٿو ته، رواجي ڊيم ڀرڻ لاءِ هر سال واڌو پاڻي ڪونهي. جيڪڏهن سنڌو تي ٽئي ڊيم ٺاهيا ويا ته پوءِ موسميات کاتي جي ڊائريڪٽر جنرل جي گهر موجب سمنڊ ۾ مِٺو پاڻي ڪيئن ڇڏيو ويندو ۽ سامونڊي طوفانن جي تباهين کان ڪيئن بچي سگهبو، جو موسمي تبديلي سبب سامونڊي طوفانن جي اچڻ جا امڪان وڌي ويا آهن.

1991ع واري پاڻي ٺاهه ۾ سنڌ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي جي گهرجن لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ گُهريا، پر اها گهر نه مڃي وئي. چيائون ته انهيءَ لاءِ وڌيڪ اڀياس ڪرايا ويندا، اهي اڀياس 2 1 سالن تائين نه ڪرايا ويا. چيائون ته رڳو هڪڙي نقطي يعني ”سمنڊ جي چڙهي اچڻ“ (Sea Intrusion) تي اڀياس ڪرايو، جو سنڌ وارن انهيءَ لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گهريو هو. گهڻو ئي سمجهايو سين ته انهيءَ ڪلاز ۾ فيصلي واري ڳالهه پڙهو، جنهن ۾ سڀني گهرجن لاءِ اڀياس ڪرائڻ جو چيو ويو هو. انهيءَ مامري کي الجهائي نه پاڻي ئي هيٺ ڇڏيو ويو، نه وري اڀياس ئي ڪرايا ويا. نيٺ پارلياماني ڪاميٽي جي چيئرمين نثار احمد ميمڻ جي زور ڀرڻ تي ٻن اڀياسن تي راضي ٿيا. هڪڙو اڀياس سمنڊ جي پائڻ تي ۽ ٻيو ڪوٽڙي کان هيٺ ماحولياتي گهرجن لاءِ پاڻي جي ضرورتن تي. پر انهيءَ لاءِ اهو شرط رکيائون ته باقي پاڪستان جي ماحولياتي گهرجن لاءِ ٽيون اڀياس به ڪرايو وڃي. ياد رهي ته ڪوٽڙيءَ کان هيٺ گهرجن وارا اڀياس پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڪلاز مطابق ڪرائڻا هئا، پر ٽئين اڀياس جو پاڻي ٺاهه واري معاهدي سان ڪو واسطو نه هو ۽ نه ئي پنجاب وارن ٺاهه ٿيڻ مهل اهڙي ڪنهن گهرج جو ذڪر ڪيو هو. اهو رڳو انهيءَ لاءِ ڪرايو ويو ته جيڪڏهن سنڌ وارا ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن لاءِ پاڻي گهرن ته پنجاب وارا به چون ته راوي ۽ ستلج درياهن جو پاڻي هندستان کي ڏيڻ سبب انهن جي سُڪل حد ۾ انهن کي به ماحولياتي مسئلا آهن، جنهن لاءِ هنن کي پاڻي ڏنو وڃي. ڏاڍن مڙسن جا منطق ۽ دليل ئي پنهنجا هوندا آهن. جيئن هڪ شاعر چئي ويو آهي ته:

جنون کا نام خرد رکهه ديا، خرد کا جنون

جو چاهي آپ کا حسن کرشمه ساز کري

يعني پاگل پڻي جو نالو عقل رکي ڇڏيو اٿوَ ۽ عقل جو پاگل پڻو، اوهان حسن وارا آهيو، جيڪو وڻوَ ڪري سگهو ٿا.

(1) تمر جي ٻيلن جي اهميت:

تمر جي ٻيلن جو سامونڊي ڪناري واري پٽي ۾ هوا سبب پيدا ٿيندڙ ڇولين ۽ سامونڊي طوفانن کان بچائڻ ۾ اهم رول هجي ٿو. اسان وٽ انهن جي گهٽجڻ ۽ ڇڊي ٿيڻ جي ڪري هاڻي اهو بچاءُ ختم ٿي ويو آهي. تمر جي ٻيلن جي گهاٽي ۽ اُڀريل لائن هڪ ڀت جو ڪم ڏئي ٿي، جيڪا قدرتي سامونڊي طوفانن جو سڄو زور ٽوڙي وجهي ٿي ۽ سامونڊي ڪناري واري پٽيءَ جي پوين ايراضين کي بچائي ٿي، ماضي قريب ۾ پاڪستان جي سامونڊي پٽي تي ٻه وڏا طوفان آيا. هڪڙو سال 1999ع ۾ جنهن کي Cyclone za نالو ڏنو ويو آهي. ٻيو سال 2001ع ۾، جنهن کي Cyclone zb سڏيو وڃي ٿو. سال 2005ع ۾ انهن ٻنهي طوفانن جي نقصانن جي ڀيٽ ماضيءَ ۾ آيل طوفانن جي نقصانن سان ڪئي وئي ۽ اهو معلوم ٿيو ته انهن ٻن سالن ۾ نقصان ماضي ۾ آيل طوفانن جي نقصانن جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻا ٿيا، جنهن جو مکيه ڪارڻ تمر جي ٻيلن جو گهٽجڻ ۽ ڇڊو ٿيڻ هو. انهن طوفانن ساحلي علائقن جي زندگي مفلوج ڪري ڇڏي، ۽ تمام گهڻو جاني ۽ مالي نقصان ٿيو. انهن حالتن جي ڪري ماڻهو پنهنجا اباڻا گهر ڇڏڻ تي مجبور ٿيا. اڃان تائين انهن علائقن ۾ زندگي معمول تي نه آئي آهي. تمر جي ٻيلن جو ٻيو فائدو اهو آهي ته اهي مڇين ۽ گهانگهٽن لاءِ نرسري جو ڪم ڏين ٿا. انهن ٻيلن جون پاڙون هنن کي ٻين جانورن جي حملن کان بچائن ٿيون ۽ لڪڻ ۽ رهڻ جي جاءِ مهيا ڪن ٿيون. ان سان گڏ درياهه مان آيل لٽ انهن ٻيلن ۾ رڪجي وڃي ٿي، جنهن ڪري انهيءَ لٽ جا طاقتوارا جزا ٻيلن کي طاقت ڏين ٿا ۽ مڇين توڙي گهانگهٽن کي به اُسرڻ ۽ وڌڻ ۾ مدد فراهم ٿا ڪن.

تمر جي ٻيلن جو ٽيون فائدو اهو آهي ته اهي سمنڊ جي ڇولين جي ڪري ڪنارن جي کاڌ کي روڪين ٿا، جنهن ڪري هوريان هوريان سمنڊ زمين کي پائي ٿو. بورڊ آف روينيو مطابق سمنڊ هينئر تائين اٽڪل ٻارنهن لک ايڪڙ ايراضي پائي چڪو آهي ۽ اهو عمل اڃان جاري آهي. اسان وٽ ته سمنڊ جي ساحلن جي بچاءَ جو ڪو خيال نٿو ڪيو وڃي. پر ٻين ملڪن ۾ جتي سامونڊي ڪنارا ماڻهن جي تفريح جو ذريعو آهن، اتي انهن کي بچائڻ جي وڏي ڪوشش ڪئي وڃي ٿي ۽ ڪروڙين رپيا خرچ ڪيا ٿا وڃن. مثال طور آمريڪا جي رياست ڪيليفورنيا جي ڀرسان ڊيگو شهر جي اتر ۾ سامونڊي ساحل 1922ع ۾ 300 ميٽر ويڪرو هو، جيڪو ڪجهه وقت اڳي صفا ختم ٿي ويو ۽ انهيءَ کي پري پري کان واري آڻي وري ٺاهيو ويو، جنهن تي وري ڪروڙين رپيا خرچ ٿيا.

(2 )تمر جي ٻيلن جو گهٽجڻ ۽ ڇڊو ٿيڻ:

تمر جي ٻيلن جو گهٽجڻ ۽ ڇڊي ٿيڻ جو هڪ مکيه ڪارڻ مٺي پاڻيءَ جو گهٽ پهچڻ آهي. گهٽ مٺي پاڻي پهچڻ سبب ڊيلٽا جو پاڻي تمام گهڻو لوڻياٺو ٿي وڃي ٿو. انهيءَ سبب ٻيلن جا اهي هڪ اڌ قسم وڃي بچيا آهن، جيڪي تمام گهڻي لوڻياٺ سهي سگهن ٿا. ڊيلٽا جي وڏي ايراضيءَ ۾ يا ته مٺو پاڻي نٿو پهچي، يا صفا گهٽ ٿو پهچي ۽ گهڻي لوڻياٺ سبب سمنڊ جون ويرون به انهن جي لوڻياٺ نٿيون گهٽائي سگهن. لوڻياٺ جي هڪڙي هنڌ گڏ ٿيڻ جي ڪري انهي پاڻيءَ جي لوڻياٺ واري سطح سمنڊ جي سطح کان به وڌي وڃي ٿي. ٻيلن جي اٺن قسمن مان رڳو Avicenna Marine گهڻي ڀاڱي بچي آهي، جيڪا هينئر 90 سيڪڙو ايراضي تي بيٺل آهي. سيٽلائيٽ تان ورتل فوٽن مطابق جن کي Imagery چئجي ٿو. 1978ع کان 2001ع تائين ورتل عڪسن جي ڀيٽ ڪرڻ کان پوءِ اهو معلوم ٿئي ٿو ته ٻيلن جي ايراضي گهٽجي وئي. ياد رهي ته سيٽلائيٽ وارا عڪس 1970ع کان پوءِ وٺڻ شروع ٿيا آهن، جو انهيءَ کان اڳي شهري ڪمن لاءِ سيٽلائيٽ استعمال نه ٿيندا هئا ۽ رڳو جاسوسي ڪرڻ لاءِ اهي اوزار استعمال ٿيندا هئا. انهيءَ بنياد تي اڀياس ڪندڙن جو چوڻ آهي ته جيڪڏهن مٺي پاڻيءَ جي اچڻ جي صورتحال اها رهي ته ايندڙ 0 2 کان 0 3 سالن ۾ تمر جا ٻيلا صفا ختم ٿي ويندا ۽ ايندڙ سامونڊي طوفان 1999ع ۽ 2001ع وارن طوفانن جي ڀيٽ ۾ تمام گهڻي تباهي آڻيندا. سيٽلائيٽ سروي مطابق سال 1978ع ۾ وچ وارا تمر جا ٻيلا اٽڪل هڪ لک ڏهه هزار ايڪڙن ۾ هئا. 2001ع ۾ اهي گهٽجي 5 4 هزار ايڪڙن ۾ رهجي ويا. وري گهاٽا ٻيلا اٽڪل 10 هزار ايڪڙن ۾ هئا، جيڪي 2001ع ۾ گهٽجي ست هزار ايڪڙن تائين رهجي ويا. يعني تمر جي ٻيلن جي ايراضي ۾ گهٽتائي سال 8 7 9 1 ع جي ڀيٽ ۾ سال 2001ع ۾ 56 سيڪڙو ٿي. لٽ اچڻ جو مٺي پاڻيءَ سان واسطو آهي. 1947ع کان اڳ 40 ڪروڙ ٽن لٽ ايندي هئي. 1977ع کان 1992ع جي ريڪارڊ مطابق اها گهٽجي 10 ڪروڙ ٽن رهجي وئي. هاڻي ته اها به ڪن سالن ۾ صفا نٿي اچي. لٽ پاڻ سان طاقتور جزا آڻيندي هئي، جنهن تي تمر جا ٻيلا مضبوط ۽ طاقتور ٿيندا هئا. هينئر هنن جي ٿُڙن جي اوچائي ۽ ويڪر گهٽجي وئي آهي، ٽاريون به تمام گهٽ گهاٽيون ٿين ٿيون.

(3) تمر جي ٻيلن جي جياپي لاءِ گهڻو پاڻي کپي؟

تمر جي سڀني قسمن جي ٻيلن لاءِ ڪجهه مٺو پاڻي هر سال کپي ته جيئن اهي زندهه رهي سگهن، ڪن قسمن کي گهٽ ۽ ڪن کي وڌيڪ مٺو پاڻي کپي. انهن کي مٺو پاڻي انهيءَ لاءِ کپي ڇاڪاڻ ته جيئن ڇاڙ جي مٽي ۽ پاڻي جي لوڻياٺي سطح گهٽجي. لوڻ جا داڻا زمين مٿان ۽ تمر جي ٻيلن جي پاڙڻ ۾ گڏ ٿين ٿا، جن کي باقائدگي سان ڪڍڻ (فليش ڪرڻ) ضروري آهي. تمر جي ٻيلن جي جياپي لاءِ هر وقت مٺو پاڻي نه کپي، بلڪه ڪڏهن ڪڏهن وڏا لوڻ جا داڻا به نڪري وڃن ٿا ۽ زرخير لٽ به ٻيلن جي چوڌاري ويهجي وڃي ٿي، جيڪا انهن لاءِ پايءَ جو ڪم ڏئي ٿي ۽ اها مڇين ۽ گهانگهٽن کي به اُسرڻ ۽ وڌڻ ۾ مدد ڏئي ٿي.

اهو ڪاٿو لڳائڻ تمام ڏکيو آهي ته تمر جي ٻيلن جي جياپي لاءِ گهڻو پاڻي کپي ڇاڪاڻو جو ٻيلن جو حياتياتي نظام تمام منجهيل ۽ گهڻن سببن ۽ واسطيدارين (Relationship) تي ٻڌل آهي. سنڌ وارا انهيءَ لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گهرن ٿا. وري سنڌ ٻيلي کاتي وارن جو چوڻ آهي ته 0 0 1 ايڪڙ تمر جي ٻيلن جي ايراضي لاءِ هڪڙو ڪيوسڪ تازو پاڻي کپي. اهو ڪاٿو ڪنهن سائنسي بنياد تي مدار نٿو رکي. پاڻي ۽ بجليءَ جي وفاقي وزارت طرفان ماحولياتي گهرجن بابت اڀياس ڪندڙن چيو آهي ته انهيءَ لاءِ 4.7 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کپي. هنن مطابق ڪل ماحولياتي گهرجن لاءِ درياهه مان هيٺين ريت مٺو پاڻي کپي.

(1) تمر جي ٻيلن لاءِ 4.7 ملين ايڪڙ فوٽ.

(2) دريائي ٻيلن لاءِ 4 .0 ملين ايڪڙ فوٽ.

(3) ٻين مڇين لاءِ 1.6 ملين ايڪڙ فوٽ.

پلي ۽ مڇيءَ لاءِ 0.9 ملين ايڪڙ فوٽ.

پيئڻ جي پاڻي لاءِ 0.000851 ملين ايڪڙ فوٽ.

اهو ڪل ٿئي ٿو 7.800851 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي، يعني اٽڪل 7.8 ملين ايڪڙ فوٽ. سمنڊ جي پائڻ کي روڪڻ بابت اڀياس ڪندڙن اهو مقدار هيٺين ريت ٻڌايو آهي.

(1) پاڻيءَ جي سٺن وهڪرن واري سال 7.24 ملين ايڪڙ فوٽ.

(2) پاڻيءَ جي وچولن وهڪرن واري سال 5.46 ملين ايڪڙ فوٽ.

(3) پاڻيءَ جي گهٽ وهڪرن واري سال 3.09 ملين ايڪڙ فوٽ.

پڇاڙيءَ ۾ عالمي تجربيڪار ماڻهن جي پينل انهن ٻنهي کي گڏي هيٺين ريت فيصلو ڏنو.

(1) سمنڊ جي پائڻ کي روڪڻ، مڇين ۽ ٻين ماحولياتي گهرجن ۽ درياهه جو پيٽ برقرار رکڻ لاءِ سڄو سال 5000 هيٺ ڪيوسڪ هر روز ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ڇڏيو وڃي.

(2) گهٽ پاڻي وارن سالن ۾ اهو ايترو گهٽايو وڃي، جيترو آبپاشيءَ جي گهرجن لاءِ گهٽايو ويو هجي.

(3) هر پنجن سالن ۾ 25 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ وڃڻ کپي، پوءِ چاهي اهو هڪڙي سال ۾ وڃي يا ٻن، ٽن، چئن يا پنجن سالن ۾.

اڳي ته سنڌ وارا تمر جي ٻيلن کي بچائڻ لاءِ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ مٺو پاڻي ڇڏڻ لاءِ چوندا هئا. هاڻي ته وفاقي موسميات کاتي جو ڊائريڪٽر جنرل به انهن ٻيلن کي بچائڻ لاءِ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ مٺو پاڻي ڇڏڻ لاءِ چوي ٿو ۽ عالمي ماهرن جي پينل به انهيءَ جو مقدار ٻڌائي ڇڏيو آهي. ڏسون ته وفاقي سرڪار انهيءَ لاءِ فيصلو ڪرڻ ۽ هيٺ پاڻي ڇڏڻ لاءِ گهڻو وقت ٿي وٺي؟

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ارسا جي نئين جوڙجڪ ۽ پاڻي کوٽ جا مسئلا!



اڱارو 21 آگسٽ 2007ع

اخباري خبرن مطابق ارسا جي پنجن غير سرڪاري ميمبرن مان چار پنهنجو ٽن سالن وارو مدو پوري ڪرڻ کان پوءِ ريٽائر ٿي ويا آهن. هينئر رڳو بلوچستان جو ميمبر بچيو آهي. ارسا جي قانون موجب مقرر ٿيل ميمبر نه هجڻ جي صورت ۾ صوبي جو سيڪريٽري آبپاشي مقرر ميمبر جي جاءِ تي ڪم ڪندو ۽ وفاقي ميمبر جي جاءِ تي چيف انجنيئرنگ ايڊوائيزر يا ان جو نمائندو ڪم ڪندو. ارسا جو چيئرمين واري وٽي سان هڪ سال لاءِ مقرر ٿيندو آهي ۽ 15 آڪٽوبر تائين اها چيئرمين شپ سنڌ جي حصي ۾ اچي ٿي. تنهن ڪري سنڌ جو سيڪريٽري آبپاشي مسٽر شجاع احمد جوڻيجو سنڌ جو ميمبر به آهي ۽ 5 1 آڪٽوبر تائين چيئرمين به رهندو. انهن نون ميمبرن جي مقرري تي ڪجهه چوڻ کان اڳ اچو ته ڏسون ته ارسا ڇا جي لاءِ ٺاهي وئي هئي، انهيءَ جي جوڙجڪ ڇا آهي؟ ڇا ارسا صحيح ڪم ڪري ٿي؟ جيڪڏهن نٿي ڪري ته ڇو نٿي ڪري ۽ انهيءَ لاءِ نئين جوڙ جڪ ڇا ٿيڻ کپي؟

(1) ارسا ڇو ٺاهي وئي؟

مارچ 1991ع ۾ صوبن وچ ۾ پاڻي ٺاهه ٿيڻ کان پوءِ اهو محسوس ڪيو ويو ته انهيءَ تي عمل ڪرائڻ لاءِ هڪ خودمختيار ادارو هجڻ کپي. انهيءَ لاءِ هڪ اٿارٽي ٺاهڻ جو سوچيو ويو. پهرين انهيءَ لاءِ هڪ آرڊيننس پاس ڪيو ويو. ڊسمبر 1992ع ۾ پارليامينٽ کان پاس ڪرائي هڪ ايڪٽ ٺاهيو ويو، جنهن جي پري ايمبل ۾ چيو ويو ته اها اٿارٽي انهيءَ لاءِ قائم ڪئي ٿي وڃي ته جيئن صوبن ۾ ٺاهه مطابق ورهاست ڪري، انهيءَ ورهاست جي جانچ ڪري ۽ انهيءَ سان واسطو رکندڙ ۽ پيدا ٿيندڙ معاملن کي اڪلائي. ارسا ايڪٽ جي اٺين شق ۾ اٿارٽي جون 7 جوابداريون هيٺين ريت ڏنيون ويون آهن.

(i) پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن ۽ پاليسين مطابق زميني پاڻيءَ کي هلائڻ ۽ صوبن ۾ ورهائڻ جو بنياد فراهم ڪرڻ.

(ii) درياهه ۽ ڊيمن کي هلائڻ جو طريقو مقرر ڪرڻ ۽ انهيءَ جو ورجائڻ ۽ وقت به وقت انهيءَ هلندڙ نظام کي ورجائڻ.

(iii) واپڊا ۽ صوبن وچ ۾ پاڻي جي وهڪري جي ماپ ۽ ريڪارڊ واري ڊيٽا جي ڏي وٺ ڪرڻ ۽ انهيءَ کي ڪنٽرول ڪرڻ.

(iv) ٺاهه جي شق (c) 14 مطابق آبپاشي ۽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ درياهه ۽ ذخيرن کي هلائڻ جي ترجيح مقرر ڪرڻ. (ٺاهه جي شق (c)14 اها آهي، جنهن تحت موجود ذخيرا صوبن جي آبپاشي جي گهرجن مطابق هلايا ويندا.)

(v) صوبن کان آيل پاڻي جي گهر (Indent) کي پنجن يا ڏهن ڏينهن جي بنياد تي گڏ ڪرڻ ۽ ورجائڻ ۽ واپڊا کي انهيءَ مطابق ڊيمن مان پاڻي ڇڏڻ لاءِ هدايتون ڏيڻ. واپڊا اهو ڏسي ته اهي هدايتون مناسب ۽ ٺاهه مطابق آهن يا نه؟

(vi) صوبن وچ ۾ دريا جي وهندڙ يا ذخيرو ٿيل پاڻي جي ورهاست بابت سوالن جو حل ڪرڻ.

(vii) جيڪڏهن پاڻي جي نون منصوبن بابت ايڪنڪ طرفان ڪو ريفرنس اچي، جنهن ۾ انهيءَ منصوبي ۾ پاڻيءَ جون مڪمل گهرجون ڏيکاريل هجن ته انهيءَ تي غور ڪرڻ کان پوءِ ٽن مهينن اندر اهو ٻڌائڻ ته صوبن جي حصن مطابق انهيءَ منصوبي ۾ پاڻي موجود آهي يا نه؟

(2) ارسا جي جوڙجڪ:

ارسا ۾ پنج غير سرڪاري ۽ ٻه سرڪاري ميمبر آهن. سرڪاري ميمبرن کي ووٽ ڏيڻ جو حق حاصل ناهي. غير سرڪاري ميمبرن مان هڪ هڪ هر صوبي مان ۽ هڪ وفاقي حڪومت مان ٿئي ٿو. انهن جو مدو ٽي سال ٿئي ٿو. انهن پنجن ميمبرن مان هڪ چيئرمين هڪ سال لاءِ واري وٽيءَ سان ٿئي ٿو، پر انگريزي الفابيٽڪل آرڊر ۾ يعني پهريون بلوچستان جو، ٻيو سرحد جو، ٽيون وفاقي حڪومت جو، چوٿون پنجاب جو ۽ پنجون سنڌ جو. صوبائي ميمبر صوبي جي سفارش تي رکيو ويندو آهي. جيستائين صوبي جو ميمبر مقرر نٿو ٿئي، صوبي جو آبپاشي سيڪريٽري ازخود صوبي جو ميمبر ٿي وڃي ٿو. وفاقي حڪومت جو ميمبر نه هجڻ جي صورت ۾ چيف انجنيئرنگ ايڊوائيزر يا ان جو نمائندو وفاق جي ميمبر طور ڪم ڪندو. اٿارٽي جا فيصلا اڪثريت راءِ سان ٿين ٿا. جيڪڏهن ڪنهن صوبي يا واپڊا کي اٿارٽي جي فيصلي تي اعتراض هجي ته هو عام مفادن واري ڪائونسل ۾ اپيل ڪري سگهي ٿو. اٿارٽي جو ميمبر هڪ يا وڌيڪ يا گهٽ مدي لاءِ مقرر ٿي سگهي ٿو، پر انهيءَ فيصلي جو اختيار وفاقي حڪومت کي آهي.

(3 ) ڇا ارسا صحيح ڪم ڪري ٿي؟

ارسا جو مونوگرام قرآن شريف جا هي اکر آهن، ”اِعِدِلُو، هُوَ اَقرُب للتقويٰ.“ يعني عدل ۽ انصاف ڪيو، جو اها ڳالهه نيڪي ۽ پرهيز گاري جي ويجهو آهي. پر اهو مونو گرام ئي آهي، عدل ۽ انصاف پري جون ڳالهيون آهن. ارسا کي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق صوبن ۾ پاڻي جي ورهاست ڪرڻي آهي، پر ائين ڪو نه ٿو ڪيو وڃي. 1994ع ۾ هڪ وزارتي فيصلو ڪيو ويو، جنهن ۾ 105 ملين ايڪڙ فوٽ واهن لاءِ پاڻي جي دستيابي جي صورت ۾ ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران 1977ع کان 1981ع تائين سراسري کنيل پاڻيءَ مطابق ورهاست ڪئي وئي، جنهن جي چون ٿا ته ارسا به منظوري ڏني. گهڻو ئي انهيءَ خلاف سنڌ رڙيون ڪيون، پر ڪو نه مڃيائون. نيٺ صدر پاڪستان تائين ڳالهه پهتي، جنهن انهيءَ ورهاست کي رد ڪيو، پر پوءِ به هڪڙي فوجي برگيڊيئر کان ليٽر ڪڍرائي ڇڏيائون ته انهيءَ رد ٿيل معاملي تي عمل ڪرڻ کان اڳ هنن کان پڇيو وڃي. اهڙي صورتحال پيدا ڪيائون ته ڪير پڇي ئي نه سگهي. تنهن ڪري اها ورهاست ائين ئي ٿيندي رهي. وري جڏهن ڏٺائون ته ڳالهه وڌي پئي ته 9 اپريل 2003ع ۾ ارسا وارن اڪثريت جي بنياد تي ٻيو فيصلو ڪيو، جنهن کي سطحي ورهاست چئجي ٿو. انهيءَ جي پهرين سطح واري ورهاست اها آهي ته جيڪڏهن پاڻي 105 ملين ايڪڙ فوٽ کان گهٽ آهي ته ورهاست 1977ع کان 1981ع تائين سراسري کنيل پاڻي مطابق ٿيندي، جنهن کي تاريخي ورهاست چون ٿا. انهيءَ جي ٻي سطح واري ورهاست اها آهي ته جيڪڏهن پاڻي 105 ملين ايڪڙ فوٽ کان گهٽ هجي ته 105 ملين ايڪڙ فوٽ تائين ورهاست تاريخي ورهاست واري نموني ٿيندي ۽ 105 کان مٿي ۽ 117.35 کان گهٽ لاءِ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيندي. ٽين سطح واري ورهاست اها آهي ته جيڪڏهن پاڻي 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ کان مٿي آهي ته 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ تائين ٺاهه ۾ ڏنل حصي مطابق ۽ 117.35 کان مٿي پيرا 4 مطابق ٿيندي. پيرا 4 مطابق سنڌ ۽ پنجاب هر هڪ جو حصو 7 3 سيڪڙو، بلوچستان جو 12 سيڪڙو ۽ سرحد جو 14 سيڪڙو آهي. ٻيو مامرو اهو آهي ته کوٽ واري ورهاست وقت سرحد ۽ بلوچستان صوبن کي کوٽ کڻڻ کان اهو چئي آجو ڪيو وڃي ٿو ته اهي ننڍا صوبا آهن ۽ هنن جو پاڻي گهٽ آهي. اهو انهن صوبن جي سِڪ ۽ محبت ۾ نٿو ڪيو وڃي، پر انهن جو ووٽ حاصل ڪرڻ لاءِ ڪيو ٿو وڃي. پنجن ووٽن مان پنجاب ٻه ووٽ سرحد ۽ بلوچستان جا پاڻ سان ڪري اڪثريت ٺاهي وٺي ٿو ۽ پنهنجي مرضيءَ جا غلط سلط فيصلا ڪرائي ٿو. اتي سوال ٿو اُٿي ته جڏهن پنجاب اڪثريت ٺاهي فيصلا ڪرائي ٿو ته سنڌ کي ڇو اعتراض آهي. ڪنهن به آئين يا معاهدي جي صورت ۾ انهن ۾ ڏنل شقن تي فيصلو ڪرڻ غلط آهي، جو انهيءَ ۾ ته آئين يا معاهدي ۾ ئي ڦير ٿي وڃي ٿي، جنهن جو اختيار عمل ڪرائڻ واري اداري وٽ ڪونهي. ارسا جو ڪم پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ آهي، نه ڪي ٺاهه جي شقن ۾ ڦير گهير آڻڻ. پوءِ سوال ٿو اٿي ته صوبا پنهنجا اعتراض عام مفادن واري ڪائونسل ۾ ڇو نٿا کڻي وڃن؟ پهريون ته آڪٽوبر 1999ع ۾ فوجي حڪومت اچڻ کان پوءِ ستن سالن تائين عام مفادن واري ڪائونسل جوڙي ئي نه وئي. وري جڏهن سپريم ڪورٽ اسٽيل مل وڪرو ڪرڻ خلاف فيصلو ڏنو ته اها جوڙي وئي ۽ انهيءَ هڪ گڏجاڻيءَ کان پوءِ هينئر وري غير فعال (dormant) آهي. ڀلا جڏهن فوجي حڪومت نه هئي، تڏهن ته اها ڪائونسل هئي، پوءِ ڇو انهيءَ وقت اهي اعتراض نه اٿاريا ويا. پنجاب پاڪستان جو وڏي ۾ وڏو صوبو آهي، جنهن جي اڪيلي سر آدمشماري ٽنهي صوبن جي گڏيل آدمشماري کان وڌيڪ آهي. سياست، حڪومت ۽ فوج ۾ اڪثريت پنجاب وارن جي آهي. صوبن جي سربراهن جي ڪرسي گهڻي ڀاڱي ڪمزور هجي ٿي. هنن جي سڄي ڪوششن جو محور ڪرسي بچائڻ هوندو آهي. ڪير پاڻي وارا اهي مامرا اٿاري پنهنجي ڪرسي لوڏرائيندو؟

صدر جنرل پرويز مشرف سال 2003ع ۾ پاڻي جي مامرن جي جاچ وٺڻ لاءِ هڪ فني ڪاميٽي جوڙي، جنهن جو سربراهه مسٽر اي اين جي عباسي کي بڻايو ويو، جيڪي سنڌ جو آبپاشي وارو وزير رهي چڪو آهي. انهيءَ صاحب پنهنجي رپورٽ ۾ پاڻي ٺاهه بابت هيٺيون ڳالهيون لکيون آهن.

(i) پاڻي ٺاهه هڪ احترام لائق دستاويز آهي، جنهن تي صحيح نموني ۾ عمل ٿيڻ کپي.

(ii) ارسا جي 1994ع واري وزارتي فيصلي مطابق صوبن وچ ۾ پاڻي ورهاست ڪرڻ غلط هئي.

(iii) کوٽ واري وقت ۾ سرحد، بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪرڻ غلط آهي.

(iv) موجوده پاڻي جي ٽه سطحي ورهاست غلط آهي.

(v) پاڻي جي ورهاست پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڏيڻ کپي ۽ ڪنهن به کوٽ کان آجو نه ڪرڻ کپي.

(vi) وفاقي حڪومت کي کپي ته اهڙا اثرائتا اپاءَ وٺي، جو ارسا پاڻي ٺاهه جي شقن مطابق عمل ڪري. ارسا هلندڙ ٽه سطحي ورهاست کي رد ڪري ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهاست ڪري ۽ ڪنهن کي به کوٽ کان آجو نه ڪري.

(4) ارسا جي نئين جوڙجڪ:

ارسا جا فيصلا صحيح نٿا ٿين. مکيه ڪارڻ اهو آهي ته ”ڏاڍيون ڌريون“ پنهنجي مرضي هلائن ٿيون ۽ انهن کان ڪو به پڇڻ وارو ڪونهي. انهن خلاف ڪو به صوبو شڪايت کڻي عام مفادن واري ڪائونسل ۾ وڃي سگهي ٿو، پر 7 سالن تائين عام مفادن واري ڪائونسل جڙيل ئي ڪو نه هئي ۽ هينئر جڙي آهي ته اسٽيل مل واري ڪيس جي ٻڌڻي کان پوءِ وري غير فعال آهي، پر جيڪڏهن فعال ٿي به وڃي ته اهي صوبائي حڪومتون، جن جون ڪرسيون ئي غير مستحڪم آهن، سي انهيءَ مسئلي کي ڇا کڻنديون. منهنجي خيال ۾ ارسا پنهنجي موجوده جوڙجڪ مطابق پاڻي ورهاست صحيح نٿي ڪري سگهي ۽ انهيءَ جي نئين جوڙجڪ ڪرڻ جي ضرورت آهي. موجوده جوڙجڪ ۾ ٻه خاميون آهن. پهرين اڪثريتي بنياد تي ووٽنگ ڪرڻ، جنهن سبب اهو انصاف ڪرڻ وارو فني ادارو نه رهيو آهي. بلڪه هڪ سياسي ادارو ٿي ويو آهي، جتي فني ڳالهين مطابق فيصلا ٿيڻ بدران سياسي جوڙ توڙ ۽ ڏي وٺ سان فيصلا ڪرايا وڃن ٿا. ٻيو اهو ته ارسا وارن ماپن وٺڻ لاءِ صوبائي آبپاشي کاتي ۽ واپڊا جا محتاج آهن، جيڪي هڪڙو ته وقت تي ماپون نٿا ڪن ۽ ٻيو ته صحيح ماپون نٿا ڏين. انهن ٻنهي ڳالهين کي نظر ۾ رکي ارسا جي نئين جوڙجڪ ان ريت ٿيڻ کپي.

(i) ارسا جو چيئرمين صوبائي هائي ڪورٽ جو جج ٿيڻ کپي.

(ii) انهيءَ ۾ هر صوبي جو هڪ فني ۽ آزاد ميمبر ۽ وفاقي حڪومت جو هڪ ميمبر هجڻ کپي.

(iii) ڪنهن به مامري جو فيصلو يڪ راءِ سان ٿيڻ کپي.

(iv) جيڪڏهن ڪنهن مامري ۾ يڪ راءِ فيصلو نٿو ٿئي ته چيئرمين پنهنجو فيصلي ڏئي انهيءَ تي عمل ڪرائي.

(v) يڪ راءِ فيصلو نه ٿيڻ جي صورت ۾ چيئرمين پنهنجو فيصلو ڏيڻ کان پوءِ اهو معاملو عام مفادن واري ڪائونسل کي موڪلي ڇڏي.

(vi) عام مفادن واري ڪائونسل جي فيصلي اچڻ کان پوءِ چيئرمين انهيءَ فيصلي تي عمل ڪرائي.

(vii) انهيءَ اٿارٽي کي صحيح ڪم هلائڻ لاءِ هڪ چيف ايگزيڪيوٽو آفيسر ڏيڻ کپي، جنهن کي سر زمين تان معلومات وٺڻ لاءِ ماڻهو ڏنا وڃن. ماپن وٺڻ ۽ چيڪ ڪرڻ لاءِ سنڌ جي سڀني بيراجن ۽ درياهن جي سڀني رم اسٽيشنن تي ماڻهو هجڻ کپن، جيڪي ارسا سان رابطيءَ ۾ هجن.

چاهي ارسا جي موجوده ريٽائر ٿيل ميمبرن کي ٻيهر رکيو وڃي، يا نوان ميمبر رکيا وڃن ۽ جيستائين ميمبر اچن، صوبائي سيڪريٽري انهن جي جاءِ تي ڪم ڪن. ارسا جي ورڪنگ ۾ ڪو سڌارو نه ايندو. ورهاست ائين ٿيندي رهندي، جيئن هينئر پئي ٿئي ۽ سنڌ سان ناانصافي ٿيندي رهندي.

منهنجو وفاقي حڪومت کي مشورو آهي ته مٿي ڏسيل طريقي مطابق ارسا جي نئين جوڙجڪ ڪري ته جيئن پاڻي جي ورهاست صحيح ٿي سگهي. صوبن سان انصاف ٿئي، انهن جا انديشا ۽ انومان دور ٿين ۽ پاڻ ۾ هم آهنگي ۽ محبت پيدا ٿئي. ائين ڪرڻ سان صوبا به خوش ٿيندا ۽ پاڪستان به مضبوط ٿيندو.

 

[همانگير سولنگي]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

واقعي زبردست ادا ڪنگ شيئر ڪرڻ جي مهرباني

 

[نثارابڙو]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

محترم ادريس راجپوت صاحب هڪ ماهر پاڻي ۽ معاشيات جي حيثيت سان تحقيقي ۽ انگن اکرن سان جيترا به ڪالم لکيا آهن سي پڙهڻ وٽان آهن ۔۔۔ هنن ڪالمن جي پڙهڻ کانپو خاص ڪري سنڌو درياه جي پاڻي ۽ ڊيمن جي حقيقت واضحً ٿئي ٿي ۔۔۔ ڪجهه ڪالم ته اڳ پڙهيل هئا ۽ ڪجهه نه انڪري آهستي آهستي پيا پڙهبا ۔۔۔

مهرباني دوست ۔۔!

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

واقعي زبردست ادا ڪنگ شيئر ڪرڻ جي مهرباني

او ادا ڀائو مٺا مان ڪنگ ناهيان، ڪو‌ٻيو آهيان

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

محترم ادريس راجپوت صاحب هڪ ماهر پاڻي ۽ معاشيات جي حيثيت سان تحقيقي ۽ انگن اکرن سان جيترا به ڪالم لکيا آهن سي پڙهڻ وٽان آهن ۔۔۔ هنن ڪالمن جي پڙهڻ کانپو خاص ڪري سنڌو درياه جي پاڻي ۽ ڊيمن جي حقيقت واضحً ٿئي ٿي ۔۔۔ ڪجهه ڪالم ته اڳ پڙهيل هئا ۽ ڪجهه نه انڪري آهستي آهستي پيا پڙهبا ۔۔۔

مهرباني دوست ۔۔!

سائين بلڪل هن جي لکڻين ۾ املهه معلومات هوندي آهي۔

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بجليءَ جو شديد بحران ۽ ان جو آسان حل!




اربع 9 جنوري 2008ع



پاڪستان اڄڪلهه بحرانن واري دور مان گذري رهيو آهي. ڪٿي سياسي بحرانن ملڪ جون پاڙون لوڏي ڇڏيون آهن، ڪٿي اٽي جي بحران ماڻهن کي يوٽيلٽي اسٽورن تي قطارن ۾ بيهاري ڇڏيو آهي، پوءِ به ڪيترا خالي هٿ موٽن ٿا. اٽي جا اگهه ايترا چڙهي ويا آهن، جو ماڻهو خريد ڪري ئي نٿا سگهن ۽ ڪيترا فاقه ڪشي تي مجبور ٿين ٿا. ڪٿي پاڻي جي کوٽ جو بحران آهي، جو تربيلا ۽ منگلا ڊيم ذري گهٽ خالي ٿي ويا آهن ۽ آبادگار پريشان آهن ته پوکيل فصل بنا پاڻي ڪيئن پچندا. پر بجليءَ جي بحران ماڻهن جو جيئڻ جنجال ڪري ڇڏيو آهي. جيڪو اخبارن ۾ ذري گهٽ روز رپورٽ ٿئي ٿو. ”ڪاوش“ ان صورتحال کي مختلف ڏينهن تي ڪجهه هن ريت چٽيو آهي.

30 ڊسمبر 2007ع: ايندڙ ڏهن ڏينهن ۾ ملڪ ۾ پاور هائوسز بند ٿيڻ ۽ بجلي جو وڏو بحران پيدا ٿيڻ جو خدشو. ڪراچي کان ملڪ جي پاور هائوسز کي فرنسي آيل جي فراهمي معطل. واپڊا وٽ ڏهن ڏينهن جو اسٽاڪ بچيو. سنڌ ۾ تيل جي فراهمي ۾ قلت جو شديد امڪان.

4 جنوري 2008ع: ارسا پاران ڊيمن مان 7000 ڪيوسڪ اضافي ڇوڙ تي سومر تي صلاحڪاري ڪاميٽي جو اهم اجلاس طلب. بجليءَ جي بحران ڪر کنيو. 25 جنوري تائين روزانو 8 ڪلاڪ لوڊشيڊنگ جو فيصلو. تربيلا مان واڌو پاڻي ڇڏڻ تي احتجاج.

7 جنوري 2008ع: وڏن ڊيمن کانسواءِ بجلي بحران حل نه ٿيندو. حڪومت فيصلو ڪري ته ڪالاباغ ڊيم تي ڪم جلد شروع ٿي سگهي ٿو. وفاقي سرڪار طرفان بجلي بحران تي معذرت: اڄ کان لوڊ شيڊنگ 10 ڪلاڪن مان گهٽائي 3 ڪلاڪ ڪرڻ جو اعلان. وزير اعظم اجلاس ۾ هدايت ڪئي ته ڪوئلي تي به بجلي ٺاهڻ لاءِ اگهه ڏيو. ايندڙ ڇهن مهينن ۾ ان طرف اڳڀرائي ٿيندي.

ٻئي پاسي نيويارڪ جي خبر مطابق تيل جي قيمت في بيرل 100 ڊالر ٿي وئي آهي، جنهن ڪري تيل امپورٽ ڪرڻ جو بل 7 ارب ڊالر تي پهچي ويندو. ياد رهي ته سال اڳي تيل جي قيمت 50 ڊالر في بيرل هئي، جڏهن ته نومبر 2001ع ۾ اها 16.7 ڊالر في بيرل هئي.

اچو ته تجزيو ڪريون ته اسان هن حالت تي ڪيئن ۽ ڇو پهتا آهيون ۽ انهيءَ بوتل مان نڪتل جن کي بند ڪرڻ لاءِ ڪهڙا اپاءُ وٺون. هر ڪنهن ملڪ جي بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت انهيءَ ڳالهه تي منحصر آهي ته ان وٽ بجلي پيدا ڪرڻ جا ديسي ذريعا ڪهڙا آهن؟ جن ملڪن ۾ تيل جام نڪري ٿو، اتي بجلي تيل مان پيدا ڪجي ٿي، جيڪا سستي به ٿئي ٿي ۽ تيل سولائي سان ملڻ ڪري انهيءَ جي فراهميءَ ۾ رنڊڪ جو به خطرو ناهي. اهي ملڪ ٿيا سعودي عرب، عراق ۽ ايران. وري جن ملڪن ۾ گيس جام نڪري ٿو، اتي بجلي گيس مان پيدا ڪجي ٿي. گيس اتي جو اتي ملي ٿو، ملڻ ۽ کڻي وڃڻ ۾ رنڊڪ نٿي ٿئي ۽ سستو به پوي ٿو. پر جن ملڪن ۾ رڳو هڪڙو ذريعو ناهي، اتي سڀني ذريعن مان بجلي پيدا ڪجي ٿي، جو رڳو هڪڙي ذريعي تي ڀاڙڻ صحيح ناهي، ڇاڪاڻ ته چوندا آهن ”پنهنجا سڀئي بيدا هڪڙي ٽوڪريءَ ۾ نه وجهو.“ (Don’t put your eggs in one basket) جو جيڪڏهن اها ٽوڪري ڪري پئي ته سڀئي بيدا ڀڄي پوندا. بجلي پيدا ڪرڻ جا مختلف ذريعا هيٺيان آهن:

(1) ڪوئلو (2) ايٽمي ٻارڻ (3) قدرتي گيس (4) پن بجلي (5) تيل (6) هر هر پيدا ڪندڙ ذريعا يعني (Renewable Sources)

سال 2004ع جي انگن اکرن مطابق دنيا ۾ وڌ ۾ وڌ بجلي ڪوئلي مان پيدا ٿئي ٿي، جنهن جو سيڪڙو 48.7 آهي. ٻيو نمبر تي ايٽمي ٻارڻ مان پيدا ٿئي ٿي، جنهن جو سيڪڙ 19.6 آهي. ٽيون نمبر قدرتي گيس مان پيدا ٿئي ٿي، جنهن جو سيڪڙو 17.7 آهي. چوٿون نمبر پن بجلي مان ٿئي، جنهن جو سيڪڙو 6.8 آهي. پنجون نمبر تيل مان ٿئي ٿي، جنهن جو سيڪڙو 3.1 آهي. باقي 4.7 سيڪڙو بجلي ٻين مختلف ذريعن مان ٿئي ٿي، جيئن سج جا شعاع ۽ هوا وغيره. يعني هڪ پليٽ بدران مڪس پليٽ ٿئي ٿي. انهيءَ بجلي پيدا ڪرڻ جي مڪس پليٽ پاڪستان ۾ هن طرح آهي. ڪوئلي مان 7.0 سيڪڙو. ايٽمي ٻارڻ مان هڪ سيڪڙو، قدرتي گئس مان 50 سيڪڙو، پن بجلي مان 12.7 سيڪڙو، تيل مان 28.4 سيڪڙو، باقي مختلف ذريعن مان رڳو 0.9 سيڪڙو. انهيءَ ڀيٽ ۾ دنيا ۾ سڀني کان ترقي يافته ملڪ آمريڪا جا انگ اکر هن ريت آهن. ڪوئلي مان 23 سيڪڙو، ايٽمي ۽ پن بجليءَ مان 14 سيڪڙو، قدرتي گيس مان 23 سيڪڙو ۽ تيل مان 40 سيڪڙو. هوڏانهن چائنا، جتي ڪوئلي مان 67 سيڪڙو، قدرتي گيس مان 2.6 سيڪڙو، تيل مان 23.8 سيڪڙو ۽ باقي 6.6 سيڪڙو مختلف ذريعن مان بجلي پيدا ڪئي وڃي ٿي.

اسان جي حڪمت عملي ۾ غلطي اها آهي ته اسان پنهنجي ديسي ذريعن کي ترقي وٺرائڻ بدران غير ملڪي ۽ عدم اعتباري جهڙن ذريعن تي ڀاڙيون ٿا. تيل هڪ اهڙو غير ملڪي ذريعو آهي، جنهن جي قيمت ۾ ڏاڍيون خطرناڪ هيٺيايون مٿايون آهن ۽ جنگ جي وقت ۾ ته انهيءَ جو پهچڻ به ڏکيو ٿئي ٿو. تنهن ڪري انهيءَ تي ڀارڻ بدران اسان کي ديسي ذريعن تي ڀاڙڻ کپي. هون به چوندا آهن ته، ”ديسي سيڻ ڪجن، پر ديسي ڪهڙا سپرين؟“ اسان کي قدرتي گيس ڪوئلي ۽ پن بجلي تي ڀاڙڻ کپي. قدرتي گيس تي اسان عمل ڪيون ٿا پيا. وقت جي ضرورت آهي ته اسان پن بجلي ۽ ڪوئلي تي انحصار ڪيون. پن بجلي تمام سستي پئي ٿي، پر پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ زور وڏن ڊيمن تي ڏنو وڃي ٿو، جن جي ماحول ۽ معاشري تي خراب اثر پوڻ ڪري تمام گهڻي مخالفت آهي. اسان پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ انهن منصوبن تي عمل ڇو نٿا ڪيون، جن تي تڪراري مامرا ڪونهن. اهي آهن وهندڙ پاڻيءَ تي هلندڙ منصوبا، جن کي انگريزي ۾ (run of the river) منصوبا چئبو آهي. جيئن غازي بروٿا وارو منصوبو. هينئر نيلم جهلم واري منصوبي تي چرپر ٿي آهي. ٻيا منصوبا، جن تي عمل ڪرڻ سان ڪافي بجلي پيدا ٿي سگهي ٿي. اهي آهن داسو، ٽنگس، بلبو، رائي، ڪوٽ پتڻ، ٿاڪوٽ، ڊويان، نيجي. نيجي وٽ 5400 ميگا واٽ بجلي پيدا ٿي سگهي ٿي، جڏهن ته ڪالاباغ تي رڳو 3600 ميگا واٽ بجلي پيدا ٿيندي.

پاڪستان ۾ ڪوئلي جا ذخيرا دنيا ۾ لڀندڙ ڪوئلي وارن ملڪن ۾ چوٿون نمبر آهن. تخميني مطابق ايترا ئي ٿر ۾ 185 ارب ٽن ڪوئلي جا ذخيرا آهن، جن مان بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. سنڌ جي اڳئين چيف منسٽر ارباب غلام رحيم مطابق تيل درآمد ڪرڻ واري لابي ايتري طاقتور آهي، جو اها ٿر ڪول کي ترقي وٺرائڻ نٿي ڏئي. ٻيا چون ٿا ته جيڪڏهن ٿر ڪول جي ترقي ٿي وئي ته ڪالاباغ ڊيم وارو منصوبو رولڙي ۾ پئجي ويندو. حالانڪه اهو منصوبو هونءَ ئي رد ٿيل آهي ۽ صوبا ڪڏهن به انهيءَ جي ٺاهڻ تي راضي نه ٿيندا. اهي ته ٿيا سياسي ۽ انتظامي مسئلا، اچو ڏسون ته فني طرح ٿر ڪول مان بجلي پيدا ڪرڻ ۾ ڪهڙا مسئلا آهن؟ ٿر ڪوئلو زمين کان هيٺ ويجهو نٿو ملي. هي اٽڪل 6 فوٽن جي ٿولهه ۾ زمين کان اٽڪل 300 فوٽ هيٺ ملي ٿو. تنهن کان هيٺ 6 فوٽ پاڻي جو تهه آهي ۽ انهيءَ کان هيٺ 6 فوٽ وري ڪوئلي جو تهه آهي. بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪوئلو زمين تي هجڻ کپي، جڏهن ته ڪوئلو 300 فوٽ هيٺ آهي، جنهن کي ڪڍي مٿي آڻڻ جي ضرورت آهي. يعني پهرين ڪوئلي جي mining ٿيڻ کپي. مائننگ ڪرڻ لاءِ پاڻي کپي، جيڪو ٿر ۾ دستياب ڪونهي. 300 فوٽن تي پاڻي جو 6 فوٽ تهه آهي، پر انهيءَ جي ڪوالٽي جي خبر ناهي، جيڪا ڪمپني پاور هائوس هڻندي، تنهن کي پهرين ڪوئلو ڪڍڻو پوندو. وري ڪوئلي جي ڪوالٽي به ڏسڻ پوندي. ڪوئلي ڪڍڻ ۽ پاور هائوس لڳائڻ ۾ ايترا اڻ ڏٺل خطرا (risk factors) آهن، جو ڪمپني کي انهن کي منهن ڏيڻ لاءِ بجلي پيدا ڪرڻ جا اگهه وڌيڪ ڏيڻا پوندا. پر اهي اگهه نيپرا کان منظور ڪرائڻا آهن، جنهن جي طريقي ڪار مطابق ايترا اگهه منظور ڪرڻ ڏکيا آهن. چائنا جي هڪ ڪمپني اتي ڪوئلو ڪڍي بجلي هڻڻ لاءِ 7 سينٽ بجلي جو اگهه گهريو، جيڪو حڪومت منظور نه ڪيو ۽ ڪمپني ڇڏي هلي وئي. سيڙپڪار کي پنهنجي سيڙپ تي فائدو ڏسڻو ٿو پوي ۽ انهيءَ ۾گهٽ ۾ گهٽ خطرو هجڻ کپي، جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ هو وڌيڪ بجلي جا ريٽ گهري ٿو. وري ٻيو مسئلو آهي ته اسان وٽ ڪوڙيون (fake) پارٽيون اچن ٿيون، جيڪي پنهنجو نفعو وٺي ڪم ٻين کي ڏيڻ چاهين ٿيون. انهيءَ ڪري به بجلي جا اگهه وڌيڪ گهرن ٿا ۽ سرڪار کي ڏيڻ ڏکيا آهن. نتيجو اهو ٿو نڪري ته معاملو اڳتي نٿو وڌي سگهجي ۽ ٿر ڪول مان بجلي پيدا نٿي ٿئي. مسئلي جو حل اهو آهي ته سنڌ سرڪار پاڻ ڪوئلي ڪڍڻ (mining) جو بندوبست ڪري، جنهن ۾ پاڻي جو مسئلو به حل ڪرڻو پوندو. جڏهن ڪوئلي جي زمين تي دستيابي ٿي ويندي ته ڪيتريون ڪمپنيون بجلي گهر هڻن تي تيار ٿي وينديون.

مٿين ڳالهين جو اهو نتيجو نڪتو ته پاڪستان ۾ بجلي جو بحران حڪومت جي غلط ترجيحات سبب ٿيو آهي. اسان کي ترجيحات تي نظرثاني ڪري غير تڪراري مامرن وارن پن بجلي گهرن ۽ ٿر ڪول مان بجلي پيدا ڪرڻ تي زور ڏيڻ کپي ۽ تيل تي دارومدار گهٽائڻ کپي، جو اهو affordable نه رهيو آهي. موجوده بجليءَ جي بحران جا ٽي سبب ٻڌايا ويا آهن. پهريون آهي ڊيمن جي ليول گهٽ ٿيڻ ۽ وهڪرا گهٽجڻ، ٻيو آهي گيس جي فراهميءَ جو بند ٿيڻ ۽ ٽيون آهي بجلي گهرن وٽ تيل جو ذخيرو گهٽجڻ ۽ سپلاءِ پهچڻ ۾ رنڊڪون. تربيلا ڊيم جي سطح 7 جنوري تي 1417 فوٽ آهي. فل ليول 1550 فوٽ ۽ گهٽ ۾ گهٽ 1369 فوٽ آهي. هينئر ان مان ڏهه هزار ڪيوسڪ پاڻي ڪڍيو ٿو وڃي، جڏهن ته اهو 7000 ڪيوسڪ ٿي ويو هو. منگلا ڊيم جي ليول 1106 فوٽ، جڏهن ته ان جي وڌ ۾ وڌ ليول 1202 ۽ گهٽ ۾ گهٽ 1040 فوٽ آهي. ان مان هينئر 8000 ڪيوسڪ پاڻي ڪڍيو ٿو وڃي. درياهن ۾ وهڪرا سڌرڻ تي ڊيمن مان بجليءَ جي پيداوار به وڌي ويندي. هينئر گيس سپلائيز ۽ تيل جي سپلاءِ به سڌري وئي آهي، جنهن ڪري لوڊشيڊنگ 8 ڪلاڪن مان گهٽائي 3 ڪلاڪ ڪئي وئي آهي.

بجليءَ جي کوٽ کي منهن ڏيڻ جا ٽي طريقا ٿي سگهن ٿا. هڪڙا ٿوري عرصي وارا اپاءَ، ٻيا درمياني عرصي وارا اپاءَ ۽ ٽيان ڊگهي عرصي وارا اپاءَ. ٿوري عرصي وارن اپائن ۾ بجلي جو گهٽ استعمال ۽ استعمال ۾ ڪفايت شعاري ڪرڻ آهي، جنهن کي انگريزي ۾ (Demand side management) چئبو آهي. پيسڪو انهيءَ سلسلي ۾ اخبارن ۾ هيٺين ڳالهيون ڪرڻ لاءِ چيو آهي.

1- بجلي جي بلبن جي جاءِ تي انرجي سيور هڻو.

2- غير ضروري لائيٽون بند ڪريو.

3- دڪانن، شادي گهرن ۽ هوٽلن ۾ واڌو لائٽين کي گهٽ ڪيو.

4- عوام پنهنجي خريداري رات 8 بجي تائين ختم ڪري.

5- رات 6 کان 10 وڳي تائين استرين، ڪپڙي ڌوئڻ وارين مشينن ۽ بجلي تي هلندڙ ٻين مشينن جو استعمال نه ڪيو.

وچ مدي وارن اپائن لاءِ اسان کي بجلي جي پيداوار وڌائڻي پوندي. اها تڏهن ئي ممڪن آهي، جڏهن اسان ديسي ذريعن مان بجلي پيدا ڪريون. يعني جڏهن اسان گيس، پن بجلي ۽ ڪوئلي تي هلندڙ ڪارخانه هڻنداسين. هر هر پيدا ٿيندڙ بجلي لاءِ به ڪوشش ڪجي، پر انهيءَ جو اسڪوپ گهٽ آهي ۽ اها اعتبار جوڳي ناهي، جيئن شمسي توانائي ۽ هوا.

اسان جو بجلي تي دارومدار ايترو وڌي ويو آهي، جو اسان ڪيتري به پيداوار وڌايون وڌندڙ گهرج کي پورو ڪرڻ ڏکيو آهي، جيستائين اسان بجلي جي استعمال جي ڪارڪردگي نه وڌايون. ان جو مطلب آهي ته بجليءَ جو استعمال اهڙي نموني ۾ ڪيون جو جيئن گهٽ ۾ گهٽ بجلي مان وڌ ۾ وڌ فائدو وٺي سگهون. يورپ ۽ آمريڪا وارا انهيءَ ڳالهه کي سمجهي چڪا آهن. جاين کي گرم ۽ ٿڌو رکڻ ۾ دنيا ۾ استعمال ٿيندڙ بجليءَ جو 36 سيڪڙو استعمال ٿئي ٿو. جيڪڏهن جاين ۾ اهڙو انتظام ڪجي جو گرمي يا ٿڌ ٻاهر نه وڃي ته بجلي جي بچت ٿي سگهي ٿي. انهيءَ مقصد لاءِ جاين ۾ هڪ ڪيميائي سينيٽ ڪرڻ سان انسوليشن ڪئي وڃي ٿي، يعني جايون ايئر ٽائيٽ ٿي وڃن ٿيون. اهو ڪيميائي مرڪب ڀتين ۽ ڇتين کي هڻجي ٿو، جيڪو ٻاهرين گرمي يا ٿڌ کي موٽائي ٿو. آمريڪا انهيءَ طريقي سان 30 سيڪڙو بجلي بچائي ٿو. اسٽيل جي ڪارخانن ۾ اسٽيل جي بٺين مان پيدا ٿيندڙ گرمي مان بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. جاپان ۾ مسو بيشي ڪمپني وارا انهيءَ نموني 70 سيڪڙو بجلي بچائن ٿا. انهيءَ کان علاوه ڪيترا جدت وارا طريقا ٿي سگهن ٿا، جن ذريعي بجلي بچائي سگهجي ٿي. مٿيان سڀ طريقا ڊگهي عرصي وارن اپائن جا آهن. جيڪڏهن مستقبل ۾ بجلي جي بحران کان بچڻو آهي ته اسان جون ترجيحات هيٺين ريت هجڻ کپن.

1- ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ تي زور ڏيون.

2- سنڌ سرڪار پنهنجي خرچ تي ٿر مان ڪوئلي ڪڍڻ واري منصوبي تي عمل ڪري ته جيئن بجلي پيدا ڪرڻ واريون ڪمپنيون اچي سگهن.

3- بجلي جي ڪارڪردگي (efficiency) وڌائن وارن منصوبن تي ڌيان ڏيون ۽ ٻين ملڪن کان سبق سکون.

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪڻڪ جو بحران پاڻيءَ جي غلط ورهاست جو نتيجو ڪونهي؟




اربع 16 جنوري 2008ع



ڪاوش جي هڪ خبر مطابق هلندڙ ربيع ۾ پاڻي جي کوٽ 22 سيڪڙي مان وڌي 28 سيڪڙو ٿي وئي آهي. انهيءَ هوندي به ٻنهي ڊيمن مان 18000ڪيوسڪ پاڻي ڇڏيو وڃي ٿو ۽ 25 جنوري تائين ڇڏيو ويندو، جيتوڻيڪ مينهن پوڻ ڪري صوبن کي پاڻي نه کپي، ڇاڪاڻ جو فصلن جي پاڻي جي گهرج مينهن پوڻ ڪري پوري ٿي وئي آهي. انهيءَ جي نتيجي ۾ ڊيمن ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽجي ويندو. نتيجي ۾ ڪڻڪن کي 4 پاڻي ڏيڻ بدران ٽي پاڻي ڏيارڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي. اهو انهيءَ ڪري ڪيو ويو آهي، جو 1000ميگا واٽ پيد اڪري سگهجي ته جيئن بجلي جي بحران کي منهن ڏئي سگهجي. بجليءَ جي کوٽ جو سبب اهو ڄاڻايو ويو آهي ته سياسي بحران جي ڪري تيل جي فراهمي ۾ خلل پئجي ويو ۽ گيس جي سپلائي به بجلي گهرن کي صحيح نموني ۾ نه ٿي سگهي. اهو انهيءَ هوندي به ڪيو ويو، جڏهن سنڌ جي ارسا واري ميمبر شجاع احمد جوڻيجي، پنجاب واري صلاحڪار محمود الحسن صديقي ۽ ارسا جي چيئرمين بشير احمد ڏهر انهيءَ جي مخالفت ڪئي. بشير احمد ڏهر ته اهو به چيو ته ائين ڪرڻ سان ڪڻڪ جي پوکيل فصل کي نقصان ٿيندو ۽ ارسا جي اوليت يا ترجيح زراعت آهي، نه ڪي بجلي.

ماڻهو چون ٿا ته هڪڙي پاسي ملڪ ۾ اٽي جو بحران هلي رهيو آهي ته ٻئي پاسي بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيمن مان پاڻي ڇڏي پوکيل ڪڻڪ جي فصل لاءِ پاڻي جي کوٽ وڌائي وئي آهي. جيڪڏهن ڪڻڪ کي صحيح نموني ۾ پاڻي نه مليو ته گهٽ ڪڻڪ لهڻ ڪري اٽي جو بحران ايندڙ سال هن سال واري بحران کان به وڌيڪ ڏکيو ٿيندو.

ٻئي پاسي عوامي تحريڪ جي سربراهه رسول بخش پليجي ردِ عمل طور چيو ته، تربيلا ڊيم مان واپڊا کي 18000ڪيوسڪ وڌيڪ پاڻي ڏئي سنڌ کي پيئڻ ۽ فصلن جي پاڻي کان محروم ڪرڻ وارو فيصلو سنڌ خلاف ڪارروائين وارو تسلسل آهي. هن سنڌ جي سڄڻن ۽ سموري قوم کي سجاڳ، متحد، منظم ۽ متحرڪ ٿيڻ جو سڏ ڏنو آهي. ڇا حڪومت يا ارسا ائين ڪرڻ جو اختيار رکن ٿا ۽ ائين ڪرڻ سان ڪڻڪ جي فصل کي نقصان ٿيڻ جا ڪهڙا امڪان آهن؟ اچو ته جائزو وٺون.

ارسا جا اختيار:

ارسا انهيءَ لاءِ ٺاهي وئي آهي ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائي. جيڪڏهن پاڻي ٺاهه ۾ ڪنهن ڳالهه لاءِ ڪا شق نه هجي ته انهيءَ لاءِ ارسا ووٽنگ ڪرائي سگهي ٿي. پر جيڪڏهن ٺاهه ۾ ڪنهن به مسئلي لاءِ شق موجود هجي ته ارسا کي انهيءَ تي عمل ڪرائڻو آهي ۽ ارسا انهيءَ ۾ ڪا تبديلي يا ڦير گهير نٿي ڪري سگهي ۽ نه انهيءَ کي پاسي رکي ووٽنگ ذريعي فيصلو ڪرائي سگهي ٿي. پاڻي ٺاهه جي شق (C) 14 هن ريت آهي:The existing reservoirs would be operated with priority for the irrigation uses of the provinces: (پاڻي جي ٺهيل ڊيمن کي صوبن جي آبپاشي جي استعمال واري ترجيح تي هلايو ويندو.) مطلب ٿيو ته جيڪڏهن صوبن کي پاڻي جي آبپاشي لاءِ گهرج آهي ته ڊيم مان پاڻي ڪڍو، نه ته نه ڪڍو. هينئر مينهن پوڻ ڪري آبپاشي لاءِ پاڻي نه کپندو هو ته ڊيمن ۾ پاڻي رکيو وڃي ها ۽ ڪڍيو نه وڃي ها. پر ڊيمن مان پاڻي بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪڍيو ويو، جيڪو غلط هو. ارسا کي پاڻي ٺاهه جي شقن خلاف عمل ڪرڻ جو ڪو اختيار نه هو.

سرڪار جا اختيار:

ڇا سرڪار کي اهو ا ختيار آهي ته پاڻي ٺاهه واري ايڪٽ ۾ ترميم ڪري سگهي؟ اهو اختيار پارليامينٽ کي آهي، نه ڪي سرڪار کي، پر اها ترميم به 2 ڀاڱي 3 ميجارٽي سان ڪرڻي آهي. جيڪڏهن پارليامينٽ نه هجي (جيئن هينئر صورتحال آهي) ته صدر آرڊيننس ڪڍي ترميم ڪري سگهي ٿو. پر پوءِ جڏهن به پارليامينٽ وجود ۾ اچي ته ان جي پارليامينٽ کان توثيق ڪرائڻي آهي. معلوم ٿيو ته سرڪار کي بنا صدر صاحب جي آرڊيننس جي پاڻي ٺاهه جي مٿين شق خلاف عمل ڪرائڻ جو ڪو اختيار ڪونهي ۽ قانوني لحاظ کان اهو فيصلو غلط آهي.

کوٽ جو وڌڻ:

ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي جي 7 جنوري تي ٿيل گڏجاڻي ۾ ٻڌايو ويو ته گهٽ وهڪري ڪري کوٽ 22 سيڪڙي بدران 28 سيڪڙو ٿيندي. ربيع جي مند ختم ٿيڻ تي اها کوٽ وڌي به سگهي ٿي ۽ گهٽجي به سگهي ٿي. سال 2001ع ۾ انهيءَ کوٽ ۾ گهٽ وڌائي نه ٿي ۽ اها 51 سيڪڙو ئي رهي. سال 2002ع ۾ اها ربيع جي شروع ۾ 34 سيڪڙو ٻڌائي وئي، پر ربيع ختم ٿيڻ تي اها 32 سيڪڙو رهي. سال 2003ع ۾ ربيع جي شروع ۾ اها 8 سيڪڙو هئي، پر ربيع ختم ٿيڻ تي 13 سيڪڙو ٿي وئي. سال 2004ع ۾ اها ربيع جي شروع ۾ 48 سيڪڙو هئي، پر ربيع مند ختم ٿيڻ تي 37 سيڪڙو رهجي وئي. سال 2005ع جي شروع ربيع ۾ 19 سيڪڙو ٻڌائي ۽ ربيع ختم ٿيڻ تي 18 سيڪڙو رهجي وئي. گذريل سال يعني 2006ع ۾ اهاربيع جي شروع ۾ 14 سيڪڙو ٻڌائي وئي، پر ربيع ختم ٿيڻ تي 13 سيڪڙو رهجي وئي. هن سال به انهيءَ ۾ خاص تبديلي نه ايندي، جو اڃان سياري واري برساتن جي مند رهيل آهي.

ڇا تربيلا ڊيم مان 18000ڪيوسڪ پاڻي ڪڍيو ويو:

ماڻهن جو خيال آهي ته تربيلا ڊيم مان سڄو 18000ڪيوسڪ پاڻي ڪڍيو ويو، جنهن ڪري سنڌ ۾ گهڻي کوٽ ٿيندي. 31 ڊسمبر کان وٺي 10 جنوري تائين تربيلا ڊيم مان 10 ڪيوسڪ ۽ منگلا ڊيم مان 8 هزار ڪيوسڪ روزانو ڪڍيو ويو. تربيلا ڊيم مان 10 هزار ڪيوسڪ پاڻي به سنڌ ۽ بلوچستان جي آبپاشي گهرج لاءِ ڪڍيو ويو. سنڌ جي انڊينٽ يعني گهرج 8 هزار ڪيوسڪ ۽ بلوچستان جي 3 هزار ڪيوسڪ هئي، تنهن ڪري تربيلا مان بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪو واڌو پاڻي نه ڇڏيو ويو. منگلا مان 6 هزار ڪيوسڪ ڇڏيو پيو وڃي، جيڪو آبپاشي جي گهرجن لاءِ هو. واهه بند ٿيڻ ۽ مينهن پوڻ ڪرڻ هنن جي گهرج گهٽجي وئي ۽ هنن منگلا مان انڊينٽ ٻڙي ڪري ڇڏيو. معنيٰ منگلا مان صفا پاڻي بند ڪيو وڃي، جيڪو واپڊا وارن کي ڏکيو لڳو ۽ هنن صلاحڪاري ڪاميٽي جي گڏجاڻي ڪرائي اهو فيصلو ڪرايو ته هلندڙ 8 هزار ڪيوسڪ بند نه ٿيڻ کپي ۽ هلڻ کپي جو بجلي جو بحران پيو هلي. اهو فيصلو پاڻي ٺاهه جي ڀڃڪڙي هو، جنهن تي سنڌ، پنجاب ۽ ارسا وارن اعتراض ڪيو، پر حڪومت جي زور ڏيڻ تي منظور ڪيو ويو، جيڪڏهن 18000ڪيوسڪ رڳو بجلي جي ترجيح کي هلايو وڃي ها ته 25 ڊسمبر 2007ع کان کوٽ ٿئي ها 11ملين ايڪڙ فوٽ. پر بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ کوٽ ٻڌائي وئي آهي اڌ ملين ايڪڙ فوٽ، جيڪا 8000 ڪيوسڪ روزانو مهينو پاڻي ڪڍڻ سان ٿئي ٿي.

ڇا 8000 ڪيوسڪ منگلا ڊيم مان پاڻي ڪڍڻ سان سنڌ تي اثر نه پوندو؟:

ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته منگلا ڊيم مان سڄو پاڻي پنجاب کڻي ٿو، تنهنڪري جيڪڏهن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ 8000 ڪيوسڪ منگلا ڊيم مان ڪڍيو ويو ته تربيلا ڊيم ته محفوظ رهيو ۽ ڇاڪاڻ ته اسان کي تربيلا ڊيم مان پاڻي ملي ٿو، تنهن ڪري انهيءَ منگلا ڊيم مان نڪتل پاڻيءَ جو اثر سنڌ تي نه پوندو. پر حقيقت ۾ ائين ناهي ۽ اهو خيال غلط آهي. پاڻي جي ورهاست ڊيمن جي حساب سان ٿئي ٿي. اها ڪل آيل پاڻي جي حساب سان ۽ ڊيمن ۾ رهيل پاڻي جي حساب سان گڏ ڪري ٿئي ٿي. انهيءَ اڌ ملين ايڪڙ فوٽ پاڻيءَ مان اسان جو حصو به گهٽ ٿيندو ۽ پنجاب جو به گهٽ ٿيندو. سمجهو ته 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ، جيڪو منگلا ڊيم مان گهٽ ٿيو، انهيءَ مان پنجاب جو حصو ٿئي ٿو. 0.3 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ سنڌ جو ٿئي ٿو 0.2 ملين ايڪڙ فوٽ. پنجاب جو 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ منگلا ڊيم مان گهٽ ٿيل حصي 0.3 ملين ايڪڙ فوٽ کان پوءِ 0.2 ملين ايڪڙ فوٽ بچيو، جيڪو هو تربيلا ڊيم مان کڻندو. معنيٰ منگلا ڊيم مان بجلي لاءِ نڪتل پاڻيءَ جو وزن تربيلا ڊيم تي پوندو. ڇاڪاڻ جو سنڌ رڳو تربيلا ڊيم مان پاڻي کڻي ٿي، تنهنڪري منگلا ڊيم جي کوٽ واري حصي مان سنڌ کي 0.2 ملين ايڪڙ فوٽ تربيلا ڊيم مان گهٽ ملندو.

ڪڻڪ جي پوکي:

سنڌ ۽ پنجاب 22 سيڪڙو کوٽ بدران گهٽ کوٽ کنئي آهي. سنڌ 15 سيڪڙو ۽ پنجاب 16 سيڪڙو. معنيٰ ته هنن وڌيڪ پاڻي استعمال ڪيو آهي. حڪمت عملي اها رهي ته فل پوک ڪري وٺون، پچائڻ وارو الله آهي. ڪڻڪ پوکڻ جا حدف وڌيڪ پاڻي کڻي پورا ڪيا ويا آهن. پوکي کان پوءِ 4 پاڻي کپن.

ڪڻڪ جو پچڻ:

درياهن جا وهڪرا برساتن ۽ برف پوڻ تي مدار رکن ٿا. ماضي ۾ ڏٺو ويو آهي ته سياري جي مينهن ۽ برف پوڻ ڪري، جن سالن ۾ ربيع جي شروعات ۾ جڏهن ڊيمن جي ليول گهٽ رهي ٿي ته ربيع جي پڇاڙي ۾ ڊيمن جي ليول وڌي وڃي ٿي. سال 2004ع ۾ تربيلا ڊيم جي ليول ربيع شروع ٿيڻ تي 1479فوٽ هئي، جڏهن فل ٿيڻ جي ليول 1550فوٽ آهي. يعني فل ليول کان 80 فوٽ گهٽ. پر ربيع پوري ٿيڻ تي ڊيم پوءِ به خالي نه ٿيو ۽ ان جي ليول 1454فوٽ رهي. يعني خالي ٿيڻ واري ليول 1369کان 85 فوٽ مٿي. هن سال ربيع شروع ٿيڻ تي تربيلا ڊيم جي ليول 1524فوٽ هئي. اميد ته هن سال به ربيع ۾ پوکيل ڪڻڪ پچي ويندي. جو الله سائين مهربان آهي. انهيءَ جي رحمت مان نااميد نه ٿجي، رڳو سچي نيت ۽ پنهنجي عاجزي ۽ انڪساريءَ جو اظهار کپي.

چوندا آهن ته هڪڙي ٻهراڙي واري ماڻهو جون ٻه ڌيئرون ٻن ڳوٺن ۾ ڏنل هيون. هڪڙي ڪنڀر جي گهر ۾ ڏنل هئي، ٻي هاري جي گهر ۾. هڪڙي دفعي هو ٻنهي سان ملڻ ويو. موڪلائڻ مهل هاري جي گهر ۾ ڏنل ڇوڪري عرض ڪيو ته بابا دعا ڪيو ته مينهن وسن جو فصل ڀلا ٿين. وري موڪلائڻ وقت ڪنڀر جي گهر ۾ ڏنل ڇوڪري عرض ڪيس ته بابا دعا ڪريو ته مينهن نه وسن جو کورو چڙهيل آهي، جيڪڏهن مينهن وسيو ته سڀ ٿانون خراب ٿي ويندا. همراهه اچي منجهيو ته ڇا دعا گهري. هيو مسڪين، سادو ۽ الله لوڪ. هٿ مٿي کڻي عاجزيءَ سان دعا گهريائين ته، ”مالڪ مون کي ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي، تون عالم ۽ قادر آهين، اهو ڪر جو ٻنهي جو ڪم ٿي وڃي.“ چون ٿا جنهن ڳوٺ ۾ ڪنڀر کي ڏنل ڇوڪري هئي، اتي مينهن نه پيو ۽ جتي هاري کي ڏنل ڇوڪري هئي، اتي مينهن پيو. اسان کي به کپي ته الله سائين ۾ سٺو آسرو رکي دعا گهرون ته ٻيڙا ئي پار ٿيندا.

حڪومت ۽ آبادگارن کي ڇا ڪرڻ کپي:

چوندا آهن ته دعا سان گڏ دوا به کپي، کوٽ واري صورتحال کي نظر ۾ رکي ڪجهه پاڻ به ڪيون. وفاقي حڪومت کي کپي ته جيڪڏهن ڪي آبادگار آبپاشي واري پاڻي سان گڏ ٽيوب ويل جو پاڻي به ڏيڻ چاهين ۽ جر مٺو هجي ته ٽيوب ويل هڻڻ ۾ مالي امداد ڪري جيئن هندستان جي اوڀر پنجاب ۾ ٽيوب ويلن کي هلائڻ لاءِ بجلي مفت ڏني وڃي ٿي. جيڪڏهن حڪومت لاءِ ائين ڪرڻ ممڪن ناهي ته فليٽ ريٽ وٺن. صوبائي آبپاشي واري کاتي کي کپي ته کوٽ واري وقت ۾ شاخن جي صحيح وارا بندي ڪن، جيئن ماڻهن کي شاخن جي بند ٿيڻ ۽ کلڻ جي وقتائتي خبر پوي. آبادگارن کي کپي ته پنهنجا واٽر گندگاهه کان صاف رکن، پاڻي خيال سان وهائن جو هروڀرو وڌيڪ پاڻي فصل لاءِ ضروري ناهي. اميد ته اهي اپاءَ وٺڻ سان ڪڻڪ جو سٺو فصل لهندو ۽ سنڌ وارا سکيا ٿيندا.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نگران حڪومت ڪالا باغ ڊيم لاءِ اجائي ڪوشش ڇو پئي ڪري؟




اربع 13 فيبروري 2008ع



”ڪاوش“ جي 12 فيبروري 2008ع واري هڪ خبر مطابق وفاقي بين الصوبائي رابطن واري وزارت نگران وزير اعظم محمد ميان سومري جي صدارت هيٺ هڪ ڪانفرنس جو سڏ ڏنو آهي، جنهن ۾ توانائي جي بحران کي منهن ڏيڻ جي نالي ۾ تڪراري ڪالاباغ ڊيم سوڌو نون ڊيمن جي تعمير جي ضرورت کي اجاگر ڪرڻ جي حڪمت عملي تيار ڪرڻ سميت صوبائي هم آهنگي ۽ امن امان جي صورتحال تي غور ڪري سفارشون تيار ڪيون وينديون.

انهيءَ کان اڳ وفاقي وزير ڊاڪٽر امجد جنوريءَ جي پڇاڙي ۾ انهيءَ ڪانفرنس بابت ٻڌايو هو ته اها لاهور ۾ ٿيندي ۽ انهيءَ جو هڪ سيشن توانائي جي بحران ۽ پاڻيءَ جا نوان ذخيرا تعمير ڪرڻ بابت هوندو. هن صاحب مطابق ڪالاباغ ڊيم جي تعمير سڀ کان وڌيڪ اهم هئي ۽ عوام کان انهيءَ جي اهميت مڃرائڻي هئي. لاهور ۾ ٿيندڙ ڪانفرنس ۾ ڪالاباغ ڊيم جي ماهرن کي به گهرايو ويندو ۽ انهن کان تجويزون ورتيون وينديون ته ماڻهو ڪالاباغ ڊيم تي ڇو اعتراض ڪري رهيا هئا ۽ انهن جا تحفظات ڪيئن ختم ڪيا وڃن. ڊاڪٽر امجد وڌيڪ چيو ته چشما بيراج وٽان سنڌو درياهه مان پاڻي بجلي پيدا ڪرڻ کانسواءِ هليو وڃي ٿو ۽ ڪالاباغ ڊيم جي تعمير سان بجلي توڙي پاڻيءَ جي ضرورت پوري ٿي ويندي. اسان جو ڪم چونڊون ڪرائڻ آهي پر ٻين معاملن کي به نظرانداز نٿا ڪري سگهون. موجوده حڪومت سياسي پارٽين جي ناهي، پر نگران حڪومت جو ڪم قومي منصوبن تي تحفظات ختم ڪرڻ آهي. ڊيمن جي اهميت بابت عوام ۾ اهميت اجاگر ڪئي ويندي باقي سياسي تحفظات ايندڙ حڪومت ختم ڪندي.

ڪجهه وقت اڳي مان انهن ڪالمن ۾ ئي ”پنجين موسم“ جي عنوان سان لکيو هو ته: ”سال ۾ ڪل ٻارنهن مهينا هوندا آهن پر اتر سنڌ ۾ تيرهون مهينو به هوندو آهي، جنهن جو خاص وقت مقرر ناهي، پر جڏهن بازار ۾ ڌنڌو ڌاڙي گهٽ هجي، دڪاندار سڄو ڏينهن ويٺا مکيون مارين ۽ وڪرو نه ٿئي يعني ڪاروبار ٺپ ٿي وڃي ته اهڙي وقت کي تيرهون مهينو چوندا آهن. اهو سال جي ڪنهن به مهيني ۾ ٿي سگهي ٿو. ساڳي نموني ۾ سال ۾ چار مندون ٿينديون آهن يعني اونهارو، سيارو، بهار ۽ سرءُ، پر پاڪستان ۾ هڪڙي پنجين مند به ٿيندي آهي. اها آهي ڪالاباغ ڊيم جي مامري کي جيارڻ جي مند انهيءَ مند لاءِ ٻه ڳالهيون ضروري آهن هڪڙي اها ته پنجاب وارا هر حال ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ چاهن ٿا ۽ ٻي اها ته وفاقي حڪومت تي اهڙو ڏکيو وقت اچي وڃي، جو انهيءَ مسئلي تان ڌيان ٻئي پاسي ڪرڻ يا سولي سنڌي ۾ خيال مٽائڻ لاءِ ڪالاباغ ڊيم وارو مامرو اٿارجي. منهنجي هڪڙي اسلام آباد ۾ رهندڙ دوست جنهن کي ”ڪاوش“ جي هڪ صحافي ”گمنام مجاهد“ جو نالو ڏنو هو، منهنجي ”پنجين موسم“ جي اصطلاح تي اعتراض ڪيو هو ۽ خيال ظاهر ڪيو هو ته ”پنجين موسم“ ته پيار جي هوندي آهي.

مان خاطري سان چئي نٿو سگهان ته نگران حڪومت ڪهڙي مقصد لاءِ اها ڪانفرنس گهرائي آهي. مان سمجهان ٿو حڪومت سوچيو هوندو ته ڪا نه ڪا سياسي پارٽي پنهنجي منشور ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جو چوندي پر ڪنهن به سياسي پارٽي پنهنجي منشور ۾ ڪالاباغ ٺاهڻ جو ذڪر نه ڪيو آهي. جنهن تي مايوس ٿي حڪومت پاڻ ئي انهيءَ مامري کي ڇيڙيو آهي ته جيئن گوڙ وڌي. ظاهر ۾ حڪومت انهيءَ ڏس ۾ هيٺيون ڳالهيون ڪيون آهن.

(1) فني اعتراض ختم ڪرڻ.

(2) ماڻهن جا ٻيا اعتراض ۽ انهن کي ڪيئن ختم ڪجي.

(3) بجلي جي کوٽ پوري ڪرڻ.

اچو ته نئين ڳالهين تي خيالن جي ڏي وٺ ڪيون.

(1) فني اعتراضن جو ختم ڪرڻ:

ڪالاباغ ڊيم تي هونئن ته ڪيترا فني اعتراض آهن، پر مان رڳو ٽن خاص ڳالهين جو ذڪر ڪندس. هڪڙو پاڻي جو نه هجڻ، ٻيو ڊيم جو اُمق وڌيڪ هجڻ، ۽ ٽيون ڊيم جو تڪڙو لٽجڻ. ڊيم لاءِ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻيءَ جي بنياد تي لڳايو ويندو آهي. سال 77-1976ع کان سال 08-2007ع تائين سراسري پاڻي ڪوٽڙيءَ کان هيٺ 32.275 ملين ايڪڙ فوٽ ويو. انهيءَ مان هيٺيون ڪڻوتيون ڪرڻيون پونديون:

(i) 8 ملين ايڪڙ فوٽ اُڀرندي درياهن جو پاڻي جيڪو هينئر اچي ٿو، پر مستقبل ۾ نه ايندو جو هندستان کي سنڌ طاس معاهدي مطابق انهن درياهن جي پاڻي استعمال ڪرڻ جو مڪمل حق آهي.

(ii) 4.6 ملين ايڪڙ فوٽ الهندي درياهن تي سنڌ طاس معاهدي مطابق هندستان استعمال ڪري سگهندو.

(iii) 8 ملين ايڪڙ فوٽ صدر صاحب جي ٽي وي اعلان مطابق افغانستان ڪابل درياهه تي مختلف آبپاشي منصوبن لاءِ استعمال ڪري سگهندو.

(iv) 10 ملين ايڪڙ فوٽ ٺاهه مطابق ڪوٽڙي کان هيٺ مختلف گهرجن لاءِ ڇڏڻو پوندو.

(v) 7.34 ملين ايڪڙ فوٽ ڀاشا ڊيم ۾ گڏ ڪيو ويندو، جنهن جي ٺاهڻ جو صدر صاحب 17 جنوري 2006ع ۾ اعلان ڪري چڪو آهي.

(vi) 4.9 ملين ايڪڙ فوٽ ڪڇي، ريڻي، گريٽر ٿل ۽ پٽ فيڊر جي وڌائڻ لاءِ کپندو.

(vii) 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ منگلا جي واڌ لاءِ کپندو.

(viii) 2.2 ملين ايڪڙ فوٽ ايل بي او ڊي ۾ زمينن کي سڌارڻ لاءِ گهربو.

(ix) هڪ ملين ايڪڙ فوٽ گومل زم ڊيم ۾ گڏ ڪيو ويندو.

(x) 11.95 ملين ايڪڙ فوٽ ٺاهه مان گهٽ کنيل پاڻي جي پورائي لاءِ کپندو.

جڏهن هينئر ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي يعني 32.275 ملين ايڪڙ فوٽ مان مٿيون ڪڻوتيون ٿينديون ته پاڻي بچڻ بجاءِ کٽي پوندو. معنيٰ آبپاشي جون گهرجون به پوريون نه ٿي سگهنديون. نتيجو اهو نڪتو ته ڪالاباغ ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي.

ٻيو فني نڪتو آهي ڊيم جو اُمق، جيڪا 260 فوٽ آهي، يعني ڊيم جي چوٽي درياهه جي پيٽ واري ليول کان 260 تائين مٿي هوندي. پر ڪالاباغ ڊيم جي ٻن ماهرن پروفيسر Skempton ۽ ميسڙ Little جن ان جي اڀياس تي ڪم ڪيو هو، جو چوڻ آهي ته ڊيم جو اُمق 160 فوٽ کان مٿي نه هجڻ کپي، جو بنيادن ۾ انهيءَ کان مٿي لوڊ کڻڻ جي طاقت ناهي. ڊيم ۾ ڪن هنڌن تي پاڻي جو هيڊ 310 فوٽ به ٿئي ٿو، جيڪو تمام خطرناڪ آهي ۽ ڊيم جي ويهڻ جو خطرو آهي.

ٽيون فني نڪتو ڊيم مان لٽ کڏڻ وارو نظام آهي، جنهن کي انگريزي ۾ Sluicing چئجي ٿو، انهيءَ ۾ گهٽ ليول واري سلوسنگ بدران وچ ليول واري Sluicing تجويز ڪئي وئي آهي، جيڪا جون کان 20 هين جولاءِ تائين ڪم ڪندي. انهيءَ ڪري ڊيم مان سڄي سِلٽ نڪري نه سگهندي ۽ ڪجهه باقي گڏ ٿيندي رهندي ۽ ڊيم جلد لٽجي ويندو ۽ پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت گهٽجي ويندي.

(2) ماڻهن جا ٻيا اعتراض ۽ انهن جو ختم ڪرڻ:

ٻن صوبن سنڌ ۽ سرحد جا ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي سخت اعتراض آهن. جيڪي هيٺين ريت آهن:

سنڌ جا ڪالاباغ ٺاهڻ تي اعتراض؛

(1) درياهه جا وهڪرا ڦرندڙ گهرندڙ ۽ سال به سال گهٽجندڙ آهن. ماضيءَ جو رڪارڊ به ٻڌائي ٿو ته هر سال ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي.

(2) جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم، جنهن جي قيمت اٽڪل 15 ارب ڊالر هوندي، سو ٺاهيو ويو ته انهيءَ کي هر سال ڀرڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي، جن سالن ۾ پاڻي گهٽ هوندو ۽ ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي نه هوندو ته به ڊيم ڀريو ويندو، انهيءَ ڪري خريف جي مند ۾ سنڌ جي آبپاشيءَ جون ضرورتون پوريون نه ٿينديون ۽ سنڌ جي زراعت تي اثر پوندو.

(3) ڊيم جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ رکي وئي آهي پر ان مٿان چار چار ملين ايڪڙ فوٽو جا واهه ڪڍڻ جو پروگرام آهي. انهن واهن ۾ پاڻي کڻڻ سبب سنڌ جو پاڻي گهٽبو.

(4) ڊيم ۾ 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪرڻ سان سنڌ ۾ ايندڙ وهڪرا گهٽبا، جنهن ڪري هيٺان اثر پوندا.

(1) درياءَ جي ڪچي ۾ اٿل تي آباد ٿيندڙ ايراضي، جيڪا اڳ ئي گهٽجي وئي آهي، سا وڌيڪ گهٽبي.

(2) انڊس ڊيلٽا ۽ تَمر جا ٻيلا سڪي ويندا.

(3) مڇيون، جهينگا ۽ گهانگهٽ گهٽجي ويندا، پلو جيڪو هينئر ئي صفا گهٽجي ويو آهي، سو ناپيد ٿي ويندو.

(4) انڊس ڊيلٽا ۾ چوپايو مال صفا ختم ٿي ويندو.

(5) جيت، پکي پڻ ۽ ٻين آبي جانورن جو نسل ناپيد ٿيڻ جو خطرو آهي.

(6) ماڻهن کي پيئڻ جو پاڻي ملڻ ڏکيو ٿي ويندو.

(7) درياءَ ۾ اٿل تي آباد ٿيندڙ ٻيلا ختم ٿي ويندا.

(8) سمنڊ چڙهي ايندو، جنهن ڪري آباد ٿيندڙ ايراضيون ختم ٿي وينديون.

(9) درياهه جو پيٽ سوڙهو ٿي ويندو، جنهن ڪري ٻوڏ وارن سالن ۾ پاڻي اٿلڻ ڪري کنڊ پوندا.

(10) درياهه جي پاڻي تي هلندڙ ڪچي جا ٽيوب ويل کارا ٿي ويندا.

(11) ماڻهن جي روزگار جا ذريعا ختم ٿيڻ ڪري غربت وڌندي ۽ ڏوهه وڌندا.

سرحد جا ڪالاباغ ٺاهڻ تي اعتراض:

(i) وڏي ٻوڏ ۾ نوشهرا جو شهر ٻڏي ويندو.

(ii) مردان، سوابي ۽ پٻي ايراضين مان نڪاسي نه ٿي سگهندي.

(iii) زرخيز ۽ آباد زمينون ٻڏي وينديون.

(iv) ڪيترا ماڻهو بي گهر ٿي ويندا.

ڇا مٿيان اعتراض دور ٿي سگهندا؟ سڄي ڳالهه اعتبار جي آهي ۽ اعتبار هڪ ڏينهن ۾ پيدا نٿو ٿئي ۽ ماضيءَ جو رويو مستقبل جي اعتبار ۾ مددگار ثابت ٿئي ٿو. پاڻيءَ جي سلسلي ۾ ڏٺو ويو آهي ته مٿيون ڀائيوار انجام نٿو پاڙي، جنهن ڪري هيٺيون ڀائيوار هميشه شڪ ۾ رهي ٿو. سنڌ جي به اها حالت آهي. 1945ع ۾ سنڌ-پنجاب معاهدو ڪيو ويو، پر پوءِ ڦري ويا. 1970ع جي ڏهاڪي جي شروع ۾ چشما-جهلم لنڪ ڪينال معاهدي جي خلاف ورزي ڪندي ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي نه هجڻ جي صورت ۾ به هلايو ويو. اتفاق راءِ سان ٿيل 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي صحيح نموني ۾ عمل نٿو ڪيو وڃي. منهنجي راءِ ۾ نگران حڪومت وارا ڪالاباغ ڊيم خلاف اعتراضن کي ختم ڪرائي نه سگهندا.

(3) بجلي جي کوٽ پوري ڪرڻ:

ڪالاباغ ڊيم مان 2400 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ جو رٿيو ويو آهي. پر ماهر چون ٿا ته اعتبار جوڳي پيداوار رڳو 1467 ميگا واٽ آهي. 2400 ميگا واٽ لاءِ بيڪ اپ ٿرمل جنريشن کپي، جيڪا انهيءَ منصوبي ۾ نه ڏنل آهي. جيڪڏهن اها رکي وڃي ها ته اها اسڪيم اقتصادي طور ڪرڻ جوڳي نه رهي ها. اسان جي بجلي جي گهرج هر سال 1000 ميگا واٽ آهي. ڪالاباغ رڳو ٻن سالن جي گهرج پوري ڪري سگهندي. بجلي جي گهرج جي پورائي لاءِ اسان کي پاڻيءَ جيRun of River منصوبن ۽ ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ تي زور ڏيڻو پوندو. تازو سرڪار نيلم-جهلم پن بجلي واري منصوبي تي ڪم شروع ڪيو آهي، جنهن مان 1000 ميگا واٽ بجلي پيدا ٿيندي. انهيءَ کان علاوه جتان پن بجلي بنا پاڻي گڏ ڪرڻ وارن منصوبن ذريعي پيدا ٿي سگهندي، سي آهن بنجي (5,400 MW)، داسو (4000 MW)، ڪوهالا (1100 MW)، ٿاڪوٽ (2800 MW)، پتڻ (2800 MW). ٿر ڪول مان ته ايتري بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي، جيڪا اسان لاءِ ڪيترن ڏهاڪن تائين ڪافي هوندي. رڳو سچي دل سان انهيءَ ڏس ۾ ڪم ڪرڻ جي ضرورت آهي.

منهنجي خيال ۾ ڪانفرنس ۾ ڪالا باغ ۽ ٻين ڊيمن ٺاهڻ خلاف ماڻهن جا اعتراض (سياسي ڇڏي) ختم نه ٿي سگهندا ۽ اها هڪ اجائي ڪوشش هوندي. ها بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ٻين ذريعن جيئن بنا پاڻي گڏ ڪرڻ وارن پن بجلي منصوبن ۽ ٿر مان بجلي پيدا ڪرڻ ۽ اڳڀرائي ڪري سگهجي ٿي. جيڪڏهن محمد ميان سومرو صاحب ٿر ڪول مان بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪجهه اڳڀرائي ڪندو ته اها سنڌ ۽ پاڪستان جي وڏي خدمت ٿيندي!

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

مسئلن ۾ ڦاٿل ملڪ ۽ پاڻيءَ جو بحران!




اڱارو 4 مارچ 2008ع



پاڪستان هينئر بحرانن جي ور چڙهيل ملڪ آهي. ڪٿي بجليءَ جو بحران آهي، جنهن جي اکٻوٽ سبب امتحانن لاءِ تياري ڪندڙ ٻار صحيح پڙهي نٿا سگهن، آفيسن ۾ صحيح نموني ۾ ڪم نٿو ٿي سگهي، سرڪاري ڪامورا پريشان ٿي ماڻهن سان خراب نموني پيش اچن ٿا، دڪانن تي خريداري ۾ دڪاندار ۽ گراهڪ ”تون ڇا، تون ڇا“ ۾ وچڙي پون ٿا. ماڻهو صحيح نموني ۾ ننڊ نٿا ڪري سگهن ۽ صبح جو اٿڻ کان پوءِ گهرن ۾ خراب موڊ سبب جهيڙا ٿين ٿا. هيٺين ٽانڪي مان پاڻي مٿي نٿو چڙهي سگهي ۽ وهنجندڙ ماڻهو اڃان بت کي صابڻ ئي مس هڻي ٿو ته پاڻيءَ جو اچڻ بند ٿي وڃي ٿو. ڪارخانن ۾ پيداوار گهٽ ٿي وڃي ٿي ۽ هر مال ٻاهر موڪلڻ وارا حدف پورا نٿا ٿي سگهن ۽ مالڪن کي نقصان ٿئي ٿو. غرض زندگيءَ جو ڪهڙو شعبو آهي جيڪو متاثر نٿو ٿئي؟ ٻئي پاسي پاڻيءَ جو بحران آهي. يوٽيلٽي اسٽورن تي ماڻهن ۽ ماين جون قطارون لڳيون پيون آهن، جيڪي صبح جو اٺين وڳي اچي بيهن ٿا، ساڍاي ڏهين بجي يوٽيلٽي اسٽور وارا اچن ٿا ۽ ٻارهين بجي بند ڪري ٿا ڇڏين. ڪجهه کي اٽو مليو ته ڪي نااُميد ٿي موٽي وڃن ٿا. جن کي مليو، سي به پريشان جو اٽو مقرر معيار جو نٿو نڪري، انهيءَ ۾ ڪچرو مليل ٿئي ٿو. جن کي نه مليو اهي ڪاڏي وڃن، ايتري مالي سگهه ناهي جو کليل مارڪيٽ مان ٻيڻي اگهه تي اٽو وٺي سگهن. ٽئين پاسي کاڄرو تيل جو بحران آهي، جيڪو به يوٽيلٽي اسٽورن تان وٺڻو پوي ٿو ۽ جنهن جي وٺڻ ۾ به ساڳيو اٽي وارو مايوس ڪندڙ طريقو آهي. ٻين شهرن جي ڪهڙي ڳالهه ڪجي، جڏهن ڪراچيءَ جي صاف سٿري علائقي ڊفينس ۾ ڊينٽل اسپتال واري يوٽيلٽي اسٽور تي صبح جو اٺين وڳي مايون قطار ٻڌيون بيٺيون رهن ٿيون ۽ روڊ جي ٻئي پاسي ڇوڪرا ۽ ڇوڪريون پنهنجن ننڍن ڀائرن ۽ ڀينرن کي پيا کيڏائين ته جيئن مائرون قطار ۾ بيهي سگهن. وري ڪن هنڌن تي گئس جو بحران آهي، جنهن جو پريشر گهٽجي وڃي ٿو ۽ چُلهه تي رکيل ٻوڙ تيار نٿو ٿئي ۽ گاڏين ۾ گئس صحيح نموني ۾ نٿي ڀرجي ۽ جلد ختم ٿيڻ سبب گاڏي پورا ميل نٿي ڪري. وري جتي اڃا ٿڌ هلي ٿي پئي اتي گهر صحيح گرم نٿا ٿين ۽ ماڻهو پريشان ٿين ٿا. اهي ته هئا هلندڙ بحران، جن جو اثر اسان هينئر محسوس ڪريون ٿا. هڪڙو ٻيو بحران پيدا ٿيو آهي، جنهن ڪري اسان کي ايندڙ وقت جي پريشاني ڏسڻ ۾ اچي ٿي. اهو آهي آبپاشي واري پاڻيءَ جي کوٽ جو بحران، جيڪو اسان جي فصلن کي متاثر ڪندو ۽ مستقبل ۾ اسان لاءِ ڏکيائون پيدا ڪندو. گڊو، سکر ۽ ڪوٽڙي بئراجن تي اسان وٽ واهن ۾ بالترتيب اٽڪل 3 هزار 19 هزار ۽ اڍائي هزار پاڻي هلي ٿو پيو، يعني ڪل اٽڪل 25 هزار. ٺاهه مطابق گڊو بئراج تي گهربل پاڻي سنڌ لاءِ 2300 ڪيوسڪ ۽ بلوچستان لاءِ ٻه هزار ڪيوسڪ آهي. يعني گڊو بئراج تي پاڻيءَ جي دستابي 70 سيڪڙو آهي. سکر بئراج تي گهربل پاڻي ٺاهه مطابق سنڌ لاءِ ٽيهه هزار ۽ بلوچستان لاءِ 600 ڪيوسڪ آهي، يعني اتي دستابي 67 سيڪڙو آهي. ڪوٽڙي بئراج تي ٺاهه مطابق 5200 ڪيوسڪ کپي، يعني دستابي 48 سيڪڙو آهي. مجموعي طور دستابي آهي 64 سيڪڙو، يعني کوٽ آهي 36 سيڪڙو. ياد رهي ته ارسا وارن ربيع جي مند شروع ٿيڻ تي اها کوٽ 22 سيڪڙو ٻڌائي هئي.

ربيع مند ۾ آبپاشيءَ لاءِ پاڻي جو هجڻ ٻن ڳالهين تي دارومدار رکي ٿو، هڪڙو اهو ته ڊئمن ۾ پاڻي گهڻو گڏ ٿيل آهي، ٻيو ته درياهن ۾ وهڪرا ڪهڙي ريت آهن. اسان وٽ پاڻي ٽن هنڌن تي گڏ ڪيو وڃي ٿو، هڪڙو جهلم درياهه تي منگلا ڊئم ۾، ٻيو سنڌو درياءَ تي ٻن هنڌن تي، يعني تربيلا ڊئم ۽ چشما بئراج تي. انهن جي 23 فيبروري واري صورتحال هن ريت آهي. منگلا ڊئم پاڻيءَ جي سطح 1082 فوٽ آهي. انهيءَ جي گهٽ ۾ گهٽ سطح 1040 فوٽ ۽ وڌ ۾ وڌ 1202 فوٽ آهي، يعني هن ۾ 162 فوٽ عمق ۾ پاڻي گڏ ٿي سگهي ٿو. پر بچيل پاڻيءَ جو عمق رڳو 42 فوٽ آهي، يعني عمق جي لحاظ کان عمق ۾ 26 سيڪڙو پاڻي بچيو آهي. پر هيٺين سطح تي پاڻيءَ جو مقدار مٿين سطح جي مقابلي ۾ گهٽ ٿئي ٿو، جو مٿين ليول تي پاڻي وڌيڪ ڦهلجي ٿو. انهيءَ لاءِ اسان کي پاڻيءَ جي مقدار جو ڪاٿو لڳائڻو پوندو. ڊئمن ۽ چشما بئراج جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت يا گنجائش ڊئم جي ليول تي مدار رکي ٿي. اهڙا چارٽ ٺهيل آهن، جن مان ڊئم جي ليول تي ان جي گنجائش ڏنل آهي. انهن چارٽن کي Capacity وارا چارٽ چئبو آهي. منگلا ڊئم جي سال 2003ع ۾ ٺهيل چارٽ مطابق انهيءَ جي گهٽ ۾ گهٽ ليول يعني 1040 فوٽ تي گنجائش آهي ٻڙي، ۽ وڌ ۾ وڌ ليول يعني 1202 فوٽ تي گنجائش آهي. 4.564 ملين ايڪڙ فوٽ. يعني فل سطح تي منگلا ڊيم هينئر 4.564 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪري سگهي ٿو. وري 1082 فوٽ تي گنجائش اٿس 0.342 ملين ايڪڙ فوٽ، يعني مقدار جي بنياد تي بچيل پاڻي ٿئي ٿو رڳو 7.49 سيڪڙو يعني تمام گهٽ. وري اهو ياد رهي ته سنڌ کي منگلا ڊئم مان پاڻي نٿو ڏنو وڃي، ۽ پنجاب وارا اهو سڄو پاڻي معاون درياهن واري ايراضي ۾ ڪتب آڻين ٿا. تربيلا ڊئم تي انهيءَ جي گهٽ ۾ گهٽ ليول 1300 فوٽ، ۽ وڌ ۾ وڌ 1550 فوٽ هئي. يعني انهيءَ ۾ 250 فوٽ عمق ۾ پاڻي گڏ ڪري سگهبو هو. پر هوريان هوريان ڊئم جي سامهون واريءَ جو دڙو ٺهي ويو، جنهن کي ڊيلٽا چون ٿا، جنهن ڪري هاڻي ڊئم ۾ گهٽ ۾ گهٽ ليول 1369 فوٽ رکيو وڃي ٿو. جيڪڏهن وڌيڪ گهٽائن ٿا ته واري جي دڙي جو ڦهڪو ڏئي ڪرڻ جو خطرو آهي، جنهن ڪري بجلي پيدا ڪندڙ سرنگ بند ٿي سگهن ٿا ۽ بجلي پيدا ڪرڻ بند ٿي ويندي. هي ڊيلٽا ڇو ٺهيو، انهيءَ جو سبب گهڻو وقت پاور واريون سرنگون هلائڻ ٻڌايو وڃي ٿو، جنهن ڪري لٽ صحيح نه نڪري سگهي ۽ گڏ ٿيندي وئي. حالانڪه لٽ ڪڍڻ ۽ آبپاشي لاءِ هيٺ پاڻي ڇڏڻ لاءِ آبپاشي واري سُرنگ به هُئي پر اها يا ته استعمال ئي نه ڪئي وئي يا تمام گهٽ وقت هلائي وئي. مون انهيءَ ڊيلٽا جي حقيقت معلوم ڪرڻ جو ڏاڍو اشتياق هو ته ڏسان ته اها ڪيئن آهي. هي ڊئم کان اٽڪل ڏهه ڪلو ميٽر مٿي ٺهيل آهي. هڪڙي سال مان مارچ واري مهيني ۾ ان کي ڏسڻ ويس، جنهن وقت ڊئم جي ليول گهٽ ۾ گهٽ ٿئي ٿي ۽ اهو ڊيلٽا ظاهر ٿي وڃي ٿو. اسان موٽر لانچ تي چڙهي روانا ٿياسين، جڏهن ڊيلٽا جي ويجهو پهتاسين ته لانچ ۾ ايترا لوڏا ۽ ڌڏڪا ٿيڻ لڳا، جو اسان ڊڄي وياسين. لانچ واري ڊرائيور چيو ته اڳتي وڌڻ خطرناڪ هو ۽ لانچ ڪلٽي ٿي سگهي ٿي، پوءِ اسان موٽي آياسين. ٻئي سال وري پروگرام ٺاهيوسين، هن دفعي لانچ بدران هُووَر ڪرافٽ ڊيلٽا تي وڃي لٿو. اسان به هيٺ لٿاسين هي درياهه ۾ ٺهيل هڪ ڊگهو ٻيٽ هو، جيڪو ملين تائين مٿي هليو ويو هو، ايترو ويڪرو هو جو ڪرڪيٽ راند ڪري سگهجي پئي.

تربيلا جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت گهٽ ۾ گهٽ ليول يعني 1369 فوٽ تي ٻڙي ۽ فُل ليول يعني 1550 فوٽ تي 7.164 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. 23 فيبروري تي ليول 1398 هئي. يعني ڊئم ۾ پاڻيءَ جو عُمق جيڪو فل ٿيڻ تي 250 فوٽ ٿئي ٿو، هاڻي 29 فوٽ بچيو آهي، يعني عُمق جي لحاظ کان 12 سيڪڙو بچيو آهي. 1398 فوٽ ليول تي پاڻي جو مقدار 0.511 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو، جيڪو ڪل مقدار جو 7 سيڪڙو ٿئي ٿو. ٽيون ذخيرو جتي ڪجهه پاڻي گڏ ڪجي ٿو، سو آهي چشما بئراج. انهيءَ جي وڌ ۾ وڌ ليول 649 فوٽ ۽ گهٽ ۾ گهٽ 637 فوٽ آهي، يعني رڳو 12 فوٽ عُمق ۾ پاڻي گڏ ڪجي ٿو. 23 فيبروري تي اها ليول 639 هئي، يعني پاڻي جو عُمق 2 فوٽ هو، جيڪو 12 فوٽ ڪُل عمق جو 17 سيڪڙو ٿئي ٿو، وري 637 فوٽ ليول تي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش آهي. 0.062 ملين ايڪڙ فوٽ، جڏهن ته فل ليول تي گنجائش ٿئي ٿي 0.497 ملين ايڪڙ فوٽ. انهيءَ مان جيڪڏهن گهٽ ۾ گهٽ ليول يعني 637 فوٽ جي گنجائش ڪٽجي ته چشما وٽ ڪل پاڻي 0.44 ملين ايڪڙ فوٽ گڏ ڪري سگهجي ٿو. 639 ليول تي ڪل گنجائش ٿئي ٿي 0.086 ملين ايڪڙ فوٽ. انهيءَ مان جيڪڏهن گهٽ ۾ گهٽ ليول واري گنجائش ڪٽجي ته پاڻي دستياب آهي، 0.02 ملين ايڪڙ فوٽ يعني ڪل پاڻي گڏ ڪرڻ واري گنجائش جو 5 سيڪڙو پاڻي آهي. جيڪڏهن ذخيرو ٿيل پاڻي جو تت ڪڍجي ته منگلا، تربيلا ۽ چشما تي بالترتيب 4.564، 7.164 ۽ 0.44 يعني ڪل 12.168 ملين ايڪڙ فوٽ گڏ ڪري سگهبو آهي ۽ هينئر دستياب پاڻي بالترتيب 0.342، 0.511 ۽ 0.02 يعني ڪل 0.873 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جيڪو ڪل پاڻي جو 7 سيڪڙو ٿئي ٿو.

اچو درياهي وهڪرن تي-انهيءَ لاءِ جهلم، چناب، سنڌو ۽ ڪابل درياهن کي ڏسڻو پوندو. جهلم درياهه تي منگلا وٽ گذريل ڏهاڪي يعني 11 فيبروري کان 20 فيبروري تي سراسري وهڪرو اٽڪل 10 هزار ڪيوسڪ رهيو. پوين ڪيترن ئي سالن جي رڪارڊ موجب اتي گهٽ ۾ گهٽ وهڪرو اٽڪل 5 هزار ۽ وڌ ۾ وڌ 44 هزار ڪيوسڪ رهيو. چناب درياهه تي مرالا وٽ فيبروري جي ٻئي ڏهاڪي ۾ سراسري پاڻي اٽڪل 9 هزار ڪيوسڪ رهيو، پوين ڪيترن ئي سالن جي رڪارڊ موجب اتي گهٽ ۾ گهٽ وهڪرو اٽڪل 4 هزار ۽ وڌ ۾ 42 هزار ڪيوسڪ رهيو. سنڌو ۾ فيبروري جي ٻئي ڏهاڪي ۾ سراسري وهڪرو اٽڪل 14 هزار ڪيوسڪ رهيو. پوين ڪيترن ئي سالن جي رڪارڊ موجب انهيءَ وقت ۾ گهٽ ۾ گهٽ وهڪرو اٽڪل 12 هزار ۽ وڌ ۾ 38 هزار ڪيوسڪ رهيو. ڪابل درياهه اٽڪ وٽ سنڌو سان ملي ٿو. انهيءَ هنڌ فيبروري جي ٻئي ڏهاڪي ۾ سراسري وهڪرو اٽڪل 11 هزار ڪيوسڪ رهيو. ماضيءَ جي ڪيترن ئي سالن جي رڪارڊ مطابق اتي گهٽ ۾ گهٽ وهڪرو اٽڪل 2 هزار ۽ وڌ ۾ وڌ 24 هزار ڪيوسڪ رهيو. وهڪرن جي تجزئي مان خبر پئي ته ڪابل درياهه کي ڇڏي باقي ٽن درياهن يعني چناب، جهلم ۽ سنڌو ۾ وهڪرا سُٺا نه آهن، ۽ جيڪڏهن انهن ۾ اهو رجحان رهيو ته شديد کوٽ جو خطرو آهي.

کوٽ جي مٿين صورتحال ڇو ٿي؟ انهيءَ جا منهنجي خيال ۾ ٽي ڪارڻ آهن. پهريون شروعاتي کوٽ، ٻيو کوٽ جي ڀيٽ ۾ پاڻيءَ جو وڌيڪ استعمال ۽ ٽيون ڊئمن مان بجليءَ جي ترجيح لاءِ پاڻي ڪڍڻ. درياهن جي وهڪرن جو رجحان ربيع جي مند شروع ٿيڻ کان اڳي ئي سٺو ڪونه هو. صلاحڪاري ڪاميٽي انهن سڀني ڳالهين کي نظر ۾ رکي پاڻي جي کوٽ 22 سيڪڙو ٻڌائي، جيڪا دراصل سراسري کوٽ هئي، جيڪا جيڪڏهن سڄي مند تي لاڳو ڪئي وڃي ها ته هينئر ايتري کوٽ نه ٿئي ها. پر ائين ڪرڻ ممڪن نه هو. پهرين ترجيح ڪڻڪ جا حدف پوکڻ هو، جنهن لاءِ وڌيڪ پاڻي پوکائي واري وقت ۾ کنيو ويو. جيڪڏهن گهٽ پوکائي ڪري پاڻي بچايو وڃي ها ته اها غلط حڪمت عملي هجي ها. سمجهو ته وهڪرا سڌري پون ها ته ڪڻڪ جا حدف پورا نه ٿي سگهن ٿا ۽ وڌيڪ پاڻي هجي ها. نتيجي ۾ پاڻي هوندي گهٽ ڪڻڪ پيدا ٿئي ها ۽ ملڪ وارا تڪليف ۾ هجن ها. ٽيون سبب بجلي جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ ڊئمن مان وڌيڪ پاڻي ڪڍڻ هو. انهيءَ ڪري ڪو تمام گهڻو اثر نه پيو، پر اصول ٽٽي پوڻ ڪري اڳتي اهو مثال ڏئي وري ايئن ڪيو ويندو. جڏهن لکيل معاهدن جي ڀڃڪڙي ڪئي وڃي ٿي ته اڳتي ڪير اعتبار ڪندو. پوءِ ڇا ڪجي؟ انهيءَ ۾ مان هن ڳالهه تي عمل ڪرڻ لاءِ چوندس، ”همتِ مردان مدد خُدا“ اچو ته ڏسون ته اسان ڪهڙي ”همٿ“ ڪريون ۽ رب سائين کان ڪهڙي ”مدد“ گهرون.

همٿ مردان: هنگامي صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ هنگامي اپاءَ کپن. پهريون اصول آهي پاڻي جي هلائڻ ۽ استعمال ۾ ڪفايت شعاري، آبپاشي کاتي وارن کي کپي ته ترجيح وارا علائقا مقرر ڪن ۽ وارابندي اهڙي طريقي سان ڪن ته جيئن پاڻي جو زيان گهٽ ۾ گهٽ ٿئي. جن فيصلن کي تڪڙو پاڻي کپي، پهرين انهن کي ڏين ۽ ايترو پاڻي ڏين جيتري گهرج هُجي. هروڀرو گهڻي پاڻي ڏيڻ سان فصل سٺو نٿو ٿئي. آبادگار پنهنجا واٽر گند گاهه کان صاف رکن، جتي پاڻي مٺو آهي ۽ ٽيوب ويل لڳل آهن ته انهيءَ پاڻي جي مدد وٺن. سرڪار انهن کي بجلي جي بندي کان آجو رکي. آبپاشي کاتي وارا مٺي پاڻي وارا سرڪاري ٽيوب پابندي سان هلائن.

مددِ خدا: مير محمد علي ٽالپر مرحوم ميرن جي حاڪم گهراڻي جو فرد هو، جيڪو آبپاشي کاتي ۾ چيف انجنيئر رهي رٽائرڊ ٿيو. چوندو هو ته ميان فصل ڇا هي، رڳو گاهه، ساوڪ ۽ پن. زمين کيڙڻ کان وٺي فصل لڻڻ تائين ايترا نازڪ مرحلا اچن ٿا، جو ڪنهن به مرحلي تي ڪا گهٽتائي ٿي ته فصل گاهه ٿي پوندو. مثلن زمين ۾ پٿر نه هجن، جيت جڻيا نه هجن، ٻج سٺو هجي، وقتائتو پاڻي هجي، مند سُٺي هجي، ڀاڻ صحيح هجي، اهو ٺيڪ وقت تي ڏجي، گندگاهه ڪڍندو رهجي، پکي پکڻ کان فصل کي بچائجي، ديرن وقت مينهن نه پون، فصل بچڻ کان پوءِ جيتن کان بچي وغيره. جڏهن اهي سڀئي مرحلا ٺيڪ گذرن ٿا ته چئبو ته ”فصل“ اکر مٿان الله سائين جي رحمت جو ٽٻڪو لڳو ۽ فصل گاهه ۽ پنن مان ڦري ”فضل“ ٿيو، جيستائين ائين نٿو ٿئي ته فصل جي ته ڪا قيمت ناهي، رڳو گاهه آهي. اچو ته رب سائين جي رحمت جي ٽٻڪي جي دعا گهرون ته وهڪرا سڌرن ۽ پاڻي جي صورتحال سڌري ۽ اسان جا پوکيل فصل رحمت جي ٽٻڪي لڳڻ ڪري گاهه ۽ پن مان ڦري فضل ٿي پون. آمين!

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڊئمن ۾ پاڻي جي موجودهه صورتحال ۽ ماضي جا تجربا




خميس 13 مارچ 2008ع



دريائي ماپن مطابق تربيلا ڊئم 10 مارچ تي خالي ٿي ويو، جو ان جي سطح پنهنجي ذخيري ٿيڻ واري گهٽ ۾ گهٽ سطح يعني 1369 فوٽ تي پهچي وئي، ۽ منگلا ڊئم ۾ رڳو 2 فوٽ پاڻي بچيو آهي جو ان جي سطح 10 مارچ تي 1042 فوٽ ٿي وئي، جيڪا ان جي گهٽ ۾ گهٽ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي سطح يعني 1040 فوٽ کان رڳو 2 فوٽ مٿي آهي. 11 مارچ تي منگلا ڊئم به صفا خالي ٿي ويندو. سنڌ کي منگلا ڊئم مان پاڻي نٿو ملي، تنهن ڪري ان ڏانهن ڏسڻ بدران اسان کي تربيلا ڊئم ڏي ڏسڻو آهي، جنهن مان سنڌ کي پاڻي ملي ٿو ۽ پنجاب جي به معاون درياهن جي ڪجهه ايراضين لاءِ چشما – جهلم ۽ تونسا– پنجند لنڪن ذريعي سنڌو مان پاڻي ڏنو وڃي ٿو.

اها ته هئي ڊئمن ۾ ذخيري ٿيل پاڻي جي صورتحال، اچو ته ڏسون ته درياهي وهڪرا ڪيئن پيا هلن. 10 مارچ تي سنڌو ۾ تربيلا ڊئم وٽ وهي ايندڙ پاڻي 20.300 ڪيوسڪ هو. هن مند ۾ پوين ڪيترن سالن جي رڪارڊ موجب گهٽ ۾ گهٽ پاڻي 12.000 ڪيوسڪ ۽ وڌ ۾ وڌ 36.800 ڪيوسڪ رهيو، پاڻي اچڻ جي ممڪنات مطابق اهو 30 سيڪڙي جي حد ۾ اچي ٿو. ممڪنات جي قاعدي مطابق 100 سيڪڙو.ممڪنات معنيٰ اهو پاڻي جيڪو هر سال دستياب هجي، معنيٰ گهٽ پاڻي ۽ 5 سيڪڙو ممڪنات معنيٰ اهو پاڻي جيڪو رڳو 5 سيڪڙي سالن ۾ هجي، 50 سيڪڙو ممڪنات معنيٰ سراسري پاڻي، هينئر پاڻي جي ممڪنات 30 سيڪڙو آهي، معنيٰ سراسري کان سٺو پاڻي. سنڌو درياءَ کي اٽڪ وٽ ڪابل درياهه ملي ٿو، جنهن ۾ 10 مارچ تي وهڪرو هو 15.800 ڪيوسڪ، ڪابل درياهه ۾ گهٽ ۾ گهٽ آيل پاڻي انهيءَ وقت ۾ 2.200 ڪيوسڪ ۽ وڌ ۾ وڌ آيل پاڻي 26.300 ڪيوسڪ هو. آيل 15800 ڪيوسڪ پاڻي 10 سيڪڙي ممڪنات واري حد ۾ اچي ٿو، جيڪو تمام سٺو وهڪرو آهي. معنيٰ ته درياهي وهڪرا سٺا آهن، يعني 10 مارچ تي ڪل آيل پاڻي 36100 ڪيوسڪ هو.

ٺاهه مطابق مارچ جي ڏهين تاريخ تي صوبن جون پاڻيءَ جون گُهرجون سنڌو درياءَ وارن بئراجن ۽ معاون درياهن وارين ايراضين لاءِ هن ريت آهن: سرحد صوبو 3.920، پنجاب صوبو 19.800 ۽ سنڌ صوبو 36.800 ۽ بلوچستان صوبو 2030 ڪيوسڪ. ڪل گُهرج ٿي 62.550 ڪيوسڪ، معنيٰ کوٽ آهي 42 سيڪڙو. جيڪڏهن آيل پاڻي مان 10 سيڪڙو پاڻي جو زيان ڪٽيون ته کوٽ ٿيندي 48 سيڪڙو.

هينئر سنڌ جي ٻنهي بئراجن تي 20 هزار ڪيوسڪ پاڻي هلي رهيو آهي، جنهن ۾ تربيلا ڊئم جو ذخيرو ٿيل پاڻي به شامل آهي. سنڌ جا چار مندائتا واهه، بي ايس فيڊر، راشد ڪئنال، پنڃاري ۽ نيو ڦليلي بند آهن. ترجيحي بنيادن تي نارا ڪئنال ۾ 5500 ۽ روهڙي ڪئنال ۾ 3650 ڪيوسڪ پاڻي ڇڏيو پيو وڃي. يعني سنڌ ۾ کنيل اٽڪل 50 سيڪڙو پاڻي انهن ٻن واهن ۾ ڇڏيو پيو وڃي ۽ باقي نالي ماتر ٻين واهن ۾، جڏهن تربيلا واري گهٽتائي جو اثر سنڌ جي بئراجن تي پهچندو ته، اٽڪل 24 لک ايڪڙن تي پوکيل ڪڻڪ جو فصل ڪيئن پچندو ۽ آڳاٽي خريف ۾ فصل ڪيئن پوکبا؟ چوندا آهن ته مارڻ واري کان بچائڻ وارو وڌيڪ طاقتور آهي، جنهن پيدا ڪيو آهي، اهو ئي اسان جي جيئڻ جو بندوبست به ڪندو. ڪيترا ڀيرا اسان تي ڪا اهڙي مصيبت ايندي آهي، جنهن مان اسان سمجهندا آهيون ته، هاڻ بچڻ محال آهي، پر اڪثر اهو ڏٺو ويو آهي ته، انهيءَ مان نقصان بجاءِ فائدو ئي ٿيندو آهي. جيئن ڀٽائي چيو آهي ته،

هڪ ٻانهيءَ چت ۾، ٻي جا ڪري الله،

پاڻهي وجهي ڪُن ۾، پاڻهي اُڪاري اوڙاهه،

تنهن واحد کي واهه! جو سُڙ سُتڙ سڀئي ڪري.

هاليجي شريف واري بزرگ جي ملفوظات ۾ هڪ بادشاهه ۽ سندس وفادار وزير جو قصو شامل ڪيو ويو آهي. اهو ٻڌائڻ لاءِ ته الله سائين جي هر ڪم ۾ حڪمت رکيل آهي. وزير هر ڪنهن ڳالهه ۾ چوندو هو ته، الله سائين جي هر ڪم ۾ حڪمت آهي. وزير مان ٻيا خوشامندڙيا ۽ چاپلوس درٻاري ڏاڍو تنگ هئا، سڙندا هئا ۽ پويان بادشاهه جا ڪن ڀريندا هئا ته وزير اهڙو آ هي. وزير هُهڙو آهي وغيره، پر بادشاهه وزير جي سچائي ۽ وفاداري ڪري انهن جي ڳالهين تي ڌيان نه ڏيندو هو. هڪڙي ڀيري صوف وڍيندي، بادشاهه جي آڱر وڍجي پئي ۽ کيس ڏاڍي تڪليف ٿي. خوشامدي ۽ چاپلوس درٻارين بادشاهه سان ڏاڍي همدردي ڪئي ۽ چيائون ته، بادشاهه سان وڏو ظلم ٿيو هو. وفادار وزير به مناسب همدردي جا اکر چيا، پر چيائين ته انهيءَ ۾ به ڪا حڪمت هوندي جو الله سائين جو ڪو به ڪم حڪمت کان خالي ناهي هوندو. بادشاهه تڪليف هئڻ ڪري ڏاڍو پريشان ويٺو هو، کيس چاپلوس درٻارين جون وزير خلاف ڳالهيون ياد آيون. نفيس مزاج هو ڪاوڙ اچي ويس ۽ حڪم ڏنائين ته وزير کي جيل ۾ وجهي ڇڏيو، جو اهڙي ناحق ٿيڻ کانپوءِ به حڪمتون پيو ٻڌائي. ڪجهه وقت کانپوءِ جڏهن بادشاهه ٺيڪ ٿي ويو ته، پنهنجي همراهن سان گڏ هرڻ جي شڪار تي نڪتو. حڪم ڪيائين ته جنهن اڳيان هرڻ اچي اهو شڪار لاءِ ان پٺيان وڃي ۽ ٻيو ڪونه اچي. بادشاهه سامهون هڪ هرڻ اچي ويو، بادشاهه ان پٺيان گهوڙو ڊوڙايو ۽ ٻيا ساٿي بادشاهه جي هدايت مطابق پويان نه آيا. هرڻ تمام وڏيون ڇلانگون پئي ڏنيون ۽ بادشاهه اُن کي پُڄي نه سگهيو. نيٺ هرڻ بادشاهه جي بادشاهت مان نڪري گم ٿي ويو. ٻي بادشاهت وارن ماڻهن بادشاهه کي پڪڙي ورتو ۽ شهر جي قاضي وٽ وٺي ويا، جنهن ٻڌايو ته سندس بادشاهه جي ڌيءَ بيمار هئي ۽ شاهي طبيب چيو هوس ته، ان ڏينهن جيڪو پهريون ماڻهو انهن جي بادشاهت ۾ ايندو، انهيءَ کي ڪُهي ان جو رت شهزادي کي لڳايو ويندو ته شهزاديءَ ٺيڪ ٿي ويندي. بادشاهه گهڻيون رڙيون ڪيون ته مان پاڻ بادشاهه آهيان، پر ڪنهن نه ٻڌي. نيٺ شاهي طبيب وٽ وٺي ويا، جنهن معائنو ڪري ڏٺو ته بادشاهه جي آڱر وڍيل هئي. هن چيو ته انهيءَ ۾ عيب هو ۽ شهزادي جي علاج لاءِ بي عيب ماڻهو گهربل هو. تنهن ڪري انهي کي ڇڏي ڏنائون ۽ بادشاهه شڪر ڪيو ته، آڱر وڍجڻ ڪري جان بچي نه ته، ڪُسجي وڃا ها. نيٺ بادشاهه ڌڪا ٿاٻا کائي، پنهنجي بادشاهي ۾ موٽي آيو ۽ وزير ياد آيس. حڪم ڪيائين ته وزير کي جيل مان ڪڍي اچو. وزير جڏهن بادشاهه وٽ پهتو ته، بادشاهه وزير کان معافي وٺي سڄو قصو ٻڌايو، ۽ چيائين ته وڍيل آڱر ڪري سندس جان بچي آهي. ”واقعي! الله جي هر ڪم ۾ حڪمت آهي، وزير مون کي آڱر وڍڻ جي حڪمت ته سمجهه ۾ آئي پر مون توکي جيل ۾ وڌو، انهيءَ ۾ ڪهڙي حڪمت هئي“ بادشاهه پڇيو، وزير جواب ڏنو ته سائين جي مان شڪار ۾ اوهان سان گڏ هجان ها ته ضرور پويان اچان ها. اوهان جي جان ته آڱر وڍجڻ ڪري بچي وڃي ها، پر مون کي ڪُهي ڇڏين ها. توهان پاران مونکي جيل ۾ وجهڻ سان منهنجي جان بچي پئي.

ڪڻڪن جو پچڻ: اهو ڏسڻ لاءِ ته ڇا پاڻي جي اها صورتحال اڳي به ٿي هئي يا ته مون آبپاشي کاتي وارن جا پوين سالن جا رڪارڊ ڏٺا. خبر پئي ته سال 2001ع جي ربيع ۾ پاڻي جي صورتحال هن سال کان به خراب هئي. هن سال تربيلا ڊئم 10 مارچ تي خالي ٿيو. سال 2001ع ۾ تربيلا ڊئم 5 مارچ تي خالي ٿيو. اهو جڏهن خالي ٿيو ته دريائي وهڪرو سنڌو ۾ رڳو 11.600 ڪيوسڪ ۽ ڪابل درياهه ۾ 1850 ڪيوسڪ هو. ڊئم سڄو مارچ مهينو خالي رهيو. انهيءَ گهٽ پاڻي هجڻ ڪري ڪڻڪن کي نقصان ٿيڻ کپندو هو ۽ ڪڻڪ جي پيداوار گهٽ ٿيڻ کپندي هئي پر، انهيءَ سال ڪڻڪ جو بمپر فصل لٿو. تصديق لاءِ مون سنڌ جي رٿابندي واري کاتي جا ڪتاب Development Statistics of Sindh هٿ ڪيا ۽ ڪڻڪ جي پوکيل ايراضي ۽ پيداوار جي ڀيٽ ڪيم. انهن مطابق سال 2001ع جي ربيع ۾ 8.10.727 ايڪڙن (يعني 20.02496 ايڪڙن) تي ڪڻڪ جو فصل پوکيو ويو ۽ پيداوار 22.26 لک ميٽرڪ ٽن لٿي. سال 2002 جي ربيع ۾ 8.75.224 هيڪٽرن (يعني 21.61.803 ايڪڙ) تي ڪڻڪ پوکي وئي، پر پيداوار وڌڻ بجاءِ گهٽي ۽ اها ٿي 21.01 لک ميٽرڪ ٽن. وري سال 2003 جي ربيع ۾ 8.63.684 هيڪٽرن (يعني 21.33.299 ايڪڙن) تي ڪڻڪ پوکي وئي ۽ پيداوار ٿي 21.09 لک ميٽرڪ ٽن. وري سال 2004ع جي ربيع ۾ 8.78.186 هيڪٽرن (يعني 21.69.1198 ايڪڙن) تي ڪڻڪ پوکي وئي ۽ پيداوار ٿي 21.72 لک هيٽرڪ ٽن. انهن چئن سالن جي رڪارڊ جي ڀيٽ سان خبر پوي ٿي ته سال 2001 جي ربيع ۾ پاڻي جي شديد کوٽ هوندي به پيداوار ٻين سالن کان وڌيڪ ٿي. ائين ڇو ٿيو؟ انهيءَ جا سبب هي آهن. مند سُٺي رهڻ ۽ سم جو گهٽجڻ وغيره. ڪڻڪ جي مند ۾ جيڪڏهن ٿڌ مناسب رهي ۽ زير زمين پاڻي جي سطح گهٽجي وڃي ته پيداوار سٺي ٿئي ٿي، جو ڪڻڪ جي پاڙن ۾ هوا جو مناسب گذر ٿئي ٿو. جنهن کي aeration چئجي ٿو. هن سال به گهٽ پاڻي هجڻ ڪري سم گهٽجي ويئي آهي. مارچ جي پهرئين هفتي ۾ روهڙي ڪئنال تي سکر کان وٺي ٽنڊوالهيار تائين مون جانچ ڪئي ۽ ڪيترن ئي زميندارن سان ملاقات پڻ ڪئي. سڀني جو چوڻ هو ته گهٽ پاڻي ڪري سم گهٽجي وئي آهي، تنهن ڪري ڪڻڪ جي پيداوار سٺي ٿيندي. هي زميني حقيقتون آهن، تنهن ڪري نااميد ۽ نراس ٿيڻ جي ضرورت ناهي.

آڳاٽي خريف جي صورتحال: اپريل ۽ مئي جا مهينا سنڌ لاءِ تمام اهم آهن، جو انهن ۾ اسان جو مکيه پئسي ڪمائڻ وارو فصل وونئڻ پوکجن ٿا. سال 2002 جي آڳاٽي خريف ۾ اپريل جو سڄو مهينو ۽ مئي جي 7 تاريخ تائين تربيلا ڊئم خالي رهيو ۽ آبادي رڳو درياهي وهڪرن تي ٿي. نتيجي ۾ وونئڻ رڳو 12.93 لک ايڪڙن تي پوکيا ويا، جڏهن سال 2003 ۾ 13.52، سال 2004 ۾ 13.40، سال 2004ع ۾ 13.86 ۽ سال 2005 ۾ 15.68 لک ايڪڙن تي پوکا ويا. سال 2002 جي ڀيٽ ۾ هن سال پاڻي جي صورتحال گهٽ خراب آهي، اها انهيءَ ڪري به وڌيڪ خراب ٿئي ٿي، جو کوٽ واري وقت ۾ چشما جهلم لنڪ ڪئنال هلايو وڃي ٿو ۽ منگلا ڊئم ۾ پاڻي گڏ ڪيو وڃي ٿو. هينئر ارسا جو چيئرمين سنڌ جو اڳوڻو آبپاشي سيڪريٽري جناب بشير احمد ڏهر آهي. هن کي انهن ڳالهين جي مڪمل ڄاڻ آهي، جيڪڏهن هو مٿين ڳالهين کي روڪڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃي ٿو ته پوءِ صورتحال گهڻي خراب نه ٿيندي. ايريگيشن کاتي کي به کپي ته پاڻي آڳاٽي خريف ۾ انهن ايراضين کي ترجيحي بنيادن تي ڏي جتي وونئڻ پوکيا وڃن ٿا. هڪڙي دفعي وونئڻ پوکجي ويا ته انهن جو پچائڻ ڏکيو نٿو رهي، جو پوءِ درياهي وهڪرا سڌري وڃن ٿا ۽ پچائڻ لاءِ ڪافي پاڻي اچي وڃي ٿو. اسان کي الله ۾ آسرو رکڻ کپي، شاعر مشرق چئي ويو آهي ته:

نهين اقبال نا اُميد اپني ڪشتِ ويران سي

ذرا نم هو تو يه مِٽي بهت زرخيز هي ساقي

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ ۾ خريف جي وقتائتي پوکيءَ وارو سوال ۽ پاڻي کوٽ جا انديشا!




خميس 3 اپريل 2008ع



ڪاوش جي هڪ خبر مطابق ارسا جي فني ڪاميٽي پهرين اپريل کان شروع ٿيندڙ سيزن ۾ 113 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي موجود هجڻ جو ڪاٿو لڳائي سيزن دوران پاڻي کوٽ نه ٿيڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو آهي. ارسا جي ڪاٿي مطابق آڳاٽي خريف ۾ 27.9 ۽ باقي خريف ۾ 85.8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ايندو، يعني ڪل 113.7 ملين ايڪڙ فوٽ. انهيءَ مان 10.5 ملين ايڪڙ فوٽ ڊيمن ۾ ذخيرو ڪيو ويندو، 15 ملين ايڪڙ فوٽ درياهن ۾ زيان ٿيندو، 15 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏيو ويندو ۽ باقي اٽڪل 73 ملين ايڪڙ فوٽ واهن ۾ آبپاشي جي ضرورتن لاءِ ڇڏيو ويندو. وري ارسا جي صلاحڪاري ڪاميٽي 31 مارچ تي 14 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي اچڻ جو ٻڌايو آهي، جنهن مان 10 ملين ايڪڙ فوٽ ڊيمن ۾ ذخيرو ڪيو ويندو، 16.0 رستي تي زيان ٿيندو، 16.5 ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ڇڏيو ويندو ۽ 72 ملين ايڪڙ فوٽ آبپاشي لاءِ هوندو. ارسا جي چيئرمين اهو به چيو ته 20 اپريل تائين 4 سيڪڙو کوٽ کان پوءِ ڪا کوٽ نه هوندي.

مٿين وڻندڙ (Rosy) اڳڪٿي تي بحث ڪرڻ کان اڳي اچو ته اڳڪٿي بابت ٻه ٽي ڳالهيون ٻڌي وٺون. هڪڙي ماڻهو کي پٽ ڄائو، نجومي وٽ ويو، جنهن زائچو ڪڍي ٻڌايو ته، تنهنجو پُٽ وڏن ڀاڳن وارو آهي، جو اڳيان پويان، ساڄي کاٻي گاڏيون هونديون. پُٽ وڏو ٿيو ته ٽريفڪ پوليس ۾ ڀرتي ٿي ويو، جنهن به سگنل تي بيهي ٽريفڪ ڪنٽرول ڪندو هو ته اڳيان پويان، کاٻي، ساڄي گاڏيون هلنديون هيون ۽ نجومي جي اڳڪٿي سچ ثابت ٿي. جيڪڏهن انهيءَ ماڻهوءَ کي اهو ساڳيو نجومي ملي وڃي ها ته نه رڳو پنهنجا ڏنل پيسا واپس گهري ها، پر نجومي کي مرهم پٽي به ڪرائڻي پوي ها. وري ڪنهن ٻئي همراهه کي پٽ ڄائو، اهو به پٽ جي قسمت جو حال معلوم ڪرڻ لاءِ ڪنهن ٻئي نجومي وٽ ويو، جنهن حساب ڪتاب ڪڍي ٻڌايو ته تون ڏاڍو خوشبخت آهين، جو تنهنجي پُٽ جي هٿن مان رڳو نوٽ پيا ڦرندا. ماڻهو ڏاڍو خوش ٿيو، نجومي کي ڍهه ڪرائي ڇڏيائين ۽ پُٽ جي وڏي ٿيڻ جو انتظار ڪيائين. پٽ وڏو ٿيو ته ڪنهن بينڪ ۾ ڪيشيئر جي نوڪري ملي وئي، سڄو وقت هٿن ۾ نوٽ ڦرندا هئا، ڪڏهن ڪنهن کي ڏيڻ لاءِ ۽ ڪڍڻ ڪنهن کان وٺي بينڪ ۾ جمع ڪرائڻ لاءِ. انهيءَ همراهه انهيءَ نجومي کي ڏاڍو ڳوليو پر نجومي هٿ نه آيو ۽ همراهه جهيڙي، خون خرابي ۽ پوليس جي چڪرن کان بچي ويو. هڪڙي ماڻهو کي اولاد نه هو، ڏاڍي خواهش هيس ته پُٽ ڄمي، هڪڙي دنيادار پير وٽ دعا گهرائڻ لاءِ ويو، جنهن پيسا وٺي ٻڌايو ته، ”بابا پُٽ نه ڌيءَ“ سندس گهر واري کي اولاد ئي نه ٿيو. وري پير ڏي ويو، جنهن ٻڌايس ته، ”بابا مان ته اڳي ئي ٻڌائي ڇڏيو هو ته نه پٽ ٿيندو، نه ڌيءَ.“ ٻيو همراهه به ساڳي پير وٽ آيو، تنهن کي به دنيادار پير ساڳي ڳالهه چئي ته، ”پُٽ نه ڌيءَ“ اتفاق سان همراهه کي ڌيءَ ڄائي، پير صاحب ڏي ويو، جنهن چيس ته، ”بابا مان ته توکي اڳ ئي ٻڌائي ڇڏيو هو ته پٽ نه ڄمندو، بلڪه ڌيءَ ڄمندي.“ ٽيون همراهه جنهن کي ست پُٽ هئا، پير صاحب کان ڌيءَ لاءِ دعا گهرائڻ لاءِ ويو، تنهن کي پير صاحب ساڳيا اکر چيا ته ”پُٽ نه ڌيءَ“ اتفاق سان همراهه جي گهر واري کي اٺون به پٽ ڄائو، همراهه پير صاحب ڏي ويو، تنهن تي پير صاحب چيو ته، ”بابا تو منهنجي ڳالهه نه سمجهي مون ته اڳي ئي ٻڌائي ڇڏيو هو ته پٽ ڄمندو نڪي ڌيءَ.“

مٿين قصن کي ڇڏي منهنجي دعا آهي ارسا وارن جي اها اڳڪٿي ته خريف سيزن دوران پاڻي جي کوٽ نه ٿيندي، سچ ثابت ٿئي. پر حقيقتون ڪجهه ٻيو ٻڌائين ٿيون، اچو ته تجزيو ڪريون. ارسا وارن خريف ۾ پاڻيءَ جي دستيابيءَ کي ٻن حصن ۾ ورهايو آهي. هڪڙو آڳاٽو خريف، ٻيو باقي خريف. آڳاٽي خريف وارو وقت پهرين اپريل کان 10 جون تائين آهي ۽ باقي خريف 11 جون کان 30 سيپٽمبر تائين آهي. آڳاٽي خريف ۾ فصل پوکيا وڃن ٿا ۽ باقي خريف ۾ اهي وڏا ٿي پچن ٿا. کوٽ گهڻو ڪري آڳاٽي خريف ۾ ٿئي ٿي، باقي خريف ۾ برف رجڻ ۽ مينهن پوڻ ڪري وهڪرا گهڻو ڪري وڌي وڃن ٿا ۽ پوکيل فصل بچي وڃن ٿا. آڳاٽي خريف ۾ پاڻيءَ جي دستيابي تمام اهم (Critical) آهي. جيڪڏهن انهيءَ وقت ۾ گهرج مطابق پاڻي آهي ته تمام سٺيون آباديون ٿين ٿيون ۽ اهي باقي خريف ۾ سولائيءَ سان پچي سگهن ٿيون. پر جيڪڏهن آڳاٽي خريف ۾ پاڻي کوٽ سبب گهربل آبادي نه پوکي سگهبي ته باقي خريف ۾ وڌيڪ پاڻي اچي به ويو ته اهو ڪهڙي ڪم جو؟ عيد جي ڏينهن جيڪڏهن ميندي نه هجي ۽ عيد گذرڻ کانپوءِ ملي ته اها ڪهڙي ڪم جي؟ ڪا شيءِ وقت سر نه ملي ۽ وقت گذرڻ کانپوءِ ملي ته اها ڪهڙي ڪم جي؟ يا جيئن هڪ شاعر چئي ويو آهي ته:

آخرِ شب ديد کي قابل تهي بسمل کي تڙپ،

صبح دم کوئي اگر بالائي بام آيا تو کيا؟

يعني رات جي آخري پهر ۾ محبوب جي ديدار جو انتظار ڪندڙ عاشق جي بي چيني ۽ بيقراري ڏسڻ وٽان هئي، هو انتظار ڪندي ڪندي ختم ٿي ويو، ان کان پوءِ جيڪڏهن صبح جو محبوب جلوي ڏيکارڻ لاءِ آيو ته ڪهڙي ڪم جو؟

آڳاٽي خريف ۾ پاڻي جي دستيابي:

سڀاڻي ڇا ٿيندو؟ انهيءَ جي خبر الله تعاليٰ کي ئي آهي پر انسان اشرف المخلوقات آهي ۽ الله تعاليٰ ان کي تمام گهڻي ذهني ۽ عقلي صلاحيتن سان نوازيو آهي. انهن جو صحيح نموني استعمال ڪرڻ سان هو اڳتي لاءِ ڪافي ڪجهه ڄاڻي سگهي ٿو. مان هڪ ڪورس جي سلسلي ۾ آمريڪا جي اتر-اولهه واري رياست فلوريڊو جي شهر ڊينور ۾ ڪجهه وقت رهيس. ريڊيو تي موسم بابت اڳواٽ ٻڌائيندا هئا ۽ اها اڳڪٿي 97 سيڪڙو سچي نڪرندي هئي. انهيءَ جي سچي ٿيڻ جي امڪان جو سيڪڙو به ٻڌائيندا هئا. اسان به اپريل ۽ مئي ۾ پاڻي اچڻ بابت ڪجهه اندازو لڳائي سگهون ٿا. انهيءَ ۾ ڪيترا جزا آهن، پر مکيه جز اهو آهي ته فيبروري ۽ مارچ ۾ وهڪرا ڪيئن رهيا آهن ۽ ماضيءَ جي جن سالن ۾ اهي ساڳيا وهڪرا رهيا ته اپريل ۽ مئي ۾ ڪيئن پاڻي آيو. انهيءَ ۾ مون رڳو انڊس زون يعني سنڌو ۽ ڪابل درياهن جا وهڪرا زير غور رکيا آهن، جو اسان کي معاون درياهن مان پاڻي هوندي به پاڻي نٿو ملي. مون سال 1993ع کان وٺي 2007ع تائين آڳاٽي خريف جي فيبروري ۽ مارچ جي مهيني ۾ آيل پاڻي جي ڀيٽ ڪئي آهي، جنهن مطابق گهٽ ۾ گهٽ وهڪرو سال 2001ع ۾ آيو، جيڪو 1.982 ملين ايڪڙ فوٽ هو. وري هن سال اهو پاڻي 3.58 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جيڪو خريف 2003ع ۽ خريف 2004ع سان ڀيٽ کائي ٿو، جڏهن باالترتيب 3.714 ۽ 3.7 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سنڌو ۽ ڪابل ۾ فيبروري ۽ مارچ وارن مهينن ۾ آيو هو. انهيءَ بنياد تي اسان چئي سگهون ٿا ته هن سال آڳاٽي خريف ۾ ايترو پاڻي اچي سگهي ٿو، جيترو انهن ٻن سالن ۾ آيو هو. اهو سال 2003ع ۾ 17.3 ۽ سال 2004ع ۾ 13.5 ملين ايڪڙ فوٽ آيو هو. اچو ته مٿين ٻن سالن مان گهٽ پاڻي آيل سال جي صورتحال جو جائزو وٺون ته سنڌ جي بيراجن تي پاڻي ڪيئن رهيو ۽ واهه آبادي لاءِ ڪڏهن کُليا.

گڊو بئراج:

اپريل جي مهيني ۾ واهن جي بندي رهي. گڊو بئراج جي مٿين ڀر پهرين ڏهاڪي ۾ 20 هزار ڪيوسڪ، ٻئي ڏهاڪي ۾ 2300 ڪيوسڪ ۽ ٽئين ڏهاڪي ۾ 24000 ڪيوسڪ سراسري پاڻي آيو. مئي جي مهيني ۾ ڊيزرٽ پٽ فيڊر بلوچستان کي پاڻي ڏيڻ لاءِ ڇهين مئي تي کوليو ويو. گهوٽڪي فيڊر 15 مئي تي ۽ بي ايس فيڊر 25 مئي تي کوليو ويو.

سکر بئراج:

اپريل جي مهيني ۾ ساڄي ڪپ وارا واهه بندي سبب بند رهيا. کاٻي پاسي واري سدا واهن ۾ روهڙي ڪينال ۾ سراسري 7200 ڪيوسڪ، نارا ڪئنال ۾ سراسري 7400 ڪيوسڪ ۽ خيرپور فيڊرن ۾ سراسري 1000 ڪيوسڪ پاڻي هر هڪ ۾ ڇڏيو ويو. مئي جي مهيني ۾ نارٿ ويسٽ ڪئنال بلوچستان کي پاڻي ڏيڻ لاءِ 9 مئي تي کوليو ويو، جڏهن ته سدا وهندڙ دادو ڪئنال 4 مئي تي ۽ رائيس ڪئنال 26 مئي تي کوليو ويو.

ڪوٽڙي بئراج:

اپريل جي مهيني ۾ ڪراچي کي پيئڻ جو پاڻي ڏيڻ لاءِ ڪلري، بگهار فيڊر، سڄو مهينو هلايو ويو، پر اخراج 500 کان هزار ڪيوسڪ جي وچ ۾ رهيو. اڪرم واهه جيڪو سدا واهه آهي، تنهن کي به سڄو مهينو هلايو ويو پر اخراج 300 کان 1000 ڪيوسڪ تائين رکيو ويو. ڦليلي ۽ پڃاري ۾ پهرين ڏهاڪي ۾ ڪجهه پيئڻ جو پاڻي ڏئي باقي ڏهاڪن ۾ بند رکيا ويا. مئي جي مهيني ۾ ڦليلي ڪئنال 12 مئي تي ۽ پڃاري ڪئنال 26 مئي تي کوليا ويا. اپريل ۽ مئي جي مهينن ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ ڦڙي به پاڻي نه ڇڏيو ويو.

اچو ته هيٺ ٽيبل ۾ ڏسون ته آڳاٽي خريف جي مختلف ڏهاڪن ۾ سال 2004ع ۾ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن جي ڀيٽ ۾ ٽنهي بئراجن تي پاڻي جي کوٽ ڪيئن رهي.

مٿين ڀيٽ جي بنياد تي چئي سگهون ٿا ته سال 2004ع ۾ گڊو بئراج کي صحيح پاڻي 20 مئي، سکر بيراج کي 20 مئي، ڪوٽڙي بيراج کي پهرين جون تي مليو. سڀني کان ڏتڙيل ڪوٽڙي بئراج رهيو، جتي اپريل ۽ مئي جي مهينن ۾ رڳو پيئڻ جو پاڻي ڏنو ويو.

هن سال لاءِ اڳڪٿي:

فيبروري ۽ مارچ ۾ آيل پاڻيءَ جي رجحان کي ڏسي ۽ ان جي ٻين سالن سان ڀيٽ ڪري اهو لڳي ٿو ته گڊو ۽ سکر بيراج جي واهن کي صحيح پاڻي مئي جي ٽئين ڏهاڪي، يعني 20 مئي کان پوءِ ۽ ڪوٽڙي بيراج کي جون جي پهرين ڏهاڪي يعني پهرين جون کان پوءِ ملڻ جي اميد آهي، پر جيڪڏهن رب سائين جي مهربائي ٿئي ته گرمي پد وڌڻ ۽ مينهن پوڻ ڪري پاڻي اڳ ۾ به اچي سگهي ٿو، جو چوندا آهن ته:

آسرو مَ لاهيج، سڄڻ ٻاجهاريندڙ مان!



idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

واضح ٿيل سفارشن کي تڪراري ڇو پيو بنايو وڃي؟




سومر 7 اپريل 2008ع



”ڪاوش“ اخبار جي 30 مارچ جي هڪ خبر مطابق لاهور ۾ ٿيل هڪ سيمينار ۾ جيڪو ”سنڌ طاس واٽر ڪائونسل“ ۽ ”نظريهءِ پاڪستان فائونڊيشن“ جي گڏيل تعاون سان ٿيو، اتي پنجاب جي پاڻي واري ماهر چوڌري مظهر علي (فني ڪاميٽي ۾ پنجاب پاران ميمبر) چيو ته صدر پاڪستان پاران ٺاهيل پاڻي ذخيرن بابت ٽيڪنيڪل ڪاميٽي رپورٽ ڏني آهي ته ڪالاباغ ۽ ڀاشا ڊيم ٺاهيا وڃن. ان ۾ ڪالاباغ ڊيم اهڙو منصوبو آهي، جنهن تي جلد ڪم شروع ٿي پئي سگهيو، پر حڪومت ڀاشا ڊيم جي تعمير جو اعلان ڪيو. ڇا فني ڪاميٽي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي سفارش ڪئي آهي؟ اچو ته جائزو وٺون:

فني ڪاميٽي ڇو ٺاهي وئي؟:

صوبن ۾ پاڻي جي ورهاست تي شديد اختلاف هئا. ٻئي پاسي حڪومت تي زور هيو ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهيو وڃي ته جيئن پاڻي ۽ بجلي جون وڌندڙ گهرجون پوريون ٿي سگهن. مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي صدر صاحب 25 آگسٽ 2003ع تي ڪراچي جي گورنر هائوس ۾ هڪ فني ڪاميٽي جوڙڻ جو اعلان ڪيو ته جيئن انهن مامرن تي فني نگاهه کان ڏسجي ته انهن جو ڪهڙو حل ڪڍجي. انهيءَ ڪاميٽي جو چيئرمين سنڌ جي هڪ آبپاشي ماهر، آبپاشي کاتي جي اڳوڻي سيڪريٽري ۽ پوءِ آبپاشي وزير جناب اي اين جي عباسي کي مقرر ڪيو ويو.

فني ڪاميٽي جي جوڙ جڪ:

فني ڪاميٽي ۾ چيئرمين کانسواءِ اٺ ميمبر کنيا ويا. هر هڪ صوبي مان ٻه ميمبر هئا، جن جا نالا هي آهن:

پنجاب: (1) چوڌري مظهر صديقي (2) ايم ايڇ صديقي.

سنڌ: (1) ڊاڪٽر اقبال علي (2) سردار احمد مغل.

سرحد: (1) شمس الملڪ (2) سردار طارق.

بلوچستان: (1) عبدالرزاق خان (2) اعظم بلوچ.

فني ڪاميٽي جا مول متا:

(i) 1991ع واري پاڻي ٺاهه مطابق پاڻيءَ جي ورهاست جي مامرن کي ورجائڻ ۽ صوبن وچ ۾ پاڻيءَ جي ورهاست ٺيڪ ڪرڻ لاءِ سفارشون ڏيڻ.

(ii) تربيلا ۽ منگلا ڊيمن ۾ آيل لٽ سبب پاڻيءَ جي کوٽ پوري ڪرڻ ۽ مستقبل جي گهرجن لاءِ ڊيم ٺاهڻ جي ضرورت جو پتو لڳائڻ ۽ مستقبل جي ذخيرن جي اوليت جي سفارش ڪرڻ.

(iii) ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وڃڻ بابت اڀياس جي رفتار جو جائزو وٺڻ ۽ انهن کي تڪڙي نموني مڪمل ڪرڻ لاءِ تجويزن جي سفارش ڪرڻ.

(iv) مستقبل جي ذخيرن ۽ واهن لاءِ پاڻيءَ جي هجڻ جو پتو لڳائڻ.

(v) 1976ع کان سال 2003ع تائين ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ويل پاڻيءَ جو مقدار معلوم ڪرڻ.

(vi) منگلا ڊيم ڀرڻ جي معيار جي جاچ ڪرڻ ۽ انهي ڏس ۾ سفارشون ڏيڻ.

(vii) لنڪ ڪينال ۽ مستقبل جي ذخيرن جي هلائڻ جو جائزو وٺڻ.

(viii) پاڻيءَ بابت پارلياماني ڪاميٽي کي انهيءَ جي ڪم اڪلائڻ ۾ مدد ڪرڻ.

مٿين مول متن مان خبر پوي ٿي ته انهن ۾ ڪنهن به ڊيم جو نالو ڪونهي. يعني اهو سوال ڪو نه پڇيو ويو آهي ته، ”ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ گهرجي يا نه؟“ تنهن ڪري فني ڪاميٽي جو ڪالاباغ ڊيم بابت سفارش ڪرڻ جو سوال ئي ڪونهي. فني ڪاميٽي کان وڏا ڊيم ٺاهڻ بابت هيٺيان ٻه سوال پڇيا ويا هئا:

پهريون سوال: ڇا نون ذخيرن ڀرڻ لاءِ پاڻي آهي؟

ٻيو سوال: ڇا موجوده ڊيمن جي لٽجڻ ڪري جيڪا پاڻي جي کوٽ ٿئي ٿي، ان کوٽ کي پورو ڪرڻ ۽ آئنده جي پاڻي جي گهرجن لاءِ ڊيم ٺاهڻ ضروري آهن؟ ۽ جيڪڏهن ضروري آهن ته اهي ترتيب وار ڪيئن ٺاهيا وڃن؟ يعني پهريون ڪهڙو ٺاهجي، ٻيو ڪهڙو، ٽيون ڪهڙو؟ وغيره وغيره.

انهن ٻنهي سوالن تي ڪاميٽي جي چيئرمين جو جواب هيٺين ريت آهي.

سوال پهريون: ڇا نون ذخيرن ڀرڻ لاءِ پاڻي آهي؟

جواب: ”سراسري بنياد تي هر سال ڊيم ڀرڻ لاءِ پاڻي ڪونهي.“ دليل طور هُن هيٺيون ڪاٿو ڏنو آهي:

ڪوٽڙيءَ کان هيٺ سمنڊ ۾ ويندڙ سراسري پاڻي آهي 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ. الهندي درياهن تي هندستان کڻندو 2.0 ملين ايڪڙ فوٽ. ڪابل درياه تي افغانستان کڻندو 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ. ڪڇي رائو ٻوڏ واهه کڻندو 1.2 ملين ايڪڙ فوٽ. گريٽر ٿل ٻوڏ واهه کڻندو 2.5 ملين ايڪڙ فوٽ. ريڻي ٻوڏ واهه کڻندو 1.1 ملين ايڪڙ فوٽ. وڌايل منگلا ۾ ذخيرو ٿيندو 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ. پٽ ڪينال کي وڌائڻ لاءِ کپندو 0.1 ملين ايڪڙ فوٽ. ايل بي او ڊي لاءِ گهربو 2.2 ملين ايڪڙ فوٽ. گومل ذم ڊيم گڏ ڪندو 1.0 ملين ايڪڙ فوٽ. ٺاهه جو کٽل پاڻي ٿيندو 11.95 ملين ايڪڙ فوٽ. ڪوٽڙيءَ کان هيٺ گهرجي 10.00 ملين ايڪڙ فوٽ. باقي بچيل پاڻي 0.25 ملين ايڪڙ فوٽ.

درياهه جي ڦرندڙ گهرندڙ وهڪرن ڪري سراسري طرح ته هر سال پاڻي ڪونهي پر ٻوڏ وارن سالن ۾ تمام گهڻو پاڻي سمنڊ ۾ وڃي ٿو، جنهن کي ذخيرو ڪري سگهجي ٿو. جنهن لاءِ تمام وڏي گنجائش وارو ڊيم کپي، جيڪو ٻوڏ واري سال ۾ ڀرڻ کان پوءِ کوٽ وارن سالن ۾ ڪتب آڻجي.

سوال ٻيو: ڇا موجوده ڊيمن جي لٽجڻ ڪري پاڻي کوٽ جي پورائي ۽ مستقبل جي پاڻي جي گهرجن لاءِ ڊيم ٺاهڻ ضروري آهي؟ ۽ جيڪڏهن آهن ته انهن کي ترتيب وار ڪيئن ٺاهجي؟

موجوده ڊيم لٽجڻ:

عباسي صاحب جو چوڻ آهي ته لٽ جي ڪري گهٽ ٿيل گنجائش 3.2 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جيڪا منگلا ڊيم جي ليول وڌائڻ سان پوري ٿي ويندي. واپڊا ٿيمس ڪنسلٽنٽ کان تربيلا ڊيم لٽجڻ بابت رپورٽ تيار ڪرائي هئي، جنهن تي هو عمل نٿا ڪن ۽ چون ٿا ته اها عمل ڪرڻ جي قابل ناهي. واپڊا وارا انهيءَ اڀياس ڪرائڻ دوران اڀياس ڪندڙن سان لهه وچڙ ۾ رهيا هوندا ۽ هنن واپڊا وارن جي صلاح سان رپورٽ ٺاهي هوندي، پوءِ واپڊا وارا ڪيئن ٿا چون ته اها رپورٽ عمل جي قابل ناهي. ماڻهو چون ٿا ته تربيلا ڊيم صحيح نموني ۾ نه هلائڻ ڪري وڌيڪ لٽجي پيو. هنن کي گهرجي ته تربيلا ڊيم صحيح نموني ۾ هلايو وڃي، ٿيمس جي رپورٽ تي عمل ڪيو وڃي يا وري ٻيو ڪو طريقو معلوم ڪجي ته ڊيم گهٽ ۾ گهٽ لٽجي ۽ انهيءَ جي حياتي وڌي.

ڊيم ٺاهڻ جي ضرورت:

عباسي صاحب رپورٽ ۾ چيو ته اها حقيقت آهي ته پاڪستان کي پاڻيءَ جي وڌندڙ گهرجن لاءِ ذخيرن جي ضرورت آهي پر ڊيم الهندي درياهن ۾ آيل پاڻي ڏسي ٺاهڻ گهرجن. انهيءَ ۾ بنيادي اصول اهو هجڻ گهرجي ته آيل پاڻيءَ جو هر واڌو ڦڙو جڏهن به اهو اچي، تڏهن بچائڻ کپي. ذخيرا ڊيمن جي لٽجڻ کي منهن ڏيڻ لاءِ ٺاهڻ کپن پر انهيءَ سان گڏ اهو به ڏسڻ کپي ته ٺهيل ڊيم اهڙي نموني ۾ هلايا وڃن، جو لٽ گهٽ ۾ گهٽ ٿئي ۽ لٽ ڪڍڻ جا مناسب بندوبست ڪيا وڃن.

ڊيم ٺاهڻ جي ترتيب:

عباسي صاحب جي رپورٽ مطابق ڊيمن جي منصوبه بندي، ترجيحات ۽ ترتيب ۾ هيٺين ڳالهين جو خيال رکڻ کپي:

(i) وڌ ۾ وڌ پاڻي (جڏهن به اچي) گڏ ڪرڻ جي صلاحيت.

(ii) گهٽ ۾ گهٽ خرچ ۽ وڌ ۾ وڌ فائدو.

(iii) لٽ گهٽائڻ لاءِ Low capacity inflow ratio

(iv) ٺهڻ لاءِ قابل عمل هجڻ.

(v) پاڻي ۽ بجليءَ جي کپت وارين جاين جي ويجهو هجڻ.

(vi) ڊيم بابت خدشن ۽ انديشن جو نه هجڻ.

مٿين اصولن جي بنياد تي عباسي صاحب رپورٽ ۾ ڊيمن ٺاهڻ جي ترتيب لاءِ هيٺين سفارشون ڪيون آهن:

(1) الهندي درياهن تي پاڻيءَ جي اچڻ جو نمونو اهڙو آهي، جو تربيلا ۽ منگلا کان پوءِ هڪ مند کان ٻي مند لاءِ پاڻي گڏ ڪري کڻي وڃڻ ممڪن ناهي. يعني پاڻي خريف ۾ ذخيرو ڪري ان کي ربيع ۾ کڻي وڃڻ ممڪن ناهي پر ٻوڏ وارن سالن ۾ تمام گهڻو واڌو پاڻي ذخيرو ڪرڻ لاءِ موجود آهي. هي واڌو پاڻي تمام گهڻو آهي پر ڪڏهن ڪڏهن اچي ٿو. اهو پاڻي رڳو هڪ وڏي گنجائش واري ڪيري اوور ڊيم ۾ ئي جمع ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن اهو هڪ عام رواجي ڊيم ۾ گڏ ڪيو وڃي، جنهن جي گنجائش 6 ملين ايڪڙ فوٽ هجي ته اهو ٻوڏ واري آيل پاڻيءَ جو رڳو 20 سيڪڙو گڏ ڪري سگهندو.

(2) عام حالتن ۾ خريف جي مند ۾ جهلم ۽ چناب درياهن ۾ ايترو پاڻي آهي، جو معاون درياهن جي سڄي ايراضي لاءِ ڪافي آهي ۽ منگلا جي موجوده ڀرجڻ ۽ ليول چاڙهڻ کان پوءِ ڀرڻ لاءِ به پورو آهي، تنهن ڪري معاون درياهن جي هيٺين ايراضي، جيڪا تونسا، پنجند ۽ چشما-جهلم لنڪ ڪينالن مان پاڻي کڻي ٿي، تنهن کي سنڌو تي پڪي طرح نه رکيو وڃي، نه ته سنڌو تي نوان ڊيم ٺاهڻ خطري ۾ پئجي ويندو، ڇاڪاڻ جو سنڌو درياهه ۾ گڏ ڪرڻ توڙي ڊيم ٺاهڻ لاءِ واڌو پاڻي نه بچندو.

(3) سنڌو تي اڪيلي ٺهي سگهندڙ ڪيري اوور ڊيم جي هينئر تائين فزيبلٽي نه ڪئي وئي آهي. رڳو پري فزيبلٽي ڪئي ٿي وڃي، جيڪا سال 2005ع ۾ پوري ٿيڻي هئي. اها ڳالهه اهم آهي ته انهيءَ جي فزيبلٽي ٻن ٽن سالن ۾ مڪمل ڪرڻ کپي، ڇاڪاڻ جو اهو ئي ڊيم آهي جيڪو آيل ٻوڏ جو 84 سيڪڙو پاڻي گڏ ڪري سگهي ٿو.

(4) ڪالاباغ ڊيم ۽ ڀاشا جي فزيبلٽي تيار آهي. ڪالاباغ ڊيم جي فزيبلٽي سال 1984ع کان 1988ع واري وقت ۾ ڪئي وئي هئي. انهيءَ کي نئين ڪرڻ جي ضرورت آهي. خاص طرح قيمتن جي ڪاٿي بابت ۽ ذخيري کي ڀرڻ واري اسٽدي جي، جيڪا 1991ع واري پاڻي ٺاهه کان اڳ ڪئي وئي هئي. مون پنهنجي رپورٽ ۾ ڪالاباغ ڊيم ۽ ڀاشا جي مختلف ڳالهين جي ڀيٽ ڏني آهي. جيستائين اسڪردو ڪٽزارا ڊيم جي فزيبلٽي ٿئي، ڀاشا ۽ ڪالاباغ ڊيمن مان هڪڙي ڊيم کي ٺاهڻ بابت سوچي سگهجي ٿو. اهو مناسب ٿيندو ته اهو فيصلو ڪالاباغ ڊيم جي فزيبلٽي Up date ڪرڻ کان پوءِ ڪيو وڃي. ڀاشا ڊيم ڪالاباغ کان انهيءَ ڳالهه ۾ بهتر آهي، جو ان ۾ گڏ ڪيل پاڻي ۽ پيدا ٿيندڙ بجلي ڪالاباغ ڊيم کان وڌيڪ آهي. انهيءَ کان علاوه ساڄي ۽ کاٻي پاسي کان نڪرندڙ واهن توڙي نوشهره شهر جي ٻڏڻ بابت صوبن جا خدشا دور ڪرڻ به ضروري آهن.

(5) جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم يا ڀاشا ڊيم ٺاهيو وڃي ٿو ته اهو هر سال نه ڀري سگهبو ۽ ڪيترا سال ساندهه خالي رهندو. اهي ڊيم تنهن ڪري پنهنجي گنجائش جيترو پاڻي (6 کان 7 ملين ايڪڙ فوٽ) ڪو نه ڏئي سگهندا. پر اٽڪل رڳو 2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏئي سگهندا. صوبن ۾ پاڻي ورهائڻ مهل اها ڳالهه نظر ۾ رکڻي پوندي. منهنجي صلاح آهي ته جيڪڏهن ٻنهي مان هڪڙو ڊيم ٺاهيو ٿو وڃي ته انهيءَ جو پاڻي ڊيمن جي لٽجڻ ۽ واهن جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ رکيو وڃي.

(6) بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ واپڊا کي ٻين منصوبن جي به فزيبلٽي ڪرائڻ کپي ۽ رن آف رور منصوبا جهڙوڪ داسو، بُنجي، پتن ۽ ٿاڪوٽ تي به فزيبلٽي ڪرائڻ گهرجي. غازي بڙوٿا کان پوءِ واپڊا ڪو به رن آف رور منصوبه نه کنيون آهن.

(7) واپڊا وٽ ٿرڪول مان 600 ميگا واٽ جا ڏهه منصوبا ٺاهڻ جو پروگرام آهي. انهن کي 2008ع کان 2019ع تائين شروع ڪرڻو آهي، جيڪو قابلِ تحسين آهي، پر انهيءَ پروگرام کي سال 2011ع کان اڳ ۾ تڪڙي ڪرڻ جي ضرورت آهي ته جيئن شروعات ۾ 1500 ميگا واٽ ۽ آخر ۾ 3000 ميگا واٽ تائين ان جي گنجائش وڌائي سگهجي. اهو ضروري آهي ته ديسي ٿرڪول کي مڪمل استعمال ڪجي ته جيئن ملڪ اندر ايندڙ مهانگائي تيل جو خرچ گهٽائي سگهجي.

عباسي صاحب پنهنجي رپورٽ ۾ چيو آهي ته پاڻي ٺاهه تي صحيح عمل نٿو ٿئي، منگلا ديم ۾ سنڌ ۾ کوٽ واري وقت ۾ پاڻي ڀريو ٿو وڃي ۽ لنڪ ڪينالن ذريعي سنڌو جو پاڻي معاون درياهن جي ايراضيءَ لاءِ ٽرانسفر ڪيو ٿو وڃي. انهن ڳالهين هوندي عباسي صاحب کان اها توقع رکڻ ته هو ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي سفارش ڪندو خام خيالي آهي. وري جنهن ڊيم تي ٻين صوبن کي خدشا ۽ انديشا هجن، انهيءَ لاءِ ماڻهن جو راضي ٿيڻ محال آهي. معلوم ٿيو ته عباسي پنهنجي رپورٽ ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي سفارش نه ڪئي آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نئين حڪومت: ڇا ڪو نئون پاڻي ٺاهه ٿيڻ کپي؟




جمع 18 اپريل 2008ع



مارچ جي پهرين هفتي ۾ عوامي تحريڪ ۽ سنڌ پاڻي ڪاميٽي جي سربراهه رسول بخش پليجي صاحب مطالبو ڪيو ته،1991ع جي ”پاڻي ٺاهه“ ۾ تبديلي آڻي پاڻي تڪرار نبيرڻ لاءِ پاڻي ماهرن ۽ ججن تي مشتمل ٽربيونل جوڙي سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻي تڪرار هميشه لاءِ انصاف جي بنياد تي حل ڪيو وڃي. مٿئين مطالبي تي ڪا راءِ ڏيڻ کان اڳ اچو ته هيٺين نڪتن تي خيالن جي ڏي وٺ ڪريون.

(1) پاڻي جو جهيڙو پاڪستان ٺهڻ کان اڳ.

(2) پاڻي جي ورهاست يڪدم پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ.

(3) سنڌ طاس معاهدو 1960ع.

(4) ون يونٽ وارو وقت.

(5) ون يونٽ ٽُٽڻ کانپوءِ پاڻي جي ورهاست.

(6) 1992ع وارو پاڻي ٺاهه.

(7) پاڻي ٺاهه ۾ سنڌ سان ناانصافي

پاڻي جو جهيڙو پاڪستان ٺهڻ کان اڳ:

انگريزن جي اچڻ کان اڳ سنڌ ۽ پنجاب ۾ ڇهه ماهي واهه هوندا هئا، جيڪي سنڌو درياهه مان پاڻي کڻندا هئا. درياهه تي انهن واهن لاءِ بيراج ڪو نه هئا، جنهن ڪري درياهه ۾ وهڪرو گهٽ وڌ ٿيڻ ڪري انهن واهن ۾ به پاڻي گهٽ وڌ ٿيندو هو، جنهن ڪري آباديءَ لاءِ خاطري وارو پاڻي ڪو نه هو. فصلن کي ضرورت مطابق پاڻي نه ملڻ ڪري فصل گهربل اپت نه ڏئي سگهندا هئا ۽ آبادي درياهه جي لاهي ۽ چاڙهي تي دارومدار رکندي هوندي هئي. انگريزن سنڌ کي سال 1843ع ۾ ۽ پنجاب کي 1847ع ۾ فتح ڪيو، جنهن کان پوءِ انگريزن واهن ۾ پاڻيءَ جي لاٿ ۽ چاڙهه کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ بيراج ٺاهڻ جو سوچيو ۽ پهرين اهي سنڌو جهڙي وڏي درياهه تي ٺاهڻ بدران معاون ۽ ٻين ننڍن درياهن تي ٺاهيا ويا. سال 1919ع تائين راوي درياهه تي ماڌوپور سڌنائي ۽ بلوڪي وٽ تسلج درياهه تي سرهند وٽ، چناب درياهه تي خانگي ۽ مرالا وٽ، جهلم درياهه تي رسول ۽ منگلا وٽ سوات درياهه تي منڊا ۽ اماندار وٽ بيراج يا هيڊ ورڪس ٺاهيا ويا. انهن جي ڪري اتان نڪرندڙ واهن کي خاطري وارو پاڻي ملڻ لڳو ۽ زراعت ۾ ڏاڍي واڌ ٿي، پر انهن جو اثر هيٺين ڇهه ماهي واهن تي پيو، جن جو کوٽ واري وقت ۾ پاڻي گهٽجي ويو. انهيءَ ڳالهه جي تدارڪ لاءِ سال 1901ع ۾ هندستان جي آبپاشي واري ڪميشن اها پاليسي ٺاهي ته سنڌو تي ٺهندڙ نون آبپاشي وارن منصوبن جي منظوري کان اڳ سنڌ صوبي جي هاڪار ضروري هئي. 1919ع ۾ هندستان سرڪار انهيءَ کي قانوني شڪل ڏني ۽ هڪ ايڪٽ پاس ڪيو ويو، جنهن مطابق هر ڪنهن اهڙي آبپاشي واري منصوبي کي جنهن جو هڪ کان وڌيڪ صوبن تي اثر پوندو هجي، سو منظوريءَ لاءِ گورنر جنرل کي موڪليو ويندو. 1919ع کانپوءِ هندستان سرڪار سنڌو درياهه تي سکر بيراج ۽ ستلج درياهه تي ستلج ويلي ڪئنال منصوبا منظور ڪيا. انهيءَ وچ ۾ پنجاب صوبي سنڌو درياهه تي ٿل ڪئنال ٺاهڻ وارو منصوبو پيش ڪيو، پر اهو منظور نه ڪيو ويو، ڇو ته انهيءَ سبب سنڌ صوبي جي واهن جو پاڻي گهٽجڻ جو انديشو هو ۽ سکر بيراج وارو منصوبو سرڪار وٽ منظوري لاءِ آيل هو ۽ پاليسي اها ورتي وئي ته جيستائين سکر بيراج ٺهي ۽ هلي پنجاب صوبي جو ڪو به منصوبو سنڌو درياهه تي غور هيٺ نه آندو ويندو. سکر بيراج وارو منصوبو 1921ع ۾ منظور ڪيو ويو ۽ 1929ع ۾ ٺهي پورو ٿيو. انهن ٻنهي منصوبن جي ٺهڻ ‎۽ هلڻ کانپوءِ ٻن رياستن بيڪانير ۽ بهاولپور توڙي پنجاب وچ ۾ پاڻي جي ورهاست تي ڪجهه تڪرار پيدا ٿيا. خيرپور رياست ربيع ۾ واڌو پاڻي گهريو ۽ پنجاب حويلي منصوبي (موجوده ٽرمون) لاءِ وڌيڪ پاڻي گهريو، جنهن تان تڪرار ٿيو. انهن ۽ ٻين ڳالهين کي سلجهائڻ لاءِ هندستان سرڪار 1935ع ۾ هڪ ڪميشن جوڙي، جنهن کي پوءِ اينڊرسن ڪميشن جو نالو ڏنو ويو. انهيءَ ڪميشن پنهنجي متفقه رپورٽ ڏني، جنهن مطابق سنڌ صوبي کي سکر بيراج ۽ خيرپور رياست وارن واهن لاءِ 24.77 ملين ايڪڙ فوٽ، سرحد صوبي کي پهاڙپور واهه لاءِ 0.31 ملين ايڪڙ فوٽ، پنجاب جي پنجند وارن واهن لاءِ 3.58 ايم اي ايف، حويلي (ٽرمون) لاءِ 3.47 ايم اي ايف، ٿل ڪئنال لاءِ 3.40 ايم اي ايف، پنج لنڪ ڪينال لاءِ 17.47 ايم اي ايف ۽ ستلج ويلي ڪئنالن لاءِ پنجاب، بيڪانير ۽ بهاولپور رياستن لاءِ 11.24 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ويو، يعني ڪُل پاڻي 64.24 ملين ايڪڙ فوٽ منظور ڪيو ويو. ياد رهي ته انهيءَ وقت سنڌو درياهه تي رڳو هڪڙو بيراج سکر وٽ هو. انهيءَ ۾ خاص ڳالهه اها به ڪئي وئي ته پنجند وٽان نڪرندڙ واهن کي ستلج درياهه بدران چناب درياهه تي رکيو ويو. ياد رهي ته انهن واهن کي ”يتيم واهه“ به سڏيو ويو. ستلج ويلي ڪئنال منصوبي جي هلائڻ دوران آڳاٽي خريف ۾ واهن ۾ پاڻي جي تمام گهڻي کوٽ محسوس ڪئي وئي، جنهن جي تدارڪ لاءِ پنجاب سرڪار ستلج درياهه تي باکڙا ڊيم ٺاهڻ ۽ راوي درياهه ۾ لنڪ ڪئنالن ذريعي پاڻي ڏيڻ جو منصوبو ٺاهيو. ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ ڪري سنڌ جي ڇهه ماهي واهن تي اثر پوڻو هو. ان ڳالهه تي سنڌ هندستان سرڪار کي شڪايت ڪئي، جنهن تي هنن هڪ ٽه رڪني ڪميشن ٺاهي، جنهن کي ”رائو ڪميشن“ چون ٿا، جيڪا 1941ع ۾ جوڙي وئي. انهيءَ ڪميشن فيصلو ڏنو ته سنڌ ۽ پنجاب پهرين آڪٽوبر 1945ع تائين پاڻي جي ورهاست تي ٺهن، تنهن کانپوءِ پنجاب پنهنجن رٿيل منصوبن تي ڪم شروع ڪري سگهي ٿو. پنجاب ۽ سنڌ جي چيف انجنيئرن ٻن سالن تائين پاڻي جي ورهاست تي بحث مباحثا ڪيا ۽ هڪ معاهدي تي راضي ٿيا، جنهن کي 1945ع وارو ”سنڌ-پنجاب معاهدو“ چئجي ٿو. انهيءَ معاهدي تحت سنڌ جي ڇهه ماهي واهن کي خاطري وارو پاڻي ڏيڻ لاءِ گڊو ۽ ڪوٽڙي بيراج تجويز ڪيا ويا ۽ ڪل پاڻي 94.74 ملين ايڪڙ فوٽ ورهايو ويو. جنهن مان سنڌ جو حصو 46.05 ايم اي ايف، پنجاب جو حصو 42.55 ايم اي ايف، سرحد جو حصو 5.99 ايم اي ايف ۽ بلوچستان جو 1.15 ملين ايڪڙ فوٽ ٿيو. انهيءَ معاهدي مطابق سنڌ ۾ گڊو ۽ ڪوٽڙي تي بيراج ٺاهڻ جي قيمت پنجاب کي ڏيڻي هئي، پر انهيءَ قيمت تي پنجاب راضي نه ٿيو ۽ هن معاهدي جي تصديق نه ٿي. مارچ 1947ع ۾ هي مامرو هندستان جي گورنر جنرل سامهون پيش ڪيو ويو، پر آگسٽ 1947ع ۾ پاڪستان جي ٺهڻ تائين انهيءَ ۾ ڪا اڳڀرائي نه ٿي سگهي.

پاڻيءَ جي ورهاست يڪدم پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ:

پهرين اپريل 1948ع تي هندستان اڀرندي درياهن مان نڪرندڙ سڀني واهن جيڪي پاڪستان ڏانهن آيا پئي، انهن جو پاڻي بند ڪري ڇڏيو. انهن مان ڪجهه جو پاڻي هندستان وارن 4 مئي 1948ع تي هڪ گڏيل بيان جاري ڪرڻ کان پوءِ کولي ڇڏيو. ٻنهي ملڪن جي نمائندن وچ ۾ ڳالهيون هليون پر ڪو فيصلو نه ٿي سگهيو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ سنڌ کي گهربل پاڻي ملندو رهيو، جو اڃا گڊو ۽ ڪوٽڙي بيراج ڪو نه ٺهيا هئا ۽ سکر بيراج جي سڄي ايراضي مڪمل طرح ڊيولپ ڪو نه ٿي هئي.

سنڌ طاس معاهدو 1960ع:

1960ع ۾ عالمي بينڪ جي سهڪار سان درياهن جي ورهاست جو معاهدو ٿيو، جنهن ۾ ٽن اڀرندي درياهن يعني ستلج، بياس ۽ راويءَ جو مڪمل 33 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي هندستان کي ڏنو ويو. ياد رهي ته انهيءَ مان هندستان رڳو 9 ملين ايڪڙ فوٽ استعمال ڪندو هو ۽ 24 ملين ايڪڙ فوٽ هيٺ پاڪستان ۾ ايندو هو. انهيءَ مان 13 ملين ايڪڙ فوٽ پنجاب ۾ کپي ويندو هو ۽ 11 ملين ايڪڙ فوٽ سنڌ ۾ ايندو هو. انهيءَ معاهدي هيٺ ويل پاڻي جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ ٻه وڏا ڊيم، 8 لنڪ ڪئنال ۽ 6 نوان بيراج ٺاهڻ تجويز ڪيو ويو.

ون يونٽ وارو وقت:

آڪٽوبر 1955ع کان جون 1970ع تائين ون يونٽ رهيو، يعني صوبي سنڌ جو ڪو نالو نه هو. سڀ ڪا شيءِ اولهه پاڪستان مان ڪنٽرول ٿيندي هئي، ان وقت سنڌ ۾ ٽي ڪمشنريون هيون. پاڻي ورهاست ۾ کوٽ واري وقت ۾ ڪڏهن ڪڏهن 1945ع واري ”سنڌ-پنجاب معاهدي“ جي مدد ورتي ويندي هئي، جو گڊو ۽ ڪوٽڙي بيراج 1962ع ۽ 1955ع ۾ ٺهي ويا هئا ۽ پاڻي جي گهرج وڌي وئي هئي.

ون يونٽ ٽُٽڻ کانپوءِ پاڻي جي ورهاست:

جولاءِ 1970ع ۾ ون يونٽ ٽُٽڻ کانپوءِ سنڌ صوبو وري ساڳي حيثيت ۾ آيو. منگلا ڊيم 1969ع ۽ تربيلا ڊيم 1976ع ۾ ٺهي پورو ٿيو. منگلا ڊيم مان سنڌ کي پاڻي نه ڏنو ويو، پر تربيلا ڊيم مان پاڻي ڏنو ويو ۽ صوبن کي عارضي ورهاست جي بندوبست ذريعي پاڻي ملندو رهيو. انهيءَ بندوست مطابق آڳاٽي خريف ۾ سنڌکي سنڌو درياهه جو 50 سيڪڙو پاڻي ڏنو ويو ۽ ربيع ۾ سنڌو درياهه جو 67 سيڪڙو پاڻي ڏنو ويو. اهو بندوبست 1991ع واري پاڻي ٺاهه ٿيڻ تائين هلندو رهيو.

1991ع وارو پاڻي ٺاهه:

1991ع ۾ اتفاق راءِ سان پاڻي ٺاهه ٿيو، جنهن مطابق سنڌ کي 48.76 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو، پر انهيءَ ٺاهه تي عمل ڪرڻ بدران ارسا پنهنجي هلائي ٿي. پهرين 1994ع واري وزارتي ٺاهه تي ورهاست ڪئي وئي ۽ هينئر ٽه سطحي فارمولي موجب پاڻي ورهايو وڃي ٿو، جيڪي ٻئي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران تربيلا ڊيم ٺهڻ کانپوءِ پنجن سالن جي سراسري کنيل پاڻي مطابق ورهاست ڪن ٿا، جيڪا ڳالهه انصاف بدران ڏاڍ مڙسي آهي.

پاڻي ٺاهه ۾ سنڌ سان ناانصافي:

پاڻي ٺاهه ڳالهين ذريعي ٿيل هڪ معاهدو آهي، جنهن کي انگريزي ۾ (Negotiated Settlement) چئجي ٿو، يعني اهو ”ڪجهه ڏيو ۽ ڪجهه وٺو“ جي بنياد تي ٿيل معاهدو آهي. اهو صفا انصاف تي ٿيل معاهدو ناهي. انصاف جي لحاظ کان معاهدو واهن جي منظور ٿيل پاڻي (Sanctioned Allocations) مطابق ٿيڻ کپي، پر اهو واپرايل پاڻي (Developed Uses) جي بنياد تي ٿيو آهي. مٿيون حصيدار زوري پنهنجو واهپو وڌائيندو وڃي ٿو ۽ جڏهن معاهدو ڪرڻ اچي ٿو ته اهو چئي پنهنجي وڌيڪ واپرايل پاڻي جو حق پيش ڪري ٿو ته ڇا ماڻهن جي آباد ٿيل زمين جو پاڻي گهٽ ڪري ماڻهن کي بيروزگار ڪريان؟

جڏهن ته هن اهو واڌو پاڻي هيٺين حصيدار جو حق ماري کنيو آهي ۽ هيٺين کي اڳ ئي بيروزگار ڪيو آهي، ته ڇا بيروزگار ڪيل ماڻهن کي انهن جو حق موٽائي نه ملڻ کپي؟ پر انصاف ڪرڻ واري پهرين ڳالهه کي اوليت ڏني آهي. ٻيو ته جيڪو 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ورهايو ويو آهي، اهو موجوده واهن لاءِ آهي، نون واهن کي واڌو پاڻي مان حصو ملڻ کپي. پنجاب وارن پنهنجي واپرايل پاڻي کي گهٽ ڪري يا انهيءَ مان بچائي هڪڙي نئين واهه لاءِ پاڻي رکيو آهي، جنهن جو نالو گريٽر ٿل ڪئنال آهي. انهن کان ڪو پڇي ته توهان واهن جو کنيل پاڻي ڪيئن ٿا گهٽائي سگهو؟ جڏهن اهو معاملو گڏيل مفادن واري ڪائونسل اڳيان رکيو ويو ته مون سنڌ جي سيڪريٽري آبپاشي جي حيثيت ۾ انهيءَ تي اعتراض لکي موڪليو، پر ڪنهن ڪو نه ٻڌو. ٽيون ته ورهاست دستياب پاڻي کان گهڻي پاڻي جي ڪئي وئي آهي، جڏهن ته ايترو پاڻي ڪڏهن ورلي اچي ٿو، جنهن ڪري صوبن ۾ کوٽ ڪري هميشه ڇڪتاڻ رهي ٿي. چوٿون پاڻيءَ جي ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن لاءِ سنڌ جي 10 ملين ايڪڙ فوٽ واري مطالبي کي اڀياسن ڪرائڻ واري معاملي ۾ منجهائي رکيو ويو آهي.

پاڻي ٺاهه ۾ مٿين ناانصافي سبب پليجي صاحب جو اهو مطالبو ته پاڻي ماهرن ۽ ججن تي مشتمل ٽربيونل جوڙي سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ پاڻي تڪرار هميشه لاءِ انصاف جي بنياد تي حل ڪيو وڃي، ظاهر ۾ ٺيڪ لڳي ٿو، پر اچو ته ماضيءَ ۾ ٿيل ڪميشن جي بنياد تي، جن ۾ جج به هئا ته پاڻي ماهر به انهيءَ جو جائزو وٺون. پهرين ڪميشن 1935ع ۾ ٺهي، جنهن جو سربراهه هڪ چيف انجنيئر اينڊرسن هو. ٻي ڪميشن 1939ع ۾ ٺهي، جنهن جو سربراهه ڪلڪته هاءِ ڪورٽ جو جج مسٽر رائو هو. انهيءَ پاڻي جي ورهاست نه ڪئي، بلڪه ورهاست جا اصول ٻڌايا ۽ ٻنهي صوبن کي پهرين آڪٽوبر 1945ع تائين ورهاست ڪرڻ جو چيو. 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ ٻنهي صوبن جي چيف انجنيئر ورهاست ڪئي، پر پنجاب حڪومت انهيءَ جي تصديق نه ڪئي. 1968ع واري اختر حسين ڪاميٽي عام اصول ٻڌايا، پر ورهاست جو مقدار نه ٻڌايو. 1971ع واري ڪميشن جو سربراهه پاڪستان جي سپريم ڪورٽ جو رٽائر ٿيل چيف جسٽس فضل اڪبر هو ۽ چئني صوبن جا فني ماهر ميمبر هئا. انهيءَ ڪاميٽي سنڌ کي 43.79 ۽ پنجاب کي 52.43 ملين ايڪڙ فوٽ موجوده واهن ۽ هر هڪ لاءِ 40 سيڪڙو واڌو پاڻي مان ڏنو. آخري ڪميشن حليم ڪميشن هئي، جنهن جو سربراهه سپريم ڪورٽ آف پاڪستان جو چيف جسٽس حليم صاحب ۽ چار ميمبر هئا، جن ۾ هر صوبي جي هاءِ ڪورٽ جو چيف جسٽس شامل هو. انهيءَ موجوده واهن لاءِ سنڌ کي 43.52 ۽ پنجاب کي 54.79 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ۽ واڌو پاڻي مان هر هڪ کي 37 سيڪڙو ڏنو. جسٽس فضل اڪبر ۽ جسٽس حليم جي رپورٽن مان خبر پئي ٿي ته پهرين رپورٽ جي ڀيٽ ۾ سنڌ جو پاڻي ذري گهٽ ساڳيو رهيو، پر پنجاب جو وڌيو. مٿين بنياد تي مان چئي سگهان ٿو ته جيڪڏهن پاڻي جي نئين ورهاست لاءِ ججن ۽ پاڻي ماهرن تي ٻڌل ٽربيونل جوڙيو ويو ته فائدو سنڌ بدران پنجاب کي ٿيندو. جيتوڻيڪ 1991ع واري ٺاهه ۾ اسان سان انصاف نه ٿيو آهي، تنهن هوندي به انهيءَ کي ورجائجڻ جي ضرورت ناهي جو انهيءَ ۾ سنڌ کي 48.76 ۽ پنجاب کي 55.94 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو آهي. وقت جي ضرورت اها آهي ته 1991ع واري پاڻي معاهدي تي عباسي صاحب جي رپورٽ جي روشني ۾ عمل ڪرايو وڃي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پاڻيءَ جو بحران ۽ نون ذريعن جي ڳولها




اڱارو 29 اپريل 2008ع



پهرين اپريل کان شروع ٿيندڙ آڳاٽي خريف کان وٺي هينئر تائين سنڌ پاڻيءَ جي کوٽ کي منهن ڏئي رهي آهي، جيڪا 30 کان 50 سيڪڙو آهي. ان سلسلي ۾ آبپاشي کاتي جي حڪمت عملي اها رهي آهي ته ڇهه ماهي واهن کي بند رکي، سدا واهن کي پاڻي ڏنو وڃي. وري جن ڇهه ماهي واهن جي ڪمانڊ ۾ زير زمين پاڻي مٺو ناهي، انهن کي به پاڻي ڏنو وڃي، جيئن ماڻهن کي پيئڻ جو پاڻي ملندو رهي. اصل بحران تڏهن پيدا ٿيندو، جڏهن گڊو بيراج جا بنديءَ ۾ بند ٿيل واهه ۽ سکر بئراج جا اين ڊبليو سي ۽ دادو ڪئنال پهرين مئي کان پوءِ اصولن مطابق کولڻا پوندا، پر کوٽ لاءِ پاڻيءَ جي صورتحال ٺيڪ ناهي. هينئر گڊو بيراج تي پهچندڙ پاڻي اٽڪل 42 هزار ڪيوسڪ آهي، جنهن مان 24500 ڪيوسڪ سکر بيراج جي واهن ۾ ۽ 3500 ڪوٽڙي بيراج جي واهن ۾ کنيو وڃي ٿو ۽ باقي 14000 ڪيوسڪ درياهه ۾ زيان ٿئي ٿو. اسان وٽ ٽنهي بيراجن تي سراسري طرح 15 ڏينهن کان پوءِ مٿان ڇڏيل پاڻي پهچي ٿو. هينئر چشما بيراج تان ڇڏيل پاڻي اٽڪل 59000 ڪيوسڪ آهي. اهو گڊو تي موجوده 24000 ڪيوسڪ کان وڌي نه سگهندو. يعني سنڌ جي ٽنهي بيراجن تي 10 مئي تائين ايترو ئي پاڻي هوندو، جيترو هينئر آهي. تنهنڪري 10 مئي تائين يا ته هلندڙ واهن جو پاڻي گهٽائي، بند ٿيل ڇهه ماهي واهه کولڻ پوندا يا في الحال ڏهين مئي تائين انهن کي بند رکڻو پوندو.

منهنجي خيال ۾ بلوچستان کي پاڻي ڏيڻ لاءِ گڊو بيراج کان ڊيزرٽ پٽ فيڊر ۽ سکر بيراج کان نارٿ ويسٽ ڪينال (NWC) پهرين مئي کان کولڻا پوندا. ساڳئي نموني ۾ دادو ڪينال کي به کولڻو پوندو، جو اهو سدا واهه (Perennial canal) آهي. گهوٽڪي فيڊر کي به ڪجهه پاڻي ڏيڻو پوندو، جو اتي به سدا واهن وانگر آبادي ٿئي ٿي. منهنجي خيال ۾ گڊو مان نڪرندڙ بيگاري سنڌ فيڊر، سکر مان نڪرندڙ رائس ڪينال کي ڏهين مئي تائين کولي نه سگهبو. ڪوٽڙي بيراج جي واهن کي به ايترو ئي پاڻي ملندو رهندو، جيڪو هينئر ملي ٿو ۽ ڏهين مئي تائين وڌيڪ پاڻي نه ملي سگهندو. ڏهين مئي کان پوءِ پاڻي تڏهن وڌي سگهندو، جڏهن ڪابل ۽ سنڌو درياهن ۾ پاڻيءَ جا وهڪرا وڌندا. مان پنهنجي هڪ مضمون ۾ جيڪو ”ڪاوش“ ۾ 3 اپريل تي ڇپيو هو، ٻڌائي چڪو آهيان ته پراڻي رڪارڊ جي ڀيٽا مطابق گڊو بيراج جي واهن کي ۽ سکر بيراج جي رائس ڪينال کي 20 مئي تي ۽ ڪوٽڙي بيراج جي واهن کي پهرين جون تي گهربل پاڻي ملي سگهندو. پاڻيءَ جي انهيءَ کوٽ جي پسمنظر ۾ اسان سوچڻ تي مجبور آهيون ته ڇا ڪيون، جيئن سنڌ جي ايراضين لاءِ ڪجهه نه ڪجهه پاڻيءَ جو بندوبست ٿي سگهي. اسان وٽ رڳو هڪ درياهه آهي يعني سنڌو درياهه، جنهن جي صورتحال مٿي ٻڌائي آيو آهيان. ٻيو ذريعو مينهن آهي، جنهن ڪري ڪيترين نين ۾ زندگيءَ جا آثار پيدا ٿين ٿا ۽ انهن تي ننڍا بند ٻڌي، پاڻي روڪي آبادي ڪري سگهجي ٿي، پر انهن جو دائره ڪار محدود آهي، جو هر سال مينهن نٿا پون ۽ فائدو به رڳو انهن ماڻهن کي پهچي ٿو، جيڪي انهيءَ بند جي ويجهو ويٺل آهن. تنهن هوندي به سنڌ جو آبپاشي وارو کاتو اهڙن هنڌن تي بند ٺاهڻ لاءِ اڀياس ڪرائي رهيو آهي ته جيئن ممڪن جاين تي بند ٺاهجن ۽ جڏهن به مينهن پون ته انهن مقامي ماڻهن کي فائدو ٿئي. ٽيون ذريعو زير زمين پاڻي آهي، جيڪو سنڌ ۾ تمام گهٽ ايراضين ۾ مٺو آهي، جنهن کي ماڻهو خانگي ٽيوب ويل ذريعي ڪڍن ٿا.

انساني سوچ جي ڪا حد ناهي. جڏهن ضرورت ٿئي ٿي ته نيون نيون ۽ عجيب ڳالهيون سوچي ٿي، جو چوندا آهن ته ضرورت ايجاد جي ماءُ آهي. جتي رستو نه هجي، اتي به رستو نڪري اچي ٿو. اهڙي سوچ رکندڙ ماڻهن کي انهيءَ وقت جو معاشرو ڪا اهميت ڏيڻ بدران عجيب نظرن سان ڏسي ٿو، انهن تي ٺٺوليون ۽ ٽوڪون ڪري ٿو ۽ ڪن کي ته چريو به چئي ڏئي ٿو، پر جڏهن اهي ڪا شئي ڳولهي وٺن ٿا ۽ ڪا اهڙي ايجاد ڪري وٺن ٿا، جنهن جي نتيجي ۾ ماڻهن کي فائدو پهچي ٿو ته پوءِ ساڳيا ئي ماڻهو کين پڏائڻ لڳن ٿا ۽ سندن مرڻ کان پوءِ انهن جي قبرن تي شاندار مقبرا ٺهرائن ٿا. ماڻهن جي اهڙي رويي تي هڪ شاعر چئي ويو آهي:

عمر بهر سنگ زني ڪرتي رهي اهل وطن

يه الگ بات هي دفنائين گي اعزاز ڪي ساتهه!

مان هتي ٻن ماڻهن جو ذڪر ڪندس، جيڪي ٻئي سنڌ ڄاوا ۽ سنڌ جي آبپاشي کاتي جا رٽائر ٿيل چيف انجنيئر آهن. هڪڙو مسٽر محمد موسيٰ ميمڻ آهي، جنهن جو تعلق ٿر جي مٺيءَ واري علائقي سان آهي ۽ ٻيو مسٽر الله ورايو چنا، جيڪو نوشهري فيروز سان تعلق رکي ٿو ۽ ايريگيشن نظام ڊيزائڻ ڪرڻ جو ماهر آهي. روهڙي ڪينال تي ڪيترا باءِ پاس ۽ نارا جمڙائو ريماڊلنگ وارا ڪيترا ئي اسٽرڪچر هن صاحب جا ڊيزائن ڪيل ۽ ٺهرايل آهن. موسيٰ صاحب ٿر جي ڏتڙيل ۽ بي واهن ماڻهن جي حالت کان خوب واقف آهي. مٺي واري علائقي ۾ وارين جي ڀٽن جي وچ ۾ ڪيتري ئي زمين آهي، جيڪا آباد ٿي سگهي ٿي، پر پاڻي ڪونهي. سوال اهو ٿو اٿي ته اهو پاڻي ڪٿان اچي؟ موسيٰ صاحب کي خيال آيو ته برساتن جي مند ۾ ڍورو پراڻ ۾ آيل مٺو پاڻي جيڪڏهن ڪنهن طرح انهن ايراضين لاءِ ورائجي ته تمام سٺا فصل ٿي سگهن ٿا، پر ان حوالي سان ٽي بنيادي اهميت رکندڙ سوال اٿن ٿا، پهريون سوال اهو آهي ته ڇا پاڻي آهي؟ ٻيو ته ڇا اهو ايترو مٺو به آهي، جنهن تي آبادي ٿي سگهي؟ ٽيون ته ڇا اهو قدرتي طرح يعني Gravity flow واري طريقي سان انهن ايراضين کي لڳي سگهي ٿو؟ اهو سڀ ڪيئن معلوم ٿئي؟ انهيءَ لاءِ اڀياس کپي. انهيءَ ڏس ۾ هن آبپاشي کاتي وارن جي تعاون سان هڪ فزيبلٽي اسٽڊي هيٺئين نالي سان منظور ڪرائي:

Feasibility study of diversion of LBOD water for thar area and use of shakoor dhand water for agriculture purpose in the area.

انهيءَ اسڪيم تي ABM ڪنسلٽنٽس ڪراچي ڪم شروع ڪري ڏنو آهي، جنهن کي سال ٿي ويو آهي. هي ٻئي صاحب انهيءَ ڪنسلٽنٽس سان انهيءَ منصوبي تي ڪم ڪري رهيا آهن. هڪڙيءَ ملاقات ۾ هنن مون سان انهيءَ منصوبي جو ذڪر ڪيو، جيڪو مون کي ڏاڍو عجيب لڳو ۽ مون هنن کي انهيءَ لاءِ سر زمين ڏيکارڻ جي فرمائش ڪئي. هنن مون کي ڍورو پراڻ شادي لارج کان وٺي شڪور ڍنڍ تائين ڏيکاريو. ڍورو پراڻ جي ساڄي پاسي ڪوٽڙي بيراج جي ڪمانڊ ۽ کاٻي پاسي ٿر جي ايراضي آهي.

موجوده بندوبست: ايل بي او ڊي اسپائنل ڊرين نوابشاهه کان جڏهن شادي لارج ويجهو پهچي ٿي ته انهيءَ جي 159 آر ڊي تي ٻن ڀاڱن ۾ ورهائجي ٿي. هڪڙي کي ڪڍڻ پٽيجي آئوٽ فال ڊرين (KPOD) چئجي ٿو، جنهن ۾ 2200 ڪيوسڪ ڊرينن جو لوڻياٺو پاڻي موڪلجي ٿو. هي هڪ هٿرادو ٺاهيل ڊرين آهي. ٻيءَ کي ڍورو پراڻ آئوٽ فال ڊرين (DPOD) چئجي ٿو. اها 2000 ڪيوسڪ برساتن جو مٺو پاڻي شڪور ڍنڍ ۾ کڻي وڃڻ لاءِ آهي. اها هڪ قدرتي ڊرين آهي، جيڪا اڳي به برساتن وارو پاڻي شڪور ڍنڍ ۾ کڻي ويندي هئي. ياد رهي ته LBOD جو نيڪال هن قدرتي ڊرين ذريعي شڪور ڍنڍ ۾ ٿيڻ کپندو هو، پر انگريزن جن اڀياس ڪيو، اهو پاڻي KBOD ۽ ٽائيڊل لنڪ ذريعي شاهه سمندو کوري ۾ کڻي ويا، جيڪو رستو هلندڙ هوا جي مخالف ڏس ۾ هيو، ان ڪري ٽائيڊل لنڪ ڪيترن هنڌن کان ٽٽي پئي آهي ۽ سمنڊ ڇولري وئير کان مٿي چڙهي آيو آهي ۽ خيال آهي ته آر ڊي 159 کان به مٿي چڙهي ايندو.

رٿيل منصوبو: آر ڊي 159 کان 230 تائين آر بي او ڊي اسپائينل ڊرين جي ليول 3 کان 5 فوٽ مٿي ڪجي، جيئن DPOD جي کاٻي پاسي وارين ايراضين کي ڪمانڊ ڪري سگهي. آر ڊي 159 وٽ هڪڙو ڪراس ريگوليٽر ٺاهجي ته جيئن ايندڙ پاڻيءَ کي هيٺ پاس ڪري يا DPOD ۾ ورائڻ سولو ٿي وڃي. DPOD تي ٺهيل موجوده ويئر کي ريماڊل ڪجي ۽ در وجهجن ته جيئن آر ايل 21 تائين پاڻي اسٽور ڪري سگهجي. سڄي DPOD کي آر ڊي 127 کان شڪور ڍنڍ تائين ويڪرو ڪجي ته جيئن هو وڌيل پاڻي کڻي سگهي. DPOD تي آر ڊي 90 ۽ 55 تي ڪراس ريگوليٽر ٺاهجن ۽ واهن جا منهن ٺاهجن ته جيئن پاڻي انهن واهن ۾ ورائي سگهجي..

اچو هاڻي انهن ٽن سوالن تي غور ڪجي، جيڪي مون منصوبي جي تڪميل بابت اٿاريا هئا. پهريون: ڇا پاڻي آهي؟ محمد موسيٰ ٻڌايو ته سڄو سال پاڻي ڪونهي، رڳو برسات واريءَ مند ۾ پاڻي هوندو، سو به ٽي مهينا. انهيءَ مند ۾ کوٽيل واهن ۾ پاڻي ڀري ڇڏبو، جيڪو ماڻهو تيستائين استعمال ڪندا، جيستائين اهو سڪي نه. ٿر جي ماڻهن لاءِ پاڻي تمام اهم آهي، انهيءَ کي بيراج وارين ايراضين جي معيار تي نه جاچيو وڃي. اهو پاڻي آباديءَ کان علاوه ڍور ڍڳن کي پيارڻ ۽ ماڻهن جي واهپي لاءِ به اهم آهي. ٿر ۾ ڪٿي به بيراج وارين ايراضين وارو مٺو پاڻي نٿو ملي. هنن لاءِ اهو پاڻي به قدرت جي هڪ وڏي نعمت هوندو. ٻيو سوال: ڇا اهو ايترو مٺو هوندو، جو آباديون ٿي سگهن؟ موسيٰ ميمڻ جو چوڻ هو ته انهيءَ ۾ ڇڏبو ئي برساتن وارو مٿاهون مٺو پاڻي، لوڻياٺو پاڻي هيٺ ۽ مٺو پاڻي مٿي هلندو. لوڻياٺو پاڻي KPOD ۾ ڇڏي ڏبو ۽ مٿيون مٺو پاڻي DPOD ۾ ڇڏبو. اهو تمام سٺي ڪوالٽيءَ جو نه هوندو، پر پوءِ به آبادي ڪرڻ جهڙو هوندو. وري به برساتن جي مند ۾ انهيءَ جي ڪوالٽي ٽيسٽ ڪرائبي. ٽيون سوال: ڇا اهو قدرتي طرح زمينن کي لڳي سگهندو؟ جواب: پهرين ڪوشش ته اها ئي ٿيندي ته هي قدرتي وهڪري وانگر زمينن کي لڳي سگهي. انهيءَ مقصد سان ئي LBOD ايپائيل ڊرين جي 159 آر ڊي واري ريگوليٽر کان مٿي 3 کان 5 فوٽ چاڙهڻ جو پروگرام آهي. وري به جيڪڏهن ڪي ايراضيون مٿي رهجي ويون ته پاڻي اهڙي قيمتي شئي آهي، جو ماڻهو پاڻ مٿي لفٽ ڪندا. بيراج وارين ايراضين ۾ به ڪجهه ايراضيون لفٽ ٿين ٿيون. نتيجو ڇا نڪرندو؟ اها اڀياس پوري ٿيڻ کان پوءِ ئي خبر پوندي، پر مان انهيءَ جرائت ۽ ڪوشش کي ساراهه جي نظر سان ڏسان ٿو.

آبپاشي کاتي کي گذارش: هن منصوبي جي اڀياس جو مدو سال هيو، جيڪو پورو ٿيو، پر اڃا تائين اڀياس پورو نه ٿي سگهيو آهي. کاتو اها جاچ لهي ته هي اڀياس ڏنل مدي ۾ ڇو پورو نه ٿيو آهي ۽ جلد انهيءَ اڀياس کي پورو ڪرائي، ته جيئن ڪو کڙ تيل نڪري.

idrisrajput@hotmail.com