ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ کي گهربل پاڻي ڪڏهن ملندو؟




آچر 18 مئي 2008ع



پاڻي جي کوٽ سنڌ جي آبادگارن جون وايون بتال ڪري ڇڏيون آهن. جنهن صوبي جي ٻهراڙي ۾ رهندڙ ستر سيڪڙو ماڻهن جو دارومدار زراعت ۽ زراعت سان واسطو رکندڙ صنعتن ۽ فيڪٽرين سان هجي ۽ جتي جي 50 سيڪڙو ايراضين ۾ کارو پاڻي هجي اتي روزگار سان گڏ ڪن ايراضين ۾ پيئڻ جي پاڻي جو به مسئلو آهي. پاڻي کوٽ جي ڪري اپريل سڄو مهينو بند رهيل گڊو بئراج جا سڀ واهه ۽ سکر بئراج جي ساڄي ڪپ وارا واهه يعني NWC، رائس ۽ دادو ڪينال پهرين مئي تي به کلي نه سگهيا، نيٺ بلوچستان جي کير ٿر ڪينال، پٽ ڪئنال، ۽ اچ ۽ مانوٽي کي پاڻي ڏيڻ لاءِ NWC، پٽ ڪئنال ۽ ڊيزرٽ ڪئنال 10 مئي يا انهيءَ کان ڏينهن ٻه پوءِ کوليا ويا. سنڌ جو گهوٽڪي فيڊر 10 مئي کان رڳو 390 ڪيوسڪ ڏئي کوليو ويو ۽ 16 مئي تائين وڌائي هزار ڪيوسڪ ڪيو ويو آهي. هينئر به مندائتا واهه يعني بي ايس فيڊر ۽ رائس ڪينال اڃان بند آهن. 16 مئي تي سنڌ جي واهن ۾ پاڻي جي صورتحال هيٺين ريت آهي.

گڊو بئراج:

ان مان نڪرندڙ واهه آهن ڊيزرٽ، پٽ فيڊر، بي ايس فيڊر ۽ گهوٽڪي فيڊر. ڊيزرٽ پٽ فيڊر اٽڪل 7 ميل هيٺ ٻن ڪينالن ۾ ورهائجي وڃي ٿو، هڪ پٽ ڪينال ۽ ٻيو ڊيزٽ ڪينال. ڊيزٽ پٽ فيڊر 12 مئي تي 510 ڪيوسڪ ڏئي کوليو ويو ۽ 16 مئي تي وڌائي هزار ڪيوسڪ ڪيو ويو. اهو سڄو پاڻي بلوچستان صوبي کي پٽ ڪينال ۽ ڊيزٽ ڪئنال ۾ ڏنو پيو وڃي. ياد رهي ته ڊيزرٽ پٽ فيڊر جي گنجائش 13،275 ڪيوسڪ آهي. بي ايس فيڊر اڃا نه کوليو ويو آهي، انهيءَ جي ڊيزائين ٿيل گنجائش 14،764ڪيوسڪ آهي، جڏهن ته شديد گهرج وقت اهو 20،000 ڪيوسڪ کان مٿي پاڻي کڻي ٿو.

سکر بئراج:

انهيءَ مان ساڄي پاسي نڪرن ٿا، NWC رائس، دادو ڪئنال ۽ کاٻي پاسي نڪرن ٿا، نارا، خيرپور فيڊر ايسٽ، روهڙي ۽ خيرپور فيڊر ويسٽ. NWC بلوچستان کي پاڻي ڏيڻ لاءِ 10 مئي تي 1550 ڪيوسڪ ڏئي کوليو ويو، جيڪو 16 مئي تي وڌائي 1930 ڪيوسڪ ڪيو ويو. انهيءَ جي ڊيزائن گنجائش 5،152 ڪيوسڪ آهي، جڏهن چوٽ (شديد) گهرجن مهل 10 هزار کان مٿي پاڻي کڻي ٿو. رائس ڪئنال اڃا نه کوليو ويو آهي، انهيءَ جي ڊيزائن گنجائش 10،658ڪيوسڪ آهي، پر چوٽ گهرج مهل 17 هزار کان مٿي پاڻي کڻي ٿو. دادو ڪئنال 10 مئي تي 660 ڪيوسڪ ڊسچارج ڏئي کوليو ويو ۽ 16 مئي تي اهو وڌائي 1100 ڪيوسڪ ڪيو ويو. انهيءَ جي ڊيزائن گنجائش 3150 ڪيوسڪ آهي، پر چوٽ گهرج سهل 5 هزار کان مٿي پاڻي کڻي ٿو. کاٻي پاسي وارا چارئي واهه سدا واهه آهن، جيڪي سکر بيراج جي جنوري واري بندي کانپوءِ يڪو پيا هلن. 16 مئي تي نارا ڪئنال ۾ 12010 ڪيوسڪ پاڻي هلي پيو. انهيءَ جي ڊيزائن گنجائش 13،649 ڪيوسڪ آهي، جيڪا ماڊل ڪرڻ کان پوءِ 20 هزار ڪيوسڪ ڪئي وئي آهي. هينئر تائين وڌ ۾ وڌ پاڻي 17،100ڪيوسڪ کنيو آهي. خيرپور فيڊر ايسٽ ۾ 1900ڪيوسڪ هلي پيو، جڏهن ته ڊيزائن گنجائش 2094 ڪيوسڪ آهي ۽ چوٽ گهرج مهل ساڍا ٽي هزار پاڻي کڻي ٿو. روهڙي ڪئنال ۾ 11،050ڪيوسڪ پاڻي هلي پيو، انهيءَ جي ڊيزائن گنجائش 10،887 ڪيوسڪ آهي ۽ وڌ ۾ وڌ 18،680 ڪيوسڪ پاڻي کنيو اٿس. خيرپور فيڊر ويسٽ ۾ 1510 ڪيوسڪ هلي پيو، ڊيزائن گنجائش 1940 ڪيوسڪ آهي، وڌ ۾ وڌ 2885 ڪيوسڪ پاڻي کنيو اٿس.

ڪوٽڙي بئراج:

انهيءَ مان ساڄي پاسي رڳو ڪي بي فيڊر نڪري ٿو، جڏهن ته کاٻي پاسي ٽي واهه نڪرن ٿا، يعني اڪرم واهه ۽ ڪي بي فيڊر سدا واهه آهن ۽ ڦليلي ۽ پنڃاري مندائتا واهه آهن. اڪرم واهه ۾ هزار ڪيوسڪ پاڻي هلي ٿو، جڏهن ته گنجائش 4100 ڪيوسڪ اٿس، پر ڊيزائن وارو پاڻي نٿو کڻي. ان وڌ ۾ وڌ 3640 ڪيوسڪ پاڻي کنيو،کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ ڦليلي مان علي پور وٽ امدادي پاڻي ڏنو وڃي ٿو. ڦليلي ۾ 1670 ڪيوسڪ پاڻي هلي ٿو، جڏهن ته ڊيزائن گنجائش اٿس 14859 ڪيوسڪ. چوٽ گهرج وقت 17925 ڪيوسڪ پاڻي کنيو اٿس. پنڃاري ۾ 460 ڪيوسڪ پاڻي هلي ٿو، جڏهن ته ڊيزائن گنجائش 13636 ڪيوسڪ آهي. اهو ڪئنال پورو پاڻي نٿو کڻي ۽ وڌ ۾ وڌ 11170 ڪيوسڪ پاڻي کنيو اٿس. ڪلري بگهار ۾ 1470 ڪيوسڪ پاڻي هلي ٿو، جيڪو گهڻي ڀاڱي ڪراچي کي پيئڻ جو پاڻي ڏئي ٿو، انهيءَ جي پاڻي کڻڻ جي گنجائش 9075 ڪيوسڪ آهي ۽ ايترو ئي پاڻي کڻي سگهي ٿو.

ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن جي ڀيٽ ۾ کوٽ:

واهن ۾ پاڻي سڄو وقت هڪ ڪرو نه کپي، پوکي جي ٽائيم تي گهٽ ۽ پوءِ فصل پچڻ وقت وڌيڪ ۽ پچڻ کان پوءِ لابارن تائين وري گهٽ کپي ٿو. انهيءَ مطابق سڄي خريف يا ربيع جي مند ۾ پاڻي جو مقدار هر مهيني جي ٽن ڏهن ڏينهن لاءِ سراسري ڪڍيو ويو آهي، يعني مهيني جي ٽن ڏهاڪن لاءِ ڪڍيو ويو آهي. هينئر مئي مهيني جو ٻيو ڏهاڪو هلي پيو، انهيءَ ڏهاڪي ۾ گڊو بيراج تي سنڌ جو پاڻي رکيل آهي 6500 ڪيوسڪ ۽ بلوچستان جو رکيل آهي، 1240 ڪيوسڪ. گڊو تي 16 مئي تي ڪل پاڻي کنيو ويو 1818 ڪيوسڪ. معنيٰ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق گڊو بئراج تي کوٽ آهي 76 سيڪڙو. سکر بيراج تي ٺاهه مطابق سنڌ لاءِ کپن 39500 ۽ بلوچستان لاءِ کپن 600 ڪيوسڪ. سکر تي 16 مئي تي کنيل پاڻي هيو 29565 ڪيوسڪ، يعني سکر بيراج تي ٺاهه ۾ ڏنل پاڻي جي ڀيٽ ۾ کوٽ آهي 26 سيڪڙو. ڪوٽڙي تي پاڻي کڻون ٿا 4565 ڪيوسڪ، جڏهن ته ٺاهه مطابق اسان جو حصو ٿئي ٿو 15700 ڪيوسڪ، معنيٰ کوٽ آهي 71 سيڪڙو. سنڌ جي ٽنهي بيراجن تي کنيل پاڻي آهي 35948 ڪيوسڪ، جڏهن ته ٺاهه ۾ اسان جو حق آهي (سنڌ ۽ بلوچستان ٻنهي جو) 63540 ڪيوسڪ، معنيٰ کوٽ آهي 43 سيڪڙو.

سوال ٿو اٿي ته سکر بيراج جي مقابلي ۾ گڊو ۽ ڪوٽڙي بيراجن تي تمام گهڻي کوٽ آهي، ائين ڇو آهي؟ انهيءَ جا ٻه مکيه سبب آهن. پهريون اهو ته سکر بيراج مان نڪرندڙ وڏا ٻه واهه نارا ۽ روهڙي سدا واهه آهن، سدا واهن کي مندائتي واهن تي اوليت حاصل آهي. ٻيو ته اهي ٻئي واهه 200 ميلن کان وڌيڪ ڊگها آهن، انهن ۾ پاڻي جي لاٿ ۽ چاڙهه ۾ تمام گهڻو وقت لڳي ٿو.

پاڻي جي سڌرندڙ صورتحال:

سنڌ جي پاڻي جي صورتحال سنڌو ۽ ڪابل درياهن جي وهڪرن تي مدار رکي ٿي، جنهن جا ٻه مکيه ڪارڻ آهن. هڪڙو جبلن تي پيل برف ۽ گليشئرن جو رجڻ ۽ ٻيو مينهن هن مند ۾ مينهن گهڻو ڪري نٿا پون ۽ جيڪڏهن پون ٿا ته به ٿورا. جبلن تي برف ۽ گليشر تڏهن رجن ٿا، جڏهن گرمي پد وڌي ٿو. برف ۽ گليشئر رجڻ ڪري وهڪرا وڌن ٿا ۽ نتيجي ۾ سنڌ ۾ پاڻي جي صورتحال سڌري ٿي. سنڌو درياءَ ۾ پهرين مئي تي تربيلا وٽ پاڻي جو وهڪرو هو 34100 ڪيوسڪ. اهو هوريان هوريان وڌندو ويو آهي ۽ 16 مئي تي 70500 ڪيوسڪ ٿي ويو. ساڳي نموني ڪابل درياءَ ۾ پهرين مئي تي وهڪرو هو 28200 ڪيوسڪ. اهو وڌي 16 مئي تي 37400 ڪيوسڪ ٿي ويو، نتيجي ۾ ڪالا باغ بيراج وٽ وهڪرو 105398 ڪيوسڪ 16 مئي تي ٿي ويو. جڏهن ڪالا باغ بيراج تي وهڪرو 160000 ڪيوسڪ ٿي ويندو ته سنڌ جي واهن کي گهرج مطابق پاڻي ملندو.

ڪالا باغ بيراج تي گهربل پاڻي ڪڏهن جمع ٿيندو؟:

ڪالا باغ بيراج تي پهرين مئي تي وهڪرو اٽڪل 65 هزار ڪيوسڪ هيو، جيڪو 16 مئي تي هڪ لک پنج هزار ڪيوسڪ ٿي ويو. منهنجي اندازي مطابق ايندڙ ڏهن يا پندرهن ڏينهن ۾ اهو وڌي اٽڪل هڪ لک سٺ هزار ڪيوسڪ ٿي ويندو. ڪالا باغ بيراج کان گڊو بيراج تائين واڌ پهچڻ جو وقت 6 ڏينهن آهي. گڊو کان سکر پهچڻ ۾ ٻه ڏينهن ۽ سکر کان ڪوٽڙي بيراج پهچڻ ۾ 4 ڏينهن لڳن ٿا، يعني واڌو پاڻي کي ڪالاباغ کان گڊو پهچڻ ۾ 6 ڏينهن سکر پهچڻ ۾ 8 ڏينهن، ۽ ڪوٽڙي بيراج پهچڻ ۾ 12 ڏينهن لڳن ٿا.

سنڌ جي بيراجن تي گهربل پاڻي ڪڏهن پهچندو؟:

ڪالا باغ بيراج تي 160000 ڪيوسڪ پاڻي جمع ٿيڻ جي اميد 25 کان 30 مئي تي آهي. اهو پاڻي گڊو بيراج تي اٽڪل پهرين جون تي، سکر بيراج تي 3 جون تي ۽ ڪوٽڙي بيراج تي 7 جون تائين پهچندو.

سڀئي واهه ڪڏهن کلي سگهندا:

هيئر رڳو ٻه مندائتا واهه بند آهن، يعني گڊو بيراج وارو بي ايس فيڊر ۽ سکر بيراج وارو رائس ڪينال. 16 مئي تي ڪالا باغ بيراج جي وڌيل پاڻي جو اثر گڊو بيراج تي 21 مئي ۽ سکر بيراج تي 23 مئي تي پهچي ويندو ۽ مٿيان ٻئي واهه 21 کان 23 مئي تائين کلي سگهن ٿا.

سنڌ جي واهن کي فل پاڻي ڪڏهن ملي سگهندو؟:

جيڪڏهن ڪالا باغ بيراج تي وهڪرو منهنجي ڪاٿي مطابق 25 مئي تي 160000 ڪيوسڪ ٿي وڃي ٿو ته گڊو بيراج جا واهه پهرين جون تي، سکر بيراج جا واهه 3 جون تي ۽ ڪوٽڙي بيراج جا واهه 10 جون تي فل ٿي ويندا معنيٰ انهن کي گهربل پاڻي ملي سگهندو.

مٿيون ڪاٿو پاڻيءَ جي وهڪرن جي موجوده رجحانن يا لاڙن تي ڪيل آهي. انهن لاڙن جو برقرار رکڻ يا ڦيرائڻ قادر جي هٿ ۾ آهي. جيڪڏهن هو چاهي ته تڪڙو به پاڻي وڌائي سگهي ٿو، جو سنڌ وارن جي روزي جو سوال آهي ۽ چون ٿا ته جيترو پيار ماءُ پنهنجي ٻارن سان ڪري ٿي، انهيءَ کان 70 ڀيرن کان به مٿي خدا تعاليٰ پنهنجن ٻانهن تي مهربان آهي. پاڻيءَ کان سواءِ سنڌ وارن جي حالت بري آهي، اچو ته کيس دل ۾ ياد ڪري شاهه صاحب جي لفظ ۾ هيٺين دعا گهرون.

جيڏو تنهنجو نانءُ، ٻاجهه به اوڏا ئي منڱيان،

ري ٿنڀي، ري ٿوڻي، تون ڇپر تون ڇانءَ،

ڪڄاڙو ڪهان، توکي معلوم سڀڪا!

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پنجاب جي سنڌوءَ مان وڌيڪ پاڻي کڻڻ واري گهر جائز آهي؟




خميس 29 مئي 2008ع



ڪراچيءَ مان نڪرندڙ انگريزي اخبار ”ڊان“ جي 22 مئي جي هڪ خبر مطابق پنجاب سرڪار ارسا کان گهر ڪئي آهي ته هو سنڌ کي ڪجهه پاڻي منگلا ڊيم ۽ چناب درياهه مان به ڏئي ۽ انهيءَ بدران پنجاب جو حصو سنڌو درياهه مان وڌائي. هنن چيو ته ارسا وارا سڀني درياهن جو ايندڙ پاڻي صوبن ۾ ورهائين ٿا، جنهن ۾ اهو خيال نٿو رکيو وڃي ته درياهه ڪهڙي ايراضيءَ مان لنگهن ٿا. انهيءَ ورهاست ۾ پنجاب کي سڀ کان هيٺ اوليت تي رکيو وڃي ٿو. سرحد ۽ بلوچستان کي پهرئين نمبر تي، سنڌ کي ٻئي نمبر تي ۽ پنجاب کي آخري نمبر تي رکيو وڃي ٿو، جنهن ڪري ٽنهي صوبن جون گهرجون پوري ٿيڻ کان پوءِ پنجاب لاءِ تمام گهٽ پاڻي بچي ٿو. نتيجي ۾ پنجاب جي چئن ڏاکڻن ضلعن يعني ڊيرا غازي خان، رحيم يار خان، راجن پور ۽ مظفر ڳڙهه ۾ وونئڻ جي پوکيءَ تي اثر پوي ٿو، جتان اٽڪل 40 لک ڳٺڙيون ڪپهه جي پيداوار ٿئي ٿي. هنن وڌيڪ چيو ته پنجاب کي انهن ايراضين کي پاڻي ڏيڻ لاءِ جهلم ۽ چناب درياهن لاءِ چيو وڃي ٿو، پر هو ڪجهه مسئلن ڪري انهن ايراضين جي پاڻيءَ جي گهرج پوري نٿي ٿي سگهي. اسان ڪنهن صوبي جي پاڻيءَ جو حصو گهٽ ڪرڻ جي ڳالهه نٿا ڪريون، پر اهو چئون ٿا ته اتي پاڻي پهچايو، جتي گهرج هجي ۽ جيئن فصلن کي بچائي سگهجي.

ڏکڻ پنجاب جي چئن ضلعن يعني ڊيرا غازي خان، رحيم يار خان، راجن پور ۽ مظفر ڳڙهه جون ايراضيون آبپاشيءَ لاءِ سنڌوءَ تي ٺهيل تونسا بيراج مان نڪرندڙ ٻن واهن يعني ڊيرا غازي خان ۽ مظفر ڳڙهه ڪينالن تي رکيل آهن. سنڌوءَ ۾ اپريل ۽ مئي ۾تمام گهڻي کوٽ ٿئي ٿي، جنهن ڪري سنڌو درياهه تي رکيل سڀني بيراجن مان نڪرندڙ سڀني واهن ۾ تمام گهڻي کوٽ رهي ٿي. وونئڻن جي پوکي سنڌ ۾ اپريل مهيني ۾ ۽ ڏکڻ پنجاب ۾ مئي ۾ ٿئي ٿي. اسان ته پنهنجي وونئڻن جي پوک اپريل ۾ مندائتا واهه بند ڪري، سدا واهن ۾ پاڻي ڏئي ڪري ٿا وڃون، پر ڏکڻ پنجاب ۾ سنڌوءَ ۾ گهٽ پاڻي هجڻ ڪري تونسا بيراج جي واهن کي به گهٽ پاڻي ملي ٿو ۽ انهن جي فل پوکي نٿي ٿي سگهي. ٻن ملندڙ درياهن يعني جهلم ۽ چناب ۾ اپريل جي مهيني ۾ چڱو پاڻي اچي ٿو، جيڪو پنجاب وارن جي معاون درياهن جي گهرج کان وڌيڪ ٿئي ٿو. انهيءَ وڌيڪ پاڻيءَ کي هو پنجند مٺن ڪوٽ واري رستي سنڌ کي گڊو بيراج تي ڏيڻ چاهين ٿا ۽ انهيءَ بدران اوترو پاڻي تونسا مان نڪرندڙ واهن يعني مظفر ڳڙهه ۽ ڊيرا غازي خان ۾ وڌائڻ چاهين ٿا ته جيئن ڏکڻ پنجاب جي چئن ضلعن ۾ فل وونئڻ پوکي سگهجن.

صوبن وچ ۾ درياهي پاڻيءَ جي ورهاست هڪ تمام ڏکيو ۽ بي اعتماديءَ وارو مسئلو آهي. مٿئين حصيدار جي ڪوشش هوندي آهي ته پنهنجي واهن ۾ وڌ ۾ وڌ پاڻي کڻي ۽ آباديون وڌائيندو وڃي، جڏهن ته هيٺئين حصيدار جي ڪوشش هوندي آهي ته پنهنجين آباد ٿيندڙ ايراضين جو بچاءُ ڪري ته جيئن آباد علائقا پاڻيءَ جي گهٽتائيءَ ڪري نه سُڪن. انهيءَ جو سبب بي اعتمادي آهي، جيڪا ماضيءَ ۾ ڪيل ڏاڍاين ۽ اڳرائين ڪري پختي ٿي وئي آهي. مان ڪجهه جو ذڪر ڪرڻ چاهيندس. پاڻيءَ جي ورهاست لاءِ 1945ع ۾ هڪ معاهدو ڪيو ويو، جنهن تي سنڌ ۽ پنجاب ٻنهي صوبن جي چيف انجنيئرز صحيحون ڪيون، پر صوبائي حڪومت پئسا ڏيڻ واري مسئلي تي اعتراض واري انهيءَ معاهدي جي تصديق نه ڪئي. 1973ع ۾ معاهدو ڪيائون ته چشما- جهلم لنڪ تڏهن هلايو ويندو، جڏهن ڪوٽڙيءَ کان هيٺ سمنڊ ۾ پاڻي ويندو، پر انهيءَ تي عمل نه ڪيائون ۽ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ درياهه ۾ پاڻي نه وڃڻ وقت به اهو لنڪ ڪينال هلايو ويو. 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي صحيحون ڪيون ويون، پر اڃا تائين انهيءَ تي صحيح عمل نٿو ڪيو وڃي. سڄي ڳالهه آهي نيت جي، جيڪڏهن نيت صحيح آهي ته مامرا نٿا اٿن، پر جي نيتون ٺيڪ ناهن ته بد اعتماديءَ جي سلسلي ۾ سنڌ واسين کي ٻه قصا ٻڌائڻ چاهيندس، جيڪي مون اڳي به ٻڌايا آهن.

پهريون قصو:

هڪڙو بادشاهه شڪار ڪرڻ دوران پنهنجن ماڻهن کان وڇڙي ويو. اڪيلو هو، سو رستو ڀلجي ويو ۽ اڃ اچي تنگ ڪيس. گهڻي رلڻ کان پوءِ جهنگ ۾ ڏاڙهن جو باغ نظر آيس. اتي پهچي باغائيءَ کي چيائين ته مون کي ڏاڍي اڃ لڳي آهي، ڪجهه پيار. باغائيءَ هڪڙو ڏاڙهون پٽي انهيءَ جو رس هڪ ٺڪر جي گلاس ۾ ڀري کيس ڏنو. انهيءَ هڪڙي ئي ڏاڙهونءَ سان گلاس ڀرجي ويو. بادشاهه رس پي، پنهنجي اڃ لاٿي. ان بعد ٿَڪ ڀڃڻ لاءِ ليٽي پيو. دل ۾ سوچيائين ته هي باغ ته تمام سٺو آهي، انهيءَ تي ٽيڪس لڳائڻ کپي. ڪجهه دير ٿڪ ڀڃڻ کان پوءِ بادشاهه هلڻ جي تياري ڪئي ته هن وري ڏاڙهونءَ جي رس پيارڻ جي فرمائش ڪئي. باغائي هڪڙو ڏاڙهون پٽي رس ڪڍيو، پر گلاس نه ڀريو. ٻيو ڏاڙهون ۽ ٽيون ڏاڙهون پٽي رس ڪڍيائين، پر گلاس پوءِ به نه ڀريو. بادشاهه کي ڏاڍو عجب لڳو. پڇيائين ته ڇا ٿيو، اڳي ته هڪڙي ڏاڙهونءَ جي رس سان ئي گلاس ڀرجي ويو هو ۽ هاڻي ٽن ڏاڙهن جي رس سان به گلاس نه ڀريو! باغائيءَ عرض ڪيو ته سائين! اهو انهيءَ ڪري ٿيو آهي جو يا ته منهنجي نيت ۾ ڦيرو اچي ويو آهي يا اوهان جي نيت ۾!

نتيجو: نيتن ۾ رولو .

ٻيو قصو:

هڪڙي ماڻهوءَ پنهنجي پٽ کي روپيو ڏنو ۽ چيائين ته دڪان تان ڏهه پيسيون وٺي اچ. دڪاندار وهنوار جو ٺيڪ نه هو ۽ سدائين ماڻهن کي ٺڳيندو هو. هن جلديءَ ۾ ڏهه ڏهه پيسيون ڏيڻ بدران ڇوڪري کي يارنهن ڏهه پيسيون ڏئي ڇڏيون. ڇوڪرو خوش ٿي گهر آيو ۽ پيءُ کي چيائين ته بابا ڏس! دڪان واري مون کي ڏهن بدران يارهن ڏهه پيسيون ڏنيون آهن. پيءُ اڳي ئي دڪان واري جو ڏنگيل هو. پٽ کي چيائين ته هو وڏو ڪاٽڪو آهي ۽ هينئر به ضرور ڪجهه بچايو هوندائين.

نتيجو: اعتبار ڪونهي.

اسان به پنجاب وارن جي مٿئين منصوبي کي شڪ جي نظر سان ڏسون ٿا. ڀلا جيڪڏهن ڊيرا غازي خان ۽ مظفر ڳڙهه واهن کي پاڻي وڌائي ڏيڻو آهي، ته پنجند بيراج مان نڪرندڙ واهن کي منگلا ڊيم ۽ چناب مان پاڻي ڇو نٿا ڏيو؟ ٻيو ته ٽي پي لنڪ بند ڪيو ۽ ٽي پي لنڪ وارو پاڻي سنڌوءَ جي بيراجن ۾ ورهايو. ائين ڪرڻ سان سنڌ کي منگلا ڊيم ۽ چناب درياهه مان پاڻي ڏيڻ جي ڀيٽ ۾ پنجند کان مٺڻ ڪوٽ واري درياهي ڊيگهه ۾ سيمي وارو زيان ٿيندڙ پاڻي بچي ويندو.

پاڻي هلائڻ واري مسئلي کي جزوي طور هڪ صوبي جي گهرج آهر حل ڪرڻ بجاءِ مڪمل طرح انصاف جي بنيادن تي حل ڪرڻ جي ضرورت آهي، جيڪو حل جٽادار هوندو ۽ سڀني کي قابل قبول به. فني ڪاميٽيءَ جي چيئرمين اي اين جي عباسي صاحب ورهاست جي مسئلن جي نشاندهي پنهنجيءَ رپورٽ ۾ ڪري ڇڏي آهي. انهن کي نظر ۾ رکي، صحيح عمل ڪيو وڃي، جيئن سنڌ جو اعتماد بحال ٿئي ۽ هڪ ٻئي تي اعتبار ڪري سگهون.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

آبڪلاڻيءَ جي مند ۾ واهن کي پوندڙ گهارا ڪيئن روڪجن!




اڱارو 3 جون 2008ع



سنڌو درياهه ۾ تربيلا وٽ ۽ ڪابل درياهه ۾ اٽڪ وٽ پاڻيءَ جا وهڪرا وڌڻ ڪري، ڪالا باغ بيراج تي 25 مئي تي هڪ لک ايڪهتر هزار ڪيوسڪ پاڻي ٿي ويو، جيڪو پوءِ ڪجهه گهٽ ٿيو آهي، پر هاڻ وري سُڌري رهيو آهي. 25 مئي تي وڌيل پاڻيءَ جو اثر گڊو بيراج تي 6 ڏينهن کان پوءِ، سکر بيراج تي 8 ڏينهن کان پوءِ ۽ ڪوٽڙي بيراج تي 12 ڏينهن کان پوءِ پوندو آهي. گڊو ۽ سکر بيراجن تي واڌ پهچي وئي آهي ۽ ڪوٽڙي بيراج تي پاڻي وڌي رهيو آهي. ڪوٽڙي بيراج جا واهه 15 جون تائين فل ٿي ويندا. واهن ۾ پاڻي يڪدم فل نٿو ڪيو وڃي بلڪه هوريان هوريان وڌايو وڃي ٿو. جيڪڏهن يڪدم فل ڪيو وڃي ته هنڌان هنڌان ٽٽي پون، جو اڻ سيڪيل (Unsoaked) مٽيءَ ۾ تڪڙو پاڻي روڻ ڪري وجهندو ۽ ڪيترن هنڌن تي گهارا پئجي ويندا. واهن کي فل ڪرڻ جو هڪ نمونو آهي، جنهن ۾ هوريان هوريان قسطن ۾ پاڻي ڇڏيو ويندو آهي ۽ انهيءَ جي فل نگراني ڪئي وڃي ٿي، جو ڪٿي ڪو گهٽ گهيڙ هوندو، ڪٿي ڪُوئي جو ٻِر هوندو، ڪٿي سِهه بند ۾ ٽنگ ڪيو هوندو، ڪٿي گرميءَ ڪري ڪلراٺي مٽيءَ ڦوٽ کاڌي هوندي. نگراني ۽ چوڪسيءَ سان اهي ڪمزوريون ٺيڪ ڪيون وڃن ٿيون. تنهن کان پوءِ ٻيءَ قسط ۾ پاڻي وڌايو وڃي ٿو ۽ ساڳئي نموني ۾ چيڪنگ ڪئي وڃي ٿي ۽ ائين قسطن ۾ هوريان هوريان پاڻي وڌايو وڃي ٿو ۽ واهه فل ليول تي آندو وڃي ٿو.

اڄڪلهه واهن کي هلائڻ ۽ چاڙهڻ جا بندوبست صحيح نٿا ڪيا وڃن. هيٺين ليول تي پراڻن بيلدارن ۽ داروغن جي ريٽائر ٿيڻ کان پوءِ ۽ نوڪرين تي بندش ڪري هڪ خال پئجي ويو آهي. هونءَ به نون بيلدارن ۽ داروغن ۾ اها Efficiency نه رهي آهي ۽ آفيسرن کي به بدلين جي خوف ۽ ٻين ڪيترين ڳالهين ڪري ڪم ۾ شوق گهٽجي ويو آهي، جنهن ڪري اڳي جي ڀيٽ ۾ اها نظرداري نه رهي آهي. نتيجي ۾ تمام گهڻا گهارا پون ٿا ۽ پاڻيءَ جو ذيان ٿئي ٿو. ماڻهن جون ٻنيون، گهر، ڳوٺ ٻڏي وڃن ٿا، رستا بلاڪ ٿين ٿا ۽ ٻيا ڪيترا ئي نقصان ٿين ٿا. چوندا آهن ته ”تجربي جو ڪو تڪڙو رستو ڪونهي.“ (There is no short cut to experience) اهو سالن جي محنت ۽ مختلف صورتحالن کي منهن ڏيڻ سان حاصل ٿئي ٿو. سياڻو ماڻهو اهو آهي، جيڪو پاڻ تجربا ڪرڻ بدران ٻين جي تجربن مان سبق حاصل ڪري. انگريزيءَ ۾ چيو ويو آهي:”وڏن ماڻهن جون حياتيون اسان کي ياد ڏيارن ٿيون ته اسان به پنهنجي حياتي اعليٰ ٺاهي سگهون ٿا ۽ وڃڻ مهل وقت جي واريءَ تي پنهنجي پيرن جا اهڙا نشان ڇڏي سگهون ٿا، جن کي ڏسڻ سان ڪو به نراس ۽ نا اميد ڀاءُ زندگيءَ جي مڇريل سمنڊ تي سفر ڪندي، وري پر اميد ٿي وڃي.“

مان ڪو وڏو ماڻهو ڪو نه آهيان، پر آبپاشي کاتي جي ٽيهن سالن جي نوڪريءَ ۾ محنت ڪري جيڪو ڪجهه پرايو اٿم، اهو انهن ماڻهن ڏانهن منتقل ڪرڻ ٿو چاهيان، جيڪي اڻ ڄاڻ آهن يا ڪن مجبورين ڪري صحيح ڪم نٿا ڪري سگهن.

گهارن پوڻ جا سبب:

انهيءَ جا ٽي مکيه سبب آهن. پهريون واهن جي بندن جي حالت ٺيڪ نه هجڻ، ٻيو مناسب سار سنڀال ۽ چوڪسيءَ جو نه هجڻ ۽ ٽيون امن امان جي صورتحال جو خراب هجڻ. اچو ته انهن ٽنهي سببن تي ڪجهه وڌيڪ ڌيان ڏيون. (1) واهن جي بندن جي حالت جو ٺيڪ نه هجڻ: واهن جي بندن جي حالت ٺيڪ هجڻ کپي. انسپيڪشن ۽ نان انسپيڪشن رستن جي ويڪر پوري هجڻ کپي. برم هجڻ کپن. فري بورڊ هجڻ کپي، پاڻيءَ جي سيمي کي روڪڻ لاءِ مٽيءَ جو ڪوَر هجڻ کپي. مال جي لنگهڻ واري هنڌ گهٽ گهيڙ ٿي پون ٿا، اهي ڪمزور جايون آهن، جتان پاڻي نڪري سگهي ٿو. اتي خاص ڌيان ڏيڻ جي ضرورت آهي. (2) مناسب سار سنڀال ۽ چوڪسيءَ جو نه هجڻ: اسان ڏينهن جو ڪم ڪريون ٿا ۽ رات جو آرام ڪريون ٿا، پر واهه ڏينهن رات هلن ٿا. آبڪلاڻيءَ جي مند ۾ واهن ۾ وڌيڪ پاڻي ڇڏڻو پوي ٿو. جنهن ڪري واهن جي سطح وڌي ٿي ۽ پاڻي واهه جي اڻ سيڪيل هنڌن کي لڳي ٿو، جيڪي مٽيءَ جا ٺهيل ٿين ٿا. چوڪسي نه ٿيڻ ڪري روڻيون پوڻ کان پوءِ گهارن ۾ مٽجي وڃن ٿيون. جيڪڏهن نگران عملو چوويهه ڪلاڪ صحيح ڊيوٽي ڏئي ته هر ڪنهن ڳالهه تي ڪنٽرول ٿي سگهي، جو انگريزيءَ ۾ چوندا آهن:”وقتائتو هڪ ٽاڪو نون ٽاڪن کان بچائي ٿو.“ کنڊ گهڻو ڪري رات جي پوئين پهر ۾ پون ٿا ۽ اهو ئي وقت آهي، جڏهن ماڻهن تي ننڊ جو گهڻي کان گهڻو غلبو ٿئي ٿو. (3) امن امان جي صورتحال جو خراب هجڻ: سنڌ ۾ امن امان جي صورتحال تمام خراب آهي. ماڻهو ڏينهن جو اغوا ٿين ٿا. ڏينهن جو ئي هلندڙ ٽريفڪ جا ڊرائيور کڄي وڃن ٿا ۽ ڀنگ ڏيڻ کان پوءِ ڇٽي اچن ٿا. اهڙيءَ صورتحال ۾ آبپاشيءَ جو عمل ڪيئن ڊيوٽي ڏئي. خاص طور رات جو. جڏهن عملو چوڪسي ئي نه ڪري سگهي ته واهه صحيح ڪيئن هلن. پوءِ کنڊن تي ڪيئن ڪنٽرول ٿي ٿو سگهي.

گهارن تي ڪنٽرول: واهن کي ٺيڪ رکڻ ۽ هلائڻ جي جوابداري آبپاشي کاتي جي آهي، پر رڳو آبپاشي کاتي وارن کان اها اميد رکڻ ته هو گهارن تي اڪيلي سر ڪنٽرول ڪري سگهندا، صحيح ناهي. انهيءَ ۾ ٻه ٻيا به ڪردار آهن. هڪڙو زميندار يا کاتي دار ۽ ٻي سرڪار. جيستائين ٽئي گڏجي صحيح ڪم نه ڪندا ته گهارا ڪنٽرول نه ٿي سگهندا. مان گهارن کي ڪنٽرول ڪرڻ لاءِ ٽنهي ڪردارن لاءِ جدا جدا ڪجهه تجويزون ڏيان ٿو.

آبپاشي عملدارن لاءِ:

(1) واهن جي ڪمزور جاين کي مضبوط ڪن. جتي برم ناهي، اتي جڪ هڻن، گهٽن گهيڙن کي ٺيڪ ڪن، کٽل مٽي پوري ڪن. (2) ريگوليٽرن تيSoaking and Testing يعني سيڪائي ۽ چڪاس ڪن. (3) ماڊولن کي ٺيڪ ڪن، جو اهي خطري وارا هنڌ آهن، جتان کنڊ پون ٿا. (4) واهن کي لاهڻ ۽ چاڙهڻ ۾ تڪڙ نه ڪن. ائين ڪرڻ سان ڀڪ ڪري سگهي ٿي، جنهن ڪري روڻ پوڻ ڪري کنڊ پئجي سگهي ٿو. (5) مين ڪينال مان نڪرندڙ ننڍي واهه ۾ کنڊ پوڻ جي صورت ۾ ان کي يڪدم بند نه ڪرڻ کپي. جيڪڏهن ائين ڪيو ويو ته وڏي واهه ۾ پاڻيءَ جي سطح وڌي ويندي ۽ ان ۾ کنڊ پئجي سگهي ٿو. پهرين مين ڪينال ۾ مناسب لاٿ آڻجي، تنهن کان پوءِ ننڍو واهه گهٽائي کنڊ بند ڪيو وڃي. (6) گشت ڪندڙ عملي لاءِ لانڍيون ٺاهيون وڃن ۽ مناسب آبڪلاڻي مٽيريل يعني پڃر، ٽوئا، پترون، واريءَ سان ڀريل ڳوڻيون ۽ ڀاڻ رکڻ گهرجي. اهي شيون روڻ کي يڪدم روڪڻ ۾ ڪم اچن ٿيون. هر ڪنهن لانڍيءَ تي گاسليٽ سان ڀريل بتي، پاڻيءَ لاءِ دلو ۽ ويهڻ لاءِ کٽ هجڻ کپي. (7) خطري وارين جاين تي خاص بندوبست ڪرڻ کپن. (8) گشت ڪندڙ بيلدارن جي جاچ ۽ چڪاس لاءِ سپروائيز ڪرڻ وارو عملو هجڻ کپي، جيڪو خاص طرح رات جو ا نهن جي چيڪنگ ڪري ته اهي بيلدار صحيح ڊيوٽي ڏين ٿا يا نه. (9) رات جو خاص طرح ريگوليٽرن تي چيڪ ڪجي ته ٽنڊيل ڪن واهن ۾ پاڻي وڌائڻ لاءِ درن سان ته هٿ چراند نٿا ڪن. (10) انجنيئر، ايس ڊي او، سرويئر ۽ داروغو آبڪلاڻيءَ ۾ پنهنجي ڊيوٽي وارين حدن ۾ رهن. (11) ايس- اي ۽ انجنيئر وقت به وقت واهن جا گيج چيڪ ڪن ته ڪٿي مس ريگوليشن ته نٿي ٿئي.

کاتيدارن ۽ زميندارن لاءِ:

(1) کاتيدار پنهنجي حق وارو پاڻي کڻن ۽ ماڊولن سان هٿ چراند نه ڪن. ونجهيون نه هڻن ۽ سائفن هڻڻ کان پاسو ڪن. اهي ڪم رات جو ڪيا وڃن ٿا ۽ اونداهيءَ ڪري ائين ڪرڻ سان کنڊ پوڻ جو وڌيڪ خطرو ٿئي ٿو. (2) آبپاشي عملي کي کپي ته پاڻي وڌائڻ لاءِ تڪڙ نه ڪن، جو تڪڙ ڪم شيطاني ٿئي ٿو ۽ تمام تڪڙو پاڻي وڌائڻ سان کنڊ پئجي سگهي ٿو. (3) نوڪرين تي سفارشي نه رکرائن بلڪه اهو ڪم کاتي تي ڇڏي ڏين ته هو جنهن کي مناسب سمجهي، رکي. هو بهتر سمجهن ٿا ته ڪهڙو ماڻهو ڪٿي مناسب ٿيندو. (4) آبپاشي وارن کي مصيبت جي وقت ۾ مدد ڪن. جيڪڏهن ڇيڙ کپي ته ڇيڙ ڏين، جيڪڏهن وڻ کپن ته اهي به ڏين. جيڪڏهن ڪا ٽريڪٽر ٽرالي کپي ته اها به ڏين.

سرڪار لاءِ:

(1) امن امان جي صورتحال سڌاري وڃي ته جيئن آبپاشيءَ وارا اطمينان سان ڪم ڪري سگهن. (2) واهن کي صحيح حالت ۾ رکڻ لاءِ مناسب فنڊ ڏنا وڃن ته جيئن واهن ۾ ٿيل ڪمزوريون دور ڪري سگهجن. (3) هر سال واهن کي هلائڻ لاءِ گهربل پئسا ڏيڻ کپن ته جيئن مناسب بيلدار رکي سگهجن، آبڪلاڻي مٽيريل وٺي سگهجي. (4) نوڪريءَ تي پيل بندش لاهڻ کپي ته جيئن ريٽائر ٿيل ماڻهن جي جاءِ تي گهربل ماڻهو رکي سگهجن. (5) ٻين کاتن کي پابند ڪن ته هو آبپاشي کاتي جي جڏهن به ضرورت ٿئي، مدد ڪن. خاص طرح زراعت واري کاتي کي ته هو گهربل زرعي مشينري ڏين ۽ ٻيلي کاتي کي ته گهربل ڪاٺ ڏين.

عام تاثر:

هتي مان ٻن عام تاثرن جي به ڳالهه ڪرڻ ضروري سمجهان ٿو، جيڪي ماڻهن کي گهارن يا کنڊن بابت آهن. هڪڙو اهو ته آبپاشي وارا پئسي ڪمائڻ لاءِ پاڻ کنڊ وجهرائن ٿا ۽ ٻيو ته کنڊ پوڻ کان پوءِ ڪو به ذميدار ماڻهو کنڊ واري جاءِ تي موجود نه هوندو آهي. جيستائين پاڻ کنڊ وجهرائڻ واري ڳالهه آهي ته کنڊ آبپاشي عملي لاءِ وڏو ڏچو آهي. ڪنهن حد ۾ کنڊ پوڻ معنيٰ ڄڻ گهر ۾ قضيو ٿيو ۽ ڪو به ماڻهو گهر ۾ ٿيل قضيي مان پئسا ڪمائڻ جو سوچي نٿو سگهي. کنڊ پوڻ واري هنڌ تي ڪنهن به آبپاشيءَ جي ذميوار ماڻهوءَ جي نه هجڻ ۾ ائين ڪونهي ته هو واهه تي ڪو نه هئا يا ڄاڻي واڻي واهه تان ڀڄي ويا. کنڊ پوڻ کان پوءِ هنن کي انهيءَ کي بند ڪرڻ لاءِ ڪجهه بندوبست ڪرڻا ٿا پون. پهريون اهو ته اعليٰ عملدارن ۽ ضلعي انتظاميه کي کنڊ بابت اطلاع ڏيڻ، پوءِ کنڊ بند ڪرڻ جا بندوبست ڪرڻ، جنهن ۾ پهريون مٿان واهه جو پاڻي گهٽائڻ ته جيئن لاٿ ٿئي. ان دوران پاڻي هوريان هوريان گهٽائبو آهي ته جيئن ڪينال ڀيڙون نه ڏئي. ڇنڊڻ واهه کولرائبا آهن، ريگوليٽرن تي پاڻي روڪڻ جي ڪوشش ڪبي آهي. وري سانگهڙ مان ٽوٻا گهرائبا آهن. کنڊ بند ڪرڻ لاءِ جهنگ مان ڪاٺ وڍرائڻو هوندو آهي، جو انهيءَ لاءِ آلو ڪاٺ کپي. وري مشينري گهرائڻي هوندي آهي. عملي کي مقرر ڪرڻو هوندو آهي. اهي سڀئي ڪم کنڊ واري هنڌ تان نٿا ٿي سگهن. هينئر موبائل فونن ڪري رابطي جي تمام گهڻي سهولت ٿي پئي آهي، پر هر ڪنهن وٽ موبائل فون ڪونهن.

پاڻيءَ جي کوٽ ڪري سنڌ وارا سخت پريشان آهن. جڏهن ايتري انتظار کان پوءِ پاڻي اچي پيو ته اسان کنڊن ڪري انهيءَ جو ذيان برداشت نٿا ڪري سگهون. انهي صورتحال ۾ ٽنهي ڪردارن يعني آبپاشي وارن، کاتيدارن ۽ سرڪار کي گڏجي ڪوشش ڪرڻ کپي ته کنڊ نه پون ته جيئن کاتيدار کي بنا روڪ جي پاڻي ملي سگهي، آباديون ٿين ۽ سنڌ ۽ سنڌ وارا خوشحال ٿين.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪالاباغ ڊيم جي تدفين واري ڳالهه ۽ ڪجهه ڏينهن جي خوشي




اربع 11 جون 2008ع



19 نومبر 2006ع تي مون ”ڪاوش“ ۾”پنجين موسم“ جي عنوان سان هڪ مضمون لکيو هو، جنهن ۾ ٻڌايو هيم ته سال ۾ چار مندو ٿينديون آهن: اونهارو، سيارو، بهار ۽ سرءُ. پر پاڪستان ۾ هڪ پنجين مند به هوندي آهي، جيڪا آهي ڪالاباغ ڊيم مامري کي جيئارڻ جي مند. انهيءَ مند لاءِ ٻه ڳالهيون ضروري هونديون آهن. هڪ اها ته ڪالا باغ ڊيم پنجاب جو نفسياتي مسئلو آهي، جو هو هر حالت ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ چاهين ٿا. جڏهن به حڪمران انهن کي خوش ڪرڻ چاهيندا آهن، تڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه ڪندا آهن.

ٻي ڳالهه اها ته جڏهن به ڪنهن خاص مسئلي تان ڌيان هٽائڻو هوندو آهي، جنهن ۾ حڪومت ڦاٿل هجي، ته ڪالاباغ ڊيم وارو مامرو اٿاريو ويندو آهي. جنهن کي سولي سنڌيءَ ۾ ”خيال مٽ ڪرائڻ“ چئي سگهجي ٿو. انهيءَ تي مون کي هڪ دوست جي ٻڌايل ڳالهه ياد آئي، جنهن جو واسطو لاڙڪاڻي سان هو. چون ٿا ته ٻه ڀائر هئا، جن جا نالا هئا الوُ ۽ ڇتوُ. ٻنهي جا ڪم ابتا ۽ ٺڳيءَ وارا هئا. ڪنهن کي بيوقوف بڻائي پئسا ڪمايائون، ڪنهن سان ٺڳي ڪيائون، ڪنهن کي ڏٽا ڏنائون. مطلب ته اهو انهن جو ڌنڌو هو. نيٺ ماڻهو سمجهي ويا ته اهي اعتبار وارا ماڻهو نه آهن، انهن جو ڌنڌو بند ٿي ويو ۽ بک مرڻ لڳا. ٻنهي سوچيو ته هاڻي حق حلال وارو ڪم ڪريون. جڏهن سوچي سوچي ٿڪا ته هڪڙي چيو”حجامڪو ڪم ڪجي.“ ٻئي چيو ته ”اهو ڪم ڪيئن ڪنداسين، جو اهو ته ڪڏهن به ڪو نه ڪيو اٿئون.“ پهرئين چيو ته ”ڀلا اسان پنهنجي سيرب نٿا ڪريون؟ ٻين جي ڪرڻ ۾ ڇا آهي.“ سو ان دليل تي ٻنهي جو اتفاق ٿيو ته حجامڪو ڪم ڪجي. سامان وٺي، لاڙڪاڻي کان ٻاهر دڪان کولي ويٺا. صبح سان هڪ سادو ڳوٺاڻو لاڙڪاڻي آيو ۽ حجامڪو دڪان ڏٺائين ته سوچيائين ته شهر ۾ گهڙڻ کان اڳ سيرب ٺهرائي وٺان، سو هنن جي دڪان ۾ هليو آيو. ٻنهي ڪارروائي شروع ڪئي. هڪڙو هن جي شيو ڪرڻ لڳو. ماهر حجام ته ڪو نه هو. گهڻو ئي خيال ڪيائين، پر همراهه کي ٽڪو اچي ويو ۽ رت ٽمڻ لڳس. ٻئي ڀائو اها صورتحال ڏسي، پهرئين کي هورڙيان چيو ته ”خيال مٽ ڪرائينس.“ پهرئين ڳوٺاڻي کان پڇيو ته ”ابا اوهان ڀائر گهڻا آهيو؟“ ڳوٺاڻا هيو سادو، پر سڄي ڳالهه سمجهي ويو. سو ورندي ڏنائين ته ”ادا آهيون ته پنج، پر جي اڄ پنجون بچيو ته، ٻيءَ صورت ۾ چار.“ هاڻي اچو پنجين موسم واري صورتحال تي. وفاق واري پاڻي ۽ بجليءَ جي وزير راجا پرويز اشرف لاهور ۾ ڪيل هڪ پريس ڪانفرنس ۾ 26 مئي تي ٻڌايو هو ته ”ڪالاباغ ڊيم وارو منصوبو عمل جوڳو منصوبو نه آهي. تنهنڪري پي پي حڪومت ان کي هميشه لاءِ ختم ڪري ٿي. ٽن صوبن جي اسيمبلين هن ڊيم ٺهڻ خلاف ٺهراءَ پاس ڪيا آهن ۽ ڇو ته پ پ وفاقي پارٽي آهي، تنهن ڪري وفاق کي قائم رکڻ لاءِ هو انهيءَ کي ختم ڪرڻ جو اعلان ڪري ٿي“.

اها خبر ٻڌڻ سان سنڌ ۽ سرحد ۾ خوشيءَ جي لهر ڊوڙي وئي. اسان جي ڪالم نگارن ان تي تمام زبردست مضمون لکيا. پهريون مضمون ”ڪاوش“ ۾ ڊاڪٽر ايوب شيخ لکيو، جنهن جو عنوان هو ”ڪالاباغ ڊيم جي تدفين جي ڪهاڻي.“ موصوف انهيءَ ۾ شروع کان وٺي سنڌ وارن جي هن ڊيم خلاف ڪيل جدوجهد جو ذڪر ڪيو ۽ سڀني واسطيدار ڌرين جي زبردست تعريف ڪئي ۽ کين واڌايون به ڏنيون. ٻيو معرڪته الارا مضمون بزرگ ليکڪ ارباب نيڪ محمد لکيو، جنهن جو عنوان هو ”قضيو ڪالاباغ ڊيم جو.“ ادبي لحاظ کان هي سٺو مضمون هو، جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم منصوبي جي سڄي تاريخ اچي وئي. هن صاحب پ پ جي ڪيل فيصلي جي آجيان ڪئي ۽ پاڻيءَ بابت سنڌ واسين کي متحرڪ ٿيڻ جو مشورو ڏنو. اڃا سنڌ وارن جون خوشيون پوريون ئي نه ٿيون هيون ته پنجاب وارن جي سخت رد عمل ڪري انگريزي اخبار ”ڊان“ جي 28 مئي جي هڪ خبر مطابق راجا پرويز اشرف بيان ڏنو ته ”ڪالاباغ ڊيم وارو منصوبو هميشه لاءِ ختم نه ڪيو ويو آهي، پر في الحال روڪيو ويو آهي.“ وفاقي وزير اهو به چيو هو ته ڀاشا ڊيم ڪالاباغ کان وڌيڪ سٺو منصوبو آهي. ان سان بجلي به وڌيڪ پيدا ٿيندي. وري پ پ جي اتحادي جماعت يعني ليگ (نواز) انهيءَ فيصلي خلاف چيو ته پ پ وارن ان سلسلي ۾هنن کي اعتماد ۾ نه ورتو آهي. ”ڪاوش“ ۾ ڇپيل پهرين جون جي سرخيءَ واري خبر مطابق يوسف رضا گيلاني وزير اعظم پاڪستان چيو ته ”صوبن ۾ اتفاق راءِ ٿيو ته ڪاباغ ڊيم ٺاهينداسين، نه ته نه. قوم سان ڪوڙ ڳالهائي نٿا سگهون.“ وري ”ڪاوش“ 5 جون جي خبر مطابق ڪالاباغ ڊيم لاءِ هلندڙ سال ۾ بجيٽ نه رکڻ جو اعلان ڪيو ويو. صوبائي وزير پير مظهر الحق چيو ته ”ڪالاباغ ڊيم وفاق کي نقصان رسائڻ وارو منصوبو آهي. ڪالا باغ ڊيم پاڪستان کان اهم ناهي ۽ سنڌ کي ڀاشا ڊيم تي به تحفظات آهن.“ 7 جون تي صدر پاڪستان پنهنجي استعيفيٰ نه ڏيڻ واري ڳالهه ڪرڻ سان گڏ اهو به چيو ته ”پاڻي ۽ بجليءَ جي بحران جو حل وڏن ڊيمن ۾ آهي. ڪالا باغ ڊيم اهم منصوبو آهي ۽ اهو ئي ڊيم آهي، جنهن وسيلي پاڻي ذخيرو ڪري سگهجي ٿو.“ هاڻي اچون خاص ڳالهه تي. چون ٿا ته ٻين جون 2008ع تي وزير اعظم پاڪستان جي صدارت ۾ ٿيل قومي مالياتي ڪميشن هڪ رپورٽ منظور ڪئي آهي، جنهن جو عنوان آهي:

Mid-Term Review of Medium. Tern Development Frame work 2005-2010

انهيءَ رپورٽ ۾ صفحي 80 تي سب چيپٽر واٽر ۽ مين چيپٽر Upgrading Physical Infra Structure تي هي ڏنل آهي:

Strategies “new priority water storage dams i.e akhori dam, basha diamer dam, kalabagh dam and munda dam to be completed upto 2016 in addition to ongoing projects such as raising of mangla dam, gomal zam dam, satpara dam, kurm tangi dam and Sabakzia dam.

ترجمو:”اوليتون، نين اوليتن وارا پاڻي ذخيرو ڪرڻ وارا ڊيم يعني اکوڙي ڊيم، ڀاشا ديا مير ڊيم، ڪالاباغ ڊيم ۽ منڊا ڊيم سال 2016 تائين ٺاهيا ويندا. اهي هلندڙ منصوبن يعني منگلا ڊيم جي گنجائش وڌائڻ، گومل ذم ڊيم، ستپارا ڊيم، ڪرم تنگي ڊيم ۽ سبڪ ذئي ڊيم کان علاوه هوندا.“

مون کي خبر آهي ته پ پ جي اليڪشن منشور ۾ وڏا ڊيم ٺاهڻ جو ذڪر ڪونهي ۽ سنڌ جي چيف منسٽر سان ٿيل هڪ گڏجاڻيءَ ۾ هن صاحب نه رڳو ڪالاباغ ڊيم جي مخالفت ڪئي، پر ڀاشا ڊيم تي به پنهنجن تحفظاتن جو ذڪر ڪيو. پر سوال اهو آهي ته پوءِ NEC هي رپورٽ ڇو منظور ڪئي؟. مٿئين مضمون ۾ ۽ صدر صاحب جي 17 جنوري 2006ع جي انهيءَ اعلان ۾ ڪهڙو فرق آهي ته ”ڀاشا ڊيم تي يڪدم ڪم شروع ڪنداسين ۽ سال 2016ع تائين ڀاشا سان گڏوگڏ اکوڙي، ڪالاباغ، منڊا ۽ ڪرم تنگي ڊيم به پورا ڪنداسين“.

مون کي خاطري آهي ته پ پ وارا ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جا مخالف آهن ۽ جيستائين حڪومت هنن وٽ آهي، هو ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ نه ڏيندا، پر ڪالاباغ ڊيم هميشه لاءِ دفن ڪرڻ واري ڳالهه صحيح ناهي. انهيءَ جو رستو پ پ وارن به هينئر بلاڪ نه ڪيو آهي، پوءِ اسان جي تڪڙي خوشي ۽ واڌايون ڇا لاءِ هيون؟. اهو چئي سگهجي ٿو ته مصيبتن جي ماريل ۽ هميشه تڪليفن جي ور چڙهيل سنڌي قوم کي ڪالا باغ ڊيم جي دفن ٿيڻ واري خوشي ٻه ٽي ڏينهن مس حاصل ٿي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

واهن ۽ ڪئنالن ۾ پوندڙ گهارا: مستقل حل ڇا آهي؟




اربع 9 جولاءِ 2008ع



سنڌ جي ڪئنالن جي شهزادي يعني روهڙي ڪئنال ۾ ڇنڇر 5 جولاءِ تي پيل گهارو 7 جولاءِ تي بند ڪيو ويو آهي. اهو گهارو صبح جي وقت پيو هو ۽ وڌي 200 فوٽ ٿي ويو هو. کنڊ پوڻ کان بند ٿيڻ تائين گهاري مان وهندڙ پاڻيءَ سعيد آباد ويجهو هڪ تمام وڏي ايراضيءَ کي ٻوڙي ڇڏيو، جنهن جي نتيجي ۾ 50 کان مٿي ڳوٺ پاڻيءَ هيٺ اچي ويا. آبپاشي سيڪريٽري شجاع احمد جوڻيجو گهاري بند ٿيڻ تائين سر زمين تي ويٺو رهيو ۽ وزير آبپاشي ڪيترا ڀيرا گهاري واري هنڌ تي اچي، متاثر ٿيل ڳوٺن جي ماڻهن جو ڏک سور ٻڌو. هن متاثر ٿيل علائقي کي آفت سٽيل قرار ڏئي، ڍل ۽ آبيانو معاف ڪرڻ جو اعلان ڪيو. ٻئي پاسي هن آبپاشيءَ جي انجنيئر، ايس ڊي او، سرويئر ۽ ٽن داروغن کي معطل به ڪري ڇڏيو. انهيءَ سان گڏ هن ٽي ڪاميٽيون ٺاهڻ جو اعلان به ڪيو، جن مان ٻه انتظامي ۽ هڪڙي فني ڪاميٽي هوندي. فني ڪاميٽي ٽن چيف انجنيئرن تي ٻڌل هوندي، جنهن ۾ منظور احمد شيخ، هارون ميمڻ ۽ پير منور جا نالا ٻڌايا ويا آهن. گهاري پوڻ بابت فني سببن کان علاوه تخريب ڪاريءَ جو به خيال ڏيکاريو ويو آهي. سيڪريٽري آبپاشي علائقي جي معزز ماڻهن، صحافين، سماجي ڪارڪنن، ضلعي پوليس انتظاميه ۽ ٻين ايجنسين کي اپيل ڪئي ته هو گهڻ رخي جاچ ڪري، ڳجهن هٿن کي ظاهر ڪن ته جيئن ذاتي دشمنيءَ جي بنيادن تي اهڙا واقعا نه ٿين.

واهه ۾ پيل گهارو هڪ حادثو آهي، جنهن کي سمجهڻ لاءِ ان جي روڊ واري حادثي سان ڀيٽ ڪري سگهجي ٿي. روڊن تي گاڏين جي حادثي ۾ ٽي عنصر اهم هوندا آهن يعني روڊ، گاڏي ۽ ڊرائيور. جيڪڏهن روڊ صحيح ٺهيل ناهي ته حادثو ٿي سگهي ٿو. مثلن ڪا پل خراب آهي، لاڙا صحيح ناهن، سلوپ صحيح ناهي، روڊ ۾ کڏا آهن، رستو ٻڌائيندڙ نشانيون لڳل ناهن، وغيره. وري جيڪڏهن گاڏي صحيح حالت ۾ ناهي، ته به حادثا ممڪن آهن. مثلن بريڪ ٺيڪ ناهي، ٽائر ڪمزور آهن، ٽاءِ راڊ ڪمزور آهي، اسٽيئرنگ ۾ چال آهي، سائيڊ وارا شيشا ۽ پٺيون پاسو ڏيکاريندڙ آئينو ڪونهي ته به حادثو ٿي سگهي ٿو. ٽيون اهم جز ڊرائيور آهي. جيڪڏهن هو تيز گاڏي هلائي ٿو، ڦڙت ناهي، نشو واپرائي ٿو، اوجاڳي هوندي به گاڏي هلائي ٿو، ٽرئفڪ جي قاعدن جي ڀڃڪڙي ڪري ٿو ته حادثو ٿي سگهي ٿو. ڏٺو ويو آهي ته جيڪڏهن ڊرائيور هوشيار ۽ تجربيڪار آهي ته روڊ خراب هجڻ ۽ گاڏيءَ ۾ خرابي هجڻ باوجود حادثي کان بچي سگهي ٿو. جيڪڏهن روڊ خراب آهي ته گاڏي هوريان ۽ خيال سان هلائجي. جيڪڏهن گاڏيءَ ۾ ڪو نقص آهي ته انهيءَ کي دور ڪري، آهستي هلائي، تيل پاڻي چيڪ ڪندو رهجي. جيڪڏهن ڊرائيور لاپرواهه آهي ته روڊ سٺي هجڻ ۽ گاڏي صحيح هجڻ باوجود حادثو ٿي سگهي ٿو. روڊن جي ڀيٽ ۾ واهن ۾ حادثن ٿيڻ جا رڳو ٻه سبب هوندا آهن يعني واهه ۽ ان کي هلائڻ وارو عملو. جيڪڏهن واهه جي حالت صحيح آهي ته حادثي جا امڪان ڪونهن. واهه مٽيءَ جي بند جا ٺهيل آهن. جيڪڏهن بند جي ويڪر ۽ عميق پورو آهي، برم پورو آهي، پاڻي ليڪ ٿيڻ واري لائن کي ڪوَر آهي ۽ فري بورڊ پورو آهي ته کنڊ پوڻ جا امڪان ڪونهن. وري جيڪڏهن هلائڻ وارو عملو هوشيار ۽ چوڪس آهي، واهه تي موجود آهي، ريگيوليشن کي ٺيڪ هلائي ٿو، واهه جي صحيح سار سنڀال رکي ٿو، آبڪلاڻيءَ ۾ لانڍيون ٺاهي ضروري سامان رکي ٿو، گشت ڪري هر هڪ ڳالهه جو تدارڪ ڪري ٿو ته کنڊ پوڻ جو امڪان ڪو نه ٿو رهي.

واهه 24 ڪلاڪ وهن ٿا. جڏهن اسان رات جو ننڊ ڪيون ٿا، تڏهن به واهه وهن ٿا. تنهنڪري واهه تي چوڪسي ۽ سنڀال 24 ڪلاڪ کپي. رڳو ڏينهن جي سنڀال ڪافي ناهي. ڏٺو ويو آهي ته کنڊ رات جي پوئين پهر ۾ پون ٿا، جنهن مان عملي جي غفلت ظاهر ٿئي ٿي. وري ڪو به کنڊ اوچتو نٿو پوي. هر کنڊ پوڻ کان اڳ چتاءُ ضرور ڏئي ٿو. جيڪڏهن آبپاشيءَ وارو عملو بر وقت ان جو نوٽيس وٺي ٿو ته انهيءَ کي ڪنٽرول ڪري، کنڊ کان بچائي سگهي ٿو، پر جيڪڏهن صورتحال چار ڇهه ڪلاڪ بنا نوٽيس هلندي رهي ته پوءِ کنڊ پئجي وڃي ٿو. مٽيءَ جي ٺهيل واهن ۾ کنڊ پوندا رهن ٿا. هن سال روهڙي ڪئنال ۾ آر ڊي 752 تي سيد آباد ويجهو کنڊ پيو. گذريل سال ساڳئي روهڙي ڪئنال ۾ 25 سيپٽمبر تي ڪنب ڏارون ريگيوليٽر کان هيٺ شهدادپور ويجهو کنڊ پيو. هر کنڊ اسان کي چتاءُ ڏئي ٿو ته خبردار ٿيو ۽ سبق حاصل ڪريو ته جيئن اڳتي کنڊ نه پون. مان عوام ۽ آبپاشي عملي جي ڄاڻ لاءِ ڪجهه سببن جو ذڪر ڪريان ٿو، جن ڪري کنڊ پيا.

(1) واهه کي گهٽ گهيڙ هئا، جيڪي عارضي طور ٻنو ڏئي بند ڪيا ويا. مال لنگهڻ ڪري يا پاڻي وڌڻ ڪري ٻَنا ٽٽي پيا ۽ کنڊ پئجي ويو.

(2) واهه ۾ تڪڙ ڪري پاڻيءَ جي سطح وڌائي وئي. پاڻي برم تي چڙهي اڻ سَيڪيل بند کي وڃي لڳو. رُوڻ پئجي وئي، ڪنهن به نه ڏٺي ۽ کنڊ پئجي ويو.

(3) ڪنهن ماڊل سان هٿ چراند ڪئي. خاص طرح رات جو تڪڙ ۽ اونداهيءَ ڪري مناسب اپاءَ نه ورتا ويا ۽ کنڊ پئجي ويو.

(4) واهه کي ننڍو ڪَٽ (ونجهي) ڏئي، پاڻي ورايو ويو. ڪٽ ڪنٽرول ۾ نه رهيو، وڌي ويو ۽ کنڊ پئجي ويو.

(5) رات جو ڪنهن واهه ۾ وڌيڪ پاڻي ڏيڻ لاءِ ڪنهن ڪراس ريگوليٽر جا در گهٽايا ويا يعني ريگيوليٽر هيڊ اپ ڪيو ويو. ريگيوليٽر کان مٿي واهه جي اڻ سَيڪيل ڪپر تي پاڻي چڙهي ويو، جنهن ڪري روڻ پئجي وئي، جيڪا ڪنهن نه ڏٺي ۽ کنڊ ۾ مٽجي وئي.

(6) آبڪلاڻيءَ ۾ شروع ۾ يا واهن ۾ فل گهرج واري وقت ۾ تڪڙو پاڻي وڌايو ويو. صحيح سار سنڀال نه ڪئي وئي، روڻ پئجي وئي، جيڪا ڪنهن نه ڏٺي ۽ کنڊ ۾ بدلجي وئي.

(7) ڪنهن برانچ يا شاخ ۾ کنڊ پئجي ويو. اها شاخ منهن وٽان اوچتو بند ڪئي وئي. مين ڪئنال اڳي ئي تار پيو وهي. کنڊ پيل شاخ وارو پاڻي به هيٺ مين ڪئنال ۾ ڇڏيو ويو ۽ مين ڪئنال ۾ کنڊ پئجي ويو.

(8) ڪُوئي يا سهي بند ۾ سوراخ ڪري ڇڏيو. مقرر ٿيل عملي انهيءَ پاسي نه ڏٺو. روڻ پئجي وئي، عملي نه ڏٺي ۽ کنڊ پئجي ويو.

(9) ڪنهن نئين آيل آبپاشي عملدار ڪنهن وڏي ماڻهوءَ جا واٽر ڪنٽرول ڪيا. انتهائي جذبي طور نئين آيل آفيسر کي فيل ڪرڻ لاءِ هٿرادو کنڊ وجهرايو ويو ته جيئن آفيسر جي بدنامي ٿئي. پوءِ يا ته ٺهي وڃي يا بدلي ڪرائي وڃي.

(10) ٻن زميندارن جي پاڻ ۾ دشمني هجي. هڪڙو ٻئي کي نقصان ڏيڻ لاءِ هٿرادو کنڊ هڻائي، ٻئي جو نقصان ڪري.

کنڊ جا سبب معلوم ڪرڻ ۽ ذميواري مقرر ڪرڻ:

آبپاشي واري وزير کنڊ جو سبب معلوم ڪرڻ لاءِ ٻه ڪاميٽيون ٺاهيون آهن. هڪڙي انتظامي، ٻي فني. انتظامي ڪاميٽي تخريب ڪاريءَ جي پهلوءَ کان جائزو وٺندي ته اهو کنڊ حڪومت کي بدنام ڪرڻ ۽ زميندارن جي پاڻ ۾ دشمني پاڙڻ يا ڪنهن آبپاشي عملدار کي خوار ڪرڻ يا ڪنهن پاڻيءَ جي فائدي وٺڻ لاءِ ته نه وڌو ويو آهي. وري فني ڪاميٽي فني لحاظ کان ڏسندي ته واهه جي بندن ۾ ته ڪا خرابي نه هئي ۽ عملي جي طرفان ڪا ڪوتاهي يا غفلت ته نه ٿي هئي. عام طرح سان فني ڪاميٽيءَ جا مول متا هن ريت ٿين ٿا: (1) کنڊ پوڻ جا سبب معلوم ڪرڻ (2) اهو معلوم ڪرڻ ته ڇا کنڊ روڪڻ جا مناسب اُپاءَ ورتا ويا (3) عوامي ۽ سرڪاري ملڪيتن کي ٿيل نقصان جو ڪاٿو لڳائڻ (4) کنڊ بند ڪرڻ جو وقت ۽ ڪوتاهيون معلوم ڪرڻ (5) کنڊ پوڻ جي ذميواري مقرر ڪرڻ.

تازو کنڊ روهڙي ڪئنال جي آر ڊي 752 تي کٻي پاسي نان انسپيڪشن پاٿ تي پيو. ياد رهي ته مٿينءَ ڀر آر ڊي 705 تي ڪنب ليما ريگوليٽر آهي، جتان ٻه برانچ ڪئنال يعني هالا برانچ ۽ علي بحر برانچ نڪرن ٿا. وري هيٺينءَ ڀر 765 آر ڊي تي زير پير فال ريگوليٽر آهي. مون به کنڊ واري هنڌ جو ڇهين جولاءِ شام جو معائنو ڪيو. هڪڙو انهيءَ لاءِ ته صورتحال جو ذاتي جائزو وٺان. ٻيو انهيءَ لاءِ ته فيلڊ آفيسرن کي دلداري ۽ آٿت ڏيان، جو مان پاڻ اهڙيءَ صورتحال مان گذري چڪو آهيان ۽ انهيءَ وقت آفيسر سخت دٻاءَ ۽ پريشانيءَ ۾ هجن ٿا. کين سينئر آفيسرن جي مدد ۽ دلداريءَ جي سخت گهرج ٿئي ٿي. هن موقعي تي منهنجي ايس اي روهڙي ڪئنال جي زماني ۾ پيل کنڊ جو ذڪر به بي جا نه ٿيندو. اها 1986ع جي ڳالهه آهي. درياهه ۾ پاڻيءَ جي زبردست کوٽ ٿي. ڪنڊياري ريگيوليٽر وٽان نڪرندڙ نصرت برانچ جي پڇڙيءَ وارين ايراضين ۾ تمام گهڻي کوٽ هئي. انجنيئر نصرت شمس الدين ميمڻ کي ماڻهن ڏاڍو تپايو. درياهه ۾ پاڻي وڌي آيو. هن تڪڙ ڪئي ۽ روهڙي ڊويزن ۾ انجنيئر اصغر علي راجپوت کي نصرت ۾ تڪڙو پاڻي وڌائڻ لاءِ چيو، جنهن سکر بئراج واري انجنيئر کي انڊينٽ ڏنو. هن حساب ڪتاب سان هوريان هوريان پاڻي وڌايو، پر شمس الدين ميمڻ جي تڪڙ نصر علي راجپوت کي مجبور ڪيو ته هو بئراج واري انجنيئر کي تڪڙي پاڻيءَ ڇڏڻ جو چوي. بئراج واري انجنيئر پهرين ته نه مڃيو، پر جڏهن گهڻو زور بار ٿيو ته ڪاوڙ ۾ گهر کان وڌيڪ پاڻي ڇڏي ڏنو. نتيجي ۾ اڻ سيڪيل بند کي پاڻي لڳڻ ڪري، راڻي پور ويجهو روهڙي ڪئنال کي کنڊ لڳي ويو. پوءِ ته ڄڻ اسان جي گهر ۾ قضيو ٿي پيو. سخت مصيبت ۽ پريشانيءَ ۾ وقت گذريو. نه مانيءَ جو هوش رهيو نه ننڊ جو. بک ختم ٿي وئي، ننڊ اڏامي وئي. سکر بئراج کان ويجهي هجڻ ڪري لاٿ جلدي پهچي وئي ۽ کنڊ جلدي بند ٿي ويو.

روهڙي ڪئنال هڪ تمام سٺو ۽ سهڻو ڪئنال آهي. انجنيئرنگ جي ٻوليءَ ۾ چئجي ته تمام Efficient ڪئنال آهي، جيڪو تڏهن گڙ ٻڙ ڪري ٿو، جڏهن ان سان ڪا زيادتي يا ڏاڍائي ڪئي وڃي ٿي. هن کنڊ جو به ضرور ڪو سبب هوندو، جيڪو جاچ ڪاميٽي معلوم ڪندي. مان جانچ ڪاميٽيءَ وارن تي اثرانداز ٿيڻ نٿو چاهيان، پر هنن جي معلومات لاءِ هيٺيون ڳالهيون ٻڌائڻ چاهيان ٿو ته انهن جي ڪم ۾ سولائي ٿئي.

(1) کنڊ واري هنڌ تي 15 فوٽ برم موجود هو ۽ سال 2004ع ۾ اتي ريهيبليٽيشن جو ڪم ٿيل هو.

(2) کنڊ واري هنڌ آبادي نه هئي ۽ هڪ وڏو ڍورو هو، جتي ڪجهه مڇيءَ جا تلاءَ هئا.

(3) زير پير فال تي گند ڦاسڻ ڪري، مٿي پاڻي ليول چڙهي وڃي ٿي.

(4) کنڊ صبح جي وقت ۾ پيو.

(5) کنڊ واري هنڌ کان مٿي روڊ جي پل تائين مون کي ڪا لانڍي ڏسڻ ۾ نه آئي.

واهن کي هلائڻ ۽ سنڀالڻ جي ذميواري آبپاشي کاتي جي عملدارن ۽ عملي جي آهي ۽ کنڊ جي پوڻ کان پوءِ ٿيل نقصان جا هو ذميوار آهن. جيڪڏهن هنن غفلت ڪئي آهي ته انهن کي سزا ملڻ کپي، پر ڇا ائين ڪرڻ سان کنڊ پوڻ بند ٿي ويندا؟ ڇا انهن جي ڪم ڪرڻ جو ماحول سازگار آهي؟ انهيءَ ڏس ۾ هيٺيان سوال اڀرن ٿا:

(1) آبپاشي عملي کي واهن تي گشت ڪرڻو آهي ته جيئن ڪنهن به خراب صورتحال کي ڏسي درست ڪري سگهن. ڇا امن امان جي صورتحال اهڙي آهي ته هو واهن تي رات جو گشت ڪري سگهن؟

(2) گشت لاءِ گهربل عملو کپي. نوڪرين تي بندش ڪري نوان ماڻهو نٿا رکيا وڃن. ڇا آبپاشي وارا فل واهه تي گشت ڪري سگهن ٿا؟

(3) چوڪسي ۽ گشت لاءِ ماڻهو ۽ خراب صورتحال کي درست ڪرڻ لاءِ مٽيريل کپي. ڇا آبپاشيءَ وارن کي انهيءَ ڪم لاءِ گهرج وارا وقتائتا پئسا ملن ٿا؟.

(4) مک ۽ خطرناڪ جاين تي هوشيار ۽ تجربيڪار ماڻهو رکڻ کپن. ڇا ائين ڪيو وڃي ٿو؟

(5) ڪارين رڍن جو احتساب ٿيڻ کپي ۽ هوشيار ۽ محنتي ماڻهوءَ کي انعام ملڻ کپي. ڇا ائين ٿئي ٿو؟

جيستائين مٿين سوالن جو اطمينان جوڳو جواب نٿو ڏنو وڃي، تيستائين کنڊن پوڻ جو انگ گهٽائي نٿو سگهجي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ ۾ ننڍا ڊيم ٺاهڻ جي اهميت




ڇنڇر 19 جولاءِ 2008ع



سنڌ ۾ مهانگائي چوٽ تي چڙهيل آهي. ماڻهن جي حالت تمام خراب آهي. ان جو هڪڙو مثال اهو به آهي ته هڪ ماءُ حيدرآباد ۾ پنهنجو ڇهن مهينن جو ٿڃ پياڪ ٻار انهيءَ ڪري ايڌي سينٽر وارن کي ڏئي وئي، جيئن هو بکن وگهي گذاري نه وڃي. ٻي غربت جي سٽيل هڪ ماءُ پنهنجن چئن ٻارن کي ايڌيءَ وارن کي ڏيڻ آئي ته جيئن هو به انهن کي زنده ڏسي سگهي، پر اهو ٻڌي موٽائي وئي ته هڪڙو ڀيرو ايڌيءَ وارن جي حوالي ڪرڻ بعد هوءَ پنهنجي ٻارن سان ڪڏهن به ملي نه سگهندي. پهرين ماءُ اها ڳالهه سهائي به پنهنجي ٻار کي ايڌيءَ وارن جي حوالي ڪري وئي، جو هن کي پنهنجي ٻار جي زندگي عزيز هوندي. دنيا ۾ سچو پيار تمام گهٽ آهي، پر ماءُ جي اولاد سان پيار لاءِ ڪنهن به ثبوت جي ضرورت ناهي. مٿين ماءُ به پنهنجي پيار ۽ محبت سبب ئي اها قرباني ڏني ته جيئن سندس ٻار سکيو رهي. هن پاڻ ته جدائيءَ جو صدمو ۽ ڏک سهڻ قبول ڪيو، پر پنهنجي ٻار جي زندگي بچائڻ لاءِ ان کي ٻين حوالي ڪري ڇڏيائين.

ماءُ جي پيار جو هڪ مثال تاريخ ۾ به ملي ٿو. هڪڙي جج وٽ ٻه عورتون فريادي ٿي آيون. انهن جو جهيڙو هڪ ٻار تي هو. ٻنهي جو چوڻ هو ته اهو ٻار هن جو هو. جج شروع ۾ ته پريشان ٿيو ته نيٺ به هو فيصلو ڪيئن ڪري، پر پوءِ چيائين ته جيڪڏهن ٻئي پنهنجي ضد تان نٿيون لهن ته ٻار کي ٻه ٽڪرا ڪري هر هڪ کي ٻار جو هڪ اڌ ڏنو وڃي. جلاد تلوار کڻي اچي بيٺو. ايتري ۾ هڪڙيءَ عورت چيو ته مان پنهنجيءَ دعويٰ تان هٿ ٿي کڻان، ڀلي ٻار ٻيءَ عورت کي ڏنو وڃي. جج کي اها ڳالهه سمجهڻ ۾ دير نه لڳي ته ٻار جي اصل ماءُ اها ئي آهي، جيڪا پنهنجي ٻار جي ته قرباني ڏيڻ لاءِ تيار آهي، پر ان کي ٻه اڌ ٿيندي ڏسڻ نٿي چاهي. اهي ته اهي مثال آهن، جيڪي اسان جي ڄاڻ ۾ آيا، پر ڪيترا ئي اهڙا مثال به هوندا، جيڪي اسان جي علم ۾ ئي ناهن. شاعر فيض احمد فيض چوي ٿو:

وه جو اب چاڪِ گريبان بهي نهين کرتي هين

ديکهني والو ذرا ان کا جگر تو ديکهو!

سنڌ جي واهن تي آباد ٿيندڙ علائقن ۾ پوءِ به حالت ڪافي ٺيڪ آهي، پر ڪاڇي، ڪوهستان ۽ ٿر ۾ ماڻهن جي ڪهڙي حالت هوندي، جتي روزگار جا ذريعا تمام گهٽ هئڻ سان گڏ اچڻ وڃڻ جون سهولتون به نه هئڻ جي برابر آهن. اڄ انهن علائقن کي ترقي وٺرائڻ بابت ڪجهه ڳالهيون ڪريون ٿا، ته جيئن انهن بي وس ۽ مجبور ماڻهن کي روزگار جا ڪي وسيلا مهيا ٿي سگهن، جن جي حالت تمام خراب آهي ۽ جن جي ڪو به ٻڌڻ وارو نه آهي. اسان جي ترقيءَ جو سمورو بار درياهه جي پاڻيءَ تي آباد ٿيندڙ علائقن تي آهي، جيڪي سنڌ جي ايراضيءَ جو اٽڪل ٽيون حصو آهن. باقي ٻه ڀاڱي ٽي حصو ڪوهستان ۽ ٿر تي مشتمل آهي. انهن علائقن جي بنيادي گهرج پاڻي آهي. جيڪڏهن اهو اتي مهيا ڪيو وڃي ته اتي حالتون سڌري سگهن ٿيون. سنڌ ۾ پاڻيءَ ملڻ جا ٽي ذريعا آهن: پهريون سنڌو درياهه، ٻيو زيرِ زمين ۽ ٽيون برسات. درياهي پاڻيءَ تي سنڌ جو نهري نظام ٺهيل آهي، جنهن مان ٻن بئراجن رستي اٽڪل هڪ ڪروڙ ٽيهه لک ايراضيءَ کي پاڻي ڏنو وڃي ٿو. درياهن ۾ وهڪرا گهٽجڻ ۽ پاڻيءَ جي ورڇ صحيح نه هجڻ ڪري اسان کي گهرج مطابق نهري پاڻي نٿو ملي. خاص تڪليف آڳاٽي خريف ۾ ٿئي ٿي، جڏهن اسان جا مکيه فصل وونئڻ ۽ ساريون پوکيون وڃن ٿيون. پاڻيءَ وڌائڻ جو رڳو هڪڙو ذريعو آهي ته وڏا ڊيم ٺهن، پر انهن جي نتيجي ۾ تمام وڏا ماحولياتي ۽ معاشرتي مسئلا پيدا ٿين ٿا. ٻيو ته مٿئين حصيدار تي ايتري بي اعتباري ۽ بي اعتمادي آهي، جو اسان انهن جي باري ۾ سوچي به نٿا سگهون. في الحال اسان وٽ درياهي پاڻيءَ جو وڌڻ به ممڪن ناهي. ان ڪري اسان پنهنجي نظام کي سڌاري ۽ واٽر ڪورسن ۽ شاخن کي پڪو ڪري، موجود پاڻيءَ جي اپت وڌائي سگهون ٿا.

ٻيو ذريعو زيرِ زمين مٺو پاڻي آهي. سنڌ ۾ مٺو پاڻي رڳو اٽڪل 20 سيڪڙي ايراضيءَ ۾ آهي، نه ته 80 سيڪڙو جر کارو آهي. اهو درياهه جي ڪچي ۾، بندن جي ٻاهران ۽ واهن جي ٻنهي پاسن کان ملي ٿو، جتي ٽيوب ويلن ذريعي پاڻي ڪڍيو ٿو وڃي. گهڻي ڀاڱي سرڪاري ۽ خانگي ٽيوب ويل لڳي چڪا آهن ۽ ڪجهه اڃا لڳي سگهن ٿا، پر بجليءَ جي اک ٻوٽ ۽ ان جي ڳاٽي ٽوڙ اگهن ماڻهن کي پريشان ڪري ڇڏيو آهي.

ٽيون ذريعو برسات آهي. جڏهن اها درياهن جي ڪيچمينٽ ۾ پوي ٿي ته درياهن جا وهڪرا وڌائي ٿي. جڏهن ميدانن ۾ پوي ٿي ته ٿر ۽ بر به وسائي ٿي، جڏهن جبلن تي پوي ٿي ته نين ۾ وهڪرا آڻي، انهن کي زنده ڪري ڇڏي ٿي- پر اهو پاڻي تڪڙو وهي وڃي ٿو، جنهن ڪري ڀر وارين زمينن کي وقتي فائدو ٿئي ٿو. جيڪڏهن اهو پاڻي ڪنهن نموني روڪي سگهجي ته مقامي ماڻهن کي تمام گهڻو فائدو ٿي سگهي ٿو ۽ اهو مناسب هنڌن تي بند ٻڌي روڪڻ ممڪن آهي. اهي بند ٽن ڪمن لاءِ ٿي سگهن ٿا: پهريون ذخيرو ڪرڻ لاءِ، ته جيئن پاڻي پوءِ وقت بوقت ضرورت مهل ڪتب آڻي سگهجي. انگريزيءَ ۾ ان کي اسٽوريج ڊيم چئجي ٿو. ٻيو پاڻي ورائڻ لاءِ، جنهن ۾ انهيءَ بند مٿان شاخن ذريعي پاڻي آباد ٿي سگهندڙ زمينن ڏي کڻي وڃي سگهجي ٿو. انگريزيءَ ۾ ان کي Diversion ڊيم چئجي ٿو. ٽيون پاڻي ڀر وارين زمينن ۾ جذب ڪرائڻ لاءِ، ته جيئن اهو پاڻي کوهه کوٽي يا ٽيوب ويل هڻي ڪڍي سگهجي. انگريزيءَ ۾ ان کي Detention يا چيڪ ڊيم چئجي ٿو. مون کي تازو ڪوهستان ۽ ننگر پارڪر ۾ ڪجهه اهڙن ڊيمن ڏسڻ جو موقعو به مليو آهي، جيڪي سٺا تجربا آهن.

آبپاشي کاتي وارن ڪجهه ننڍا ڊيم هيٺئين ڪوهستان واري علائقي ۾ ٺاهڻ ۽ ڪجهه اڳ ۾ ٺهيل ڊيمن کي ننگر پارڪر ۾ درست ڪرڻ لاءِ ٻه پي سي ون سال 2006ع ۾ منظور ڪرايون. 2007ع ۾ سنڌ ۾ ننڍن ڊيمن ٺاهڻ لاءِ پنجاب ۽ سرحد صوبن وانگر هڪ سمال ڊيم آرگنائيزيشن ٺاهي وئي. انهيءَ اداري مٿين منصوبن کي نئين ڊيزائن ڪري ڪم شروع ڪرايو. نئين ڊيزائين ڪري انهيءَ جي قيمت وڌي وئي، جنهن تي هنن ٻنهي منصوبن جي نئين پي سي ون ٺاهي. ڪوهستان واري علائقي ۾ 14 ننڍا ڊيم ٺاهڻا هئا، جن جي پهرين قيمت 244 ملين روپيا هئي، پر پوءِ 1251ملين روپيا ٿي وئي. ساڳئي نموني ۾ ننگر پارڪر ايريا واري پي سي ون جي قيمت 10 ڊيمن لاءِ 255 ملين روپين مان وڌي، 746 ملين ٿي وئي. جڏهن اهي پي سي ون منصوبي بنديءَ جي ايڊيشنل چيف سيڪريٽري نذر محمد مهر وٽ پهتيون ته هو پريشان ٿي ويو ته قيمت ايتري ڇو وڌي وئي. هن يڪدم ڪم بند ڪرائڻ بدران فيصلو ڪيو ته ڪوهستان ۾ جن اٺن بندن تي ڪم شروع ڪيو ويو هو، اهي ڪم هلن ۽ باقي 6 بندن تي ڪم نه ڪيو وڃي ۽ اهي وفاقي حڪومت کي موڪليا وڃن، ته جيئن ان کان پئسا وٺي سگهجن. ساڳئي نموني ۾ ننگر پارڪر وارن جن 5 بندن کي درست ڪرڻ جو ڪم شروع ڪيو ويو هو، انهن تي ڪم هلي ۽ باقي پنجن بندن لاءِ منصوبو ٺاهي وفاقي سرڪار کي موڪليو وڃي ته پئسا اها ڏئي. گڏوگڏ اهو به فيصلو ڪيو ويو ته ڪوهستان ۾ ٺهندڙ 8 بندن ۽ ننگر پار ۾ درست ٿيندڙ 5 بندن لاءِ نئين پي سي ون ٺاهي، منظوري لاءِ موڪلي وڃي. آبپاشي کاتي وارن ڪوهستان ۾ ٺهندڙ 8 بندن جي پي سي ون، جنهن جي قيمت 72 ڪروڙ روپيا پئي ٿئي ۽ ننگر پارڪر ۾ درست ٿيندڙ 5 بندن جي پي سي ون، جنهن جي قيمت 40 ڪروڙ روپيا پئي ٿئي، سنڌ جي منصوبي بنديءَ واري کاتي کي موڪلي ڏني. جڏهن اهي اتي پهتيون ته اهي مون کي ماهرانه راءِ لاءِ موڪلييون ويون. مون پي سي ون ته پڙهيون، پر محسوس ڪيم ته سرزمين ڏسڻ کان سواءِ ماهرانه راءِ ڏيڻ مناسب نه آهي. انهيءَ ڪري مون سمال ڊيم آرگنائيزيشن جي پراجيڪٽ ڊائريڪٽر خالد حيدر ميمڻ کي انهن جي سرزمين تي ٺهندڙ پوزيشن ڏيکارڻ لاءِ چيو. جنهن صاحب پهرين ڪوهستان جي چار ننڍا ڊيم ڏيکاريا. انهن مان ٻه ڪراچي- حيدرآباد سپر هاءِ وي جي دادا ڀائي سيمينٽ فيڪٽريءَ کان کاٻي پاسي نڪرندڙ رستي تي سري ڳوٺ وٽ هئا، جن جو ڪم اڌ ۾ هو. تمام سٺو ڪم هيو. ڳوٺ جا ماڻهو به مليا، جن کي انهن مان فائدو پهچندو. انهن سنڌ سرڪار جي تمام گهڻي واکاڻ ڪئي ۽ چيائون ته ڪا حڪومت ته اهڙي آئي، جن اسان وساريل ماڻهن کي ياد ڪيو. ٻه وري ڪاٺوڙ کان نڪرندڙ رستي جي کاٻي پاسي هئا. اتي به ڳوٺاڻا انهن ڊيمن ٺهڻ تي ڏاڍا خوش هئا. هاڻي مرحلو هو ننگر پارڪر جي درست ٿيندڙ ڊيمن ڏسڻ جو. مان ڪڏهن به ننگر پارڪر نه ويو هوس. جيتوڻيڪ 1988ع ۾ جڏهن مان آبپاشيءَ جو ايڊيشنل سيڪريٽري هوس، تڏهن اتي ڪجهه ڪم ٿيا هئا. انهيءَ زماني ۾ رستو پڪو نه هو، وارياسو رستو هو ۽ ڪيڪڙا هلندا هئا. ننگر پارڪر پهچڻ تمام ڏکيو ڪم هو، پر تنهن هوندي به آبپاشي کاتي وارا اتي ويندا هئا. ننگر پارڪر ٿرپارڪر ضلعي ۾ آهي ۽ بدين کان 230 ڪلو ميٽرن جي فاصلي تي آهي. بهرحال هڪ شام ننگر پارڪر وڃي نڪتاسين. رات اتي رهي صبح جو انهن درست ٿيندڙ بندن جو معائنو ڪيوسين. ڪم تمام سٺو ۽ فني نڪته کان مناسب هو. مون کي اتي هڪ بند سليمان نالي وارو به ڏيکاريو ويو، جيڪو ڪنهن اين جي او ٺاهيو هو، پر انهيءَ ۾ تري مان پاڻي نڪري ويو، جو ان جي ڊيزائين فني لحاظ کان صحيح نه هئي. ڪارونجهر جبل کي برسات پوڻ وقت پاڻي نين ۾ تڪڙو اچي ڪڇ واري رڻ ۾ هليو ٿو وڃي. انهيءَ کي جيڪڏهن ننڍا ڊيم ٻڌي روڪيو وڃي ته نه رڳو ننگر پارڪر کي پيئڻ جو پاڻي ڏيندو، پر آبادي به ٿيندي، مال کي پاڻي ملندو ۽ ننگر پارڪر رڻ ۾ هڪ ماٿري نظر ايندو. منهنجيءَ راءِ موجب ٿيل ڪم تمام سٺو هو، جيڪو مقامي ماڻهن کي تمام گهڻو فائدو ڏيندو ۽ اسان کي اهڙا ڊيم ٺاهڻ تي زور ڏيڻ کپي، جيڪي اهو ڪم ڪن ٿا، تن کي همٿائڻ کپي. مون اهڙي رپورٽ ٺاهي، اعليَ اختيارين کي ڏياري موڪلي آهي.

پيٽ اهڙي شيءِ آهي، جيڪو انسان کان غلط ڪم به ڪرائي ٿو. روزگار ناهي ته ماڻهو چوريون ڪن ٿا، ڌاڙا هڻن ٿا، اغوائون ڪن ٿا ۽ جسم فروشي جهڙي حد تائين پهچن ٿا. جيڪڏهن اسان ماڻهن جي روزگار جو بندوبست ڪيون ته معاشري مان گهڻيون برايون ختم ٿي سگهن ٿيون. ڪوهستان واري ايراضيءَ ۾، جيڪا شهدادڪوٽ قمبر کان جبلن جي پاسي ۾ ڪراچيءَ تائين ڦهليل آهي، ننڍا ڊيم ٺاهي علائقائي ماڻهن کي روزگار ڏيڻ جو وڏو اسڪوپ آهي. جيڪڏهن اسان ننڍا ڊيم ٺاهي، انهن پٺتي پيل علائقن کي ترقي وٺرايون ته ڪئين مائرون خودڪشين ۽ پنهنجا ٻار ٻين حوالي ڪرڻ کان بچي پونديون ۽ ڪيترا ئي گهر ماتم ڪده بڻجڻ کان بچي ويندا.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪالا باغ ڊيم ٺاهڻ تي اتفاق راءِ ممڪن آهي؟




آچر 27 جولاءِ 2008ع



”ڪاوش“ ۾ 17 جولاءِ تي لاهور بيورو رپورٽ جي حوالي سان هڪ خبر ڇپي آهي، جنهن ۾ سنڌ جي وڏي وزير سيد قائم علي شاهه چيو آهي ته ”جيڪڏهن ٻين تڪراري معاملن وانگر ڪالاباغ ڊيم تي به اتفاق راءِ ٿي وڃي ته اهو ٺهي سگهي ٿو. اتفاقِ راءِ بنا ان جي اڏاوت ملڪ لاءِ هاڃيڪار ٿيندي.“ اها خبر پڙهڻ سان ڪيترا ئي سنڌ واسي ڇرڪي ويا هوندا. مون کي پاڻ اها خبر عجيب لڳي، پر ان جو سڀ کان گهڻو اثر اڳوڻي سينيٽر قاضي عبدالمجيد تي پيو، جيڪو سيڙجي حيدرآباد کان ڪراچيءَ آيو ۽ مون سان ۽ اي اين جي عباسي صاحب سان ڳالهايائين. هن چيو پئي ته ”اسان سان ملاقات ۾ ته چيف منسٽر صاحب واضح نموني چيو هو ته ڪالاباغ ڊيم ڪو نه ٺهندو بلڪه هو ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جي به خلاف هو، پوءِ چيف منسٽر جي تازي بيان جو ڇا مطلب آهي؟“ ياد رهي ته چيف منسٽر جي دعوت تي اسان ٽيئي يعني اي اين جي عباسي صاحب، قاضي عبدالمجيد ۽ مان 16 اپريل تي هن سان مليا هئاسين ۽ پاڻيءَ واري معاملي سميت سنڌ جي مختلف مسئلن تي ساڻس خيالن جي ڏي وٺ ڪئي هئي سين. قاضي عبدالمجيد نهايت حساس شخص، پاڻيءَ سميت سنڌ جي مسئلن تي تمام گهڻو سوچيندڙ ۽ ڌيان ڏيندڙ آهي. جڏهن هو سينيٽر هوندو هو ته اڪثر سينيٽ ۾ پاڻيءَ جا مسئلا کڻندو هو ۽ سوال اٿاريندو هو. مون قاضي صاحب کي پريشان ڏسي، کيس ٿڌي ڪرڻ لاءِ چيو ته ”ڀلا چيف منسٽر صاحب ڪهڙو غلط بيان ڏنو هو. هڪڙو مامرو آهي، جنهن تي اتفاق راءِ ناهي. سنڌ سخت مخالف آهي ۽ صفا راضي ناهي. پر گهڙيءَ کن لاءِ سمجهو ته سنڌ وارا اهو ٺاهڻ تي راضي ٿي ٿا پون ته سياسي طرح اهو چئي سگهجي ٿو ته ڪالاباغ ڊيم ٺهي سگهي ٿو. اسان جو اعتراض اهو ئي آهي ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ سان سنڌ سڪي ٿر ٿي ويندي، پر جيڪڏهن ڪو اسان کي مطمئن ڪري وڃي ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ سان سنڌ سڪي ٿر نه ٿيندي بلڪه اسان کي آڳاٽي خريف وارن مهينن يعني اپريل ۽ مئي ۾ پوکيءَ لاءِ انهيءَ ڊيم ٺهڻ وسيلي پاڻي ملندو ته پوءِ اسان جي مخالفت ختم ٿي سگهي ٿي.“

دراصل اسان جا ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ خلاف هيٺيان اعتراض آهن:

(1) انهيءَ مان واهه ڪڍيا ويندا.

(2) اهو گهٽ پاڻيءَ وارن سالن ۾ به فل ڀريو ويندو.

(3) اسان جي ڊيلٽا ختم ٿي ويندي.

(4) انهيءَ کي مٿين جي مرضيءَ مطابق هلايو ويندو.

(5) هلائڻ وارو ادارو غير جانبدار نه هوندو.

مٿيان خدشا ۽ اعتراض ڪجهه هن نموني ۾ ٿي سگهن ٿا:

(1) واهه ڪڍڻ واري ڳالهه:

ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ خلاف اهم اعتراض اهو آهي ته انهيءَ مان واهه ڪڍيا ويندا. قمر الزمان شاهه جي ٻوليءَ ۾ چئجي ته اهو ڊيم نه هوندو بلڪه بيراج هوندو. انهيءَ جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ رکي وئي آهي. جڏهن ته واهن جي گنجائش 8 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. جيڪڏهن ائين ٿيو ته سڄو پاڻي ته واهن ۾ کڻي ويندا، پوءِ سنڌ کي ڇا ملندو؟ پر جيڪڏهن واهه نه ڪڍڻ جي خاطري ڪرائي وڃي ۽ سنڌ وارا اها ڳالهه مڃين ته پوءِ اهو اعتراض ختم ٿي سگهي ٿو.

(2) کوٽ وارن سالن ۾ ڊيم فل ڀرڻ واري ڳالهه:

سنڌ وارن جو اعتراض آهي ته ڊيم مڪمل طور ڀرڻ لاءِ هر سال پاڻي ڪونهي. ڪن سالن ۾ ايترو پاڻي آهي ته ڪالاباغ ڊيم جهڙا چار پنج ڊيم ڀرجي سگهن ٿا، پر ڪن سالن ۾ ايترو گهٽ پاڻي آهي جو يا ته ڊيم صفا ڀرجي نه سگهندو يا گهٽ ڀربو- پر سوال اهو آهي ته ايڏي ڳري قيمت تي ٺهيل ڊيم خالي ڪيئن رکي سگهبو يا گهٽ ڪيئن ڀربو؟ انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته ”صلاحيت پيدا ئي ان ڪري ٿيندي آهي ته جيئن استعمال ڪجي.“ (A capability once developed is intended to the used) پر جيڪڏهن اها خاطري ڪرائي وڃي ته مبينه واڌو پاڻي نه هجڻ جي صورت ۾ ڊيم نه ڀريو ويندو يا جيڪڏهن واڌو پاڻي گهٽ هوندو ته ڊيم گهٽ ڀربو ۽ اها ڳالهه سنڌ وارا به مڃين ته اهو اعتراض به ختم ٿي سگهي ٿو.

(3) ڊيلٽا ختم ٿيڻ واري ڳالهه:

سنڌ وارن جي گهر آهي ته ڪوٽڙيءَ کان هيٺ جي گهرجن لاءِ هر سال 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏيو وڃي. پاڻي ٺاهه ۾ انهيءَ لاءِ اڀياس ڪرڻ جو چيو ويو هو. اهڙا ٻه اڀياس عالمي سطح جي ڪنسلٽنٽن ذريعي ڪرايا ويا ۽ انهن جي چڪاس لاءِ عالمي سطح جا ٽي ماهر رکيا ويا، جن کي انگريزيءَ ۾ پينل آف ايڪسپرٽس سڏجي ٿو. هنن ٽن ماهرن اها رپورٽ ڏني آهي ته سڄو سال 5000 ڪيوسڪ پاڻي ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ڇڏيو وڃي ۽ هر پنجن سالن ۾ ڪوٽڙيءَ کان هيٺ 25 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وڃڻ کپي. سراسري طرح اهو 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو. جيڪڏهن اها خاطري ڪرائي وڃي ته هر سال 10 ملين ايڪڙ فوٽ يا عالمي ماهرن وارو ٻڌايل پاڻي ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ڇڏيو ويندو ۽ سنڌ وارا اهو مڃين، ته مٿيون اعتراض به ختم ٿي سگهي ٿو.

(4) مٿين جي مرضيءَ تي هلائڻ واري ڳالهه:

انهيءَ ۾ ٻه ڳالهيون اچي وڃن ٿيون. پهرين ڊيم ۾ ذخيرو ٿيندڙ پاڻيءَ جي صوبن ۾ ورهاست ۽ ٻي پراڻن ۽ نون واهن کي پاڻي ڏيڻ جي اوليت. پاڻي ٺاهه ۾ ورهاست لاءِ ٻه شقون آهن. هڪڙي شق (2) جنهن ۾ 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي صوبن ۾ هلندڙ واهن لاءِ ورهايو ويو آهي. ٻي شق (4) جنهن ۾ ڊيمن ۾ ذخيرو ڪيل پاڻي ۽ ٻوڏ وارو پاڻي ورهايو ويو آهي. ان جي صوبن ۾ ورهاست هيٺينءَ ريت آهي.

سنڌ: 37 سيڪڙو

پنجاب: 37 سيڪڙو

سرحد؛ 14 سيڪڙو

بلوچستان: 12 سيڪڙو

ڪل: 100 سيڪڙو

سنڌ جي گهر آهي ته پهرين شق (2) ۾ ڏنل پاڻي پورو ڪرڻو آهي. چاهي وهڪرن مان ٿئي، چاهي نئون ڊيم ٺاهي پورو ڪيو وڃي. جڏهن اهو پورو ٿي وڃي، تنهن کان پوءِ شق (4) موجب سيڪڙي واري ورهاست تي عمل ڪيو وڃي. ٻي ڳالهه اها ته پراڻن هلندڙ واهن کي پاڻي ڏيڻ جي اوليت نون ٺهندڙ واهن کان اڳ آهي يعني پهرين شق (2) ۾ ورهايل پاڻيءَ وارن واهن کي پاڻي ڏيڻو آهي، پوءِ نون ٺهندڙ واهن کي پاڻي ڏيڻو آهي. جيڪڏهن مٿين ٻنهي ڳالهين جي خاطري ڪرائي وڃي ۽ سنڌ وارا اهو مڃين ته مٿيون اعتراض به ختم ٿي سگهي ٿو.

(5) هلائڻ واري اداري جو غير جانبدار نه هجڻ:

پاڻي هلائڻ وارو ادارو يعني ارسا پاڻيءَ جي ورهاست صحيح نٿو ڪري، پنهنجي هلائي ٿو ۽ سنڌ وارن جي نٿو ٻڌي. پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران ٽه- سطحي (Three tier) ورهاست ڪري ٿو. کوٽ واري وقت منگلا ڊيم ۾ پاڻي ڀريو وڃي ٿو ۽ لنڪ ڪئنال وهايا وڃن ٿا. کوٽ واري وقت ۾ سرحد ۽ بلوچستان صوبن کي کوٽ کان آجو ڪري، ٺاهه وارو فل پاڻي ڏنو وڃي ٿو. منگلا ڊيم ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي هوندي به کوٽ ۾ سنڌ وارن کي نٿو ڏنو وڃي. جيڪڏهن سنڌ وارن کي خاطري ڪرائي وڃي ته مٿيون ڳالهيون ٺيڪ ڪيون وينديون ۽ سنڌ وارا اهو مڃين به ته مٿيان اعتراض ختم ٿي سگهن ٿا.

مٿيون ڳالهيون ٻڌي قاضي صاحب ٿڌو ته ٿي ويو، پر مطمئن نه ٿيو. هن صاحب چيو ته ”تون گهر جي گهڙي چوين ٿو ته سنڌ وارا مڃين، سنڌ وارا مڃين، پر سنڌ وارا مڃندا ڪيئن؟ پاڻيءَ جي سلسلي ۾ سنڌ وارن سان ايتريون ويساهه گهاتيون ۽ واعدي خلافيون ٿيون آهن جو سنڌ وارن جو مڃڻ محال آهي.“ مون قاضي صاحب کي چيو ته دنيا ۾ ڪا به شئي ناممڪن ناهي. ماڻهو چنڊ تي پهتا آهن، اسان زمين تي پيا ٿاٻڙجون. انگريزيءَ ۾ چوندا آهن ته جتي مرضي آهي، اتي رستو آهي. اعتبار ۽ اعتماد پيدا ڪرڻ جو رستو اهو آهي ته سنڌ سان ٿيندڙ زيادتين کي اهڙي نموني ۾ درست ڪيو وڃي ته اها ڏسڻ ۾ اچي يعني:

(1) پاڻيءَ جي ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڪجي.

(2) کوٽ ۾ ڪنهن به صوبي کي کوٽ کان آجو نه ڪجي.

(3) کوٽ واري وقت ۾ لنڪ ڪينال نه هلايا وڃن.

(4) کوٽ واري وقت ۾ منگلا ڊيم ۾ پاڻي نه ڀريو وڃي.

(5) منگلا ڊيم ۾ ذخيري ٿيل پاڻيءَ مان کوٽ واري وقت ۾ سنڌ کي پاڻي ڏنو وڃي.

قاضي صاحب چيو ته ”اهو ته هو هرگز نه ڪندا.“ مون وراڻيو ته ”پوءِ ڪالاباغ ڊيم به نه ٺهندو.“ قاضي صاحب چيو ته ”پوءِ ڊيم ٺاهڻ واريون خبرون بند ٿيڻ کپن ۽ حڪومت وارا چون ته ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ نه ڏنو ويندو.“ مون چيو ته ”توهان ۽ اسان فني ٻولي ٿا ڳالهايون. چيف منسٽر صاحب سياستدان آهي ۽ سياسي ٻولي پيو ڳالهائي، اها به لاهور ۾، جتي اخبار وارا کيس وڪوڙي ويا هوندا. ان ڪري ئي شايد هن اهو چيو آهي ته ”جيڪڏهن اتفاق راءِ ٿيو ته ڪالاباغ ڊيم ٺهي سگهي ٿو. اتفاق راءِ کان سواءِ ڪالاباغ ڊيم جي اڏاوت هاڃيڪار ٿيندي.“ جنهن جو مطلب اهو آهي ته ”نه اتفاق راءِ ٿي سگهندو، نه ڪالاباغ ڊيم ٺهي سگهندو.“ ايتري ڳالهه ٻڌي به قاضي صاحب مطمئن نه ٿيو، پر چپ ڪري هليو ويو.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

حڪومت مٿان پوندڙ سياسي دٻاءُ ۽ وڏا ڊيم ٺاهڻ وارو سوال!




جمع پهرين آگسٽ 2008ع



سانگهڙ مان انجنيئر محمود لغاري جي اي ميل پهتي آهي، جنهن هن صاحب انگريزي اخبار ڊان ۾ ڇپيل هڪ مضمون (Kalabagh Dam and Political Pressures) ۾ اٿاريل مامرن جي وضاحت ڪرڻ جي گذارش ڪئي آهي ته جيئن اسان پنهنجي جائز حقن جو دفاع ڪري سگهون ۽ سنڌ واسين کي به انهيءَ بابت ڄاڻ ڏئي سگهون. مٿيون ذڪر ڪيل مضمون 9 جون 2008ع جي ڊان اخبار ۾ شائع ٿيو هو، جيڪو احمد فراز خان جو لکيل هو. موصوف جيڪي ڳالهيون ڪيون آهن، تن جو تت ڪجهه هن ريت آهي.

(1) ڪالاباغ ڊيم وارو جن هميشه جي خاتمي واري ڪنهن بوتل ۾ بند ڪرڻ سان ختم نه ٿيندو ۽ وري وري پاڪستاني قوم کي ستائيندو رهندو.

(2) پ پ پ حڪومت جو پارليامينٽ يا عام مفادن واري ڪائونسل ۾ بحث ڪرڻ کانسواءِ ان کي يڪ طرفو ختم ڪرڻ باهه تي تيل وجهڻ جو ڪم ڏيندو.

(3) سنڌ طاس معاهدي وقت ڪالاباغ ڊيم هڪ سٺي منصوبي طور اُڀري آيو، انهيءَ وقت جي حاڪم ايوب خان اهو ڊيم ڊاهڻ بدران تربيلا تي ٺاهيو، جيڪو هن جي گهرو علائقي ۾ هو.

(4) 1991ع واري پاڻي ٺاهه، جيڪو يڪراءِ منظور ڪيو ويو تنهن ۾ به ڊيم ٺاهڻ لاءِ شق موجود آهي.

(5) پوئين حڪومت پاران جوڙيل فني ڪاميٽي انهيءَ منصوبي کي سپورٽ ڪيو هو ۽ پارلياماني ڪميٽي به ان جي مخالفت نه ڪئي هئي.

(6) پ پ پ حڪومت جو انهيءَ منصوبي کي تڪرار واري نڪتي جي بنياد تي رد ڪرڻ معاملي کي وڌيڪ خراب ڪندو.

(7) پ پ وارن اهو وساري ڇڏيو آهي ته وفاق تي دٻاءُ پاڻيءَ جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻ سان دور ڪري سگهجي ٿو. فيصلن ۾ ڍر ڏيڻ سان وفاق تي دٻاءُ وڌندو.

(8) جيڪڏهن ٽي صوبا ان کي پنجاب جو منصوبو سمجهن ٿا ته پنجاب جا هاري ٽن صوبن کي وفاق جي فيصلي کان نابريءَ جو ذميوار سمجهندا.

(9) مناسب وقت اندر جيستائين انهيءَ جو متبادل نٿو آڻجي ته اها نه رڳو خراب سياست آهي، پر اقتصادي طرح به خراب آهي.

(10) هينئر ملڪ کي رڳو هڪڙو نه بلڪه ڪيترائي وڏا ڊيم کپن، ڇو جو زراعت جيڪا انهي جي بنيادي اقتصاديات آهي تنهن جي حالت خراب آهي.

(11) 1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو پنجاب کي 9 ملين ايڪڙ فوٽ ذخيري ٿيل پاڻي کڻڻ جو خاص حق ڏئي ٿو ته جيئن ٽن درياهن جي وڃڻ ڪري ان جي تلافي ٿي سگهي. اهو ئي سبب آهي ته منگلا ۽ تربيلا ڊيم ٺاهيا ويا. ڪو به ماڻهو اهو نٿو سوچي ته جڏهن ڊيمن جي گنجائش لٽجڻ کانپوءِ باقي گهٽجي 9 ملين ايڪڙ فوٽ ٿي ويندي ۽ پنجاب پنهنجو خاص حق وٺڻ لاءِ وفاقي سرڪار تي زور ڀريندو ته باقي ٽنهي صوبن کي ذخيري ٿيل پاڻيءَ مان ڪجهه به نه ملندو ۽ هو رڳو دريائي وهڪرن تي انحصار ڪندا.

(12) مٿين سڀني ڳالهين تي پارليامينٽ يا ٻين وفاقي ادارن ۾ بحث ٿيڻ کپي ۽ وفاقي نڪته نگاهه کان حل ڪڍڻ کپي. ڪنهن به منصوبي جي مخالفت يا پٺڀرائي ۾ يڪ طرفو فيصلي ڪرڻ سان نه غربت ختم ٿيندي، نه وفاق تي دٻاءُ گهٽبو.

مان سنڌ واسين جي ڄاڻ لاءِ مٿي اٿاريل سوالن جا جواب هيٺ ڏيان ٿو.

ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ واري منصوبي جو هميشه ختم ڪرڻ:

پاڻي واري وفاقي وزير راجا پرويز اشرف انهيءَ ڊيم کي هميشه ختم ڪرڻ واري ڳالهه ڪئي هئي پر انهي تي نه بيهي سگهيو. سنڌ جي چيف منسٽر جناب سيد قائم علي شاهه لاهور ۾ چيو ته جيڪڏهن ڊيم ٺاهڻ تي اتفاق راءِ ٿي ويو ته اهو ٺاهي سگهجي ٿو. اتفاق راءِ ٿيڻ محال آهي، ۽ اهو نه ٺهي سگهندو، پر ڪالاباغ ڊيم واري منصوبي کي هميشه لاءِ ختم ڪرڻ ڏکيو آهي. اڪثريت وارو صوبو انهيءَ کي دفن ٿيڻ نه ڏيندو ۽ انهيءَ جي گهر ٿيندي رهندي.

باهه تي تيل وجهڻ واري ڳالهه:

پ پ حڪومت وارن انهيءَ کي صفا ختم نه ڪيو آهي.اليڪشن منشور مطابق ڪنهن به پارٽي انهيءَ کي ٺاهڻ جي ڳالهه نه ڪئي آهي. جڏهن اها پوزيشن آهي ته ان تي بحث ڇو ڪجي، ڇو ان کي پارليامينٽ ۾ يا عام مفادن واري ڪائونسل ۾ کڻي وڃجي؟ اڳتي ڇا ٿيندو، سا خبر خدا کي، پر پ پ وارا پنهنجي حڪومت دوران هن ۾ هٿ نه وجهندا.

ڪالاباغ ڊيم بدران تربيلا ڊيم ٺاهڻ واري ڳالهه:

اها حقيقت آهي ته عالمي بينڪ جي منصوبي مطابق ڪالاباغ ٺاهڻو هو. انهيءَ وقت انهيءَ مان واهه ڪڍڻ واري ڳالهه به ڪو نه هئي. جيڪڏهن انهيءَ وقت ٺهي وڃي ها ته صفا گوڙ نه ٿئي ها، پر ايوب خان جي مرضي مطابق جڏهن تربيلا ڊيم انهي بدران ٺهي ويو ۽ انهيءَ کي واهن سوڌو ٺاهڻ جي ڳالهه ڪئي وئي ته عوامي ردِ عمل ٿيو ۽ اهو ايترو وڌيو، جو هاڻي انهيءَ جو ٺهڻ محال آهي.

1991ع واري پاڻي ٺاهه ۾ ڊيم ٺاهڻ لاءِ شق جو هجڻ:

اها حقيقت آهي ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه ۾ ڊيم ٺاهڻ لاءِ شق موجود آهي پر اها ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ نه آهي. جنهن ڊيم ٺاهڻ ڪري ملڪ جي سلامتي کي ئي خطرو هجي ته اهو ٺاهي ڇا ڪنداسين. سنڌي ۾ چوندا آهن ته ”اهو سون ئي گهوريو، جيڪو ڪن ڇني.“

فني ڪاميٽي جو منصوبي کي سپورٽ ڪرڻ ۽ پارلياماني ڪاميٽي جو اعتراض نه ڪرڻ:

فني ڪاميٽي جي چيئرمين ڊيمن جي منصوبه بندي اوليتن ۽ ترتيب واري مول متن ۾ هيٺين ڳالهين جو خيال رکڻ لاءِ چيو آهي.

گهٽ ۾ گهٽ خرچ ۽ وڌ ۾ وڌ فائدو.

لٽ گهٽائڻ لاءِ (Low Capacity in flow Ratio)

وڌ ۾ وڌ پاڻي جڏهن اچي، تڏهن ان کي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت.

ٺهڻ لاءِ قابلِ عمل هجڻ.

پاڻي ۽ بجلي جي کپت وارين جاين جي ويجهو هجڻ.

ڊيم بابت خدشن ۽ انديشن جو نه هجڻ.

وري ڪالاباغ ۽ ڀاشا ڊيمن جي ڀيٽ ڪندي عباسي صاحب لکي ٿو: ڀاشا ڊيم ڪالاباغ ڊيم کان ان ڳالهه ۾ بهتر آهي، جو ان ۾ گڏ ڪيل پاڻي ۽ پيدا ٿيندڙ بجلي ڪالا باغ ڊيم کان وڌيڪ آهي. انهيءَ کان علاوه ساڄي ۽ کاٻي پاسي کان نڪرندڙ واهن توڙي نوشهري شهر جي ٻڏڻ بابت صوبن جا خدشا دور ڪرڻ به ضروري آهي. معلوم ٿيو ته فني ڪاميٽي جي چيئرمين ڪالاباغ ڊيم منصوبي کي سپورٽ نه ڪيو آهي. وري اچو نثار ميمڻ واري پارلياماني ڪاميٽي جي رپورٽ تي. هن واضح طرح ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جي سفارش ڪئي آهي. ٻيو اعتراض ڇا ٿيندو آهي؟ جڏهن هن ڪالاباغ ڊيم جي ڀيٽ ۾ ڀاشا ٺاهڻ جو چيو آهي ته معنيٰ ڪالا باغ ڊيم ٺاهڻ تي اعتراض ئي ٿي ويو.

پ پ حڪومت پاران ان کي تڪراري نڪتي جي بنياد تي رد ڪرڻ:

اسان کي ڏسڻو آهي ته ملڪ جي صوبن ۾ اتفاق ۽ ٻڌي اهم آهي يا ڪالاباغ ڊيم جو ٺاهڻ؟ جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم نه ٺهيو ته به ملڪ رهندو. اسان پنهنجون پاڻي ۽ بجلي جون گهرجون متبادل ذريعن وسيلي پوريون ڪري سگهون ٿا، پر ڪالا باغ ڊيم ٺاهڻ سان ملڪ کي نقصان پهتو ته ڪالاباغ ڊيم ڪهڙي ڪم جو!

فيصلن ۾ ڍر ڏيڻ سان وفاق تي دٻاءُ وڌندو:

پ پ وارن ته ڊيم ٺاهڻ جي فيصلي ڪرڻ ۾ ڍر ئي ڪا نه ڪئي آهي. نه هنن جي اليڪشن منشور ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه ڪئي وئي هئي، نه هو هينئر چون ٿا ته ڪالاباغ ڊيم ٺاهينداسين. ڀاشا ڊيم ٺاهڻ ۽ منگلا ڊيم جي ليول وڌائڻ ۽ ٻين متبادل ذريعن سان ملڪ جون پاڻي ۽ بجلي جون گهرجون پوريون ڪيون وينديون ته پوءِ پ پ حڪومت تي دٻاءُ ڇا جو.

پنجاب جو باقي ٽن صوبن کي ڪالاباغ ڊيم ڇڏڻ جو ذميوار قرار ڏيڻ:

اها ڪهڙي ڳالهه ٿي. باقي ٽي صوبا ڪالاباغ ڊيم ڇڏي ملڪ کي نقصان کان بچائڻ ٿا چاهين. هو ملڪ جي سلامتي چاهين ٿا. ملڪ کي نقصان جو ذميوار ته پنجاب ٿيندو، جيڪڏهن ڪالاباغ ڊيم ٺاهيو ويو ته.

ڪالاباغ ڊيم جو متبادل:

ڪالا باغ ڊيم بدران حڪومت ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو آهي، جنهن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش ۽ بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت ڪالا باغ ڊيم کان وڌيڪ آهي. هوڏانهن منگلا جي سطح وڌائڻ سان به 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ ذخيرو ٿيندو ۽ بجلي به وڌيڪ پيدا ٿيندي. انهيءَ کان علاوه ٿر ڪول ڪڍي بجلي جي گنجائش وڌائبي.

هڪ کان وڌيڪ ڊيم ٺاهڻ واري ڳالهه:

جيڪڏهن هر سال ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي هجي ته ڀلي وڌيڪ ڊيم ٺاهجن. درياءَ جا وهڪرا ايترا ڦرندڙ گهرندڙ آهن، جو ڪو به نئون ڊيم به هر سال ڀرجي نٿو سگهي. ٻوڏ وارن سالن ۾ برابر ايترو پاڻي اچي ٿو، جو هڪ کان وڌيڪ نوان ۽ وڏا ڊيم ڀرجي سگهن ٿا، پر پوءِ جن سالن ۾ گهٽ پاڻي اچي ٿو، انهن ۾ اهي خالي رکيا ويندا. ڇا اسان اهو برداشت ڪري سگهون ٿا ته 10 کرب ڊالرن جو ٺهيل ڊيم ٻه ٽي سال ساندهه خالي رهي؟ اهو ته اقتصادي طور تمام خراب ٿيندو. زراعت رڳو پاڻي وڌائڻ سان نه وڌندي، انهيءَ لاءِ پاڻي بچائڻ وارا طريقا ۽ زرعي سڌارا به کپن.

سنڌ طاس معاهدي مطابق پنجاب جو 9 ملين ايڪڙ فوٽ ذخيري ٿيل پاڻي جو حق:

سنڌ طاس معاهدي ٿيڻ کان اڳ پاڪستان جي ٽن درياهن جي ربيع جي متبادل گهر (5.9 (replacement requirement ملين ايڪڙ فوٽ هئي، جيڪا 3.5 ملين ايڪڙ فوٽ جهلم درياهه مان ۽ 2.4 سنڌو درياهه مان پوري ڪرڻ جو رٿيو ويو. انهيءَ مقصد لاءِ ٻه لنڪ ڪينال رٿيا ويا. هڪڙو تربيلا-ڪانشي لنڪ، جنهن جي گنجائش 25500 ڪيوسڪ رکي وئي ۽ ٻيو ڪالاباغ جهلم لنڪ جنهن جي گنجائش 14500 ڪيوسڪ رکي وئي. يعني ڪل 40000 ڪيوسڪ. 5.9 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ لاءِ رستي واري پاڻيءَ جو زيان ملائي ڊيمن ۾ پاڻي کپندو هو 9 ملين ايڪڙ فوٽ. پر پوءِ انهي بدران ٻه لنڪ يعني چشما جهلم ۽ تونسا پنجند تجويز ڪيا ويا. جن جي گنجائش ترتيبوار 22000 ڪيوسڪ ۽ 12000 ڪيوسڪ رکي وئي ۽ رستي تي زيان گهٽايو ويو. 1991ع واري پاڻي ٺاهه مطابق چئني صوبن کي کوٽ ۽ واڌ ۾ ڀائيوار ڪيو ويو آهي. جيڪڏهن ڊيم ۾ لٽ پوڻ ڪري انهن جي گنجائش گهٽ ٿئي ٿي ته هرڪو صوبو انهيءَ کوٽ ۾ ڀائيوار ٿيندو. ائين ڪبو ته پنجاب وارا متبادل مقدار وارو پاڻي کڻندا، پوءِ ڀلي ٻين صوبن کي پاڻي نه ڏيڻو پوي ته به.

وفاقي نڪتهءِ نگاهه کان فيصلو ڪرڻ:

وفاق ڇا آهي؟ چئن صوبن جو پاڻ ۾ ملڻ. جڏهن وفاق جا ٽي صوبا ڪالا باغ ڊيم ٺاهڻ خلاف آهن ۽ انهن جي نمائنده اسيمبلين انهيءَ جي ٺهڻ خلاف ٺهراءَ پاس ڪيا آهن ته ڇا اهو وفاقي نڪتهءِ نگاهه جو فيصلو ناهي؟ ڇا انهيءَ جي حق ۾ هڪڙي صوبي جي هاڪار وفاق جي نڪتهءِ نگاهه جو فيصلو آهي؟ جيڪڏهن هڪڙي صوبي جي چوڻ تي انهيءَ کي ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو ته اهو وفاقي فيصلو نه رهندو، تنهنڪري انهيءَ کي ٺاهڻ لاءِ وڌيڪ بحث مباحثو ڪرڻ اجايو ٿيندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

تڪراري ڊيمن جا اعلان ۽ نه ٺهي سگهندڙ ڪٽزارا ڊيم!




اربع 27 آگسٽ 2008ع



هڪ ڀيرو وري ڪالا باغ ڊيم جهڙي تڪراري منصوبي جي ڳالهه ڪئي وئي آهي. ڳالهه اهڙي منجهيل آهي، جو سمجهه ۾ نٿو اچي ته نيٺ حڪومت چا ٿي چاهي؟ پهرين پاڻي ۽ بجلي واري وفاقي وزير راجا پرويز اشرف صاحب پنهنجو قلمدان سنڀالڻ شرط چيو ته ڪالا باغ ڊيم نه ٺهندو. وزير اعظم يوسف رضا گيلاني به ڳالهه ڪئي ته قوم کي بيوقوف نٿا بڻائي سگهون، ڪالا باغ ڊيم نٿو ٺهي سگهي. وري سومر واري ڏينهن ساڳي پرويز اشرف صاحب ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه ڪئي، ۽ عجب ته ڪالهه وري ان جي ترديد ڪري ڇڏيائون ته ڊيم نٿا ٺاهيون. هاڻي ڪهڙي ڳالهه تي اعتبار ڪجي. مان سجهان ٿو ته حڪومت کي پهرين ته اهي ڪم ڪرڻ گهرجن، جيڪي ٿيڻ جهڙا هجن، يعني اهي ڊيم ٺاهي، جيڪي ٺهي سگهن. باقي مونجهارا پيدا ڪرڻ جو ڪهڙو فائدو؟ هاڻي اچو ته جائزو وٺون ته ملڪ اندر ڪٿي ڪٿي ۽ ڪهڙا ڊيم ٺهي سگهڻ جهڙا آهن. گذريل پنجاهه سالن دوران سنڌو درياهه تي هيٺين هنڌن تي ڊيم ٺاهڻ ممڪن ٻڌايا ويا آهن، ۽ انهن جو ٺهڻ ڪيترو ممڪن ۽ ڪيترو ناممڪن آهي. ذڪر ۾ آيل ڊيم آهن يوگو (سنڌو جي معاون درياهه شياڪ تي)، اسڪردو/ڪٽزارا، ڀاشا ديامير، تربيلا، اکوڙي (درياهه کان پري) ۽ ڪالا باغ.

مٿين هنڌن مان رڳو تربيلا تي ڊيم ٺاهيو ويو آهي. پوين ڏينهن ۾ ڊيم ٺاهڻ جي بحث دوران اسڪردو/ڪٽزارا ڊيم جو تمام گهڻو ذڪر پيو ٿئي، جو سنڌو تي اها ئي هڪ جاءِ آهي، جتي تمام گهڻي گنجائش وارو وڏو ڊيم ٺهي سگهي ٿو. سرحد صوبي جو هڪ آبپاشي ماهر ۽ ارسا جو اڳوڻو ميمبر جناب فتح الله خان هن ڊيم کي ٺاهڻ لاءِ تمام گهڻو زور ڀريندو رهيو. اهو به چيو ويو ته ٻيا ڊيم رڳو هڪڙي خريف کان ايندڙ ربيع جو پاڻي ذخيرو ڪري پئي سگهيا، جڏهن ته هي هڪ خريف ۾ تمام گهڻو پاڻي گڏ ڪري ايندڙ ڪيترين ربيع جي مندن ۾ پاڻي ڏئي پيو سگهي. يعني ٻين رواجي ڊيمن جي مقابلي ۾ هي هڪ ڪيري–اوور ڊيم هو. اسان وٽ دريائي وهڪرا گهڻو ڦرندڙ گهرندڙ آهن، ڪڏهن ايترو پاڻي اچي ٿو ته کوڙ وڏا ڊيم ڀرجي سگهن ٿا، وري ڪڏهن ايترو گهٽ اچي ٿو جو ٺهيل ڊيم به نٿا ڀرجن. انهيءَ صورتحال ۾ پاڻي جو هر واڌو ڦڙو بچائڻ لاءِ وڏي گنجائش وارو ڪيري اوور ڊيم تمام اهم آهي. مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي فني ڪاميٽي جي چيئرمين جناب اي اين جي عباسي صاحب انهيءَ تي ڪافي ڌيان ڏنو. سندس رپورٽ ۾ انهيءَ باري ۾ ٿيل بحث جا ڪجهه تفصيل هيٺ ڏجن ٿا:

”واپڊا وارن ٻڌايو ته انهيءَ ڊيم جي پري فزيبلٽي سيپٽمبر 2003ع ۾ شروع ڪئي وئي هئي، جيڪا سيپٽمبر 2005ع ۾ پوري ٿيڻي هئي، جيڪڏهن پري فزيبلٽي مطابق اها فني، اقتصادي ۽ ماحولياتي طور ٺيڪ هوندي ته پوءِ فزيبلٽي ۽ ڊيزائن ڪرائڻ کانپوءِ سال 2015 کانپوءِ انهيءَ اڏاوت جو ڪم شروع ڪري سگهبو ۽ انهيءَ کي ٺاهڻ ۾ 8 سال لڳندا. واپڊا وارن انهيءَ جا ڪجهه منفي پهلو به ٻڌايا جيئن اسڪردو شهر ۽ هوائي اڏي جو ٻڏڻ، ماڻهن جو بي گهر ٿيڻ وغيره.“ فني ڪاميٽي جي ستن ميمبرن يعني پنجاب جي چوڌري مظهر علي ۽ ايم ايڇ صديقي، سرحد جي شمس الملڪ ۽ سردار طارق، بلوچستان جي عبدالرزاق خان ۽ اعظم بلوچ ۽ سنڌ جي ڊاڪٽر اقبال علي چيو ته اها جاءِ سنڌو درياهه تي تمام مٿي هئي، جنهن ڪري هتي برف جو پاڻي گهٽ ايندو. گلگت کان اسڪردو وارو رستو سوڙهو ۽ ور وڪڙ وارو آهي، جنهن تي وڏيون مشينون آڻڻ ڏکيون آهن. انهيءَ کي سڌارڻ شاهراهه ريشم جي سڌارڻ واري ڪم کان به ڏکيو آهي، اتان بجلي کڻي استعمال ڪرڻ وارين جاين تي وٺي وڃڻ تمام ڏکيو ۽ مهانگو ٿيندو. انهيءَ جي ٺهڻ ڪري اسڪردو جو شهر، انهيءَ جو ايئرپورٽ، فوجي ڇانوڻي ۽ ٻي تهذيب ختم ٿي ويندي. فني ڪاميٽي جي چيئرمين چيو ته سنڌو تي اها ئي هڪ جاءِ آهي، جتي 35 ملين ايڪڙ فوٽ گنجائش وارو ڪيري اوور ڊيم ٺهي سگهي ٿو. منگلا ۽ تربيلا ڊيم ٺهڻ کانپوءِ ڪنهن ڊيم کي ڀرڻ لاءِ هر سال واڌو پاڻي ڪونهي، پر ڪن ٻوڏ وارن سالن ۾ تمام گهڻو پاڻي اچي ٿو، جيڪو هڪ ٻن رواجي ڊيم ڀرڻ کانپوءِ به بچي پوندو، پر هڪڙو ڪيري اوور ڊيم واڌو پاڻي جو 84 سيڪڙو گڏ ڪري سگهندو. ڊيم ٺاهڻ جي اوليت اها هجڻ کپي ته اهو ڊيم ٺاهجي، جيڪو ڪڏهن به آيل واڌو پاڻي جو وڌ ۾ وڌ مقدار گڏ ڪري سگهي. اهو چوڻ صحيح نه آهي ته اهو سال 2015ع کان اڳ شروع نٿو ڪري سگهجي. انهيءَ جو اڀياس ۽ ڊيزائين ٻن ٽن سالن ۾ ڪري انهيءَ تي سال 2008ع ۾ ڪم شروع ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ جي فزيبلٽي اسٽڊي ٿيڻ کان اڳ انهيءَ جي منفي ڳالهين جو ٻڌائڻ مناسب ناهي، واپڊا وارن کي کپي ته ان جي پري فزيبلٽي اسٽڊي جيڪا سيٽپمبر 2005ع ۾ پوري ڪرڻي آهي، سا مڪمل ڪري.“

عباسي صاحب پنهنجي رپوٽ آگسٽ 2005ع ۾ ڏئي ڇڏي، پر اسڪردو/ڪٽزارا ڊيم جي پري فزيبلٽي اسٽڊي سيمپٽمبر 2005ع ۾ پوري نه ٿي سگهي. انهيءَ کانپوءِ صدر پاڪستان 17 جنوري 2006ع ۾ ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو. انهيءَ سان گڏ ڪالاباغ، منڊا، اکوڙي، ڪرم تنگي ڊيم به سال 2016ع تائين ٺاهڻ جو چيو. انهيءَ کان پوءِ اها خبر نه پئجي سگهي ته اسڪردو/ڪٽزارا جي پري فزيبلٽي اسٽڊي جو ڇا ٿيو؟ مان پنهنجي ڪم جي سلسلي ۾ لاهور ويس، اتي خبر پئي ته اها پري فزيبلٽي اسٽڊي مارچ 2007ع ۾ پوري ٿي وئي ۽ اسان کي انهيءَ جي خبر ئي نه هئي، جو انهيءَ جو اطلاع صوبن کي نه ڏنو ويو هو. مون وڏي جاکوڙ کانپوءِ انهيءَ جي ايگزيڪيوٽو سمري جي ڪاپي هٿ ڪٿي، جيڪا مان سنڌ واسين سان ونڊڻ چاهيان ٿو. اسڪردو/ڪٽزارا ڊيم جي پري فزيبلٽي ۾ ڇا آهي؟

ڊيم ٺهڻ واري جاءِ:

1984ع ۾ ڪيناڊا جي مانيٽريل انجنيئرنگ ڪمپني (MECO) اسڪردو کان هيٺ ڊيم ٺاهڻ لاءِ جاچ ڪئي هئي. هنن هڪ وڏو ڊيم ٺاهڻ لاءِ هڪ اهڙي جاءِ چونڊي هئي، جتي درياهه کي هڪ واضح موڙ هو. اها جاءِ اسڪردو شهر کان 39 ڪلوميٽر هيٺ هئي ۽ اسڪردو روڊ وسيلي اتي سولائي سان پهچي سگهجي ٿو. ڊيم ٺاهڻ واري جاءِ تي درياهه جي وادي 950 ميٽر ويڪري آهي. واپڊا وارن به اها ئي جاءِ چونڊي ۽ اتي ئي مختلف جاچ ڪيائون، جنهن ۾ ڊيم جي جيالاجي، پاڻي جو اچڻ، ڊيم جو لٽجڻ ۽ ڊيم جي پسگردائي ۾ زراعت جو ممڪن هجڻ شامل هو.

ڊيم ٺاهڻ جو ممڪن هجڻ:

ڊيم ٺاهڻ لاءِ پهرين شيءَ آهي پاڻي جو هجڻ. سال 1970ع کان سال 2003ع جي رڪارڊ موجب انهيءَ هنڌ سراسري وهڪرو 27.5 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جنهن جو 85 سيڪڙو مئي کان سيمپٽبر جي مهينن ۾ اچي ٿو. ابتدائي سروي مطابق انهيءَ هنڌ تي 794 فوٽ اوچو مٽيءَ ۽ پٿر جو بند ٺهي سگهي ٿو، جنهن ۾ 27 ملين ايڪڙ فوٽ استعمال جوڳو پاڻي ذخيرو ڪري ان مان 4500 ميگاواٽ بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. معنيٰ ته فني طرح انهيءَ هنڌ تي مٿين ٻڌايل تفصيلن وارو ڊيم ٺاهڻ ممڪن آهي.

ڊيم ٺاهڻ تي خرچ:

پري فزيبلٽي اڀياس ۾ ٺاهڻ واري خرچ جو ڪاٿو لڳائڻ تمام ڏکيو آهي، ڇو جو نه انهيءَ ۾ زيرِ زمين جاچ ڪئي وڃي ٿي، نه جيالاجي تفصيلي ڪئي وڃي ٿي، نه بنياد ٺاهڻ جو خرچ صحيح ڪڍي سگهجي ٿو، بس اندازو لڳائي سگهجي ٿو. انهيءَ اندازي مطابق ڊيم ٺاهڻ تي اٽڪل 10.77 ارب آمريڪي ڊالر خرچ ايندو.

ڊيم ٺاهڻ جا فائدا:

(الف) 27 ملين ايڪڙ فوٽ استعمال جوڳو پاڻي ذخيرو ٿي سگهندو، جيڪو سوڪهڙي وارن ڪيترن سالن ۾ استعمال ڪري سگهبو.

(ب) ٻوڏن تي ڪنٽرول ڪري سگهبو، جيڪي سنڌ ۽ پنجاب ۾ تمام گهڻو نقصان ڪن ٿيون.

(ج) 4500 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي.

(ح) هيٺ ٺهي سگهندڙ بجلي وارن منصوبن تي انهيءَ ذخيري ٿيل پاڻي کي هيٺ ڇڏڻ جي نتيجي ۾ وڌيڪ بجلي پيدا ڪري سگهبي. اهي بجلي پيدا ڪندڙ منصوبا هي آهن. ٽنگاس 625 ميگاواٽ، يلبو 710 ميگا واٽ، بُنجي 4000 ميگا واٽ، رکيوٽ 670 ميگا واٽ، ڀاشا 4500 ميگا واٽ، داسو 2712 ميگا واٽ، پتڻ 1172 ميگا واٽ، ٿاڪوٽ 2915 ميگا واٽ، تربيلا 3478 ۽ ڪالاباغ مان 3600 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي.

ماحولياتي اثر:

(1) دفاعي نڪتهءِ نظر کان اسڪردو تمام اهم آهي، جو سياچن ۽ ڪارگل علائقن جو فوج جو دفاعي، ڪنٽرول ۽ پاڪستان جي هوائي فوج جو ڪنٽرول اتان ٿئي ٿو. انهيءَ دفاع لاءِ ٺاهيل نظام، جيڪو اسڪردو ۽ گمبا ۾ آهي، سڄو پاڻي هيٺ اچي ويندو. اهو نظام ٻئي هنڌ ٺهي نه سگهندو، جو انهيءَ وادي جي ڪا ٻي متبادل جاءِ ڪونهي. (2) اسڪردو ۾ ٺهيل 12000 فوٽ ڊگهو رن وي ۽ سول ايويشن اٿارٽي جو سڄو بوتو پاڻي هيٺ اچي ويندو. (3) تازو 300 شاگردن کي تعليم ڏيڻ وارو ٺهيل ڪيڊٽ ڪاليج ٻڏي ويندو. (4) 33021 ايڪڙن ۾ پوکيل ميون جا باغ، جيڪي ڊيم جي ڍنڍ ۾ اچي وڃن ٿا، سي ٻڏي ويندا. (5) شنگريلا وارو تفريحي ۽ ثقافتي هوٽل ٻڏي ويندو. (6) اسڪردو شهر جا 40 ڪلوميٽر روڊ ٻڏي ويندا. (7) اسڪردو کان شگار ڏي ويندڙ 40 ڪلوميٽر روڊ ٻڏي ويندو. (8) کپلو ۽ شگار لاءِ نئون مٿين ليول وارو روڊ ٺاهڻو پوندو. (9) پاڻي ۽ بجلي جو نظام جنهن ۾ ڪيترا ننڍا پن بجلي گهر ۽ بجلي کڻي ويندڙ لائينون اچي وڃن ٿيون، پاڻي هيٺ اچي ويندو. (10) اسڪردو ڊيم ٺهڻ سان هينئر ٺهندڙ ست پارا ڊيم بيڪار ٿي ويندو. ياد رهي ته انهيءَ ڊيم مان 13.5 ميگا واٽ بجلي پيدا ٿيندي ۽ اسڪردو شهر ڀرسان 13000 ايڪڙ زمين آباد ٿي سگهندي. (11) اسڪردو ۽ شگار واري وادين ۾ هزار سال کان مٿي ٺهيل ثقافتي جايون، مسجدون، قبرستان، قلعا، پاڻي هيٺ اچي ويندا، ثقافتي ورثو ختم ٿي ويندو. (12) اسڪردو جو سڄو شهر ۽ ان جون پسگردايون ٻڏي وينديون، انهيءَ جي آدمشماري 130000 آهي، اٽڪل 9000 گهر، 7000 دڪان، ڪيتريون اسپتالون، اسڪول، قبرستان، مسجدون، زرخيز زمينون ۽ ٺهيل بوتا ٻڏي ويندا. واپڊا جي ماحولياتي سروي ڪندڙ ٽيم کي اسڪردو جي پڙهيل لکيل ماڻهن، جن ۾ سرڪاري ۽ فوجي کاتن جا ماڻهو شامل هئا، ٻڌايو ته جيستائين هندستان سان ڪشمير جو مسئلو حل نٿو ٿئي، تيستائين اسڪردو ڊيم ٺاهڻ واري ڳالهه نه ڪرڻ کپي.

رپورٽ ۾ ڪيل سفارش:

.مٿين واضح ٻڌايل ماحولياتي، معاشرتي، ثقافتي ۽ انساني منفي اثرن جي روشني ۾ اهو نتيجو ڪڍجي ٿو ته انهيءَ ۾ ٻيهر آبادڪاري جا اهڙا نه حل ٿيندڙ مسئلا آهن، جيڪي ان جي ٺهڻ کي في الحال ناممڪن بڻائين ٿا، تنهن ڪري اسڪردو/ڪٽزارا ڊيم جي منصوبي کي واپڊا جي ويزن 2025 مان ڪڍڻ کپي.

.اسڪردو کان مٿي سنڌو جي معاون درياهه شياڪ تي يوگو ڳوٺ ڀرسان اهڙو هنڌ آهي، جتي شياڪ درياهه جو سڄو پاڻي ڊيم ٺاهي گڏ ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ جي ٺاهڻ سان هيٺين علائقن کي يا هر سال يا هڪ کان وڌيڪ سالن لاءِ پاڻي ملي سگهي ٿو، تنهن ڪري انهيءَ هنڌ تي ڊيم ٺاهڻ جي فزيبلٽي جو ڪم يڪدم شروع ڪرائڻ کپي.

مٿي مان واپڊا جي پاڻي بابت پلاننگ ۽ ڊيزائين ڊويزن لاهور جي ڪيل پري فزيبلٽي جا تفصيل ٻڌايا، جنهن مطابق موجوده حالتن ۾ اسڪردو ڪنٽزارا ڊيم ممڪن هجڻ باوجود نٿو ٺاهي سگهجي. معنيٰ سنڌو درياهه تي وڏي گنجائش وارو ڪيري اوور ڊيم نٿو ٺاهي سگهجي، باقي ٽن هنڌن جتي اٽڪل 6 ملين ايڪڙ فوٽ جا ڊيم ٺهي سگهن ٿا، سي آهن ڀاشا، ديامير، اکوڙي، ڪالاباغ. صدر پاڪستان 17 جنوري 2006ع تي ڀاشا ڊيم يڪدم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو هو، انهيءَ جي فزيبلٽي اسٽڊي ۽ تفصيلي ڊيزائن به ٿي وئي آهي، پر اڃا تائين ڪو پيسا ڏيندڙ نٿو ملي، جيڪو مالي مدد ڏئي سگهي، تيستائين سنڌو تي ڊيم ٺاهڻ لاءِ Status-quo برقرار رهندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

روهڙي ڪئنال کي پهتل نقصان ۽ بهتريءَ جا اپاءَ




اربع 10 سيپٽمبر 2008ع



روهڙي ڪئنال، جنهن کي سنڌ جي ڪئنالن جي شهزادي سڏيو وڃي ٿو، کي وري نقصان پهتو آهي، جنهن ڪري اُن تي ٿيندڙ فصلن کي پاڻيءَ جي سپلاءِ متاثر ٿيندي. هن دفعي ان کي کنڊ لڳڻ بدران کنڊ کان به وڏو هاڃو رسيو آهي. انهيءَ جي آر ڊي 646 تي ٺهيل سڪرنڊ ريگيوليٽر جي هيٺين ڀر، گيٽن کان هيٺ ٻنهي پاسي اڀيون ڀتيون (Flank walls) ويهي ويون آهن. انهيءَ کي پٿر وجهي ڪنٽرول ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي پر ڀتين جو اهو ويهڻ روڪجي نه سگهيو. وڌيڪ نقصان کان بچائڻ لاءِ ۽ اهو ڏسڻ لاءِ ته ڇا نقصان ٿيو آهي، روهڙي ڪئنال 3 سيپٽمبر تي منڍ وٽان بند ڪيو ويو آهي. جڏهن لاٿ اتي پهچندي ته نقصان واري ايراضيءَ جو پاڻي ڪڍي ڏسبو ته ڪهڙو نقصان ٿيو آهي. انهيءَ کي ٺيڪ ڪيو ويندو ۽ ڪم مڪمل ٿيڻ کان اڳ ئي ڪوشش ڪئي ويندي ته ڪجهه پاڻي روهڙي ڪئنال ۾ ڇڏيو وڃي. نقصان واري هنڌ جي مرمت ڪرڻ کانپوءِ روهڙي ڪئنال ۾ مڪمل پاڻي ڇڏيو ويندو. ٺيڪ ڪرڻ جي حڪمت عملي ۽ مرمت جي ڪم تي بحث کان اڳ اچو ته روهڙي ڪئنال جي اهميت ۽ ماضيءَ ۾ ٿيل نقصانن جو ڪجهه ذڪر ڪريون.

(1) روهڙي ڪئنال جي اهميت:

روهڙي ڪئنال سکر بيراج جي کاٻي پاسي کان نڪرندڙ چئن ڪئنالن مان هڪ آهي، جيڪو سنڌ جو ٻيو نمبر ڊگهو ڪئنال آهي ۽ اهو راڻيءَ پور کان وٺي بدين تائين اٽڪل 25 لک ايراضيءَ کي پاڻي مهيا ڪري ٿو. انهيءَ جي اهميت جو اندازو ان مان لڳائي سگهجي ٿو ته، اهو ڪئنال پنهنجي ڪل 208 ميل ڊيگهه ۾ خيرپور، نوشهرو فيروز، نوابشاهه، سانگهڙ، مٽياري، ٽنڊو الهيار، ٽنڊو محمد خان، حيدرآباد ۽ بدين ضلعن جي ايراضيءَ کي پاڻي ڏئي ٿو. ياد رهي ته گڊو بيراج تي سنڌ ۾ رڳو اٽڪل 23 لک ايراضي رکيل آهي. جڏهن ته ڪوٽڙي بيراج تي 30 لک ايراضي رکيل آهي. يعني هي اڪيلو ڪئنال هر هڪ بيراج جيتري ايراضيءَ کي پاڻي مهيا ڪري ٿو. انهيءَ ڪئنال کي هلائڻ لاءِ پنج ڊويزنون آهن؛ روهڙي، نصرت، داد، هالا ۽ نصير، ۽ اتي پنج انجنيئر مقرر ڪيل آهن. سنڌ ۾ ڪنهن به ڪئنال تي پنج دويزنون نه آهن.. نارا ڪينال، جيڪو ڊيگهه ۾ هن کان وڏو ڪئنال آهي، ان تي رڳو ٽي آبپاشي واريون ڊويزنون آهن. زميندارن جي اهميت جي لحاظ کان سنڌ جا ڪيترائي وڏا زميندار، جيڪي سياسي اهميت وارا به آهن، انهيءَ ڪئنال تي زمينن جا مالڪ آهن، جهڙوڪ؛ شاهه، جتوئي، زرداري، مخدوم، مگسي، اُنڙ، ٽالپر وغيره. ملڪ جو نئون چونڊيل صدر آصف علي زرداري به انهيءَ واهه تي زميندار آهي.

(2) ماضيءَ ۾ ٿيل نقصان، اُنهن جو سبب ۽ تدارڪ:

روهڙي ڪئنال هڪ اهڙو کوٽيل واهه آهي، جيڪو سکر بيراج منصوبي هيٺ 1932ع ۾ ٺهيو. انهيءَ جي منڍ تي رکيل ڊيزائن ڊسچارج 10887 ڪيوسڪ هئي. واهه هلڻ کانپوءِ آهستي آهستي آباديون ٿيڻ لڳيون پر پاڪستان ٺهڻ تائين هي ڪئنال پنهنجو ڊيزائن وارو پاڻي نه کڻي سگهيو. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ ان تي آباديون تيزيءَ سان وڌڻ لڳيون ۽ ان ڪئنال پنهنجي ڊيزائن وارو پاڻي کڻڻ شروع ڪيو. 1960ع واري ڏهاڪي ۾ عوام جي گهر تي انهيءَ ۾ ڊيزائن کان به وڌيڪ پاڻي ڇڏڻ شروع ڪيو ويو، جنهن جي نتيجي ۾ مسئلا پيدا ٿيڻ شروع ٿيا.

ڪئنال تي ٻه مکيه جزا هوندا آهن، هڪڙو مٽي وارو واهه ۽ ٻيو انهيءَ تي ٺهيل پليون ۽ ريگوليٽر. مٽيءَ واري ڊيگهه ته وڌيل ڊسچارج تي پاڻ کي برم کائي ويڪر ۽ عمق وڌائي ايڊجسٽ ڪيو، پر پلين ۽ خاص طرح ريگوليٽرن تي اضافي پاڻي گذارڻ ڪري ڪيترن ريگوليٽرن ۽ پلين کي نقصان پهتو. پلين جي نقصان ڪري نه رڳو ٽريفڪ جي اچ وڃ تي اثر پيو، پر ريگوليٽرن جي نقصان ڪري واهه بند ڪري نقصان جي مرمت ڪرڻ ڪري آبادگارن کي پاڻيءَ جي سپلاءِ متاثر ٿي. جن ريگيوليٽرن کي وقت بوقت نقصان پهتو، سي هئا؛ ٽنڊو مستي فال، دڙو فال، چنيسر ريگيوليٽر، انجنيئرن فيصلو ڪيو ته وڌايل ڊسچارج لاءِ ريگيوليٽرن جي پاڻي پاس ڪرڻ جي گنجائش وڌائي وڃي. اهو ٻن طريقن سان ممڪن هو. موجوده ريگوليٽرن ۾ واڌو در وڌا وڃن، يا ڀر ۾ ٻيو ريگيوليٽر ٺاهيو وڃي، جنهن کي باءِ پاس ريگيوليٽر چئجي ٿو. روهڙي ڪينال تي زير زمين پاڻيءَ جي سطح مٿي هجڻ ڪري ۽ ڪئنال ۾ سدائين پاڻي وهائڻ ڪري موجوده ريگيوليٽر کي واڌو در وجهڻ ممڪن نه هو، تنهنڪري روهڙي ڪئنال جي ريگيوليٽرن تي ڀر ۾ واڌو ڊسچارج لاءِ باءِ پاس ريگيوليٽر ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو. پهرين ٻه جيڪي باءِ پاس ريگيوليٽر ٺهيا، سي هئا راڻيپور ويجهو نو لکي ريگيوليٽر ۽ شهدادپور ويجهو ڪنب ليما ريگيوليٽر. تنهن کانپوءِ ڪيترا باءِ پاس ٺاهيا ويا. هينئر رڳو ٽن هنڌن تي باءِ پاس ريگيوليٽر ٺهيل ناهن، يعني جمال شاهه، چنيسر ۽ زير پير فال. جمال شاهه ۽ چنيسر تي نوان باءِ پاس ٺهڻ وارو ڪم هلي ٿو پيو ۽ زير پير فال رڳو رهيل آهي. جنهن جي ٺاهڻ ۽ نه ٺاهڻ جو فيصلو اڃان نه ڪيو ويو آهي.

(3) سڪرنڊ ريگيوليٽر تي ٿيل نقصان:

سڪرنڊ ريگيوليٽر تي پراڻي ريگيوليٽر سان گڏ باءِ پاس ريگيوليٽر به ٺهيل آهي. پراڻو ريگيوليٽر ۽ باءِ پاس ريگيوليٽر، هر هڪ اٽڪل 5 هزار ڪيوسڪ لاءِ ٺاهيو ويو آهي. تازو ٿيل نقصان 1932ع واري ٺهيل پراڻي ريگيوليٽر ۾ ٿيو آهي. باءِ پاس ريگيوليٽر ٺهڻ کانپوءِ هي پهريون ڀيرو آهي ته پراڻي ريگيوليٽر کي نقصان پهتو آهي. جڏهن واڌو پاڻيءَ لاءِ پور گس (Water way) ٺهيل آهي ۽ ريگيوليٽر تي پاڻيءَ جو دٻاءَ به ڪو نه هو، ته پوءِ ڇو نقصان ٿيو؟ ڪا به شئي پاڻ خراب نٿي ٿئي، خرابي پيدا ٿيڻ جو ضرور ڪو نه ڪو سبب هوندو. اهو سبب ته انڪوائري ڪرڻ کانپوءِ معلوم ٿيندو، جنهن لاءِ آبپاشي کاتي وارا ضرور انڪوائري ڪاميٽي ٺاهيندا. مان انڪوائري ڪاميٽيءَ جي جاچ نتيجن تي اثر انداز ٿيڻ نٿو چاهيان پر انهيءَ سلسلي ۾ هڪ ڳالهه ٻڌائڻ ضروري سمجهان ٿو. مرحوم مير محمد علي ٽالپر ميرن جي شاهي خاندان جو چشم و چراغ هو، جيڪو آبپاشي کاتي ۾ چيف انجنيئر طور رٽائر ٿيو. تمام نالي وارو ۽ همدرد انسان هو. ڪوٽڙي بيراج وارن آبادگارن کي سندس مهرباني ۽ مدد اڃا به ياد هوندي. رٽائر ٿيڻ کان ڪجهه وقت پوءِ هن جي صحت ٺيڪ نه رهندي هئي. هڪڙي دفعي ڊاڪٽر ڏانهن ويو ۽ چيائين، ”ڊاڪٽر صاحب، مون کي الله سائين جه گهڻو ڪجهه ڏنو آهي، مال ۽ ملڪيت آهي، اولاد آهي، معاشري ۾ عزت آهي، ڪا ڳڻتي ناهي، وقت تمام سٺو پيو گذري، پوءِ مان بيمار ڇو ٿو رهان؟“ ڊاڪٽر صاحب تمام هوشيار ۽ نالي وارو هو. چيائين؛ ”مير صاحب، توهان انجنيئر رهيا آهيو ۽ پاڻ گاڏي هلايو ٿا. جڏهن نئين گاڏي هلايو ٿا ته اها تيز هلي ٿي، بلڪه اُڏامي ٿي. پر جڏهن 15 يا 20 سال پراڻي ٿئي ٿي ته ڪڏهن انجڻ مان کڙ کڙ جو آواز اچي ٿو، ڪڏهن اسٽيئرنگ ۾ چال ٿئي ٿي ۽ ڪڏهن سائلينسر ڀان ڀان ڪري ٿو. اوهان وٽ الله جو ڏنل سڀ ڪجهه هوندو پر وڏي عمر به ته هڪ فيڪٽر آهي.“ مڃيون ٿا ته، ريگيوليٽر جي نقصان جا ڪيترا ٻيا به سبب هوندا، جيڪي انڪوائري ڪاميٽيءَ وارا معلوم ڪندا پر هڪڙو سبب اهو به آهي ته سکر بيراج 1932ع ۾ ٺهيو، جنهن کي ٺهي 76 سال ٿي چڪا آهن. وري انهيءَ زماني ۾ سيمنٽ جي استعمال بجاءِ چن جو استعمال ٿيندو هو. يعني لائم مارٽر استعمال ٿيو هو، جيڪو سيمنٽ جيترو مضبوط ڪونهي. ماڻهوءَ جي عمر جي لحاظ سان چار ”جوبليون“ مشهور آهن، 25 سالن جي عمر ۾ سلور جوبلي، پنجاهه سالن جي عمر ۾ گولڊن جوبلي، 75 سالن جي عمر ۾ پليٽينم جوبلي ۽ 100 سالن جي عمر ۾ ڊائمنڊ جوبلي. هي ريگيوليٽر پليٽينم جوبلي واري عمر ملهائي چڪو آهي.

(4) ڇا ڪرڻ گهرجي؟

سڪرنڊ ريگيوليٽر جي هيٺين اُڀين ڀتين جو ڪرڻ هڪ حادثو (Accident) آهي، جنهن کي حادثي واري نموني ۾ ئي منهن ڏيڻ کپي. جڏهن ڪو حادثو ٿيندو آهي ته پهرين ڦٽيلن کي اسپتال پهچائبو آهي، پوءِ رستي تان نقصان ٿيل شيون هٽائي رستو صاف ڪبو آهي. پوءِ انڪوائري ڪبي آهي ته حادثو ڇو ٿيو ۽ ذميوار ماڻهن تي قدم کڻبو آهي. تنهن کانپوءِ سڀني کي هدايت ڏبي آهي ته اڳتي اهڙي حادثي کان ڪيئن بچجي؟ هن ريگيوليٽر جي نقصان کانپوءِ هاڻي هيٺيان اُپاءَ وٺڻ گهرجن.

(i) واهه کي بند ڪري نقصان جو ڪاٿو لڳائڻ کپي.

(ii) انهيءَ نقصان کي يڪدم ٺيڪ ڪرڻ کپي.

(iii) نقصان کي ٺيڪ ڪري يڪدم پاڻي کولڻ کپي.

(iv) انڪوائري ڪرائڻ کپي ته هي نقصان ڇو ٿيو ۽ ڪير ذميوار آهي؟

(v) ذميوار ماڻهن تي ايڪشن کڻڻ کپي.

(vi) سڀني کي انهيءَ طرح جي نقصان کان بچڻ لاءِ هدايتون ڏيڻ کپن.

(5) ڇا پيو ڪيو وڃي؟

آبپاشي کاتي وارن جي درخواست تي مون به انهيءَ ريگيوليٽر جو معائنو ڪيو. مون سان گڏ اڳوڻو آبپاشي سيڪريٽري مزمل قريشي ۽ اڳوڻو چيف انجنيئر سردار احمد مغل به هئا. نقصان جي خبر 3 سيپٽمبر تي پئي. اسان 4 سيپٽمبر تي منجهند جو پهتاسين. واهه منڍ تان بند ڪيو ويو هو پر خاص لاٿ اڃان سڪرنڊ ريگيوليٽر تي نه پهتي هئي. جيستائين لاٿ نٿي پهچي ۽ نقصان واري هنڌ تان پاڻي نٿو ڪڍيو وڃي، انهيءَ کي ٺيڪ ڪرڻ ممڪن ناهي. تنهنڪري فيصلو ڪيوويو ته لاٿ اچڻ دوران ريگيوليٽر کان هيٺ ۽ مٿي ٻه مٽيءَ جا ڳنڍا ڏئي پاڻي ڪڍيو وڃي، تنهن کانپوءِ ان جي مرمت جو بندوبست ڪرڻ کپي. انهيءَ وچ ۾ جڏهن ٻئي ڳنڍا گهڻو مضبوط ٿي وڃن ته باءِ پاس ريگيوليٽر مان اٽڪل 5000 ڪيوسڪ پاڻي ڇڏڻ کپي، ته جيئن آبادگارن کي ڪجهه ته رليف ملي سگهي. جڏهن نقصان جي مرمت مڪمل ٿيندي ته ڪل ڏهه هزار ڪيوسڪ پاڻي هتان ڇڏيو ويندو. منهنجي ڄاڻ مطابق، آبادگارن کي اٽڪل اڌ پاڻي 9 سيپٽمبر کان ملڻ شروع ٿي ويندو. هاڻي اچون ٿا مرمت واري ڳالهه تي، ته جيستائين ڳنڍن وچ وارو پاڻي نٿو ڪڍيو وڃي، تيستائين نقصان جي خبر نه پئجي سگهندي. تنهن کانپوءِ ئي خبر پوندي ته ڪهڙو ۽ ڪيترو ڪم ڪرڻو آهي. منهنجي خيال ۾ 10 سيپٽمبر تي ڳنڍن وارو پاڻي ڪڍيو ويندو ۽ انهيءَ ڏينهن خبر پوندي ته ڪهڙو ۽ ڪيترو ڪم ڪرڻو آهي. باقي ڪيتري به تڪڙ ڪندا ته اهو ڪم هفتي کان اڳ پورو ٿي نه سگهندو. انهيءَ حساب سان نقصان ٿيل ريگيوليٽر مان پاڻي 17 سيپٽمبر کان اڳ ۾ پاس نه ٿي سگهندو. جيڪڏهن سڀ رٿيل ڪم مٿئين ڪاٿي مطابق ٿين ٿا ته روهڙي ڪئنال ۾ مڪمل پاڻي 18 سيپٽمبر تي وهائي سگهبو. تيستائين آبادگارن کي اڌ پاڻيءَ تي گذارو ڪرڻو پوندو.

(6) مستقبل جو طريقهءِ ڪار:

هر هڪ حادثو اسان کي چتاءُ ڏيندو آهي ته اسان خبردار ٿيون. هيل تائين اهو سمجهيو پئي ويو ته پراڻا ريگيوليٽر سدائين هلندا. دنيا ۾ هر هڪ شئيِ جي هڪ عمر ٿئي ٿي.وقت سان هر ڪنهن شئيِ ۾ ڪمزوري اچي ٿي. ان ڪري ضروري آهي ته ايندڙ بنديءَ ۾ سڀني ريگيوليٽرن جو انهيءَ نڪتهءِ نگاهه کان معائنو ڪرڻ گهرجي ۽ انهن پراڻن ريگيوليٽرن کي يا ته تازو توانو ڪيو وڃي يا وري انهن جي جاءِ تي آهستي آهستي نوان ريگيوليٽر ٺاهيا وڃن، ته جيئن آبادگارن کي لاڳيتو پاڻي ڏئي فصلن کي نقصان کان بچائي سگهجي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هن رٿا جو منطقي انجام نيٺ ڇا ٿيندو؟




اڱارو 16 سيپٽمبر 2008ع



سائنس جي دنيا ۾ نيوٽن جو وڏو نالو آهي، جنهن ڇڪ (ڪشش ثقل) جا قاعدا (Laws of gravity) ۽ چرپر جا قاعدا (Laws of motion) دريافت ڪيا. چرپر جي قاعدن ۾ ٽي قاعدا آهن، جن ۾ ٽيون قاعدو تمام مشهور آهي، اهو هي آهي ته ”هر هڪ عمل جو اوترو ئي ردِ عمل ٿئي ٿو، جيترو عمل ٿئي ٿو. انگريزي ۾ ان کي چئجي ٿو (To every action there is an equal and opposites reaction) اهو نه رڳو سائنس سان لاڳو آهي، پر انسان جي روزاني زندگي ۾ به انهيءَ جو اڪثر تجربو ٿئي ٿو. تازو انهيءَ جو تجربو آبپاشي کاتي واري وزير ڄام سيف الله ڌاريجي صاحب کي به ٿيو هو. ڌاريجو صاحب وزيرِ آبپاشي کان علاوه سيڊا (Sindh irrigation and drainage authority) جو چيئرمين به آهي. سيڊا ۾ ٽي ايريا واٽر بورڊ آهن. هڪڙو نارا ڪينال ۾، ٻيو ليفٽ بينڪ ڪينال ۾ ۽ ٽيون گهوٽڪي ڪينال ۾. پاڻي جي ورهاست ۾ بي قاعدگين جو نوٽيس وٺندي وزير صاحب گهوٽڪي ايريا واٽر بورڊ جو انتظامي ڪنٽرول سيڊا کان کسي چيف انجنيئر آبپاشي گڊو بيراج جي حوالي ڪرڻ جو اعلان ڪيو. جڏهن عالمي بينڪ، جنهن اهو نظام پاڪستان ۾ متعارف ڪرايو، ان کي خبر پئي ته هنن وزير صاحب جي مٿين عمل جي حوالي سان ردِ عمل طور انهيءَ لاءِ پوڻن ٻن ارب رپين جي قسط روڪي ڇڏي، جنهن جو مطلب اهو ٿيو ته جيڪڏهن ”سيڊا“ واري نظام سان هٿ چراند ٿيندي ته هو انهيءَ کي سڌارڻ لاءِ قرض طور پئسا نه ڏيندا. مٿين ڳالهه تي ڪجهه چوڻ کان اڳ اچو ته ڏسون ته سيڊا ڪيئن ٺهي، انهيءَ جي ٺاهڻ لاءِ بنيادي دليل ڪهڙا هئا، انهي جي ڪارڪردگي ڪيئن آهي؟ جن دليلن تي اها ٺاهي وئي، اڳتي هلي ان تي بيٺا يا نه، ۽ سيڊا واري نظام جو ڇا ٿيندو؟

(1) سيڊا جو ٺهڻ:

قرض ڏيندڙ جو اصول هوندو آهي ته قرض وٺندڙ ڪڏهن به قرض وٺڻ کان آجو نه ٿئي. جيڪڏهن ائين ٿيو ته قرض ڏيندڙ جو وهنوار ڪيئن هلندو؟ عالمي مالياتي ادارا به ساڳي اصول تي ڪم ڪن ٿا. انهي سان گڏ هنن جو اهو به ڪم هوندو آهي ته قرض وٺندڙ ملڪن جي پاليسين تي به اثر انداز ٿين ته جيئن اهي انهن وڏن ملڪن جا محتاج رهن، جيڪي مالياتي ادارن کي ڪنٽرول ڪن ٿا، جن ۾ مکيه آمريڪا، برطانيا ۽ ٻيا يورپي ملڪ آهن. سال 1973ع – 1974ع تائين پاڪستان جو آبپاشي نظام مالي طرح ٺيڪ پئي هليو. آبياني جي وصولي مان جيڪا اپت ٿئي پئي اهو خرچ آبپاشي نظامن لاءِ ڪافي هو، مالياتي ادارا انهيءَ مان خوش نه هئا. هنن چيو ته آبادي وڌائڻ لاءِ زيرِ مين پاڻي کي به ٻاهر ڪڍو. هڪڙو وڌيڪ اپت وٺڻ ۽ ٻيو سم گهٽائڻ لاءِ قرض وٺو. جڏهن قرض وٺي ٽيوب ويل هنياسين ته بجلي جو خرچ وڌڻ ڪري اسان جي اپت ته خاص نه وڌي، پر خرچ تمام وڌي ويو. قرض ڏيندڙ مالياتي ادارن جيڪي پاڻ کي Donor يعني ڏيندڙ چون ٿا، انهن چيو ته پاڪستان جو آبپاشي نظام جٽادار نه آهي ۽ جيڪڏهن خرچ ائين ئي وڌندو رهيو ته اهو هڪڙي ڏينهن ڦهڪو ڏئي ڪري پوندو. انهيءَ صورتحال کان بچڻ لاءِ انهن هن نظام کي سرڪاري ڪنٽرول مان ڪڍي خانگي اداري طور هلائڻ لاءِ چيو. بنيادي فلسفو اهو هيو ته آبپاشي نظام کي هلائڻ وارو خرچ آبياني ۽ ڊرينيج سيس مان نڪرڻ گهرجي ۽ آبادگارن کي انهيءَ نظام کي هلائڻ ۾ ڀاڱيوار ٺاهيو وڃي. انهيءَ تي عمل لاءِ عالمي بينڪ وارن هيٺيون ڳالهيون تجويز ڪيون:

آبپاشي ۽ بجلي واري کاتي مان آبپاشي واري حصي کي جدا اداري جي شڪل ڏني وڃي، جنهن جو نالو ”صوبائي آبپاشي ۽ پاڻي جي نيڪال وارو ادارو“ يعني: (Provincial irrigation and drainage authority) رکيو وڃي. هر ڪنهن ڪينال سرڪل ۾ ايريا واٽر بورڊ ٺاهيو وڃي. هر ڪنهن ننڍري شاخ يعني ڊسٽري ۽ مائنر تي آبادگار تنظيم (Farmer organization) يعني F.O ٺاهي وڃي. هر آبادگار تنظيم (F.O) پنهنجي شاخ ۽ انهي ايريا ۾ 15 ڪيوسڪن کان گهٽ واري سم نالي کي هلائي، آبادگارن کان آبيانو ۽ ڊرينج سيس وٺي. انهيءَ انڪم مان شاخ ۽ سم ناليون هلائي ۽ ڪجهه پئسا بچائي ايريا واٽر بورڊ ۽ اٿارٽي کي ڏي. انهن تي چئني صوبن طرفان ڏاڍا اعتراض ٿيا، جن مان مکيه هي هئا: اهو نظام پاڪستان ۾ هلي نه سگهندو، جو انهيءَ کي هلائڻ لاءِ پڙهيل ماڻهو کپن ۽ پاڪستان ۾ پڙهيل ماڻهن جو انگ گهٽ هو. اهو ننڍڙي ايراضي لاءِ ٺيڪ هو، پر اسان جي وڏن ۽ گڏيل سسٽمن لاءِ مناسب نه هو، هتي پاڻي گهرج مطابق نه هو. ماڻهو گهڻي ڀاڱي غريب هجڻ ڪري گهربل وسيلا ڪونهن.کاتيدارن کي شاخ ۾ سم سنڀالڻ ڏکيو ٿيندو، کاتيدارن کان وصولي ڏکي ٿيندي، پاڻي جي ورهاست ۾ اڃا خرابي ٿيندي.

عالمي بينڪ اها تبديلي آڻڻ لاءِ 5. 52 ڪروڙن ڊالرن جو قرضو اين ڊي پي (National Drainage Programme) جي اسيڪم جي صورت ۾ پيش ڪيو، پر صوبن جي اعتراضن سبب اهو منظور نه ٿي سگهيو. وفاقي حڪومت کي پنهنجي مالي پوزيشن مظبوط ڪرڻ لاءِ پئسن جي ضرورت هئي، انهيءَ ڪري اهو مسئلو صدرِ پاڪستان تائين کڻي ويا. ان وقت جي صدر فاروق لغاري انهيءَ جي منظوري ڏني ۽ اين ڊي پي جو پراجيڪٽ شروع ٿيو. اين ڊي پي جا مکيه ٻه حصا آهن: ”اداري جا سڌارا“ (Institutional Reforms) ۽ ”اسڪيمن ۾ سيڙپ“ (Investment). آمريڪي ٻوليءَ مطابق اها گجر (Carrot) ۽ (Stick) ڏنڊي واري حڪمت عملي چئبي آهي. گڏهه کي هلائڻ لاءِ گجر کارائڻ ضروري آهي ۽ جيڪڏهن مرضي مطابق نه هلي ته ڏنڊو يا سوٽي ضروري آهي. اسڪيمن ۾ سيڙپ گجر جو ڪم ڏئي ٿي ۽ ”اداري جا سڌارا“ سوٽي هجن ٿا. جيستائين آبپاشي ۾ سڌارن جي رفتار ٺيڪ نه هوندي، سيڙپ جي اسڪيمن لاءِ پئسا نه ڏنا ويندا. عالمي بينڪ جي پروگرام موجب چئني صوبن ۾ ”صوبائي آبپاشي ۽ پاڻي جي نيڪال واريون اٿارٽيون“ ٺاهيون ويون. سنڌ ۾ انهيءَ جو نالو سيڊا (Sindh irrigation and Drainage Authority) رکيو ويو. تجرباتي طور هڪڙي ڪينال سرڪل ۾ ايريا واٽر بورڊ ٺاهيو ويو. سنڌ ۾ اهو نارا سرڪل ۾ ٺاهيو ويو ۽ فيصلو اهو ٿيو ته نئين نظام جي هڪڙي سرڪل ۾ ڪاميابي ڏسي، پوءِ اهو ٻين سرڪلن ۾ به لاڳو ڪيو ويندو. ٻين صوبن ۾ ته اهو نظام رڳو هڪڙي ڪينال تي تجرباتي طور لڳايو ويو، پر سنڌ ۾ اهو بنا تجربو ڪامياب ٿيڻ جي ٻن ٻين ڪينال سرڪلن تي به مڙهيو ويو. اهي آهن ليفٽ بينڪ ڪينال سرڪل ۽ گهوٽڪي فيڊر ڪينال سرڪل. وري سال 2004ع ۾ گونر سنڌ محمد ميان سومري جي پڇاڙي وارن ڏينهن ۾ جڏهن چونڊون ٿي چڪي هيون ”واٽر مينجمينٽ“ جي نالي سان هڪ آرڊيننس پاس ڪرايو ويو، جنهن مطابق بنا نارا ڪينال جي تجرباتي ڪاميابي ۽ خاطرخواهه نتيجا حاصل ڪرڻ جي اهو سڄي سنڌ ۾ لاڳو ڪيو ويندو.

(2) سيڊا جي ٺاهڻ جا دليل:

سيڊا جي ٺاهڻ جو مکيه دليل اهو هيو ته هن کي ”پنهنجو خرچ پاڻ ڪڍي هلڻ وارو“ (Self sustaining) ادارو ٺاهبو. جنهن ۾ اُپت وڌائڻي ۽ خرچ گهٽائڻو هو. ٻنهي ڪمن لاءِ شراڪتي بنياد تي فارمرز آرگنائزيشن ٺاهي ننڍين شاخن جو ڪنٽرول انهن کي ڏيڻو هو ته جيئن خرچ گهٽجي ۽ آبياني جي وصولي به انهن جي معرفت ڪرڻي هئي ته جيئن آبياني جي وصولي ۾ ليڪيج ڪنٽرول ڪري آبياني جي اپت وڌائجي. ٻيو دليل اهو ڏنو ويو هو ته شاخن جو ڪنٽرول F.Os کي ڏيڻ سان ٽيل تي پاڻي پهچندو.

(3) سيڊا جي ڪارڪردگي:

نارا ڪينال ايريا واٽر بورڊ کي ستن کان ڏهن سالن ۾ (Self sustaining) ٿيڻو هو يعني آبياني جي وصولي مان هلائڻ جو خرچ ڪڍڻو هو نارا ڪينال AWB سال 1997ع ۾ ٺاهيو ويو ۽ هي سال 2007ع ۾ هلڻو هو. مون سال 02-2001ع کان سال 07-2006ع تائين انگ اکر ورتا آهن، جيڪي هن ريت آهن. سال 02-2001ع ۾ خرچ ٿيو 22 ڪروڙ ۽ وصولي ٿي 5.9 ڪروڙ. 03-2002ع ۾ خرچ آيو 21 ڪروڙ ۽ وصولي بيٺي 4.5 ڪروڙ. 04-2003ع جو خرچ ٿيو 30 ڪروڙ ۽ وصول ٿيا 3.6 ڪروڙ رپيا. 05-2004ع جو خرچ هو 23 ڪروڙ ۽ وصولي ٿي 2.2 ڪروڙ. 06-2005ع ۾ خرچ ٿيا 44 ڪروڙ ۽ وصول ٿيا 1.0 ڪروڙ. 07-2006ع ۾ خرچ ٿيو 43 ڪروڙ ۽ وصولي ٿي 0.4 ڪروڙ رپيا.

ٽيل تي پاڻي پهچائڻ واري ڳالهه اها آهي ته آبپاشي واري پاڻي کوٽ جي شڪايتن تي ئي گهوٽڪي فيڊر ايريا واٽر بورڊ جو انتظامي ڪنٽرول سيڊا کان کسي چيف انجنيئر آبپاشي گڊو بيراج کي ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي. اها هن سال جي ڳالهه آهي. جڏهن سنڌ جو چيف منسٽر علي محمد خان مهر هو ته هن صاحب کي به ٽيل تي پاڻي کوٽ جون شڪايتون پهتيون هيون ۽ هن چيو هو ته ”سيڊا کي منهنجي ايريا مان ڪڍو.“ معلوم ٿيو ته جن دليلن تي سيڊا ٺاهي وئي هئي، اهي پوريون نه ٿيون آهن ۽ نه ئي پوريون ٿي سگهنديون. ان جا هيٺيان سبب آهن: (1) ننڍين شاخن تي اٽڪل تيرهن هزار بيلدار، داروغا ۽ ٻيو عملو ڪم ڪري ٿو آبادگارن کي شاخون ڏيڻ سان اهي ماڻهو گهر وڃي وهندا. سنڌ ۾ اڳي بيروزگاريءَ ڪري آپگهات ڪرڻ وارن جو انگ سڀني صوبن کان وڌيڪ آهي. انهيءَ جو انگ اڃا وڌي ويندو. (2) پاڻي جي ورهاست آبادگارن کي ڏيڻ ڪري جهيڙا وڌندا ۽ شڪايتون وڌنديون. ان وقت جي وفاقي وزير لياقت علي جتوئي کي ٻيٽي ۾ ۽ ساڳي وقت چيف منسٽر سنڌ کي خانڳڙهه ۾ ڪيتريون ئي شڪايتون مليون ۽ ماڻهن اها گهر ڪئي ته انهيءَ نظام کي ختم ڪيو وڃي. (3) آبادگار تنظيمون ماڻهن کان آبياني ۽ ڊرينج سيس جي پوري وصولي نه ڪري سگهنديون. سنڌ حڪومت انهيءَ نظام کي هلائڻ لاءِ پئسا ڏيڻ بند ڪري ڇڏيندي. نتيجي ۾ انهيءَ نظام کي هلائڻ لاءِ گهربل پئسا نه هوندا ۽ آبپاشي نظام جنهن تي سنڌ جي جياپي جو دارومدار آهي صحيح نموني ۾ هلي نه سگهندو، نتيجي ۾ سنڌ وارن جي حالت، جيڪا اڳي ئي خراب آهي، وڌيڪ خراب ٿيندي. (4) آبپاشي آفيسرن جو حوصلو (Morale) گهٽجڻ ڪري نظام صحيح نموني ۾ هلي نه سگهندو. چون ٿا ته نئين نظام ۾ چيف انجنيئر جي پوسٽ ختم ٿي ويندي. جڏهن آفيسر جا ترقي جا رستا ئي بند ٿي ويندا ته هو دل لڳائي ڪم نه ڪندا. (5) خرچ گهٽائڻ لاءِ کاتي ۾ Down Sizing يعني ڇانٽي ٿيندي. چون ٿا ته کاتي جي موجوده اٽڪل ٽيهه هزار ماڻهن مان رڳو ست سئو رکيا ويندا. سنڌ جي اٽڪل ٽيهه هزار گهرن ۾ ماتم ٿيندو. (6) آبياني جا اگهه ايترا وڌي ويندا، جو کاتيدار ڏئي نه سگهندا.

اسان کي پاڻي جو پنهنجو حق نٿو ملي، جنهن لاءِ سرڪاري سطح تي ڪافي ڪوشش ٿي آهي ۽ اڃان به پئي ٿيندي. اها سرڪاري سطح واري ڳالهه آهي. سيڊا هڪ خانگي ادارو ٿيڻو آهي. خانگي ادارو ڪيئن مٿين کان پاڻي وٺندو؟ معنيٰ اڳيون نور به چٽ ٿيڻ جو خطرو آهي. وري اچو انهيءَ قرض جي قسط جي باري ۾، جيڪا عالمي بينڪ روڪڻ جو چيو آهي. هي هڪ نئون قرض آهي، جنهن کي ”وسپ“ جو نالو ڏنو ويو آهي. يعني Water Sector Improvement Project ان کي قرض ۾ هيٺيان شرط آهن:

(1) هي قرض رڳو ٽن ايريا واٽر بورڊن يعني نارا، گهوٽڪي ۽ ليفٽ بينڪ لاءِ هوندو. انهن کانسواءِ رڳو سکر بيراج جي بحالي لاءِ ڪجهه پيسا هوندا.

(2) سيڊا جو مينيجنگ ڊائريڪٽر سرڪاري آفيس بجاءِ مارڪيٽ مان ورتو ويندو.

(3) ٽنهي ايريا واٽر بورڊز جا ڊائريڪٽر مارڪيٽ مان ورتا ويندا.

(4) سيڊا کي نوڪري ۾ رکڻ ۽ ڪڍڻ (Hire and Fire) جا اختيار ڏنا ويندا.

(5) فارمرز آرگنائيزيشن (ايف او) رڳو ٽنهي ايريا واٽر بورڊن ۾ ٺاهيون وينديون.

(6) ادارياتي سڌارن (Institutional reforms) جي هن وقت تائين ٿيل ترقي گهٽائي نه ويندي.

(7) ڪم فارمرز آرگنائيزيشن معرفت ڪرايا ويندا.

(8) مکيه ڪم هي ڪيا ويندا: ڪينال کي جديد يا نئون ڪرڻ. ننڍين شاخن کي پڪو ڪرڻ. واهن مان نڪرندڙ ڊي اوز کي ختم ڪرڻ ۽ سکر بيراج جي بحالي.

ڇا انهيءَ قرض جون مٿيون شرطون اسان جي مفاد ۾ آهن؟ سنڌ جي ماڻهن جي حالت اڳئي ڏاڍي خراب آهي. ماڻهون آپگهات پيا ڪن. مائرون پنهنجا پٽ ايڌي وارن جي حوالي پيون ڪن. ڪي وري بازار ۾ وڪڻڻ لاءِ ٻار کڻي اچن ٿيون. ڇا اسان يا اسان جا ايندڙ نسل اهي قرض لاهي سگهندا، جن جو رڳو 30 سيڪڙو سر زمين تي خرچ ٿئي ٿو ۽ باقي 70 سيڪڙو ڪنسلٽنٽس جون پگهارون، ٻاهرين دورن، سيمينارن ۽ بدعنواني ۾ اُڏري وڃي ٿو ۽ انهن منصوبن جي پوري ٿيڻ کانپوءِ به سنڌ جو ماڻهون ساڳي جو ساڳو پيرين پيادل پٺي اگهاڙو غالب چيو آهي:

مفت کي پيتي تهي ليکن سمجهتي تهي که هان،

رنگ لائيگي هماري فاقه مستي ايک دن!

آبپاشي واري وزير شڪايتن کانپوءِ گهوٽڪي ايريا واٽر بورڊ جو انتظامي ڪنٽرول سيڊا کان کسي چيف انجنيئر آبپاشي گڊو بيراج کي ڏئي صحيح قدم کنيو آهي. ڇا انهيءَ کي عالمي بينڪ جو ردِ عمل بليڪ ميل ناهي؟ ڇا اهڙي سفيد هاٿي لاءِ قرض وٺڻ سنڌ وارن جي مفاد ۾ آهي؟ منهنجي خيال ۾ اسان کي اهڙي قرض وٺڻ بدران پنهنجن پيرن تي بيهڻ جي ڪوشش ڪرڻ کپي ۽ سيڊا کي ختم ڪري پراڻي آبپاشي نظام کي بحال ڪري ان ۾ جيڪي خاميون ۽ خرابيون آهن، تن کي ٺيڪ ڪرڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بغليار ڊيم جو پاڻي روڪڻ تان ڀارت سان ڇڪتاڻ وارو معاملو!




ڇنڇر 27 سيپٽمبر 2008ع



پاڪستان جو صدر آصف علي زرداري گڏيل قومن جي اجلاس ۾ آمريڪا ويل آهي. اتي هن جون ٻين ڪيترن ئي ملڪن جي اڳواڻن سان ملاقاتون ٿيون آهن، ۽ پاڙيسري ملڪ جي وزير اعظم من موهن سنگهه سان به ڳالهه ٻولهه ٿي آهي، جنهن ۾ ٻين معاملن سان گڏ پاڻيءَ وارا تڪراري معاملا به ذڪر ۾ آيا. ٻنهي اڳواڻن اتفاق ڪيو آهي ته انهن تڪرارن کي نبيريو ويندو. خاص طور تي بغليار ڊيم جو به ذڪر ٿيو آهي، جو ان حوالي سان ڪجهه ڏينهن کان ڇڪتاڻ به هلي پئي.

ڪاوش جي خبر مطابق ڀارت بغليار ڊيم کي ڀرڻ لاءِ چناب درياهه جو وهڪرو روڪي ڇڏيو، جنهنڪري 2 لک ايڪڙ فوٽ پاڻي مرالا بيراج تي نه پهتو، نتيجي ۾ انهيءَ تي آباد ٿيندڙ زمينن کي اتان پاڻي نه ملي سگهيو، پوءِ فصلن کي بچائڻ لاءِ منگلا ڊيم مان ذخيرو ٿيل پاڻي ڏنو ويو. گهٽ پاڻي ملڻ ڪري فصلن کي ممڪن نقصان جو ڪاٿو لڳايو پيو وڃي ته جيئن ڀارت کان انهيءَ جي معاوضي جي گهر ڪري سگهجي. ڊيم ٺهڻ ڪري مٿين علائقن کي تمام گهڻو فائدو ٿو پهچي، پر هيٺين علائقن تي تمام گهڻا منفي اثر پون ٿا. ماحول تي ٿيندڙ خراب اثرن ڪري هينئر دُنيا ۾ ڊيم ٺاهڻ جو رجحان گهٽجي رهيو آهي. آمريڪا ۾ هينئر ڪو به وڏو نئون ڊيم نٿو ٺهي، بلڪه ڪن ننڍن ڊيمن کي اُنهن جي ماحول تي خراب اثرن ڪري ڊاٿو ٿو وڃي. بغليار ڊيم وارو مامرو ڪجهه مختلف آهي، جو هي پاڻي وسيلي بجلي پيدا ڪندڙ ڊيم آهي، جيڪو سنڌ طاس منصوبي مطابق ٺاهيو ويو آهي. اچو ڏسون ته سنڌ طاس معاهدي ۾ پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻ جي ڪهڙين شرطن تي اجازت آهي؟ اُنهن ۾ پاڻي ڪيئن ڀربو ۽ ڀڃڪڙي جي صورت ۾ ڪهڙو معاوضو ملي سگهي ٿو؟

(1) سنڌ طاس معاهدي ۾ پن بجلي لاءِ ڊيم ٺاهڻ جي اجازت:

سنڌ طاس معاهدي ۾ ٽن اُڀرندن درياهن يعني ستلج، اڀياس ۽ راوي جو مڪمل اختيار ڀارت کي ڏنو ويو، جڏهن ته ٽن اُلهندن درياهن يعني سنڌو، جهلم ۽ چناب جو ڪنٽرول پاڪستان کي ڏنو ويو پر مڪمل نه. انهن درياهن تي ڀارت کي ڪجهه حق ڏنا ويا. اهي پيئڻ جي پاڻي، نه کپائيندڙ استعمال لاءِ پاڻي. زراعت لاءِ پاڻي ۽ پن بجلي پيدا ڪرڻ وارا حق هئا. بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ وهندڙ پاڻي تي هلندڙ بجلي گهر ٺاهڻ جو حق ڏنو ويو پر اُنهن لاءِ هيٺيان شرط رکيا ويا:

(i) انهن بجلي گهرن ۾ پاڻيءَ جي سطح هٿرادو نموني نه وڌائڻ کپي ۽ ڊيزائن ۾ ڏنل سطح مطابق رکڻ کپي.

(ii) ڊيم جي Dead storage level کان هيٺ لٽ ڪڍڻ يا ٻئي فني سبب کانسواءِ ڪو ماڊول نه هجڻ کپي. اهو سائز ۾ گهٽ ۾ گهٽ سطح جي لحاظ کان مٿي کان مٿي رکڻ کپي. اقتصادي طرح به هلڻ جوڳو هجڻ کپي.

(iii) جيڪڏهن درن وارو اُٿل واهه ٺاهڻ ضروري هُجي ته درن جي هيٺين سطح مٿي کان مٿي هجڻ کپي.

(iv) بجلي گهرن ڏي پاڻي کڻي ويندڙ سرنگ جي سطح مٿي کان مٿي رکڻ کپي ته جيئن هو ”رن آف رور“ واري اصول تي ڪم ڪن ۽ ٺاهڻ ۽ هلائڻ ۾ اقتصادي طور مناسب هُجن.

(v) ڀارت ڪنهن به پن بجلي ڊيم جي اڏاوت کان ڇهه مهينا اڳ انهيءَ جي ڊيزائن پاڪستان کي ڏيندو ۽ پاڪستان ٽن مهينن اندر پنهنجا اعتراض موڪليندو. جيڪڏهن پاڪستان ٽن مهينن اندر پنهنجا اعتراض نٿو موڪلي ته ائين سمجهيو ويندو ته انهيءَ کي ڪو اعتراض ڪونهي.

(vi) جيڪڏهن ٻئي ڌريون ڪنهن ڳالهه جو فيصلو پاڻ نه ڪري سگهن ته پوءِ يا ته اهو معاملو اڻڌرين ماهرن (Neutral expert) کي ڏنو ويندو يا ڪنهن (Negotiator) جون خدمتون ورتيون وينديون، يا (Arbitration Court) کي موڪليو ويندو.

(2) بغليار ڊيم وارو مامرو:

بغليار ڊيم ٺاهڻ بابت پاڪستان کي ڀارت سال 1992ع ۾ ٻڌايو هو ته هو هُن ۾ 321000 ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪندا، جنهن مان 295000 ايڪڙ فوٽ ڊيڊ اسٽوريج ليول تائين روڪيندا. پاڪستان ڏٺو ته مٿين صلاحيت مطابق ڀارت 26 ڏينهن تائين چناب درياهه جو پاڻي بند ڪري سگهي پيو، جنهن ڪري پاڪستان جي مرالا بيراج مان نڪرندڙ واهن تي اثر پئجي سگهي پيو. بغليار ڊيم جي ڊيزائن تي پاڪستان چار هيٺيان اعتراض اٿاريا.

(i) ڊيم جو فري بورڊ گهرج کان مٿي رکيو ويو هو، جنهنڪري ڀارت کي مصنوعي طرح پاڻيءَ جي ليول وڌائڻ جي صلاحيت حاصل ٿي ويندي، تنهنڪري انهيءَ جي پاڻي جي سطح 15 فوٽن مان گهٽائي 10 فوٽ ڪئي وڃي.

(ii) ڊيم جي ڊيڊ اسٽوريج ليول 2683 فوٽن کان مٿي ڪري 2693 فوٽ ڪئي وڃي يعني 10 فوٽ مٿي ڪئي وڃي.

(iii) ڊيم جي پاڻي ذخيري ڪرڻ جي صلاحيت 30130 ايڪڙ فوٽ مان گهٽائي 26162 ايڪڙ فوٽ ڪئي وڃي.

(iv) اُٿل واهه ۾ گيٽ نه لڳڻ کپن.

مٿين ڳالهين جو فيصلو ٻنهي ملڪن جي انڊس واٽر ڪمشنرن کي ڪرڻو هو، پر هو ڪنهن ڳالهه تي متفق نه ٿي سگهيا. نتيجي طور اهو معاملو معاهدي مطابق اڻڌرين ماهرن (Neutral expert) کي ڏنو ويو، جيڪو سوئٽزرلينڊ جو پروفيسر ريمنڊ لفٽي هو. مٿين چئن اعتراضن تي ريمنڊ صاحب پهرين ٽن تي پاڪستان جي حق ۾ ۽ چوٿين تي ڀارت جي حق ۾ فيصلو ڏنو يعني ڀارت کي ڊيم جي اُٿل واهه ۾ گيٽ هڻڻ جي اجازت ڏني. انهيءَ جو سبب اهو ڏنائين ته دنيا ۾ هر هنڌ اُٿل واهن کي گيٽ لڳل ٿين ٿا، تنهنڪري هتي به گيٽ لڳڻ کپن. نيوٽرل ايڪسپرٽ پنهنجي سمجهه مطابق ته ٺيڪ فيصلو ڏنو هو، پر هُن صاحب اها ڳالهه نظر ۾ نه رکي ته هي ٻن اهڙن ملڪن جو پاڻي بنا ڪنهن گهرج جي بند ڪري سگهي ٿو. وري جنگ جي صورت ۾ پاڻي بند ڪرڻ ۽ کولڻ جي صلاحيت ڪري پاڪستان کي نقصان پهچائي سگهي ٿو.

(3) بغليار ڊيم جي ڀرڻ جو معيار:

سنڌ طاس معاهدي ۾ ڊيم جي ڀرڻ لاءِ هيٺيون ڳالهيون لکيل آهن. ”ڊيم کي ڀرڻ لاءِ اهو ضروري آهي ته اهو ٻنهي ملڪن جي انڊس واٽر ڪمشرن جي مرضي سان اهڙي وقت ڪيو وڃي، جيڪو مناسب هُجي. جيڪڏهن ٻنهي ملڪن جا انڊس واٽر ڪمشنر پاڻ ۾ نٿا ٺهن ته چناب درياهه جي ڊيم تي 21 هين جون کان 31 هين آگسٽ تائين پاڻي ذخيرو ڪرڻ کپي، پر اهو اهڙي نموني ۾ ڪيو وڃي ته جيئن مٿين وقت ۾ ڪڏهن به مرالا بيراج جي مٿين ڀر اهو 55000 ڪيوسڪ کان نه گهٽجي.“

(4) ڊيم ڪيئن ڀريو ويو؟

مون آگسٽ جي مهيني ۾ چناب جي مرالا بيراج تي پهتل پاڻي جو مقدار ڏٺو آهي. گهٽ ۾ گهٽ پاڻي 37000 ڪيوسڪ، وڌ ۾ وڌ 110000 ڪيوسڪ ۽ سراسري 65000 ڪيوسڪ اتي پهتو هو. ڀارت کي 21 جون کان 31 آگسٽ تائين ڊيم ڀرڻو هو. جيڪڏهن 21 جون کان ڀرڻ شروع ڪن ها ته هر ڏينهن 55000 ڪيوسڪ مرالا وٽ پهچائڻ کانپوءِ به سولائي سان ڊيم ڀرجي وڃي ها. پر جيڪڏهن جون ۽ جولاءِ کي ڇڏي سراسري روزانو رڳو 10000 ڪيوسڪ آگسٽ ۾ ئي ڀرن ها ته به ڊيم ڀرجي وڃي ها ۽ هر ڏينهن 55000 ڪيوسڪ مرالا تي به پهچي ها. پر ڊيم اٽڪل 15 آگسٽ تي مڪمل تيار ٿيو ۽ انهيءَ ۾ پاڻي انهي ڏينهن کانپوءِ ڀرڻ شروع ڪيو ويو. آگسٽ جي آخري ڏهاڪي ۾ وهڪرا به گهٽجي ويا ۽ ڊيم 31 هين آگسٽ تائين ڀرجي نه سگهيو ۽ چون ٿا ته پنجين ڇهين سيپٽمبر تي ڊيم ڀرجي ويو، پر انهيءَ ڀرجڻ ۾ هڪ ته مرالا تي ڊيم ڀرڻ دوران آگسٽ ۾ 55000 کان گهٽ پاڻي پهتو ۽ ٻيو سيپٽمبر جي مهيني ۾ به پاڻي ڀريو ويو، جنهن جي اجازت نه هئي. ان جي نتيجي ۾ پاڪستان کي اٽڪل 2 لک ايڪڙ فوٽ پاڻي گهٽ مليو. جيڪڏهن انهيءَ جو برابري وارو وهڪرو ڪڍجي ته ائين سمجهو ته ڄڻ روهڙي ڪينال سياري ۾ ڏهه ڏينهن بند رهيو هجي. سڄو مسئلو اهو ٿيو ته ڊيم 31 هين جون تي تيار نه هو، بلڪه 15 هين آگسٽ تي تيار ٿيو. انهيءَ صورتحال ۾ ڊيم کي هن سال ڀرڻ نه کپندو هو ۽ ٻئي سال ڀرڻ کپندو هو، پر مٿيون حصيدار صلاحيت هجڻ ڪري سڀ ڪجهه ڪري سگهي ٿو، جيڪو ڀارت ڪيو ۽ مامرو پيدا ٿيو.

(5) معاوضي واري ڳالهه:

پاڪستان چيو آهي ته چناب درياهه مان 2 لک ايڪڙ فوٽ پاڻي گهٽ ملڻ ڪري هُنن منگلا ڊيم مان پاڻي ڏنو، جنهن ڪري منگلا ڊيم تي آباد ٿيندڙ ايراضين کي گهٽ پاڻي ملندو ۽ بجلي جو به نقصان ٿيو، جنهن جو هو ڪاٿو لڳائن پيا. انهيءَ نقصان جو معاوضو هو ڀارت کان وٺندا. سنڌ طاس معاهدي ۾ ڏنل آهي ته جيڪڏهن پاڪستان جو پاڻي گهٽجڻ وارو مامرو غيرجانبدار ماهر کي ڏنو ويو ۽ انهيءَ سان گڏ ٻئي ڌريون معاوضي ڳالهه بابت راضي هجن ته هو معاوضي واري ڳالهه جو به فيصلو ڪري سگهي، پر جيڪڏهن هڪ ڌر معاوضي کي مڃي ئي نٿي ته ان مامري (Arbitration court) فيصلو ڪندي، پر جيڪڏهن غيرجانبدار ماهر جي ڪنهن فيصلي جي ڪري ڪا معاوضي واري ڳالهه نڪري ٿي ته به اها انهيءَ فيصلي ڪرائيندڙ ڪورٽ کي موڪلي ويندي. معاوضي وارو مامرو تمام ڏکيو ۽ ڊگهو آهي. پهرين ته اهو ثابت ڪرڻو آهي ته پاڻي گهٽيو آهي. ٻيو اهو ته ڊيم ڀرڻ ڪري گهٽيو آهي، ٽيون ته انهيءَ پاڻي گهٽجڻ ڪري نقصان ٿيو، چوٿون ته هيترو نقصان ٿيو آهي. پاڪستان چيو آهي ته پاڻي گهٽيو آهي، ڀارت چوي ٿو ته پاڻي نه گهٽيو آهي. ڊسچارج وٺڻ ۾ غلطي آهي، يا ماپون صحيح ريڪارڊ نه ڪيون ويون آهن. وري چئي سگهجي ٿو ته پاڻي وهڪرا گهٽجڻ ڪري گهٽيو آهي. وري چئي سگهجي ٿو ته نقصان نه ٿيو آهي، جو سڄي نظام ۾ انهيءَ وقت ۾ خاصو پاڻي هيو، يا نقصان جو ڪاٿو غلط آهي. مطلب ته پهرين اهو مامرو غيرجانبدار ماهر وٽ وڃي ۽ اهو ثابت ڪجي ته معاهدي جي ڀڃڪڙي ٿي آهي، تنهن کانپوءِ معاوضي واري ڳالهه نڪرندي. انهيءَ ڪارروائي ۾ ٻه ٽي سال لڳي ويندا ۽ ايترو خرچ ايندو، جيترو معاوضو به نه ملندو. پر ڳالهه معاوضي جي ناهي، اصول جي آهي. اڃا ڪيترا پن بجلي گهر مٿي ٺهڻا آهن، جن ۾ پاڻي ڀرڻ دوران جيڪڏهن ساڳيو نمونو ورتو ويو ته پاڪستان جو پاڻي گهٽبو. انهن کي اڳتي روڪڻ لاءِ معاهدي جي ڀڃڪڙي ثابت ڪري ڪجهه معاوضو به وٺڻو پوندو ته جيئن اڳتي سيکت هجي. اڃا سرڪار/وزير پاڻي ۽ بجلي جي هڪ ميٽنگ ٿي آهي پر ڪو فيصلو نه ڪيو ويو آهي. اميد ته جلد ڪو فيصلو ڪري اثرائتا اپاءَ ورتا ويندا. پاڪستان جو انڊس واٽر ڪمشنر جناب جماعت علي شاهه هڪ تمام چست ۽ محب وطن ماڻهو آهي، جيڪو ڳالهين کي سجهي ٿو ۽ تمام فعال ڪردار ادا ڪري ٿو.

(6) سبق:

جڏهن هڪ صلاحيت پيدا ٿي وڃي ٿي ته انهيءَ جو ڪنٽرول انهيءَ جي هلائڻ وارن جي هٿ ۾ هوندو آهي، ٻين جا اعتراض انهن کي روڪي نٿا سگهن. وڏا ڊيم ٺاهڻ به هڪ اهڙو ئي مسئلو آهي. ٺاهڻ کان اڳ گهڻا ئي واعدا وعيد ڪيا ويندا، پر جڏهن ٺهي ويندو ته ڪو نه ڪو عذر انهيءَ کي هلائڻ ۽ ڀرڻ جو نڪري ايندو، چاهي هيٺين کي ڪيترو به نقصان ٿئي. ڪڏهن چوندا ته بجلي کپي، ڪڏهن چوندا ته گهٽ دستيابي واري وقت ۾ ڊيم انهي ڪري ڀرڻ کپي جو ڪڻڪ جي پيداوار وڌائڻ لاءِ ربيع ۾ پاڻي کپي. مٿين صورتحال جي روشنيءَ ۾ ڪيترن ماڻهن کي سنڌ وارن جا وڏا ڊيم ٺاهڻ تي احتجاج ۽ اعتراض سمجهه ۾ اچي ويندا. تازو چيف منسٽر سنڌ جو ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ خلاف حيدرآباد ۾ ڏنل بيان هڪ چڱي پيش رفت آهي، پر وفاقي حڪومت سنڌ واري Frequency تي نٿي اچي. قائم علي شاهه صاحب کي عرض آهي ته وفاقي سرڪار کي به زور ڀري ته هو به ساڳيو موقف اختيار ڪري.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ناڪاري اثرن جو شڪار ٿيندڙ فصل ۽ ريگوليٽرن کي ٿيندڙ نقصان!




خميس 9 آڪٽوبر 2008ع



سنڌ جي زراعت جو مدار ڪيتري قدر آبپاشيءَ واري پاڻي تي آهي، انهيءَ جو اندازو ان خبر مان پوي ٿو جيڪا 25 سيپٽمبر تي ”ڪاوش“ ۾ هِن ريت ڇپي آهي: ”خيرپور گنبو سب ڊويزن جون 8 شاخون سڪي ويون. ڀاڄيون ۽ باغ سخت متاثر، بصران ٽو، کوسڪي، جرڪي، سانگي، چڱو، خيرپور، آئل پور ۽ ڦرهو شاخن ۾ هڪ مهيني کان واري پئي اڏامي. بيٺل فصل ڪمند، وونئڻ، مرچ، آڳاٽيون پوکيل ڀاڄيون، بصر، ڪيلي ۽ انبن جا باغ سڪڻ شروع. پوري سب ڊويزن ۾ پاڻي مڪمل طور بند آهي. خريف جا فصل سُڪي رهيا آهن، نئين پوکي جو آسرو ناهي.“

مٿين ڳالهه جو سبب سڪرنڊ ريگوليٽر کي پهتل نقصان جاڻايو ويو آهي جنهن ڪري روهڙي ڪينال جي ٽيل واري نصير برانچ جي ٽيل سبب ڊويزن جا فصل متاثر ٿيا آهن. مان پنهنجي هڪ مضمون ۾ جيڪو ”ڪاوش“ ۾ 10 سيپٽمبر تي ”روهڙي ڪينال کي پهتل نقصان ۽ بهتريءَ جا اپاءُ“ جي عنوان سان ڇپيو، جنهن ۾ ٻڌايو هئم ته 1932ع ۾ ٺهيل سڪرنڊ ريگوليٽر جي هيٺيون اُپيون ڀتون وهجي ويون هيون ۽ واهه بند ڪري نقصان جو اندازو لڳائڻ کانپوءِ خبر پوندي ته هي ڪيترن ڏينهن ۾ ٺيڪ ٿيندو ۽ ڪڏهن هالا ۽ نصير ڊويزنن ۾ گهرج وارو پاڻي ڇڏي سگهبو. جڏهن پاڻي جي لاٿ جو اثر سڪرنڊ ريگوليٽر تي پهتو ته خبر پئي ته هيٺيون فرش اٽڪل 70 فوٽن ۾ ٽٽي چڪو هو، پلرن ۽ Abutment ۾ ڏار هئا. درن هيٺان واري فرش ۾ به ڏار هئا. مطلب ته سڄو ريگوليٽر ليران ليران هو ۽ انهي جي مرمت ڪرڻ ممڪن نه هو ۽ انهيءَ جاءِ تي نئون ريگوليٽر ٺاهڻو پوندو. پر سوال پيو اُٿي ته تيستائين هيٺ پاڻي ڪيئن ڏجي ۽ اتان نڪرندڙ کڏر شاخ کي ڪيئن پاڻي ڏجي، ڇاڪاڻ جو نئون ريگوليٽر ٺاهڻ ۾ اڍائي مهينا لڳندا. خوش قسمتيءَ سان انهيءَ نقصان ٿيل ريگوليٽر جي ڀر ۾ هڪ ٻيو نئون ٺهيل باءِ پاس ريگوليٽر به آهي، جنهن جي گنجائش به انهيءَ نقصان ٿيل ريگوليٽر جيتري آهي. يعني اٽڪل 5000 ڪيوسڪ نقصان کان اڳ ٻئي ريگوليٽر ڪم ڪري رهيا هئا ۽ اٽڪل 8000 ڪيوسڪ پاڻي ڪڍي رهيا هئا. باءِ پاس ريگوليٽر رڳو 5000 ڪيوسڪ ڪڍي پيو تنهنڪري هيٺين ٻين ڊويزنن يعني هالا ۽ نصير ۾ 3000 ڪيوسڪ پاڻي گهٽ پهچندو. يعني گهرج کان اٽڪل 40 سيڪڙو گهٽ پر ٻي واهر نه ڏسي اهو ئي فيصلو ڪيو ويو ته ٻه ڳنڍا ڏئي نقصان ٿيل ريگوليٽر کي جدا ڪري باءِ پاس مان 5000 ڪيوسڪ پاڻي هيٺ ڏنو وڃي ۽ گهٽ پاڻي کي وارا بندي سان هلايو وڃي. نقصان 3 سيپٽمبر تي ٿيو هو ۽ 8 سيپٽمبر تي باءِ پاس مان 5000 ڪيوسڪ پاڻي هلايو پيو وڃي. انهيءَ گهٽ پاڻيءَ ڪري ئي خيرپور گنبو سب ڊويزن ۾ فصل متاثر ٿي رهيا آهن. ٻيو مسئلو هو ته پراڻي ريگوليٽر مان نڪرندڙ کڏر واهه کي ڪيئن پاڻي ڏجي؟ ٻن مهينن تائين ته اها شاخ بند نه پئي ڪري سگهجي. انهيءَ ۾ به ڀلائي اها ٿي ته اٽڪل پنج ڇهه سئو فوٽ مٿي خير شاهه مائنر جو هڪ ڇڏيل ريگوليٽر موجود هو، جنهن کي نئون ڪري ان جي گنجائش وڌائي وئي ۽ کڏر شاخ کي انهيءَ هنڌان پاڻي ڏنو پيو وڃي. سڪرنڊ ريگوليٽر کي ٿيل نقصان روهڙي ڪينال جي تاريخ ۾ ڪو پهريون ناهي ماضي ۾ به ڪيترا نقصان ٿيندا رهيا آهن. اچو ته 1932ع کان وٺي هينئر تائين ٿيل نقصانن جو ڪجهه ذڪر ڪيون.

سال 1932ع کان 1940ع تائين:

جون 1933ع ۾ چنيسر ريگوليٽر کان هيٺ آر ڊي 623 ۾ کنڊ پيو، جنهن ڪري چنيسر ريگوليٽر جي هيٺين فرش کي نقصان پهتو. روهڙي ڪينال منڍ تان بند ڪيو ويو ۽ چنيسر ريگوليٽر جي هيٺينءَ ڀر سيمنٽ ڪانڪريٽ جو فرش وڌو ويو. وري جون 1938ع ۾ جمال شاهه ريگوليٽر جي بلڪل هيٺان کنڊ پيو، جنهن ڪري پچنگ کي نقصان پهتو جنهن کي ٻيهر ٺاهيو ويو. هن ڏهاڪي ۾ روهڙي ڪينال ۾ اخراج هوريان هوريان 6500 ڪيوسڪ کان وڌائي 8700 ڪيوسڪ ڪيو. ياد رهي ته منڍ تي روهڙي ڪينال جو اخراج 10887 ڪيوسڪ رکيو ويو هو. انهي وڌيل اخراج ڪري هن جي آبادي ساڍا پنج لکن مان وڌي اٺ لک ايڪڙ ٿي.

سال 1940ع کان 1950ع تائين:

حُر تحريڪ دوران 1944ع ۾ ٻه وڏا کنڊ ۽ 45 جزوي کنڊ ڪنب ليما ريگوليٽر کان مٿي وڌا ويا. انهن کي هنگامي بنيادن تي ٺاهيو ويو. 1947ع جي مئي ۽ جون مهينن ۾ 4 کنڊ پيا، جن جو ڪارڻ سلپ ۽ اوور ٽاپنگ ٻڌايو ويو. وري آر ڊي 496 تي ٺهيل يوسف ڏاهري ريگوليٽر کي نقصان پهتو. اهو نقصان پچنگ ۽ فرش کي پهتو هو، جيڪو واهه بند ڪري ٺاهيو ويو. انگن اکرن مطابق ان تي آبادي 8 لکن ايڪڙن کان وڌي تيرنهن لک ايڪڙ ٿي وئي.

سال 1950ع کان 1960ع تائين:

فيبروري 1957ع ۾ ٽنڊو مستي خان فال ريگوليٽر ڪري پيو، جيڪو ان جي آر ڊي 118 تي هو. اهو فال 8 فوٽن لاءِ ٺهيل هو، پر ڌڀڪياڻي هلائڻ ڪري فال 11 فوٽ ٿي ويو. ربيع جي فصلن کي بچائڻ وڏو مسئلو هو. انهيءَ لاءِ واهه کي ساڄي پاسي غير آباد ايراضي ۾ هلايو ويو ۽ وري هيٺ ٺهيل واهه سان ملايو ويو. ائين نقصان ٿيل ريگوليٽر کي وهڪري کان جدا ڪري ٻيهر ٺاهيو ويو ۽ هيٺين ايراضين کي ربيع وارو پاڻي ڏنو ويو. هن عرصي ۾ واهه ۾ 1700 ڪيوسڪ وڌيڪ پاڻي ڇڏيو ويو ۽ آبادي تيرنهن لکن مان وڌي 18 لک ايڪڙ ٿي وئي.

سال 1960ع کان 1970ع تائين:

هِن عرصي ۾ واهه پاڻي وڌائي ڊيزائن تي آندو ويو، بلڪه اُن کان به مٿي چاڙهيو ويو. نتيجي ۾ سال 1968ع ۾ چار کنڊ آر ڊي 205، 672، 807 ۽ 857 تي پيا. انهيءَ کان علاوه نو لکي، مهراب پور، نوشهرو، ڦل فال، يوسف ڏهري، جمال شاهه، مرزا فال ۽ ڪنب ليما ريگوليٽرن کي تمام گهڻو نقصان پهتو. اهي وقت بوقت ٺيڪ ڪيا ويا. انهن جو سبب معلوم ڪرڻ ۽ درستگيءَ وارا اپاءَ ٻڌائڻ لاءِ لاهور ريجن جي چيف انجنير ميان عليم الدين جي سربراهي ۾ هڪ فني انڪوائري ڪاميٽي جوڙي وئي. (ياد رهي ته 1968ع ۾ سنڌ صوبو ڪو نه هو ۽ اولهه پاڪستان صوبو هو) انهي ٻڌايو ته واهه ۽ ان جا اسٽرڪچر وڌيل ڊسچارج لاءِ صحيح نه هئا، جنهن ڪري واهه جي بندن کي مضبوط ڪرڻو پوندو. اُٿل واهن جي گنجائش وڌائڻي پوندي، سوڙهن ريگوليٽرن کي ويڪرو ڪرڻو پوندو، خراب هنڌن تي بندن جي مضبوطي لاءِ پئينڊ ڪورنگ ڪرڻي پوندي ۽ پاڻي جي سيمي کي روڪڻ لاءِ پويان بند ٺاهڻا پوندا. انهي رپورٽ جي نتيجي ۾ 1968ع ۾ نو لکي ريگوليٽر تي ۽ 1969ع ۾ ڦل فال، مرزا فال ۽ ڪنب ليما ريگوليٽر تي واڌو پاڻي لاءِ باءِ پاس ريگوليٽر ٺاهڻ وارو ڪم شروع ڪيو ويو. انهيءَ ڏهاڪي ۾ ئي 1964ع ۾ آر ڊي 15 تي هڪ نئون فال ريگوليٽر ٺاهيو ويو، جو ڪينال جي تري واري کاڌ (Erosion) ايتري وڌي وئي جو سکر بيراج تي ٺهيل منڍ واري ريگوليٽر کي نقصان ٿيڻ جو خطرو هو. انهي ڏهاڪي ۾ واهه سال 64-1963ع ۾ پنهنجي ڊيزائن سطح يعني 10887 ڪيوسڪ تي پهتو ۽ 1970ع ۾ انهي کان مٿي 2650 ڪيوسڪ پاڻي کنيو. نتيجي ۾ آبادي اٽڪل 4 لک ايڪڙ وڌي.

سال 1970ع کان 1980ع تائين:

1973ع ۾ دُرو فال ريگوليٽر ڪري پيو، جنهن کي وڌيل ڊسچارج لاءِ نئون ڪري ٺاهيو ويو. 1979ع ۾ چنيسر ريگوليٽر کي نقصان پهتو، جنهن کي واهه بند ڪري درست ڪيو ويو. هن ڏهاڪي ۾ سواءِ جمال شاهه، چنيسر ۽ زير پير فال جي سڀني باقي ريگوليٽرن کي باءِ پاس ٺاهيا ويا. انهيءَ کان سواءِ ٽنهي اُٿل واهن يعني ڪنڊيارو، چنيسر ۽ اُڏيرو لعل تي ٽيل ريگوليٽر ٺاهيا ويا. سال 1982ع ۾ 50 سال پوري ٿيڻ تي سکر بيراج جي گولڊن جوبلي ملهائي وئي. انهيءَ کان هينئر تائين واهه ۾ کنڊ ته ڪيترا پيا آهن پر ڪنهن ريگوليٽر کي نقصان نه پهتو آهي، سواءِ هن سڪرنڊ واري ريگوليٽر جي نقصان جي.

سڪرنڊ ريگوليٽر بابت انڪوائري:

آبپاشي کاتي سڪرنڊ ريگوليٽر جي نقصان بابت رفيق علي ميمڻ چيف انجنيئر جي سربراهي ۾ هڪ انڪوائري ڪاميٽي جوڙي، جنهن ۾ ٻه ٻيا ميمبر پير منور الحق چيف انجنيئر ۽ محمد اسلم انصاري سپرنٽنڊنگ انجنيئر آهن. انڪوائري ڪاميٽي جا مول متا هي آهن (1) نقصان جي سببن جو معلو م ڪرڻ (2) ڇا ريگوليٽر جي وقت بوقت چڪاس ڪئي وئي هئي، جنهن ۾ ڪاٺيءَ سان عميق ماپڻ (Sounding) شامل هو؟ ڇا انهيءَ جو ريڪارڊ رکيو ويو هو؟ (3) ڇا کاڌ جو نقشو (Scour plan)، بندي واري جاچ، ”مرمت ۽ هلائڻ“ پابندي سان ڪيو ويو؟ (4) ڇا ”مرمت ڪرڻ ۽ هلائڻ واري ڪتاب“ تي پوري طرح عمل ڪيو ويو هو؟ (5) جوابدارن تي ذمه واري مقرر ڪرڻ (6) مستقبل لاءِ اهڙا اپاءَ ٻڌائڻ ته اهڙا نقصان وري نه ٿين. انڪوائري ڪاميٽي کي پندرنهن ڏينهن ۾ رپورٽ ڏيڻ جو چيو ويو آهي. مان انڪوائري ڪاميٽي جي ڄاڻ لاءِ هيٺين ڳالهين جو ذڪر ڪندس:

(1) پاڻي سان واسطو رکندڙ اسٽرڪچرن جي حياتي:

هر ڪنهن جاندار ۽ ٺاهيل اسٽرڪچر جي حياتي هوندي آهي. لوهه ۽ رُڪ مان ٺاهيل پُلن جي به حياتي ٿئي ٿي. انگريز سرڪار طرفان روهڙي ويجهو لينس ڊائون پل ۽ ڪوٽڙي وٽ ٺاهيل ريلوي پُل جي حياتي 100 سال مقرر ڪئي وئي هئي. جيئن سئو سال پورا ٿيا انهن تي ٽريفڪ بند ڪئي وئي ۽ روهڙي وٽ ايوب پل ۽ ڪوٽڙي وٽ نئين پُل ٺاهي ريلوي گاڏيون انهن تان هلايون ويون. پراڻيون پلون هينئر به بيٺيون آهن ۽ انهن تان ريلون هلائڻ بدران هلڪي ٽريفڪ پئي هلائي وڃي. اهو حال ته هو لوهه جي ٺهيل پلن جو. پاڻي سان واسطو رکندڙ اسٽرڪچر پيٽرن ۽ سيمنٽ مان ٺاهيا وڃن ٿا، جيڪي لوهه جيترا مضبوط ناهن. منهنجي خيال ۾ انهن جي وڌ ۾ وڌ حياتي 50 سال هوندي. سڪرنڊ وارو ريگوليٽر 76 سالن کانپوءِ ڪريو.

(2) پُراڻي ٿيوري تي ڊيزائن:

پاڻي سان واسطو رکندڙ اسٽرڪچر لوهه ۽ رڪ وانگر هڪ پڪي ڊيزائن يعني (Exact science) تي ٺهيل ناهن، بلڪه تجزياتي طرح Empirical طريقي سان ٺاهي وڃن ٿا. جڏهن سکر بيراج ٺاهيو ويو ته فرش جي ڊيزائن (Bligh’s Creejo Theory) تي ڪيئي وئي هئي، جنهن ۾ فرش جي ڊيگهه وڌيڪ ۽ ٿولهه گهٽ رکي وئي هئي. سڪرنڊ واري ريگوليٽر تي فرش جي ڊيگهه اٽڪل 400 فوٽ ۽ ٿولهه سوا فوٽ آهي. 1935ع ۾ کوسلا واري ٿيوري اچي وئي، جنهن ۾ فرش جي ڊيگهه تمام گهٽ، پر ٿولهه وڌائي وڃي ٿي ۽ ريگوليٽر کان هيٺ نقصان جو خطرو گهڻو گهٽجي وڃي ٿو. 1935ع کانپوءِ سڀ پاڻي سان واسطو رکندڙ ريگوليٽر ان ٿيوري مطابق ٺاهيا وڃن ٿا. روهڙي ڪينال تي جيڪي به نوان باءِ پاس ٺاهيا ويا آهن، سي هن ٿيوري تي ٺاهيا ويا آهن.

(3) Good Governance جو نه هئڻ:

آفيسرن جو هڪ جڳهه رهڻ جو مدو ٽي سال هوندو آهي. جڏهن آفيسر ڪنهن پوسٽ تي ايندو آهي ته پهرين سال ۾ هو اتان جي نظام کي سمجهندو آهي، ٻئي سال ۾ هو نظام کي سڌارڻ لاءِ منصوبا ٺاهيندو آهي ۽ ٽئين سال ۾ انهن منصوبن کي پورو ڪندو آهي. تنهن کانپوءِ هو اتان بدلي ڪيو ويندو آهي. اسان وٽ هر ڪنهن حڪومت جي دور ۾ انهيءَ تي عمل نٿو ڪيو وڃي. ڪي آفيسر ٻن مهينن ۾ بدلي ٿين ٿا، ڪي وري ٽن سالن کانپوءِ به بدلي نٿا ٿين. نتيجي ۾ گهربل سڌارا نٿا اچن. ٻئي پاسي بدليون قابليت جي بنياد تي نه بلڪه تعلق ۽ سفارش جي بنياد تي ٿين ٿيون. اهو رڳو آبپاشي کاتي ۾ ئي ناهي، بلڪه سڀني کاتن ۾ آهي. نتيجي ۾ آفيسر بدلي جي ڀوَ ۾ رهي ٿو ۽ ڪم تي ڌيان گهٽ ڏئي ٿو ۽ پنهنجي بالا آفيسرن جي ڳالهه مڃڻ بدران اُنهن کي ترجيح ڏئي ٿو، جيڪي ان کي بدلي ٿيڻ کان بچائڻ ۾ مدد ڏين ٿا.

(4) امن و امان جي خراب صورتحال:

ملڪ ۾ امن و امان جي صورتحال خراب آهي. ماڻهو ڏينهن ڏٺي جو اغوا ٿين ٿا. واهه چوويهه ڪلاڪ هلن ٿا ۽ انهن کي 24 ڪلاڪ چوڪسي کپي. آفيسر رات جو ته واهن تي صفا نٿا ملن پر ڏينهن جو به ڊڄي ڊڄي هلن ٿا. نتيجي ۾ مناسب چوڪسي ۽ سار سنڀال نٿي ٿئي ۽ آبپاشي نظام هيٺ مٿي ٿئي ٿو. انڪوائري ته پئي ٿيندي، پر سوال آهي ته واهه ۾ فُل پاڻي وهڻ ڪڏهن ممڪن ٿيندو ته جيئن نصير ڊويزن ۽ هالا ڊويزن کي صحيح پاڻي ملي سگهي. نئون ريگوليٽر ٺهڻ تائين اهو ممڪن ناهي ته هيٺ فُل پاڻي ڏئي سگهجي. ريگوليٽر ٺاهڻ جو ڪم شروع ڪيو ويو آهي، جنهن ۾ ڪيترا جُز آهن. خاص تڪليف فرش وجهڻ لاءِ پاڻي ڪڍڻ ۾ ٿي رهي آهي، جنهن تي جلد ڪنٽرول ڪيو ويندو. منهنجي خيال ۾ ڪيتري به تڪڙ ڪن ته به ريگوليٽر ٻن مهينن کان اڳ ٺاهڻ ڏکيو آهي. انهيءَ حساب سان پهرين ڊسمبر تي فُل پاڻي ڏيڻ ممڪن ٿيندو. منهنجي آبپاشي عملدارن کي گذارش آهي ته هنگامي بنيادن تي انهيءَ ڪم کي 15 نومبر تائين پورو ڪن ته جيئن نصير ۽ هالا ڊويزن کي 6 هين جنوري 2009ع جي بندي کان اڳ فصلن کي پاڻي ملي سگهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

آر بي او ڊي رٿا جي تڪميل سان ڪهڙي تبديلي ايندي؟




اڱارو 21 آڪٽوبر 2008ع



البرٽ آئنسٽائن دنيا جو هڪ وڏو سائنسدان ٿي گذريو آهي، جنهن جي ٿيوري تي عمل ڪرڻ سان آمريڪا وارن ايٽم بم ٺاهيو ۽ انهيءَ جي استعمال سان آمريڪا ۽ اولهه وارن عالمي جنگ کٽي. آئنسٽائن پنهنجي اضافيت واري ٿيوري (Theory of relativity) جي ڪري تمام گهڻو مشهور ٿيو، جنهن موجب، دنيا جي ٻين شين وانگر وقت به هڪ مقرر شئي ناهي، بلڪه هڪ اضافي شئي آهي. يعني انهيءَ ۾ تبديلي اچي ٿي ۽ جيڪڏهن مادو روشنيءَ جي رفتار سان چُري ٿو ته وقت جي اهميت ختم ٿي وڃي ٿي، يعني وقت بيهجي وڃي ٿو ۽ تمام گهڻي توانائي پيدا ٿئي ٿي، جيڪا ان جي مشهور فارمولا E=mc2 مان ظاهر آهي.

جڏهن ڪو شخص مشهور ٿئي ٿو ته سوسائٽي جا مختلف طبقا ۽ ماڻهو انهيءَ سان ملڻ ۽ ان کي ٻڌڻ چاهين ٿا، چاهي انهن جو انهيءَ فيلڊ سان واسطو هجي يا نه هجي. انهيءَ زماني ۾ واپارين جي هڪ تنظيم آئنسٽائن کي پنهنجي هڪ تقريب ۾ تقرير ڪرڻ جي دعوت ڏني. هاڻي ڇا واپاري ۽ ڇا اضافيت واري ٿيوري. اها اهڙي ته مٿين سطح واري ”حسابداني“ تي ٻڌل هئي، جو چڱن ڀلن رياضيدانن کي به سمجهه ۾ نٿي آئي. واپارين کي هو اضافيت واري ٿيوري ڇا سمجهائي ها. پر وڏن ماڻهن جي وڏائي ئي اها آهي ته اهي عام ماڻهن جي سطح تي لهي ڳالهائين ٿا. سو آئنسٽائن پنهنجي اضافيت واري ٿيوري واپارين کي هيٺين ريت سمجهائي:

”دُنيا ۾ ٻين ڪيترين شين جهڙوڪ رفتار، مفاصلي وانگر وقت به اضافي حيثيت رکي ٿو، يعني اهو به هر وقت ساڳيو نٿو رهي. مثال طور، جيڪڏهن اوهانجو محبوب اوهان سامهون ويٺو هجي ته ڏينهن گذري ويندا پر ائين لڳندو ته ڄڻ پل گذريو هجي، معنيٰ سٺو وقت تمام تڪڙو گذري ٿو. وري جيڪڏهن آڱر باهه تي رکيل هجي ته هڪ پل به سالن وانگر ٿو گذري، معنيٰ ته تڪليف وارو وقت تمام ڊگهو ٿي وڃي ٿو.“

تڪليف واري وقت جي ڊگهي ٿيڻ تي مونکي منڇر ڍنڍ ۽ منڇر ڍنڍ وارا ياد اچي ويا، جيڪي واپڊا جي غير جٽادار منصوبي يعني آر بي او ڊي جي لوڻياٺي پاڻيءَ جي منڇر ۾ ڇوڙ ڪرڻ سبب ويهن سالن کان تڪليف ۾ آهن. ماڻهن تي پيل اثرن جي ڪجهه جهلڪ هڪ سٺي ساک واري اداري ڪجهه هن ريت ڏيکاري آهي؛

(1) سال 1950ع ۾ منڇر مان ساليانو 3000 ٽن مڇي مرندي هئي، جيڪا سال 2001 ۾ رڳو 100 ٽن رهجي وئي.

(2) ڍنڍ جي مڇيءَ تي گذر ڪرڻ وارن هڪ لک مهاڻن مان اٽڪل چاليهه هزار ٻين هنڌن ڏانهن لڏ پلاڻ ڪري ويا، جن مان ڪجهه منگلا ۽ تربيلا تائين پهتا آهن.

(3) سال 2001ع ۾ ڍنڍ جو زهريلو پاڻي واپرائڻ سبب سئو ماڻهو مري ويا.

(4) منڇر واري علائقي ۾ غربت جي شرح وڌي وئي آهي.

(5) مٺي پاڻيءَ تي پيدا ٿيندڙ پٻڻ، لوڙهه، بوراڻي ۽ بيهه ختم ٿي ويا، جنهنڪري ماڻهن جي روزگار جو ذريعو ختم ٿي ويو.

(6) سائبيريا کان ايندڙ پکي آڙيون، نيرڳي وغيره اچڻ بند ٿي ويا.

(7) علائقي جي پکي پکڻ، جيت جڻين تي ماحولياتي اثر پيو آهي ۽ ڪيترن نسلن جي اڻلڀ ٿيڻ جو خطرو آهي.

وري جڏهن سنڌ وارن منڇر جي بربادي ختم ڪرڻ لاءِ زور ڀريو ته واپڊا وارن آر بي او ڊي جو ڇوڙ منڇر بدران سيوهڻ شريف کان مٿي ڪرمپور وٽ سنڌو درياهه ۾ ڪرڻ جو منصوبو ٺاهيو. ائين ڪرڻ سان منڇر ته بچي وڃي ها پر منڇر کان به وڏو نقصان ٿئي ها. يعني گهٽ اخراج واري وقت ۾ سنڌو درياهه جو پاڻي پيئڻ لائق نه رهي ها. جنهن جو مشاهدو سال 2004ع ۾ ٿيو. جڏهن منڇر جو پاڻي درياهه ۾ وجهڻ سان حيدرآباد ۾ گيسٽرو جا ڪيس وڌي ويا ۽ ڪيترا ماڻهو موت جو شڪار ٿيا. سنڌ جي بروقت اعتراض تي فيصلو ڪيو ويو ته اهو پاڻي درياهه ۾ وجهڻ بدران هڪ نئين سم نالي کوٽي گهاري شهر وٽ گهاري واري کوري ۾ وڌو وڃي.

آر بي او ڊي ٽو (RBOD II)

هي منصوبو سنڌ آبپاشي کاتي ۽ فوج جي انجنيئرن تمام تفصيلي سروي ڪرڻ کانپوءِ ٺاهيو هو. هن ۾ ڪرمپور کان وٺي گهاري شهر تائين هڪ 273 ڪلو ميٽر ڊگهي سم نالي ذريعي اٽڪل 2000 ڪيوسڪ منڇر ۾ پوندڙ لوڻياٺو پاڻي سمنڊ ڏانهن موڪلڻو هو. رستي تي ڪيتريون نئيون، روڊ، واهه، ريلوي لائنون ڪراس ڪرڻيون هيون، جن جو تعداد انهيءَ وقت 327 هو. منصوبو، جنهن جي قيمت 14 ارب رپيا هئي، چئن سالن ۾ پورو ڪرڻو هو پر چئن سالن ۾ ڪُل پئسا مليا 2.9 ارب رپيا، يعني رڳو 21 سيڪڙو رقم. نتيجي ۾ ڪم مقرر وقت ۾ پورو نه ٿي سگهيو. ڪم پوري نه ٿيڻ جو ٻيو ڪارڻ لنگهه لاءِ زمين جو حاصل ڪرڻ هو، جنهن ۾ ڪيترا ڪورٽ ڪيس به ٿيا. وري ڪيترن ماڻهن زمين جو معاوضو وٺڻ کانپوءِ به قبضا نه ڏنا.

منصوبو سست رفتاري سان هلي رهيو هو. ان دوران ظفر الله جمالي ملڪ جو وزير اعظم ٿي ويو، جنهن جو جو تعلق بلوچستان سان هو. هُن پنهنجن ماڻهن جي چوڻ تي بلوچستان جي ڪجهه ايراضين جو پاڻي به آر بي او ڊي ۾ ڇڏڻ جو حڪم ڏنو. جنهن ڪري منصوبو ”ريوائز “ ڪرڻو پيو ۽ انهيءَ جي گنجائش اٽڪل 2000 ڪيوسڪ مان وڌائي 3500 ڪيوسڪ ڪرڻي پئي. ساڳئي وقت منصوبي جي قيمت وڌي 29 ارب رپيا ٿي وئي ۽ ان جي تڪميل جو مدو به وڌي ست سال ٿي ويو، يعني منصوبو 31 ڊسمبر 2008ع تائين پورو ڪرڻو آهي. اهو ٻڌائيندو هلان ته مونکي هن منصوبي سان ذاتي وابستگي آهي، جو هن لاءِ مون صدر پاڪستان جي گڏجاڻيءَ ۾ تمام سخت موقف اختيار ڪيو هو ۽ گهڙي گهڙي اٿي ٿي بيٺس، جيڪا ڳالهه تڏهوڪي صدر پرويز مشرف کي به نه پئي وڻي، جنهن جو هن اظهار به ڪيو. پر جڏهن سڄي ڳالهه هن کي سمجهه ۾ اچي وئي ته پوءِ هن واپڊا جي چيئرمين جنرل ذوالفقار جي خلاف ۽ اسان جي حمايت ۾ فيصلو ڏنو ته انهيءَ منصوبي جو ڇوڙ سنڌو درياهه بجاءِ گهارو ڪريڪ ۾ ڪيو وڃي. مان منصوبي جي رفتار مان صفا مطمئن نه هوس ۽ وقت بوقت جاچ ڪندو رهندو هوس ۽ انهي ڏس ۾ ”ڪاوش“ ۾ به مضمون لکيم. فوج وارن کي انهيءَ منصوبي ۾ انهيءَ ڪري شامل ڪيو ويو هو ته جيئن زمين وٺڻ ۽ ٻين رڪاوٽن کي دور ڪرڻ ۾ آبپاشي کاتي وارن جي مدد ڪن پر هُنن ڪا خاص مدد نه ڪئي. جيڪو منصوبو چئن سالن ۾ پورو ڪرڻو هو، تنهن جو مدو وڌي 7 سال ٿي ويو ۽ جنهن رفتار سان هلي رهيو ته انهيءَ مدت ۾ به انهيءَ جو پورو ٿيڻ مشڪل پئي نظر آيو.

هڪڙي گڏجاڻيءَ ۾ مون پنهنجي ڳڻتي جو اظهار آر بي او ڊي جي پراجيڪٽ ڊائريڪٽر رفيق علي ميمڻ سان ڪيو. جنهن ٻڌايو ته هن منصوبي جي رفتار هاڻي گهڻو سڌري وئي آهي ۽ مون کي انهيءَ کي ڏسڻ جي دعوت پڻ ڏنائين. مون انهيءَ منصوبي جو تفصيلي معائنو ڪيو. هڪڙي ڏينهن سيوهڻ کان ڄامشوري تائين ۽ پوءِ ڪجهه وقت کانپوءِ وري ڄامشوري کان گهاري ڪريڪ تائين مان منصوبي تي ڪم جي رفتار ڏسي حيران رهجي ويس. منصوبي ۾ مکيه ٻه ڪم آهن، هڪڙو 3500 ڪيوسڪ لاءِ 273 ڪلو ميٽر سم نالي جو کوٽجڻ ۽ ٻيو سم نالي تي 569 ڪراسنگ ٺاهڻ. پهرين پي سي ون ۾ انهن جو انگ 327 هو پر ريوائزڊ پي سي ون ۾ اهي وڌي 569 ٿي ويون. هن وقت سم نالي کوٽڻ وارو ڪم پورو ٿيل آهي، سواءِ اٽڪل 20 ڪلو ميٽر جي ننڍن ننڍن ٽڪرن جي، جتي زمين اڃان نه ملي آهي. جنهن جا مختلف ڪارڻ آهن. مون پراجيڪٽ ڊائريڪٽر کان پڇيو ته سم نالي جو ڪم ايترو گهڻو ڪيئن ممڪن ٿيو؟ هن صاحب ٻڌايو ته سم نالي جي لنگهه ۾ جيڪڏهن ڪي گهر يا ننڍا ڳوٺ اچي ويا هئا ته هنن ان منصوبي ذريعي کين پڪا گهر ٺهرائي ڏنا، جنهن کي ماڻهو رضا خوشيءَ سان زمين ڏيڻ تي راضي ٿي ويا. پراجيڪٽ ڊائريڪٽر مونکي ٽي چار سئو اهڙا ٺهرايل پڪا گهر ڏيکاريا. وري اسٽرڪچرز تي ڪم جي رفتار به حيران ڪندڙ هئي. 569 اسٽرڪچرز مان رڳو ٽن تي ڪم شروع نه ٿيو هو، باقي سڀني تي ڪم هلي رهيو هو. جن ٽن تي ڪم شروع نه ٿيو هو، اهي آهن حيدرآباد باءِ پاس، ڪوٽڙي ويجهو ريلوي ڪراسنگ ۽ گهاري ويجهو آئوٽ فال ريگوليٽر. مون پراجيڪٽ ڊائريڪٽر کان هن حيران ڪندڙ رفتار جو پڇيو، جنهن ٻڌايو ته، پرويز مشرف جي حڪم تي سڀني ڪمن جو ٺيڪو ايف ڊبليو او کي ڏنو ويو، جن آبپاشي کاتي وارن جي سهڪار سان ڪم کي تڪڙو ڪيو، ريٽ به سُٺا ڏنا ويا. جيڪڏهن انهيءَ رفتار سان ڪم هليو ته ڊسمبر 2010ع تائين هي منصوبو مڪمل ٿي ويندو ۽ انهيءَ لوڻياٺي پاڻيءَ جو ڇوڙ منڇر بدران سمنڊ ۾ ٿي ويندو.

مون پنهنجي زندگيءَ ۾ جيڪي منصوبا ڏٺا آهن، انهن مان ٻن منصوبن کان گهڻو متاثر ٿيو آهيان. هڪڙوم پنجاب سرڪار جو تونسا بئراج تي Subsidiary regulator جو ٺهڻ ۽ ٻيو آر بي او ڊي ٽو. تونسا بئراج تي بئراج کي اڌ بند ڪري، اڌ ۾ ريگوليٽر ٺاهڻ ۽ ٺهيل رگيوليٽر کي ٺيڪ ڪرڻ شامل هو. انهيءَ وچ ۾ جيڪا بوڏ آئي، تنهن کي اڌ بيراج مان گذاريو ويو. اهو سڀ ڪجهه تمام گهڻو ڏکيو هو. ٻوڏ سبب هڪڙي دفعي ٺاهيل بند لڙهي ويو ۽ تمام گهڻو نقصان ٿيو پر تنهن هوندي به ڪم پورو ڪري بئراج کي نئون ڪري ڇڏيائون. ٻيو ڪم آر بي او ڊي ٽو جو منصوبو آهي، جنهن تي هنڌ هنڌ تي ڪراسنگ آهي. سراسري طرح ائين سمجهو ته هر اڌ ڪلو ميٽر تي هڪ ڪراسنگ آهي. وري ٺيڪي جا ”ريٽ“ سٺا هجڻ ڪري ڪم جو معيار به تمام سٺو آهي.

ڄاڻايل منصوبي جي پهرين چئن سالن ۾ پئسا ملڻ جي رفتار گهٽ رهي، جو ڪل 2.9 ارب خرچ ٿيا. سال 206-2005ع ۾ 2.5 ارب، سال 07-2006ع ۾ 2.9 ارب ۽ سال 08-2007ع ۾ 3.8 ارب رپيا خرچ ٿيا. هينئر تائين ڪُل خرچ 12.2 ارب رپيا ٿيو آهي. يعني مالي طرح 42 سيڪڙو خرچ ٿي چڪو آهي، جيڪڏهن پئسا صحيح نموني ۾ ملن ته منصوبو ڊسمبر 2010ع تائين پورو ٿي سگهي ٿو. باقي رهيل اسٽرڪچر آهي حيدرآباد باءِ پاس ڪراسنگ، گهارو آئوٽ فال ريگوليٽر ۽ ڪوٽڙي ويجهو ريلوي لائين جي ڪراسنگ. پهريان ٻه ته جيڪڏهن پئسا هجن ته ڊسمبر 2010 تائين پورا ٿي سگهن ٿا پر ٽيون ڪم يعني ڪوٽڙي ويجهو ريلوي لائين جي ڪراسنگ پئسن کان علاوه انهيءَ ڳالهه تي منحصر آهي ته ريلوي کاتو ڪيترو تڪڙو ڪم ڪري ٿو. ڏٺو ويو آهي ته ريلوي کاتو پئسا ملڻ کانپوءِ به تمام سست رفتاريءَ سان ڪم ڪري ٿو. جيڪڏهن ڪو هنن مٿان سختي ڪري ته ڪم ٻن سالن ۾ پورو ٿي سگهي ٿو. سنڌ سرڪار جي ايڊيشنل چيف سيڪريٽري کي منهنجي صلاح آهي ته هن منصوبي لاءِ وفاقي حڪومت کان مناسب فند وٺي ڏنا وڃن، ريلوي کاتي تي به سختي ڪئي وڃي ته ڪوٽڙي ويجهو ڪراسنگ ٺاهڻ ۾ ٻن سالن کان وڌيڪ وقت نه وٺن. جيڪڏهن ائين ٿيو ته ايشيا جي وڏي ۾ وڏي مٺي پاڻيءَ جي ڍنڍ وري پنهنجو پراڻو اوج ماڻيندي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

زر ۽ زمين کي تباهه ڪندڙ مسئلي مان ڪيئن جند ڇڏائجي؟




سومر 24 نومبر 2008ع



روهڙي ڪئنال هڪ هٿرادو ٺاهيل ڪئنال آهي، جيڪو 1932ع ۾ سکر بيراج جي کاٻي پاسي کان ڪڍي بدين تائين 78 لک ايڪڙ ايراضي کي پاڻي ڏيڻ لاءِ ٺاهيو ويو. ياد رهي ته نارا ڪئنال هڪ قدرتي ڪئنال آهي، جيڪو ٻوڏ وارو واهه آهي، جنهن جا ور وڪڙ انهيءَ وقت جي ياد ڏيارين ٿا. روهڙي ڪئنال اٺن ضلعن جي ايراضي کان پاڻي ڏئي ٿو ۽ پنهنجي پاڻي وسيلي انهن جي ماڻهن کي خوشحال ڪري ڇڏيو آهي، جتان به هي لنگهي ٿو، اتي جيستائين نظر پوي ٿي، انبن جا باغ، ڪيلا، ڪمند ۽ ٻيا ڪيترا فصل بيٺل نظر اچن ٿا ۽ ساوڪ ڏسي اکيون ٺرن ٿيون. هر ڪنهن ترقياتي ڪم جا ڪجهه منفي اثر به ٿين ٿا، عوام جي سهولت لاءِ جيڪڏهن ڪو به روڊ ٺهي ٿو ته اهو ضرور ڪنهن جي ايراضي مان لنگهندو، روڊ جي ڪري عوام کي ته فائدو ٿيندو، پر جن جي زمين انهيءَ جي لنگهه ۾ اچي ٿي، انهن کي ضرور ڪجهه نه ڪجهه نقصان ٿئي ٿو. جتي روهڙي ڪئنال ٺهڻ ڪري زبردست آباديون ٿيون آهن، اتي مٿين ايراضين ۾ نقصان به ٿيو آهي، اهو آهي سم جو پيدا ٿيڻ ۽ پاڻي جي ليول چڙهي اچڻ ڪري ڳوٺن ۽ آبادين تي اثر. خاص طرح اهو اثر خيرپور واري علائقي ۾ ٿيو آهي، جتي انهيءَ مان ڪو واهه نٿو نڪري ۽ راڻيپور تائين اهو ڪئنال هڪ پاڻي کڻي ويندڙ ڪئنال جو ڪم ڪري ٿو، جنهن کي انگريزي ۾ Carrier Channel چئجي ٿو. سم جي ڪري جيڪي ڳوٺ متاثر ٿيا آهن، اهي آهن ڦلپوٽا، مٺو مري، جتوئي، ڪنڌرا، ڀنڀرو، شيخ ۽ ڪناسرا. انهن ويجهو زير زمين پاڻي جي سطح خطرناڪ ليول تائين چڙهي آئي آهي، جنهن ڪري آبادين تي اثر پيو آهي. روڊ رستا ويهي وڃن ٿا، گهرن ۾ سيڪ اچڻ ڪري انهن جي اڏاوت ڀرڻ لڳي ٿي، ۽ ٻيا به ڪيترائي انيڪ مسئلا پيدا ٿين ٿا.

اها صورتحال ڪيئن ٿي:

انهيءَ جا مکيه ٻه ڪارڻ آهن، هڪڙو اخراج جو وڌڻ ۽ ٻيو پاڻي جي ليول جو وڌڻ. 1932ع ۾ روهڙي ڪئنال جي ڊيزائن ڊسچارج 10883 ڪيوسڪ رکي وئي هئي. پاڪستان ٺهڻ تائين اها ڊيزائن ليول تي نه پهچي سگهي. پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ اها هوريان هوريان 64–1963ع ۾ ڊيزائن تي پهتي ۽ انهيءَ کانپوءِ وڌي 16000 ڪيوسڪ تي پهتي. وڌيڪ ڊسچارج لاءِ ڪئنال کي ويڪرو رستو کپي، جنهن ڪري ڪئنال جي ويڪر ۽ عميق ٻئي وڌيا. ويڪر وڌڻ ڪري ڪئنال جا بيرم ختم ٿي ويا. ڪئنال جا بيرم پاڻي جي سيمي کي روڪڻ ۾ تمام مکيه ڪردار ادا ڪن ٿا. جڏهن اهي بيرم ختم ٿي ويا ته سم وڌي وئي ۽ ڀر وارين ايراضين ۾ سم وڌي وئي. 1932ع ۾ پاڻي جي ليول روهڙي ڪئنال جي منڍ تي 192.5 فوٽ رکي وئي هئي، پر واهه ۾ وڌيڪ پاڻي ڏيڻ ڪري اها 194 فوٽ ٿي وئي، يعني ليول 1.5 فوٽ وڌي وئي. وڌيڪ پاڻي جي ليول معنيٰ وڌيڪ سيمو ۽ وڌيڪ سم.

ڇا ڪيو ويو؟:

سال 1957ع ۾ منڍ کان 22 ميل هيٺ ٺهيل ٽنڊو مستي فال ريگيوليٽر ڪري پيو. انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪئنال جي منڍ واري حد ۾ کاڌ گهٽائڻ لاءِ 15 هين آر ڊي تي هڪ پلين فال ٺاهيو ويو ۽ ٽنڊو مستي ريگيوليٽر جي مٿين ڀر پاڻيءَ جي ليول، جيڪا 1932ع ۾ 182.39 فوٽ هئي، سا گهٽجي 180 فوٽ رهجي وئي، يعني 2 فوٽ گهٽجي وئي، جنهن ڪري ڪجهه سم گهٽي. وري سم گهٽائڻ لاءِ خيرپور ۾ سٺيو واهه ۽ روهڙي جي ڀر ۾ آر ڊي 68، 73 ۽ 93 تي ٽيوب ويل هنيا ويا پر بجلي جي اکٻوٽ ۽ هلائڻ لاءِ مناسب فنڊ نه ملڻ ڪري اهي مناسب فائدو نه ڏئي سگهيا.

ڇا ٿي سگهي ٿو:

خيرپور ۾ هينئر سم جو وڏو آزار آهي، جنهن کي دور ڪرڻ جي سخت گهرج آهي. اهو ٻن نمونن سان ٿي سگهي ٿو، هڪڙو کاڌل بيرمن کي ٻيهر ٺاهڻ ۽ ٻيو آر ڊي 15 کان ٽنڊو مستي ريگيوليٽر تائين پاڻي جي ليول جي ڪيرائڻ سان. بيرم ٺاهڻ هڪ وقت وٺندڙ ڪم آهي، اهو ڪاٺ جا گرائن ٺاهڻ يا پٿر جا اسپر ٺاهڻ سان ممڪن آهي. انهيءَ ۾ ڪئنال ۾ آيل لٽ کي پاسن کي پاڻي جي رفتار گهٽ ڪرڻ سان پاسن سان ويهاريو وڃي ٿو، جنهن ۾ ڪيترا سال لڳندا ۽ انهيءَ تي خرچ به ججهو ايندو ۽ وري انهن کي ڇڏي نه ڏبو، بلڪه هر سال انهيءَ نڪتل پٿرن جي جاءِ تي نوان پٿر پيا وجهبا، پوءِ گهربل نتيجا نه نڪرندا، ڇاڪاڻ جو ان کان پوءِ ڪجهه نه ڪجهه سم وري به نڪرندي. يعني اهو هڪ وقتي علاج هوندو. دائمي علاج آهي ته جنهن سبب ڪري سم ٿئي ٿي، انهيءَ کي ختم ڪجي. سم جو ڪارڻ پاڻي جي ليول جو مٿي ٿيڻ آهي. جيڪڏهن اها ليول ڪنهن نموني ۾ ڪيرائي سگهجي ته سم ختم ٿي سگهي ٿي.

ڇا ڪرڻ کپي:

روهڙي ڪئنال تي منڍ کان چاليهه ميلن تائين ڪو ريگيوليٽر ناهي، جتان واهه نڪرندا هجن. پهريون ريگيوليٽر جتان واهه نڪرن ٿا، سو نو لکي ريگيوليٽر آهي، جيڪو راڻيپور شهر ويجهو آهي، اتي جيڪا ليول کپي سا ٽنڊو مستي ريگيوليٽر جي هيٺين ليول مطابق ملي ٿي، يعني ٽنڊو مستي جي هيٺين ڀر واري موجوده ليول تي نو لکي ريگيوليٽر جا واهه سولائي سان پاڻي کڻي سگهن، ٽنڊو مستي جي مٿين ڀر واري پاڻي جي ليول گهٽائي سگهجي ٿي، جيڪا هيٺين ڀر واري ليول کان 5 فوٽ مٿي آهي. هيٺين ڀر واري ليول کي مناسب سلامي ڏئي آر ڊي 15 هين واري پلين فال تي کڻي اچجي ۽ اتي اٽڪل 5 فوٽن جو ٻيو فال ريگيوليٽر ٺاهجي. سولي ٻولي ۾ ائين کڻي چئجي ته ٽنڊو مستي واري فال ريگيوليٽر کي آر ڊي 15 هين واري فال ريگيوليٽر کان هيٺ کڻي اچو. هونءَ حقيقت ۾ ريگيوليٽر کڻي مٿي نه آڻبو، بلڪه موجوده ٽنڊو مستي فال ريگيوليٽر ڊاهي اهو مٿي آر ڊي 15 واري پلين فال کان هيٺ ٺاهبو. ائين ڪرڻ سان آر ڊي 15 کان موجوده ٽنڊو مستي فال ريگيوليٽر تائين ويهن ميلن ۾ روهڙي ڪئنال جي ليول، پنج فوٽ ڪري پوندي. 5 فوٽ ليول ڪرڻ ڪري مٿين پنجن فوٽن مان پاڻي سيمو نه ڪندو، يعني خيرپور مان سم ختم ٿي ويندي.

ڏکيايون:

ڳالهه ڪرڻ سولي آهي، پر ان تي عمل ڪرڻ سولو ناهي، هڪڙي ٺهيل نظام ۾ ڦير گهير آڻڻ سان ڪيترا ٻيا مسئلا پيدا ٿين ٿا، جن جو حل ڪڍڻ ضروري آهي. منهنجي خيال ۾ پاڻي جي 5 فوٽ هيٺ ڪرڻ سان ٽي مسئلا ٿيندا. پهريون ڪئنال جو ترو 5 فوٽ هيٺ ڪرڻو پوندو، روهڙي ڪئنال هڪ سدا واهه ڪئنال آهي، جيڪو سال ۾ رڳو 15 ڏينهن چڪاس ۽ مرمت لاءِ بند ڪيو وڃي ٿو. ان هوندي به 15 ڏينهن جي بندي ۾ به ڪئنال مڪمل طور نٿو سڪي، ويهن ميلن ۾ واهه جو ترو مشينن سان پنج فوٽ هيٺ ڪرڻ ڏکيو آهي، پر انهيءَ جو ٻيو متبادل آهي، جنهن کي Dredging چئجي ٿو، هلندڙ واهه ۾ هڪ مشين جنهن کي Dredger چئبو آهي، هڪ ٻيڙي يا لانچ تي ٻڌل هوندو آهي، جيڪو پائيپن ذريعي تري جي مٽي ڇڪي يعني Suck ڪري ٻاهر اڇلائيندو آهي. ائين تري جي ليول 5 فوٽ هيٺ ڪري سگهجي ٿي. ٻيو مسئلو آهي آر ڊي 15 کان ٽنڊو مستي ۽ ريگيوليٽر تي ٺهيل پلن جو واهه جو ترو. 5 فوٽ هيٺ ڪرڻ سان ٺهيل پلن جي بنيادن تي اثر پوندو، جنهن ڪري پلون هيٺ ڪري سگهجن ٿيون، پر انهن کي مضبوط ۽ محفوظ ڪرڻ ممڪن آهي، واهه جي بندي دوران انهن کي مضبوط ڪري سگهجي ٿو. اڄڪلهه ٽيڪنالاجي ايتري وڌي وئي آهي، جو اهو ايترو وڏو ڪم ناهي. جڏهن انگلش چينل هيٺان ٻنهي پاسي کان بئرنگ هڻي روڊ ٺاهي سگهجي ٿو ته هي ته هڪ معمولي ڪم آهي، ٽيون مسئلو آهي خيرپور فيڊر ايسٽ جو روهڙي ڪئنال سان لڳو لڳ هئڻ واري ٽڪري جو. جڏهن روهڙي ڪئنال جي پاڻي جي ليول 5 فوٽ ڪرندي ته ايسٽ فيڊر جو ساڄو پاسو ڀڪون ڏيندو، انهيءَ هنڌ هڪ ڀت Retaining wall ٺاهي، انهيءَ کي بچائي سگهجي ٿو، مطلب ته سڀني مسئلن جو حل ممڪن آهي، رڳو نيت صاف هجڻ کپي.

صلاح:

منهنجي سنڌ جي چيف منسٽر، جنهن جو تعلق خيرپور سان آهي، کي صلاح آهي ته خيرپور مان سم گهٽائڻ واري مسئلي لاءِ ڪجهه سٺن ڪنسلٽنٽس کان اڀياس ڪرائي ۽ انهيءَ جا سڀ موافق ۽ مخالف (Pros and Cons) رخ ڏسي انهيءَ ڪم کي اڳتي وڌايو وڃي ته جيئن خيرپور جي ماڻهن جون سم ڪري پيدا ٿيل ڏکيايون دور ٿين، ڇاڪاڻ جو هيءُ هڪ اهڙو مسئلو آهي، جيڪو زر ۽ زمين ٻنهي جي تباهيءَ جو سبب بڻجي ٿو.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ريگيوليٽرن ۽ بيراج جي صحيح چڪاس ڇو نٿي ٿئي؟









اڱارو 13 جنوري 2009ع



ننڍي هوندي هڪ آکاڻي پڙهي سين، جنهن ۾ هڪ ماڻهوءَ وٽ هڪ اهڙي بدڪ هئي، جيڪا روز هڪ سونو آنو ڏيندي هئي. جنهنڪري ان ماڻهوءَ جو وقت تمام سٺو گذري رهيو هو، پر انسان حرص، لالچ جو پتلو آهي، رات اندر شاهوڪار ٿيڻ ٿو چاهي، سو انهيءَ ماڻهوءَ کي به لالچ اچي ورايو ۽ سوچيائين ته بدڪ جي پيٽ ۾ تمام گهڻا سونا آنا آهن، روز روز آني جو انتظار ڪرڻ بدران ڇو نه سڀ سونا آنا هڪدم ڪڍي وٺان. سو بدڪ کي ڪٺائين پر اندران ڪجهه به نه نڪتو ۽ همراهه هر روز واري سوني آني کان به محروم ٿي ويو. ڪجهه اهڙي ئي حالت اسان سنڌ وارن جي آبپاشي واري سکر بيراج ۽ انهيءَ مان نڪرندڙ واهن بابت آهي. انهيءَ جي پاڻيءَ سان ذري گهٽ سڄي سنڌ سيراب ٿئي ٿي، پر انهيءَ جي مناسب سار سنڀال نه هجڻ ڪري اسان انهيءَ سونو آنو ڏيندڙ بدڪ کي ڪهون ته ڪونه ٿا پر هوريان هوريان گهٽ کاڌو ڏئي مرڻينگ ڪري رهيا آهيون. جيڪڏهن اها ئي حالت رهي ته انهيءَ جو موت پري ناهي. سکر بيراج ٺهڻ کان اڳ به سنڌ ۾ آباديون ٿينديون هيون پر فصل پوکڻ ۽ پچائڻ مهل خاطريءَ وارو پاڻي نه هجڻ ڪري پوکي گهٽ ٿيندي هئي ۽ جيڪا پوک ڪئي ويندي هئي، اها به پچائڻ ڏکي هئي. نتيجي ۾ اقتصادي سرگرميون کي اڪثر ڪري ڪاپاري ڌڪ لڳندو هو، جڏهن فصل سٺا نه ٿيندا هئا، انهيءَ وقت نه رڳو آبادگارن ۽ هارين کي نقصان ٿيندو هو، بلڪه انهن ماڻهن تي به اثر پوندو هو، جيڪي زراعت واري سرگرمين سان سڌي يا اڻ سڌي طرح ڳنڍيل هوندا هئا. انهيءَ زماني ۾ زراعت پراڻي نموني ۾ ٿيندي هئي، زمين ڏاندن وسيلي کيڙي ويندي هئي ۽ اَن موهن جي دڙي جي زماني وارين بيل گاڏين وسيلي کنيو ويندو هو. سکر بئراج ٺهڻ کانپوءِ واهن ذريعي زمينن کي خاطري وارو پاڻي مليو، جنهن جي نتيجي ۾ آباديون وڌيون. زرعي ڪلينڊر ۾ هڪ کان وڌيڪ فصل ٿيڻ لڳا، ٽريڪٽر، ٿريشر ۽ ٻي مشينري ذريعي اَن ڪڍڻ وارو عمل تيز ٿي ويو. ٻهراڙي جي ماڻهن جي زندگي جي معيار ۾ سڌارو آيو، زرعي اپت ۾ وڌيڪ تيزي ريسرچ ڪرڻ سان آئي، جنهن ڪري مختلف فصلن جي في ايڪڙ پيداوار ۾ اضافو ٿيو. انهيءَ ڏس ۾ڪيترائي تجربا ڪيا ويا، جن ۾ پاڻيءَ، جيت ماردوائن جي استعمال سان مختلف نوان ٻج پيدا ڪيا ويا، جن جي ڪري في ايڪڙ پيداوار وڌي ۽ آبادگار ۽ هاري خوشحال ٿيا. اها ترقي انهيءَ ڪري ٿي ته سکر بيراج جي واهن ذريعي آباگارن کي وقتائتو ۽ خاطري وارو پاڻي مليو. نئون واهه نڪرڻ ڪري انهن تي جتي اڳي ڪچيون جايون ۽ جهوپڙيون هيون، اتي پڪ سري جايون ٺهي ويون. ڪيترن هنڌن تي جتي وسنديون نه هيون، نوان ڳوٺ ٺهي ويا. انهيءَ سان گڏوگڏ ڪيتريون نيون فيڪٽريون ٺهي ويون ته جيئن ڪچي مال مان پراڊڪٽ تيار ڪن. ڦٽين جي گهڻي پيداوار ڪيترين جننگ فيڪٽرين ۽ ٽيڪسٽائيل ملن کي جنم ڏنو، ڪمند جي وڌيل پيداوار ڪري ڪيتريون شگر ملون ٺهي ويون.

سکر بئراج ٺهڻ ڪري سنڌ جي معاشي ۽ معاشرتي زندگي ۾ سڌاري جو نقشو ڊاڪٽر غلام علي الانا پنهنجي هڪ مضمون ۾ هن ريت چٽيو آهي: ”سکر بيراج مان کوٽيل واهن جي ڄار هزارن ميلن تائين لکين ايڪڙ زمين کي سيراب ڪيو، انهيءَ ڪري جهر جهنگ، برپٽ ۽ ڀٽون آباد ٿيون، ڪڻڪون، ڪپهه، ڪمند، چانور، ڄانڀو، سرنهن، مٽر، انب، زيتون، ڪيلا جام ٿيا ۽ زميندارن ۽ هارين جي اپت ۾ برڪت ٿي. اقتصادي حالت سڌري، پڪا رستا ٺهيا، اندروني ۽ بيروني واپار وڌيو ۽ واپارين ۽ زميندارن جي حالت اڳي کان اڳري ٿي. انهن حالتن جي ڪري ماڻهن جي معاشي حيثيت سان گڏو گڏ معاشرتي حالتن تي به اثر ٿيو. معاشرتي اثر جي ڪري اهي گهر جيڪي ڇڙ وڇڙ هوندا هئا، نئين سر هڪ ماڳ تي گڏ ٺاهيا ويا. اهڙي طرح پهرين ننڍا ڳوٺ ٺهيا، جيڪي پوءِ وڌندا ويا ۽ واهڻ ٿيا، جن آخر وڏن واهڻن ۽ پوءِ شهرن جي صورت ورتي. انهن ۾ زندگي جون ضرورتون جهڙوڪ اسڪول، ننڍي اسپتال، جانورن جي اسپتال ۽ هٽ ۽ دڪان کليا.“ مضمون جي پڇاڙي ۾ موصوف لکي ٿو ته: ”حاصل مطلب ته سکر بيراج جي قيام سنڌ جي وڏن ماڻهن، زميندارن، واپارين، اميرن جي زندگي ته خير پر عام ماڻهن جي روزانه زندگي ۾ انقلابي ڦيريون گهيريون ۽ تبديليون آڻي، سنڌ جي معاشي ۽ معاشرتي حالتن جو نقشو ئي بدلائي ڇڏيو.“

سکر بيراج کي سنڌ وارن لاءِ سونو آنو ڏيندي 76 سال ٿي ويا آهن، يعني پليٽينم جوبلي ٿي وئي آهي. ياد رهي ته 25 سالن تي سلور جوبلي، 50 سالن تي گولڊن جوبلي، 75 سالن تي پليٽينم جوبلي ۽ 100 سالن تي ڊائمنڊ جوبلي ملهائي ويندي آهي. جڏهن سئو سال ٿيندا ته سکر بيراج جي ڊائمنڊ جوبلي ٿيندي، پر انهيءَ کان اڳ اسان جي نااهلي ۽ بيحسي جي ڪري هي خطرن جي ور چڙهيل آهي ۽ ڪنهن به وقت ڪجهه به ٿي سگهي ٿو ۽ سنڌ کي ملندڙ سونا آنا ختم ٿي سگهن ٿا. اهڙا اهڃاڻ ويجهي ماضي ۾ ظاهر ٿي چڪا آهن. ان جي گولڊن جوبلي ملهائڻ کانپوءِ ان جو هڪ در ڪري پيو، جنهن ڪري بيراج جي پانڊ ليول تي ڪنٽرول ختم ٿي ويو ۽ واهن ۾ خاطري وارو پاڻي نه پيو هلائي سگهجي. ماڻهن کي اها ڳڻتي ورائي ويئي ته بيٺل فصلن کي جي پاڻي نه مليو ته ڇا ٿيندو؟ خدا جنت نصيب ڪري مرحوم حاجي محمد ڏهر کي، جنهن انهيءَ مصيبت جي وقت ۾ هڪ عجيب ڳالهه سوچي، انهيءَ کي عملي جامو پهرائي، سنڌ وارن کي ڏکي مصيبت کان بچائي ورتو. بيراج جي ڀڳل در کي تبديل ڪرڻ لاءِ تڪڙو ٻيو در ڪٿان اچي؟ ٺهڻ ۾ مهينا لڳن ها، هن فيصلو ڪيو ته بيراج جي بند ٿيل درن مان هڪڙو در کولي انهيءَ ٽٽل در جي جاءِ تي هڻجي، انهيءَ ۾ ڪيترا خطرا هئا، پهرين در کي کولي ٽڪرن ۾ ڪڍڻو هو ۽ پوءِ وري انهن ٽڪرن کي ساڳي ترتيب سان ٽٽل در جي جاءِ تي بيهارڻو هو. پراڻي در جا، جيڪو بند ٿيل هو، نٽ بولٽ ئي زنگجي ويا هئا، جيڪي ڪاٽڻا پيا. وري جيڪڏهن ڪو ٽڪرو صحيح حالت ۾ نئين جاءِ تي نه پهچي ها ته در مڪمل نه ٿي سگهي ها. هن صاحب هنگامي بنيادن تي ڪمال مهارت سان اهو ڪم ڪرايو ۽ در ٺيڪ ڪري بيراج جي پانڊ ليول ڪنٽرول ڪري واهن ۾ رڪارڊ ٽائيم ۾ وري پاڻي ڇڏيو. انهيءَ کانپوءِ برطانيا سرڪار جي مدد سان بيراج جا سڀ در نوان ڪرائي ڇڏيائين. سال 2004ع جي جنوري واري بنديءَ ۾ بيراج جي مٿين ڀر ساڄي پاڪٽ ۾ پڪي فرش ۾ کڏو پئجي ويو، جيڪو 60 فوٽ ڊگهو، 40 فوٽ ويڪرو هو. انهيءَ سان گڏ مٿئين ڀر واري پهرين شيٽ پائل به ٽٽي وئي، جنهن ڪري بيراج جي ساڄي پاڪٽ وارن درن ۽ بيراج جي ڪرڻ جو خطرو پيدا ٿي ويو. جيڪڏهن ائين ٿئي ها ته سنڌ ۾ وڏي تباهي اچي ها، بيٺل فصل سڪي وڃن ها ۽ آبادگار ۽ هاري برباد ٿي وڃن ها. سنڌ جي ڪيترن شهرن ۾ پيئڻ جو پاڻي اڻلڀ ٿي پوي ها. ان خراب صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ فوج جي انجنيئرن ۽ ٺيڪيدارن کي گهرائڻو پيو ۽ ڪنسلٽنٽ رکڻا پيا. هن ۾ چار ڌريون ٺاهي ڪم ڪيو ويو، جنهن ۾ مالڪي سنڌ آبپاشي کاتي جي، صلاح مصلحت نيشنل ڊولپمينٽ ڪنسلٽنٽ جي، نظرداري جي ايڇ ڪيو جي ۽ ٺيڪو فوج جي هڪ اداري کي ڏنو ويو. مکيه ڪم نقصان ٿيل پاڪٽ مان پاڻي ڪڍي اهو ڏسڻو هو ته نقصان ڇا ٿيو ۽ پوءِ ان کي ٺيڪ ڪرڻو هو. انهيءَ مقصد لاءِ پاڪٽ ۾ مٿئين ڀر وارو ڪئنال ۽ رائيس ڪئنال جي هيڊ ريگيوليٽرن وچ ۾ هڪ ڳنڍو Coffer dam هنيو ويو ۽ هيٺين ڀر روڊ واري پل کان مٿي ٻيو ڳنڍو هنيو ويو ۽ 60 ٽيوب ويل هڻي پاڻي ڪڍيو ويو. پاڻيءَ جي ليول هيٺ ڪڍرائڻ کان پوءِ خبر پئي ته هي ڪم ڪرڻ ضروري هئا: پاڪٽ مان پاڻي ڪڍڻ، مٿئين ڀر واري ٽٽل شيٽ پائل کان مٿي نئين شيٽ پائل هڻڻ، ٽٽل ۽ نئين شيٽ پائل وچ ۾ 45 فوٽن ۾ 4 فوٽ پڪو فرش وجهڻ، نئين شيٽ پائل کان مٿي 40 فوٽ ويڪر ۾ ڪنڪريٽ جا بلاڪ وجهڻ، انهن بلاڪن کان مٿي پٿر وجهڻ، پراڻي ٽٽل شيٽ پائل کان مٿي پلرن تائين پڪو فرش وجهڻ، دادو ڪئنال جي فرش هيٺان نالن کي ڀرڻ، انهيءَ سامهون نئين شيٽ پائل هڻڻ، ڪريڪ ٿيل فرش کي ڊاهي نئون فرش هڻڻ، پلرن جي وچ ۾ پڪي فرش هيٺان نالن کي ڀرڻ، پهرين نمبر پلر جي ڪريڪ کي اپاڪسي سان ڀرڻ، سڀني کان هيٺين شيٽ پائل کان 6 فوٽ هيٺ نئين شيٽ پائل هڻڻ، انهيءَ کان هيٺ فلٽر بلاڪ ۽ پٿر وجهڻ. اهي ڪم 89 ڪروڙ رپين جي خرچ سان ڪيا ويا، جنهن لاءِ 15 ڪروڙ رپيا سنڌ سرڪار ۽ 74 ڪروڙ وفاقي سرڪار ڏنا. تازو سيپٽمبر جي مهيني ۾ روهڙي ڪئنال جي سڪرنڊ ريگيوليٽر کي نقصان پهتو، واهه بند ڪرڻ کانپوءِ خبر پئي ته سڄو ريگيوليٽر تباهه ٿيو پيو آهي. انهيءَ جي مرمت ڪرڻ ممڪن ناهي، انهيءَ جي جاءِ تي نئون ريگيوليٽر ٺاهڻو پوندو. اڍائي مهينن جي ڏينهن رات محنت کانپوءِ هي ڪم پورو ڪيو ويو، جنهن تي اٽڪل 17 ڪروڙ رپيا خرچ آيو آهي. اتي ٺهيل باءِ پاس ريگيوليٽر ڏاڍو ڪم آيو، جنهن وسيلي نصير ۽ هالا وارن کي پاڻي ڏنو ويو. جيڪڏن اهو بند هجي ها ته مٿين ٻنهي ڊويزنن جا آبادگار تباهه ٿي وڃن ها. سوال ٿو اٿي ته اهي نقصان ڇو ٿا ٿين؟ ڇا انهن تي ڪنٽرول ڪرڻ ممڪن آهي ۽ جيڪڏهن ممڪن آهي ته اهو ڇو نٿو ڪيو وڃي؟ هر ڪنهن شيءِ جي هڪ عمر ٿي ٿئي، جنهن سان انهيءَ ۾ ڪمزوري اچي ٿي، انهيءَ ڪمزوري ڪري آهستي آهستي اها شيءَ تباهه ٿيڻ شروع ٿئي ٿي ۽ پوءِ ختم ٿي وڃي ٿي. پر ختم ٿيڻ کان اڳ صحيح سار سنڀال سان اهو ڀرڻ جو عمل ڊگهو ڪري سگهجي ٿو. جيڪڏهن شين جي وقت بوقت سار سنڀال لهجي ته انهن جي حياتي وڌائي سگهجي ٿي، انهيءَ مقصد لاءِ ئي هر سال واهن ۽ بيراجن جي بندي ڪئي ويندي آهي، ته جيڪڏهن ڪو نقص آهي ته انهيءَ کي ڏسجي ۽ بندي دوران انهيءَ جي مرمت ڪجي ته جيئن واهه کلڻ ۽ هلڻ کانپوءِ ان ۾ ڪو نقصان نه ٿئي. وقتائتي سار سنڀال ۽ مرمت پوءِ ٿيندڙ وڏي خرچ ۽ پريشاني کان بچائي ٿي. انهيءَ ۾ تمام گهڻي ضرورت سکر بيراج ۽ واهن تي ٺهيل ريگيوليٽر کي چڪاسڻ جي آهي، ڇو ته اهي 76 سال پراڻا ٿي ويا آهن. منهنجي خيال ۾ مٿيان ٻڌايل ٽيئي نقصان وقتائتي چڪاس نه ٿيڻ ڪري ٿيا، جنهن ڪري تمام گهڻو خرچ به ٿيو ۽ پريشاني به ٿي. انگريزي ۾ چوندا آهن ته A stitch in time saves nine (هڪ وقتائتو ٽانڪو پوءِ جي نون ٽانڪن کان بچائي ٿو.) پوءِ ڀلا سدا واهن جي بنديءَ دوران ريگيوليٽرن ۽ بيراج جي صحيح چڪاس ڇو نٿي ٿئي؟ منهنجي خيال ۾ اهو بدانتظاميءَ جي ڪري ٿئي ٿو. آفيسرن جو سڄو ڌيان پنهنجي ڪرسي بچائڻ ۽ انهن ماڻهن کي راضي ۽ خوش ڪرڻ ۾ هجي ٿو جيڪي انهن جي مدد ڪري سگهن ٿا، ڪم ڏانهن ڌيان گهٽ هوندو آهي، جنهن ڪري انهن ۾ نااهلي ۽ بيپرواهي اچي وئي آهي. هاڻي ڪو به آفيسر نظام ۾ گهٽتائين ۽ ڪمزورين جي چڪاس لاءِ دورو نٿو ڪري، اميرن، وزيرن ۽ وڏن آفيسرن جي پروگرامن ۾ وڃي ٿو.

صلاح: ڇهين جنوري کان سکر بيراج جي واهن جي سالياني بندي شروع ٿي چڪي آهي، انهيءَ جا ريگيوليٽر ۽ ٻيا اسٽرڪچر 76 سال پراڻا ٿي چڪا آهن، جن ۾ ڀڄڻ ۽ ڀرڻ Disintegration جو عمل جاري آهي، انهن ۾ ٿيل نقصن جي ڪتاب ۾ داخلا ڪجي، بندي پوري ٿيڻ کان اڳ ۾ انهن کي ٺيڪ ڪري وري ڪتاب ۾ لکجي. جيڪڏهن ديانتداري سان ائين ڪيو ويو ته پاڻي هلڻ دوران مٿئين ٻڌايل وڏن نقصانن کان بچي سگهبو، جنهن جي نتيجي ۾ قوم جو پيسو به بچندو، آبپاشي عملدارن جي عزت به ۽ سکر بيراج واري بدڪ سنڌ وارن کي سونو آنو ڏيندي رهندي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پلان موجب عمل ۾ نه آيل رٿا جو سنڌ کي ٿيندڙ نقصان!









اربع 4 فيبروري 2009ع



هڪڙي ڳوٺاڻي کي ٻه ڌيئرون هيون، هڪڙي هڪ ڪنڀر کي ڏنل هئي ۽ ٻي هڪڙي هاري کي جيڪي جدا ڳوٺن ۾ رهندا هئا. هڪڙي دفعي ڳوٺاڻو ٻنهي سان ملڻ ويو، جڏهن پهرين سان ملي موڪليائين ته هن چيو ته ”بابا دعا ڪر ته مينهن نه پوي، جو کورو چڙهيل آهي، جيڪڏهن مينهن پيو ته سڀ ٿانءَ خراب ٿي ويندا ۽ روزگار ختم ٿي ويندو.“ جڏهن ٻيءَ سان ملڻ کانپوءِ موڪلايائين ته هن چيو ته ”بابا دعا ڪر ته مينهن پون جو فصل تيار آهن ۽ جيڪڏهن مينهن نه پيو ته فصل پچي نه سگهندا ۽ اسان جو گذر سفر ڪو نه ٿي سگهندو“. سادو ڳوٺاڻو ڏاڍو پريشان ٿيو ته ڇا دعا ڪري! جيڪڏهن مينهن نه پوڻ جي دعا ٿو گهري ته کوري واري جو روزگار ختم ٿو ٿئي، ۽ جيڪڏهن مينهن پوڻ جي دعا ٿو گهري ته کوري واري جو روزگار ٿو ختم ٿئي. پنهنجي لاچارگي بي وسي تي رب کي عرض ڪيائين ته موليٰ مون کي ته خبر نٿي پوي ته ڇا دعا گهران، تون قادر آهين، ڪو حيلو ڪر ته ٻنهي جو ڪم ٿئي. ڳوٺاڻو سادو ۽ سچار هو، رب کي هن جي عاجزي وڻي، عرض قبول پيو، جنهن ڳوٺ ۾ ڪنڀر کي ڇوڪري ڏنل هئي، اتي مينهن نه پيو، پر جتي هاري کي ڇوڪري ڏنل هئي، اتي مينهن پيو، ٻنهي جو بچاءُ به ٿيو ۽ روزگار به رهيو.

مٿيون ته هو رحمان جو فيصلو پر جيڪڏهن اتي شيطان کي اختيار هجي ها ته جتي ڪنڀر جو ڳوٺ هو، اتي مينهن وسائي ها، جتي هاري جو ڳوٺ هو اتي مينهن نه وسائي ها، ته جيئن ٻنهي جو ٻيڙو ٻڏي. مٿين صورتحال کي چئبو آهي (Conflicting demand) يعني متضاد گهرج وارو معاملو.

ڪجهه اهڙي ئي صورتحال هلندڙ منصوبي آر بي او ڊي (ٽو) جي آهي. برسات ڪري ۽ مسلسل مين نارا ويلي ڊرين مان ايندڙ لوڻياٺي پاڻيءَ ڪري منڇر ڍنڍ جي ليول وڌي وئي آهي. چون ٿا ته اها 114 فوٽ جي سطح تي پهچي وئي آهي، جيڪا خطرناڪ آهي، جنهن ڪري بند ٽٽي سگهي ٿو. پسگردائي وارا ماڻهو جيڪي بند ٽٽڻ ڪري ٻڏي سگهن ٿا، گهر ٿا ڪن ته اها سطح منڇر مان اڙل منڇر هلائي گهٽائي وڃي. ٻئي پاسي جيڪڏهن ائين ڪيو ٿو وڃي ته منڇر جي لوڻياٺي پاڻي ڪري درياهه جي لوڻياٺي ليول تيزي سان وڌي وڃي ٿي ته اهو پاڻي پيئڻ لائق نٿو رهي ۽ اهو پاڻي پيئڻ وارن جي حياتي خطري ۾ وجهي ٿو. سال 2004ع ۾ اهو معاملو ٿي چڪو آهي، جڏهن آبپاشي کاتي وارن موسميات کاتي جي مينهن بابت اڳڪٿي کي نظر ۾ رکي منڇر جي ليول گهٽائڻ لاءِ درياهه ۾ هيٺ پاڻي ڇڏيو هو. جڏهن اهو پاڻي ڪوٽڙي بيراج تي پهتو ۽ واسا وارن حيدرآباد شهر وارن کي پيئڻ لاءِ ڏنو ته پاڻي واپرائڻ سان ڪيترا ماڻهو گيسٽرو ۽ ٻيون پيٽ جون بيماريون ٿيڻ ڪري اجل جو شڪار ٿيا. انهيءَ جي نتيجي ۾ هينئر ضلعي ناظم حيدرآباد منڇر جو پاڻي درياهه ۾ ڇڏڻ تي اعتراض ڪري ٿو. آبپاشي وارن سان گڏجاڻيون ٿين ٿيون ته درياهه ۾ ڪيترو پاڻي هجي، جو منڇر مان هيترو پاڻي ڇڏجي، ٻنهي ڌرين کي خطرو ئي رهي ٿو ۽ متضاد گهرج واري صورتحال هلندي رهي ٿي. حل ڇا ٿئي؟ حل کپي رحماني ته جيئن ٻنهي ڌرين جو ڪم ٿئي. يعني منڇر به گهربل سطح تائين لاهي سگهجي ۽ حيدرآباد وارن کان به زهريلو پاڻي پيئڻ جو خطرو ٽري وڃي. انهيءَ جي حل ۽ انهيءَ تي عمل ٿيڻ ۾ رنڊڪن بابت ڳالهه ڪرڻ کان اڳ اچو ته جائزو وٺون ته اها صورتحال ڇو ٿي.

آر بي او ڊي ون:

واپڊا وارن 1976ع ۾ دادو علائقي مان سم گهٽائڻ لاءِ هڪ منصوبو ٺاهيو، جنهن جو نالو ”دادو نارٿ سرفيس ڊرين“ هو، انهيءَ منصوبي مان نڪرندڙ پاڻيءَ جو ڇوڙ هنن مين نارا ويلي ڊرين ذريعي منڇر ڍنڍ ۾ تجويز ڪيو. سنڌ سرڪار اعتراض ڪيو ته ائين ڪرڻ سان منڇر جو پاڻي خراب ٿي ويندو. واپڊا وارن دليل ڏنو ته پيئڻ جي پاڻي جي محفوظ سطح 1000 حصا في ڏهه لک حصا آهي، ۽ آبپاشي واري پاڻي جي محفوظ سطح 1500 حصا في ڏهه لک حصا آهي، جڏهن ته منڇر جي سطح 700 حصا في ڏهه لک حصا کان به وڌندي ۽ ڪو نقصان نه ٿيندو. جڏهن مٿين منصوبي جو فل پاڻي منڇر ۾ ڇڏيو ويو ته 1992ع ۾ انهيءَ جي لوڻياٺي سطح 3500 حصا في ڏهه لک حصا ٿي وئي ۽ هنن جي ڏسيل معيار مطابق منڇر جو پاڻي نه پيئڻ لائق رهيو، نه آبادي لائق، نتيجي ۾ ڪيترائي ماحولياتي ۽ روزگار جا مسئلا پيدا ٿيا. انهن مسئلن کي نظر ۾ رکي واپڊا وارن هڪ ٻيو منصوبو آر بي او ڊي ون جي نالي سان آندو، جنهن ۾ ميرو خان زيرو پوائنٽ کان جهل ڍنڍ تائين نئين ڊرين حمل کان وٺي مين نارا ويلي ڊرين کي منڇر تائين ويڪرو ڪرڻ ۽ منڇر کان سنڌو درياءَ تائين انڊس لنڪ ٺاهڻ شامل هئا. ميرو خان زيرو پوائنٽ کان منڇر تائين ڊرين جو نالو آر بي او ڊي رکيو ويو. انهيءَ نموني ڇوڙ منڇر بدران سنڌو درياهه ۾ سيوهڻ شريف کان مٿي ڳوٺ ڪرمپور وٽ رکيو ويو. سنڌ وارن انهيءَ تي اعتراض ڪيو ته ائين ڪرڻ سان منڇر ته بچي ويندي، پر سنڌو درياهه جو پاڻي خراب ٿي ويندو. خاطري ڏنائون ته ائين نه ٿيندو ۽ ڪم شروع ڪري ڏنائون ۽ انڊس لنڪ ٺاهي ڪرمپور ڳوٺ وٽ بند ويجهو کڻي آيا.

آر بي او ڊي ٽو:

سال 2000ع ۾ چوماسي ۾ درياهه جو وهڪرو ايترو ته گهٽجي ويو جو اهو محسوس ڪيو ويو ته منڇر مان نڪرندڙ پاڻي درياهه جي پاڻي کي خراب ڪري پئي سگهيو، تنهن ڪري سنڌ وارن ڇوڙ ڪندڙ ريگيوليٽر، جنهن کي انگريزي ۾ Out fall چئبو آهي نه ٺاهڻ ڏنو. سال 1999ع ۾ فوجي حڪومت اچڻ ڪري اهو مسئلو انهيءَ وقت جي چيف ايگزيڪيوٽو جنرل پرويز مشرف تائين پهتو، جنهن آبپاشي ۽ فوج جي گڏيل ڪوشش سان آر بي او ڊي (ٽو) جو منصوبو ٺهرايو، جنهن مطابق انڊس لنڪ مان ايندڙ پاڻيءَ کي سنڌو ۾ ڇوڙ ڪرائڻ بدران ساڄي ڪپ تي هڪ وڏي سم نالي ٺاهي گهاري وٽ گهاري ڪريڪ ۾ ڇوڙ ڪرائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. اهو هڪ بهتر فيصلو هو، جو ٻنهي ڌرين جو ڪم پيو ٿئي. هڪڙي پاسي منڇر پئي بچي ته ٻئي پاسي سنڌو درياهه جو پاڻي به خراب ٿيڻ کان بچي ويو، انهيءَ منصوبي جون چند ڳالهيون اهم آهن، جيڪي هيٺ ڏجن ٿيون.

.اهو چئن سالن ۾ پورو ڪرڻو هو، جنهن تي خرچ 14 ارب رپيا اچڻو هو.

.سڀ پئسا وفاقي حڪومت کي گرانٽ جي صورت ۾ ڏيڻا هئا، جيڪي سنڌ کي موٽائي نه ڏيڻا آهن.

.هن تي عمل آبپاشي ۽ فوج کي گڏجي ڪرڻ هو.

بدقسمتيءَ سان هي منصوبو رٿيل پلان مطابق نه هلي سگهيو، پهريون سبب اهو هو ته اها ٽيم نه رهي، جنهن اهو منصوبو جوڙيو هو. ٻيو پئسا پلان مطابق نه ملي سگهيا. چئن سالن ۾ 14 ارب ملڻا هئا، پر مليا رڳو 2.9 ارب. يعني رڳو 21 سيڪڙو. ٽيون لنگهه ملڻ ۾ ڏکيائي ۽ چوٿون ماحولياتي اثرن بابت ابتي سبتي پروپيگنڊا. ان دوران ظفر الله جمالي صاحب پاڪستان جو وزير اعظم ٿيو. موصوف جو تعلق بلوچستان سان هو. هن پنهنجي ماڻهن کي فائدو ڏيڻ لاءِ حڪم ڪيو ته بلوچستان جون ڪجهه ايراضيون به ان ۾ شامل ڪيون وڃن. منصوبو ريوائيز ڪيو ويو ۽ ان جي پاڻي کڻن جي گنجائش 2000 ڪيوسڪ مان وڌائي 3500 ڪيوسڪ ڪئي وئي، نتيجي ۾ قيمت 14 ارب مان وڌي 29 ارب رپيا ٿي وئي ۽ ٺاهڻ جو وقت به وڌي ست سال ٿي ويو، يعني ڊسمبر 2008ع تائين پورو ڪرڻو هو، جيڪو نه ٿي سگهيو.

منصوبي تي اعتراض:

مکيه اعتراض هي آهن،

.انهيءَ ۾پنجاب ۽ بلوچستان صوبن جو زهريلو پاڻي ڇڏيو ويندو، جنهن ڪري لاڙڪاڻي، دادو ۽ ٺٽي جون زمينون خراب ٿينديون.

ان جو جواب ڏنو ويو ته، انهيءَ ۾ پنجاب صوبي جو پاڻي ته ايندو ئي ڪو نه، بلوچستان ۽ سنڌ جو پاڻي ڊرين ذريعي سمنڊ ۾ هليو ويندو ۽ زمينون ڇو خراب ٿينديون.

.منصوبي جي ڪري آمري وٽ تاريخي مقام کي نقصان پهچندو.

.گهارو ڪريڪ ۾ پاڻي وجهڻ سان ڀر واريون زمينون ۽ ڊيلٽا خراب ٿيندا.

تنهن جو جواب وري اهو ڏنو ويو ته، سمنڊ جي لوڻياٺ ليول 30000 حصا في 10 لک حصا آهي. ڊرين جي لوڻياٺ سطح 3500 ٿيندي. جڏهن سمنڊ جو پاڻي جيڪو ڪريڪ ۾ مٿي چڙهي اچي ٿو، سو زمينون خراب نٿو ڪري ته ڊرين جو گهٽ لوڻياٺ وارو پاڻي ڇو خراب ڪندو. تمر جي ٻيلن لاءِ ته گهٽ لوڻياٺ وارو پاڻي انهن جي بهتر اوسر ۾ مدد ڏيندو.

.ڊرين جو پاڻي درياهه ڏي سيمو ڪندو ۽ درياهه جي پاڻي کي خراب ڪندو.

جواب ڏنائون ته ڊرين جي سطح هيٺ آهي، جنهن ڪري درياهه جو پاڻي ڊرين ڏي سيمو ڪندو، نه ڪي ڊرين جو پاڻ درياهه ڏي.

.ڊرين جي ڪري ماڻهن جون زمينون وينديون ۽ ماڻهو بي گهر ۽ بيروزگار ٿيندا.

جواب آيو ته جن ماڻهن جي زمين ويندي انهن کي عيوضو ملندو، جن جا گهر ڊرين جي لنگهه ۾ اچن ٿا، تن لاءِ نوان پڪا گهر ٺهرايا ويندا.

.آر بي او ڊي پڻ ايل بي او ڊي وانگر نقصان پهچائيندي.

جواب پهتو ته، ايل بي او ڊي جي ڇوڙ واري ڊرين جنهن کي ٽائيڊل لنڪ چون ٿا، غلط رخ ۾ ٺاهي وئي هئي، آر بي او ڊي جو پاڻي کوئي گهارو ڊرين ۾ وڌو ويندو، جنهن جو پاڻي هينئر به گهارو ڪريڪ رستي سمنڊ ۾ وڃي ٿو. انهيءَ ساڳئي رستي آر بي او ڊي جو پاڻي به سمنڊ ۾ ويندو.

آر بي او ڊي جي موجوده رفتار:

مٿي ڄاڻايو ويو آهي ته انهيءَ منصوبي جي رفتار پهرين چئن سالن ۾ ڍري هئي. سال 2006ع ۾ سنڌ سرڪار جي گهر تي پلاننگ ڪميشن FWO کي ٺيڪو ڏيڻ لاءِ چيو، جنهن کانپوءِ ڪم جي رفتار ايتري وڌي وئي جو ٻن سالن ۾ 2.9 ارب رپين جي ڀيٽ ۾ خرچ 12.2 ارب رپيا ٿي ويو آهي. يعني خرچ 42 سيڪڙو مالي طرح ٿي چڪو آهي ۽ سرزمين تي 55 سيڪڙو ڪم ٿي چڪو آهي. جيڪڏهن مناسب پئسا ملن ته ڪم ٻن سالن ۾ پورو ٿي سگهي ٿو.

هي منصوبو سنڌ لاءِ تمام اهم آهي، جو هن جي مڪمل ٿيڻ سان به متضاد گهرجون پوريون ٿي سگهن ٿيون. هڪڙي اها ته منڇر جي بربادي ختم ٿي سگهي ٿي ۽ ايشيا جي وڏي ۾ وڏي مٺي پاڻيءَ جي ڍنڍ پنهنجو پراڻو اوج ماڻي سگهي ٿي. ٻي اها ته سنڌو درياهه جو مٺو پاڻي جنهن تي سنڌ وارن جو جياپو آهي، محفوظ رهي سگهي ٿو ۽ حيدرآباد وارن جون جانيون بچي سگهن ٿيون. هينئر پاڪستان تي سنڌ وارن جي حڪومت آهي، ڇا هو انهيءَ منصوبي لاءِ ترجيحي بنيادن تي پئسن جو بندوبست نٿا ڪري سگهن، جيڪو هڪ سٺو فيصلو ٿيندو. جيڪڏهن ائين نه ڪيوسين ته اسان تي شيطاني عمل ڪرڻ جو ليبل نه لڳي وڃي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اقتدار جو نشو ۽ سنڌ مخالف منصوبن جي مخالفت!




خميس 12 فيبروري 2009ع



ڪاوش جي 7 هين فيبروري جي هڪ خبر مطابق اڳوڻي صدر پرويز مشرف ڪالاباغ ڊيم بابت هڪ پرائيوٽ ٽي وي چينل سان هي ڳالهيون ڪيون. ”سنڌي سياستدان ڪالاباغ ڊيم تي ڳالهائڻ کان ڊڄن ٿا، جنهن جو سبب اهو آهي ته اهي سمجهن ٿا ته هنن ڪالاباغ ڊيم جي حمايت ڪئي ته سندن ووٽ بينڪ ختم ٿي ويندو. مون پنهنجي دور ۾ سنڌي سياستدانن کي ڪالاباغ ڊيم تي راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، اهي راضي به ٿيا، پر کليل نموني ڪالاباغ بابت ڳالهائڻ کان لنوائيندا هئا.“ مٿين بيان تي ڪجهه تبصري کان اڳ اچو ته ڏسون ته ڪالاباغ ڊيم رٿا آهي ڇا، انهيءَ جا ڪهڙا فائدا ٻڌايا وڃن ٿا، انهيءَ جي ٺهڻ سان سنڌ تي ڪهڙا اثر پوندا؟

ڪالاباغ ڊيم رٿا:

واپڊا وارا تربيلا ڊيم کان 210 ڪلوميٽر هيٺ ۽ ڪالاباغ بيراج (جنهن کي هينئر جناح براج سڏيو وڃي ٿو) کان 26 ڪلوميٽر مٿي سنڌو درياهه تي 260 فوٽ عمق وارو هڪ ڊيم ٺاهڻ گهرن ٿا، جتي پاڻي جي سطح سمنڊ جي سطح کان 915 فوٽ مٿي هوندي، جنهن ۾ 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ استعمال جوڳو پاڻي ذخيرو ڪري سگهبو. انهيءَ مان نڪرندڙ پاڻي مان 3600 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي، انهيءَ تي خرچ جو ڪاٿو اٽڪل پنج ارب آمريڪي ڊالر ٻڌايو ويو آهي، جيڪو جولاءِ 2003ع واري قيمت مطابق آهي.

ڪالاباغ ٺاهڻ جو مقصد:

اهي چار ٻڌايا ويا آهن،

. موجوده ڊيم لٽجڻ ڪري کٽل گنجائش جو پورائو ڪرڻ، وڌيڪ ذخيرو مهيا ڪرڻ ۽ سنڌو درياءَ تي بهتر پاڻي هلائڻ ۽ بندوبست ڪرڻ.

. گهرج واري جاين ويجهو سستي پن بجلي مهيا ڪرڻ.

. تربيلا ڊيم جي بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت ڪالاباغ ڊيم جي گڏيل ۽ ڳنڍيل استعمال سان وڌائڻ.

. ٻوڏن وارو چوٽي وارو وهڪرو گهٽائي ٻوڏ جي نقصانن کان بچائڻ.

واپڊا جا ٻڌايل فائدا: ڪالابا ڊيم ٺاهڻ ڪري هيٺان فائدا ٿيندا.

آبپاشي لاءِ 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ٿي ملندو، جيڪو صوبن ۾ هيٺين ريت ورهائبو.

اهو پاڻي گهڻي ڀاڱي ربيع ۾ ڪجهه آڳاٽي خريف لاءِ ملندو. ربيع ۾ مکيه فصل ڪڻڪ ۽ آڳاٽي خريف ۾ وونئڻ، ڪمند ۽ ساريون اپريل ۽ مئي جي مهينن ۾ پوکيو وڃن ٿيون، انهن فصلن ڪري ملڪ کي ساليانو ساڍا ٻارنهن ارب رپين جو فائدو ٿيندو.

ڪالاباغ ڊيم مان 11400 ملين ڪلو واٽ ڪلاڪ بجلي ساليانو پيدا ٿيندي، تربيلا ۽ ڪالاباغ جي ڳنڍيل هلڻ ڪري تربيلا تي 336 ملين ڪلو واٽ ڪلاڪ وڌيڪ بجلي پيدا ٿيندي، انهيءَ ڪري ساليانو 46 ارب رپين جو فائدو ٿيندو.

. ڪالاباغ ڊيم ٺهڻ ڪري ٻوڏن جي تيزي ۽ اچڻ جو انگ گهٽجي ويندو. جنهن ڪري خاص طور 300 ميلن ۾ پنجند تائين ٻوڏن ڪري ٿيندڙ نقصان گهٽجي ويندا. ڊيم کي مون سون (آبڪلياڻي) شروع ٿيڻ کان اڳ خالي رکيو ويندو ۽ تمام دير سان ڀريو ويندو، جنهن ڪري ڪجهه ٻوڏ جا وهڪرا ڊيم ڀرڻ ۾ استعمال ڪيا ويندا ۽ ڪجهه چوٽي وارن وهڪرن جو زور گهٽايو ويندو. ٻوڏن کي گهٽائڻ ڪري ساليانو ڏيڍ ارب رپين جو فائدو ٿيندو. مطلب ته ڊيم ٺهڻ ڪري 60 ارب رپين جو فائدو ٿيندو. انهيءَ کان علاوه صنعتن ۽ روزگار جا فائدا ٿيندا. وڌيڪ پاڻي ملڻ ڪري غذائي پيداوار وڌندي ۽ زراعت کي به هٿي ملندي.

ڪالاباغ ڊيم تي سنڌ جا اعتراض:

سنڌ صوبو دريائي نظام جي پڇڙي ۾ آهي، مٿين علائقن ۾ انهيءَ نظام ۾ جيڪا تبديلي ٿيندي، تنهن جو اثر سنڌ تي پوندو ۽ سنڌ جو پاڻي گهٽجڻ جو پڻ خوف ۽ خدشو آهي. سنڌ کي سنڌو جي پاڻيءَ کانسواءِ حياتي جي ٻي واهه ڪانهي، ڇو جو نه ڪو هتي باقائدگي سان مينهن ئي پون ٿا ۽ نه ئي جر جو پاڻي مٺو آهي، تنهن ڪري سنڌ جو پهريون ۽ مکيه اعتراض اهو آهي ته ڪالاباغ ڊيم ڀرڻ لاءِ هر سال واڌو پاڻي ڪونهي. انگريزن جي زماني ۾ شاخن جي ٽيل تي پاڻي هجڻ جي ثبوت لاءِ شاخن جو ٽيل گيج وٺبو هو، جيڪڏهن ٽيل پورو هوندو هو، معنيٰ شاخ ٺيڪ پئي هلي. وري جنهن انجنيئر جي حد ۾ ٽيل گيج پورو نه هوندو ته انهيءَ جو نالو گزٽ ۾ ڇپبو هو. انهيءَ انجنيئر لاءِ ٻڏڻ جو مقام هوندو هو، جنهن جو نالو انهيءَ حوالي سان گزٽ ۾ ڇپبو هو. نتيجي ۾ شاخن جي ٽيل ۾ پاڻي پورو هوندو هو. ڊيم ٺاهڻ وارا چون ٿا ته 35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سراسري طرح هر سال سمنڊ ۾ وڃي ٿو، اچو ته ٽيل گيج جي حساب سان ڏسون ته ڇا واڌو پاڻي آهي؟ سنڌو درياهه جو ٽيل گيج ڪوٽڙي تي آهي، جنهن کان هيٺ ڪو بيراج ڪونهي. اچو ته ڏسون ته ڇا سال 1999ع کان هينئر تائين ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وهيو آهي، جنهن مان ڊيم ڀري سگهجي. انگ اکر ٻڌائين ٿا ته 2000ع-1999ع دوران ڪوٽڙيءَ کان هيٺ پاڻي ويو 8.86 ملين اڪڙ فوٽ. 2001ع-2000ع ۾ وهيو 0.745 ايم اي ايف. -2002ع-2001ع ۾ پاڻي ويو 1.924ملين اڪڙ فوٽ. 2003ع-2002ع دوران ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي وهيو 2.152 ملين ايڪڙ فوٽ. 2004ع-2003ع دوران ڪوٽڙيءَ ڏانهن پاڻي ويو 20.165 ايم اي ايف. 2005ع-2004ع ۾ ڪوٽڙيءَ پاڻي ڇڏيو ويو 0.286 ملين ايڪڙ فوٽ. 2006ع-2005ع ۾ پاڻي ڏنو ويو 25.331 ايم اي ايف. 2007ع-2006ع دوران ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي ويو 21.722 ملين ايڪڙ فوٽ. 2008ع-2007ع ۾ پاڻي ويو 15.747 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ 2009ع-2008ع (خريف) ۾ پاڻي ڇڏيو ويو 5.678 ملين ايڪڙ فوٽ.

مٿين انگن اکرن مان خبر پوي ٿي ته 10 سالن مان 4 سالن ۾ ڊيم ڀرڻ لاءِ هينئر به 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪو نه هو. اهو منظر اڃا خراب ٿيندو جڏهن هيٺيون شيون ٿينديون:

. ڪوٽڙي کان هيٺ 10 ملين ايڪڙ فوٽ ضرور ڇڏڻو پوندو.

. اڀرندي درياهن ۾ ايندڙ پاڻي نه ايندو.

. هندستان الهندي درياهن تي اٽڪل ست لک ايراضي وڌيڪ آباد ڪندو.

. افغانستان ڪابل درياهه تي آبادي وڌائيندو.

. ٺهندڙ گريٽر ٿل، ڪڇي ۽ ريڻي ڪينال پاڻي کڻندا.

. ٺاهه جو کٽل پاڻي واهه کڻندا، جيڪو 12 ميل ايڪڙ فوٽ آهي.

. گومل زم ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ڪيو ويندو.

. منگلا ڊيم ۾ 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي وڌيڪ گڏ ڪيو ويندو.

. LBOD لاءِ 2.2 ملين ايڪڙ فوٽ ڏنو ويندو.

سنڌ جو ٻيو مکيه اعتراض اهو آهي ته ڪالاباغ ڊيم کان مٿي ساڄي ۽ کاٻي پاسي ٻه واهه ڪڍيا ويندا، جيڪي 8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کڻندا. جڏهن ڊيم جي ذخيرو ٿيندڙ 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ گنجائش کان مٿي 8 ملين ايڪڙ فوٽ جا واهه ڪڍيا ويندا ته سنڌ لاءِ ڇا بچندو.

سنڌ تي پئجي سگهندڙ اثر:

. اٿل تي آباد ٿيندڙ ايراضين جو گهٽجڻ.

. تمر جي ٻيلن جو گهٽجڻ.

. مڇي گانگهٽن جي پيداوار جو گهٽجڻ.

. انڊس ڊيلٽا ۾ آبادي، مال مويشي جو گهٽجڻ.

. جيت جڻين ۽ پکي پکڻ تي اثر.

. دريائي ٻيلن جو گهٽجڻ.

. سمنڊ جي چڙهي اچڻ ڪري زمين جو کاٽجڻ.

. ڊيلٽا جي ماڻهن جي روزگار تي اثر.

. درياهه جي ڀرسان لڳل ٽيوب ويلن تي اثر.

. پلي جو مٿي اچڻ بند ٿيڻ.

اڳوڻي صدر پرويز مشرف جو بيان:

پرويز مشرف صاحب فرمايو آهي ته هن سنڌي سياستدانن کي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي راضي ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، اهي راضي به ٿيا، پر کليل نموني ڪالاباغ بابت ڳالهائڻ کان لنوائيندا هئا. مٿين ڏسيل نقصانن جي پسمنظر ۾ ڪو به سنڌي سياستدان ان ڊيم جي حمايت ۾ ڳالهائڻ کان لنوائيندو. مٿي ڏسيل نقصانن جي پسمنظر ۾ ڪو به سنڌي انهيءَ جي ٺاهڻ تي راضي نٿو ٿي سگهي، ها ڪرسي تي ويٺلن جي ٻي ڳالهه آهي. خاص طرح انهيءَ وقت جڏهن سامهون ڊڪٽيٽر هجي، جنهن جي ٿوري ناراضگي تي ڪرسي کسڪي سگهجي ٿي ۽ پاور واري شان شوڪت ۽ نشو ختم ٿي سگهي ٿو. چون ٿا ته پاور جو نشو هيروئن جي نشي کان به خراب آهي. اسان ڏٺو آهي ته جڏهن هيروئنيءَ جو نشو پورو نٿو ٿئي ته هو اهو پورو ڪرڻ لاءِ گهر جا ٽپڙ به وڪڻي ٿو، چوري به ڪري ٿو. ايتري حد تائين ته بجلي جي زنده تار جنهن کي هٿ لائڻ جي نتيجي ۾ هو مري به سگهي ٿو، کي به ڪٽي ٿو ته جيئن اها وڪڻي پنهنجي گهرج پوري ڪري سگهي. ساڳي نموني ۾ پاور حاصل ڪرڻ يا قائم رکڻ لاءِ ڪجهه سياستدان ڪجهه به ڪري سگهن ٿا. جڏهن اهو ڏسندا هئا ته ڪالاباغ ڊيم تي راضي ٿيڻ سان صدر صاحب خوش ٿيندو ته ان سامهون خوشامد ڪندي چوندا ته اهو ٺهڻ کپي، پر وري جڏهن سنڌ وارن کي منهن ڏيڻ جو خيال ايندو ته پنهنجي ڪمزوري ڏيکاريندا، جو هنن کي سنڌ وارن جو ردِعمل ڏسڻ ۾ ايندو، جنهن ۾ هڪ وزير جي گهر تي ڪارا توا ٽنگيا ويا هئا. اقتدار اهڙي شيءِ آهي، جنهن لاءِ هرڪو مري ٿو ۽ انهيءَ جي وڃڻ جو ماڻهو سوچي به نٿو سگهي. هڪ شاعر چئي ويو آهي ته:

در بدر سر جهکائي پهرتا هي،

آدمي اقتدار کي خاطر،

کتنا مجبور هوکي جيتا هي،

آدمي اختيار کي خاطر!

پرويز مشرف چيو ته هو انهيءَ ڪري ائين ڪندا هئا ته ائين ڪرڻ سان هنن جو ووٽ بئنڪ ختم ٿي ويندو. انسان جي شان ۽ عزت انهن ماڻهن سان آهي، جيڪي هن جي معاشري جو حصو آهن. جڏهن سوسائٽي ۾ عزت ئي نه رهي ته پوءِ ووٽ بئنڪ جي ڪهڙي اهميت رهي ٿي. ظاهري طرح هو پرويز مشرف کي خوش ڪرڻ لاءِ راضي ٿي ويندا هئا، پر اندر ۾ صفا راضي نه هوندا هئا. هڪ شاعر چيو آهي ته:

هوتي نهين قبول دعا ترکِ عشق کي،

دل چاهتا هو تو دعا مين اثر کهان!

معلوم ٿيو ته سنڌي سياستدان ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ دلئون راضي نه ٿيا، جو انهن ۾ عوام کي منهن ڏيڻ جي همت ڪو نه هئي. انهن سامهون انهن ماڻهن جو مثال به موجود هيو، جن سنڌ جي مفاد خلاف فيصلا ڪيا ۽ انهن جو مان ۽ مرتبو سنڌ وارن جي نظرن ۾ ٻڙي ٿي ويو.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڊيم، جن لاءِ پاڻي موجود ئي ڪونهي!




اڱارو 17 فيبروري 2009ع



اڳوڻي صدر پرويز مشرف 17 جنوري 2006ع تي پنهنجي ٽي وي تقرير ۾ سال 2016ع تائين پنج ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو هو. اهي ڊيم هئا ڀاشا، ڪالاباغ، اکوڙي، منڊا ۽ ڪرم تنگي. انهن مان ڀاشا، ڪالا باغ ۽ اکوڙي سنڌو درياهه جي پاڻي مان ڀرڻا هئا. ڪالاباغ جو رينگٽ ته اڃان هلي پيو، جو سنڌ حڪومت ۽ وفاقي حڪومت انهيءَ کي هميشه لاءِ دفن ڪرڻ جو اعلان ڪيو آهي پر وفاقي حڪومت جي ڪتابن ۾ اهو اڃا زندهه آهي. جون 2008ع ۾ قومي مالياتي ڪميشن وزير اعظم پاڪستان جي صدارت ۾ هڪ رپورٽ منظور ڪئي، جنهن جو عنوان آهي Mid-term review of medium term development framework 2005-2016 انهيءَ رپورٽ جي صفحي 80 تي ڪالاباغ کي ڪجهه ٻين ڊيمن سان گڏ سال 2010ع ۾ مڪمل ڪرڻ جو ڏيکاريو ويو آهي. تازو اخبارن ۾ اکوڙي ڊيم جو مسئلو ٻيهر اٿاريو ويو آهي، جنهن مطابق سنڌ سرڪار جي سخت اعتراضن کي واپڊا وارن پنهنجي تشريح ڏئي انهيءَ جي ٺاهڻ جو جواز پيدا ڪيو آهي. سنڌ جي آبپاشي واري سيڪريٽري جي اخباري بيان مطابق هو ٽن مهينن ۾ انهن تشريحن کي رد ڪري واپڊا کي جواب ڏيندا. اڳتي ڇا ٿو ٿئي؟ اهو وقت ٻڌائيندو. پر اچو ته اکوڙي ڊيم بابت ڄاڻ وٺون ته هي ڪهڙي قسم جو ڊيم آهي، ڪٿي ٿو ٺهي، انهيءَ جي ٺهڻ سان ڇا ٿيندو ۽ سنڌ کي انهيءَ جي ٺهڻ تي ڪهڙا اعتراض ٿي سگهن ٿا؟

ڊيمن جا قسم: ڊيمن جي قسمن ۾ ورهاست انهيءَ جي ٺاهڻ جو مقصد، ٺهڻ واري جاءِ، اُنهيءَ جي عميق ۽ پاڻي گهڻو وقت استعمال ڪبو مطابق ٿي سگهي ٿي. ٺاهڻ جي مقصد مطابق هي هيٺين قسمن ۾ ورهائي سگهجي ٿو.

. پيئڻ جي پاڻي لاءِ ٺاهيل ڊيم.

.ٻوڏ گهٽائڻ وارو ڊيم.

.آبپاشي لاءِ پاڻي ڏيندڙ ڊيم.

.بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم.

.گهڻ مقصدي ڊيم.

ٺاهڻ واري جاءِ جي لحاظ کان ٻه قسم ٿي سگهن ٿا.

.درياهه تي ٺهيل ڊيم.

.درياهه کان پري ٺهيل ڊيم.

عميق جي لحاظ کان ٽي قسم ٿي سگهن ٿا.

.ننڍا ڊيم: 15 ميٽرن کان گهٽ.

.وڏا ڊيم: 15 ميٽرن کان مٿي.

.ميگا ڊيم: 150 ميٽرن کان مٿي.

ڊيم ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي ڪيتري وقت ۾ ستعمال ٿيندو، جا ٻه قسم ٿي سگهن ٿا. جيڪڏهن هڪڙي سيزن ۾ پاڻي جمع ڪري ٻي سيزن ۾ استعمال ڪجي ته اهو هڪ عام رواجي ڊيم چئبو. پر جيڪڏهن هڪڙي سيزن ۾ پاڻي ڀري ايندڙ ڪيترين سيزنن يا سالن ۾ ان جو استعمال ڪجي ته انهيءَ کي ڪيري اوور ڊيم چئبو آهي.

اکوڙي ڊيم جو قسم: ٺاهڻ جي مقصد جي لحاظ کان هيءُ ڊيم آبپاشي لاءِ پاڻي مهيا ڪندو، بجلي پيدا ڪندو ۽ ٻوڏون گهٽائيندو. معنيٰ هي گهڻ مقصدي ڊيم ٿيو. ٺاهڻ واري جاءِ جي لحاظ کان هي درياهه کان پري ٺاهيو ويندو ته هي درياهه کان پري وارو ڊيم ٿيو. عميق جي لحاظ کان هي هڪ وڏو ڊيم آهي، جو هن جو عميق 122 ميٽر آهي. هن جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش 6 ملين ايڪڙ فوٽ ٻڌائي وئي آهي. معنيٰ ته اهو پاڻي هڪ خريف ۾ ڀري ايندڙ ربيع ۾ استعمال ڪيو ويندو ته ان ڪري هيءُ هڪ عام رواجي ڊيم چئبو. چئني ڳالهين کي ڳنڍجي ته هي هڪ گهڻ مقصدي رواجي درياهه کان پري ٺهندڙ وڏو ڊيم هوندو. انگريزي ۾ چئجي A multi purpose conventional off channel storage large dam.

ٺهڻ وارو هنڌ: اکوڙي ڊيم پنجاب صوبي جي ضلعي اٽڪ جي ٻن شهرن فتح جنگ ۽ سجوال وچ ۾ ٺاهڻو آهي. اتي جبلن جي وچ ۾ هڪ 250 چورس ڪلوميٽر پکڙيل ڍنڍ آهي، جنهن ۾ ٽي اهڙا هنڌ آهن جتان پاڻي نڪري سگهي ٿو. انهن ٽنهي هنڌن تي ئي ڊيم ٺاهڻا آهن. (ڏسو نقشو).

ڊيم جا ڪجهه تفصيل: ٽن ڊيمن مان مکيه ڊيم 400 فوٽ عميق وارو هوندو ۽ اٽڪل ٽي ميل ڊگهو هوندو. وچولي ڊيم جو عميق 213 فوٽ هوندو ۽ اٽڪل 5 ميل ڊگهو هوندو. ننڍو ڊيم 130 فوٽ اونچو هوندو ۽ ميل جو چوٿين حصو جيترو ڊگهو هوندو. ڊيم ۾ ڪُل 7.6 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ استعمال جوڳو (Live Storage) 6.0 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪري سگهبو. ڊيم جي پاڻي ڀرڻ جي ليول 1445 فوٽ هوندي. ياد رهي ته تربيلا ڊيم جي پاڻي ڀرڻ جي ليول 1550 فوٽ آهي. ڊيم مان ڇهه سئو ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي.

ڊيم ۾ پاڻي ڪيئن ڀربو: ڊيم کي ڀرڻ لاءِ تربيلا ڊيم مان سٺ هزار ڪيوسڪ وارو هڪ واهه ڪڍبو، جيڪو 37 ڪلوميٽر ڊگهو هوندو ۽ پڪو هوندو. اهو هريپور، حسن ابدال ويجهو وهندو. جي ٽي روڊ، موٽر وي ايم ون کي ڪٽيندو ۽ پوءِ اکوڙي ڍنڍ جي اتر اوڀرين ڪنڊ تي وڃي ڍنڍ ۾ ڪرندو. اهو واهه تربيلا ڊيم جي ڇنڊڻ واري ليول 1492 فوٽ کان هلڻ شروع ڪندو. ۽ 60 کان 70 ڏينهن ۾ اکوڙي ڊيم کي فُل ڀريندو. تربيلا ڊيم جي فُل ٿيڻ واري ليول 1550 فوٽ آهي. اکوڙي ڊيم ۾ جيستائين تربيلا ڊيم واري ليول ڇنڊڻ جي ليول يعني 1492 فوٽن تائين نه پهچندي، تيستائين پاڻي نه ڀري سگهبو.

ماحولياتي اثر: ڊيم ٺهڻ ڪري 9270 گهر پاڻي هيٺ ايندا ۽ 4780 ماڻهو دربدر ٿيندا. ماحولياتي ۽ ٻيهر آبادڪاري لاءِ ڊيم جي ڪُل قيمت يعني 264 ارب روپين مان 43 ارب رپيا رکيا ويا آهن.

سنڌ جا اعتراض: سنڌ دريائي نظام جو سڀني کان هيٺيون ڀائيوارو آهي. مٿين علائقن ۾ ڊيم ٺاهي ذخيرو ڪرڻ جو وڌ ۾ وڌ اثر هيٺين ڀائيوار يعني ٽيل تي پوندو. ٻين صوبن ۾ پاڻي جا ٻيا به ذريعا آهن. مثلن مينهن ۽ مٺو جر. سنڌ گهڻي ڀاڱي انهن ٻنهي ذريعن کان محروم آهي ۽ مڪمل دارومدار سنڌو درياهه جي پاڻيءَ تي اٿس، تنهن ڪري سنڌ وارن کي سنڌو تي مٿي ٺهندڙ سڀني رٿائن تي ڪڙي نظر رکڻي آهي ته جيئن سنڌو جو پاڻي نه گهٽجي ۽ آبپاشي تي ٿيندڙ آباديون خشڪ ساليءَ جو شڪار نه ٿين. ”مٿيون اختياريون“ ڊيم ٺاهي نيون زمينون آباد ڪرڻ گهرن ٿا، پر اسان ڊيمن جي ٺهڻ کي روڪي آباد ٿيندڙ زمينون سڪڻ کان بچائڻ چاهيون ٿا. انهيءَ ڏس ۾ سنڌ وارن جا ٻه سوال آهن. هڪڙو ڇا ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي آهي؟ ٻيو ڊيم مان نوان واهه ته نه نڪرندا؟ اچو ته اکوڙي ڊيم واري رٿا ۾ انهن سوالن جا جواب ڳولهيون.

سوال پهريون: ڇا ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي آهي:

اکوڙي ڊيم جو اڀياس ڪندڙن چيو ته، سال 1976ع کان سال 2002ع تائين سراسري طرح هر سال 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سمنڊ ۾ ويو. اهو پاڻي 98 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽبو، ڇاڪاڻ جو اڀرندي درياهن مان ايندڙ 1.5 ملين ايڪڙ فوٽ، هندستان ۾ الهندي درياهن تي استعمال ٿي سگهندڙ 2.0 ملين ايڪڙ فوٽ، ڪابل درياهه ۾ استعمال ٿي سگهندڙ اڌ ملين ايڪڙ فوٽ ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ گهربل 5.8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي موڪليو ويندو. اهو پاڻي ڪٽي باقي 25.4 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي پوءِ به هيٺ ويندو، جنهن مان اکوڙي ڊيم لاءِ گهربل 6 ملين ايڪڙ فوٽ سولائي سان ملي سگهي ٿو. سنڌ وارن چيو ته سمنڊ ڏي ويندڙ پاڻي مان 2.8 نه، بلڪه 60.89 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽبو، جيڪي هن ريت آهن، اڀرندي درياهن تان هينئر ايندڙ 8 ملين ايڪڙ فوٽ اڳتي نه ايندو، هندستان جا الهندي درياهن کي استعمال ٿي سگهندا، 4.6 ملين ايڪڙ فوٽ، ڀاشا ڊيم ۾ ڀربو 7.34 ملين ايڪڙ فوٽ، نوان ٺهندڙ اٿل واهه، منگلا ڊيم کي وڌائڻ، پٽ فيڊر جي واڌي، گومل زم ۽ ايل بي او ڊي لاءِ گهربا 11 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ ٺاهه ۾ گهٽ کنيل 11.95 ملين ايڪڙ فوٽ کنيو ويندو. جيڪڏهن اهي سڀ ڪٽبا ته پاڻي بچڻ بدران 25.69 ملين ايڪڙ فوٽ کٽندو، تنهن ڪري ڊيم ڀرجڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي.

اکوڙي ڊيم جو اڀياس ڪندڙ ته رپورٽ ڏئي هليا ويا، پر واپڊا وارن جواب ڏنو آهي ته برابر بچيل پاڻي 25.4 ملين ايڪڙ فوٽ ڪونهي، پر 19.19 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جنهن مان ٽي ڊيم ٺهي سگهن ٿا. انهيءَ بچيل پاڻي جا تفصيل واپڊا وارن هن ريت ڏنا آهن. سمنڊ ڏي ويندڙ 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ مان 16.01 هن ريت ڪٽبا. الهندي درياهن تي هندستان کڻي سگهندو 2 ملين ايڪڙ فوٽ، افغانستان ڪابل درياهه کڻي سگهندو اڌ ملين ايڪڙ فوٽ، ڪوٽڙي کان هيٺ کپي 8.6 ۽ اٿل واهه ۽ پٽ فيڊر جي واڌ لاءِ گهربا 4.91 ملين ايڪڙ فوٽ. مٿيان انگ اکر جيڪڏهن 35.2 ايڪڙ فوٽ مان ڪٽبا ته بچندا 19.19 ملين ايڪڙ فوٽ. سنڌ وارن جا انهيءَ تي وڌيڪ اعتراض هن ريت ٿي سگهن ٿا، ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي سال 1976ع کان سال 2008ع تائين جي سراسري مطابق گهٽجي 31.56 ملين ايڪڙ فوٽ ٿي ويو آهي ۽ 35.2 نه رهيو آهي. انهي مان جيڪڏهن مٿي ڏسيل 60.89 ملين ايڪڙ فوٽ ڪٽبو ته کوٽ ٿيندي 29.33 ملين ايڪڙ فوٽ. معنيٰ ته مستقبل جي گهرجن کي منهن ڏيڻ کانپوءِ ڪنهن به نئين ڊيم ٺاهڻ لاءِ پاڻي ڪونهي.

مٿيون ته هي هڪ فني ۽ علمي بحث عام ماڻهن کي ٿلهي ليکي سمجهائڻ لاءِ اچو ڏسون ته سال 1999ع کان هن سال تائين ڪيترا سال اکوڙي ڊيم ڀرڻ لاءِ گهربل 6 ملين ايڪڙ فوٽ کان گهٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ويو آهي. سال 2000ع ۾ اهو 0.745، سال 2000ع ۾ 1.924، سال 2002ع ۾ 2.152، سال 2004ع ۾ 0.286 ۽ سال 2008ع ۾ 5.678 ملين ايڪڙ فوٽ هو. مٿين ڊيٽا مان خبر پئي ته ڏهن سالن مان پنجن سالن ۾ جڏهن ڀاشا ڊيم به نه ٺهيو آهي پاڻي ڪونهي. انهن سالن ۾ جيڪڏهن ڊيم نه ڀرجي ها ته بجلي پيدا نه ٿئي ها ته ڪارخانا ڪيئن هلن ها؟ انهيءَ پاڻي تي مدار رکندڙ زراعت وارا ڇا ڪن ها؟ ۽ جيڪڏهن گهٽ پاڻي هوندي به ڊيم ڀريو وڃي ها ته سنڌ جي خريف جي فصلن کي ڌڪ لڳي ها. ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ٿي چڪو آهي، جيڪڏهن اهو ٺهي وڃي ٿو ته اکوڙي ڊيم لاءِ اڃا ڪيترا ٻيا سال پاڻي نه هوندو.

هڪڙي ٻي نڪتهءِ نگاهه کان به اکوڙي ڊيم ڀرڻ جو تجزيو ڪري سگهجي ٿو. اکوڙي ڊيم تربيلا ڊيم جي ڇنڊڻ هلائي ڀريو ويندو. سال 1998ع کان سال 2006ع تائين ڏسون ته ڇنڊڻ ذريعي گهڻو پاڻي ڇڏيو ويو ۽ ڇا انهيءَ پاڻي مان ڊيم ڀري سگهجي ها. واپڊا جي هڪڙي جدول مطابق ڇنڊڻ مان ڇڏيل پاڻي مان اکوڙي ڊيم ڀرڻ واري واهه ۾ هن ريت پاڻي هجي ها، سال 1999ع ۾ 5.24، سال 2000ع ۾ 1.97، سال 2001ع ۾ 2.25، سال 2003ع ۾ 3.39، سال 2004ع ۾ ٻڙي ۽ سال 2006ع ۾ 4.52 ملين ايڪڙ فوٽ. معنيٰ ته نون سالن مان 6 سالن ۾ اکوڙي ڊيم نه ڀرجي سگهي ها. وري جي ڀاشا ڊيم ٺهي وڃي ته اڃا ڪيترا وڌيڪ سال پاڻي هوندو، معنيٰ ته اکوڙي ڊيم ڀرڻ لاءِ هر سال پاڻي ڪونهي.

واهه ڪڍڻ واري ڳالهه: في الحال اکوڙي ڊيم مان واهه ڪڍڻ جو ذڪر ڪونهي، پر جيڪڏهن ڊيم ٺهيو ته مٿيان وارا واهه ڪڍڻ کان نه مڙندا، جو نيون زمينون واهه ڪڍڻ کانسواءِ آباد نه ٿي سگهنديون. رڪارڊ به ٻڌائي ٿو ته واهه ڊيم مان 10 يا 15 سالن کان پوءِ به نڪري سگهن ٿا. هن وقت رڳو Stub tunnel يعنيٰ منهن ٺاهڻ جي گهرج آهي، واهه پوءِ به نڪري سگهن ٿا. معلوم ٿيو آهي ته اکوڙي ڊيم جو ٺاهڻ سنڌ لاءِ هاڃيڪار ٿيندو ۽ اسان کي انهيءَ جي مخالفت ڪرڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com

 

[عبدالوهاب]

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هندستان سنڌو درياهه تي ننڍا ڊيم ڇو پيو ٺاهي!




خميس 26 مارچ 2009ع



انگريزي اخبار ڊان جي سومر 23 فيبروري 2009ع جي هڪ خبر مطابق هندستان سنڌو درياهه تي ڪارگل واري علائقي ۾ ٽي وڌيڪ ننڍا ڊيم ٺاهڻ جو ڪم شروع ڪري ڇڏيو آهي. اهي آهن نيبمو بازگو، دمکر ۽ ڇٽاڪ. نيمو بازگو ليمه کان 70 ڪلوميٽر پري ڳوٺ الڇي وٽ ٺاهيو پيو وڃي، جنهن مان 45 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي. اتي بجلي گهر ٺهي چڪو آهي ۽ 57 ميٽر ڊگهي ڊيم تي ٽاپ تائين 48 سيڪڙو ڪنڪريٽ وارو ڪم پورو ٿي چڪو آهي. دمکر منصوبو ليي-خالسي پتالڪ روڊ جي 148 ڪلوميٽرن تي ٺاهيو ويندو، جتي 130 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهبي. ڇٽاڪ منصوبو سنڌو جي معاون دريا سرو تي ٺاهبو. خبر ۾ چيو ويو آهي ته هڪڙي پاسي هندستان الهندي درياهن تي ڊيم ٺاهڻ جي ڌم لائي ڏني آهي ته ٻئي پاسي پاڪستان جي پاليسي ٺاهڻ وارن جي ان ڏس ۾ سستي سمجهه کان ٻاهر آهي. خاص طرح جڏهن پاڻي جي في ڪس دستيابي گهٽجي رهي آهي ۽ جيڪا سال 2020ع ۾ گهٽجي 800 جي خطرناڪ سطح تي پهچندي، اتي پاڻيءَ جي اٽڪل 25 سيڪڙو کوٽ رهي ٿي، جڏهه ته ٻئي ڊيم فل ڀرجي وڃن ٿا. مٿين خبر جي پسمنظر ۾ اچو ڏسون ته ڇا هندستان الهندي درياهن تي ڊيم ٺاهڻ جو مجاز آهي؟ انهن ڊيمن ٺاهڻ سان پاڪستان ۽ سنڌ تي ڪهڙو اثر پوندو ۽ پاڪستان انهن درياهن تي ڊيم ٺاهڻ ۾ ڇو تيزي نٿو ڏيکاري؟

ڇا هندستان الهندي درياهن تي ڊيم ٺاهڻ جو مجاز آهي؟

پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ 1948ع ۾ هندستان اڀرندي ٽن درياهن جو پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي بند ڪري ڇڏيو هو. تنهن کانپوءِ عالمي بئنڪ جي سهڪار سان ٻنهي ملڪن وچ ۾ درياهن متعلق هڪ معاهدو ٿيو، جنهن کي 1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو (Indus water treaty) چئجي ٿو. انهيءَ معاهدي مطابق ٽي اڀرندا درياهه يعني ستلج، بياس ۽ راوي مڪمل طور تي هندستان کي ڏنا ويا ۽ ٽي الهندا درياهه يعني جهلم، چناب ۽ سنڌو پاڪستان کي ڏنا ويا. پر مڪمل طور تي نه بلڪه انهن درياهن تي هندستان کي ڪجهه حق ڏنا ويا، جيڪي چار آهن. پيئڻ لاءِ پاڻي، پاڻي نه کپائيندڙ استعمال (Non consumption use)، زراعت ۽ پن بجلي پيدا ڪرڻ. مٿين معاهدي ۾ پاڻي ورهائڻ بدران درياهه ورهايا ويا ته جيئن پوءِ اٿندڙ مامرا گهٽ کان گهٽ هجن. جتي درياهن تي هڪ ملڪ کي مڪمل حق ڏنا ويا، اتي ڪو مامرو ڪونهي، پر جتي ٻنهي ملڪن کي حق ڏنا ويا آهن، اتي مامرا اٿيا آهن. مٿي ٻڌايل چئني حقن مان ڊيم ٺاهي پن بجلي پيدا ڪرڻ واري حق ڪري مامرا اٿيا آهن، جنهن ڪري هندستان درياهن جي وهڪري کي گهٽائي يا وڌائي پاڪستان کي تنگ ڪري سگهي ٿو. سنڌ طاس معاهدي جي ضميمي E جي شق 7 مطابق هندستان کي سنڌو درياهه تي 0.25 ملين ايڪڙ فٽ عام ذخيري ڪرڻ جو ۽ 0.15 ملين ايڪڙ فوٽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ذخيرو ڪرڻ جو حق آهي، مين جهلم تي ڪو حق ناهي. جهلم جي معاون درياهن تي عام ذخيري جو حق 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جڏهن ته بجلي پيدا ڪرڻ جو حق 0.25 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. مين چناب درياهه تي عام ذخيري جو حق ڪونهي، پر بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ذخيري ڪرڻ جو حق 0.60 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جڏهن ته چناب جي معاون درياهن تي عام ذخيرو ڪرڻ جو حق 0.5 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ذخيرو ڪرڻ جو حق 0.6 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. ٽنهي درياهن تي جيڪڏهن بجلي پيدا ڪرڻ جو حق ڏسجي ته سنڌو تي 0.15، جهلم تي 0.25 ۽ چناب تي 1.16 ملين ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿو. معنيٰ ته بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جو هندستان کي حق سڀني کان وڌيڪ چناب درياهه تي آهي. مٿين حقن مطابق هندستان رڳو Run of the river يعني قدرتي وهڪري تي هلندڙ بجلي گهر ٺاهي سگهي ٿو، جنهن لاءِ سنڌ طاس معاهدي ۾ هيٺيان معيار رکيا ويا آهن.

· بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ٺاهيل ڊيم ۾ ڊيزائن ليول کان مٿي هٿرادو طرح پاڻي جي ليول وڌائڻ جي صلاحيت نه هجڻ کپي، پر جيڪڏهن ڊيزائن ۾ ٻوڏ جي وقت ۾ ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش ڏنل هجي ته اوتري ليول تائين پاڻي ذخيرو ڪري سگهجي ٿو.

· انهن ڊيمن جي ڊيزائن ۾ قدرتي طرح چڙهي ويل پاڻي جي ليول رکڻ جي اجازت هجڻ کپي.

· ڊيم فل ٿيڻ وقت استعمال جوڳو پاڻي (Live storage) ڊيزائن ۾ ڏنل مقدار کان مٿي نه هئڻ کپي.

· ٻوڏ جو پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي سلسلي ۾ ڊيم جهلم مين تي ايئن ڊيزائن ٿيڻ کپي جو جهلم مين جو پاڻي درياهه کان پري واري ڪنهن ڍنڍ يا ڊيم ۾ اٿلي نه سگهي، جيستائين جهلم مين پاڻيءَ جي ليول هيٺين ٻوڏ واري ليول کان مٿي نه چڙهي وڃي.

· عام حالتن ۾ مٿي آيل پاڻيءَ کي هيٺ ڪرڻ لاءِ ڊيم ۾ مناسب رستو يا ماڊل هئڻ کپن، جيئن مٿي آيل پاڻي سولائي سان هيٺ لنگهي سگهي. سواءِ ٻوڏن يا لڙها اچڻ وقت. اهي رستا يا ماڊول مٿي کان مٿي ليول تي هجڻ کپن، جيئن نه رڳو فني طرح صحيح هجن، پر اقتصادي طرح به سستا هجن ۽ ڊيم مان پاڻي بنا رنڊ روڪ ڪڍي سگهن.

· ڊيم جي (Dead storage level) کان هيٺ ٺهيل ماڊول چاهي اهو لٽ ڪڍڻ لاءِ هجي يا ٻئي ڪنهن فني مقصد لاءِ، اهو اهڙي نموني ۾ ٺاهڻ کپي جو مٿي کان مٿين ليول تي گهٽ ۾ گهٽ ماپ جو هجي. فني طرح صحيح ۽ اقتصادي طرح سستو هجي ۽ ڊيم مان سولائي سان پاڻي ڪڍي سگهي.

· ڊيم مان بجلي پيدا ڪرڻ واري بجلي گهر ۾ پاڻي کڻي ويندڙ سرنگ (intake) جي ليول مٿي کان مٿي هجڻ کپي ته جيئن اقتصادي طرح ٺاهڻ ۽ هلائڻ ۾ ٺيڪ هجي ۽ پنهنجي ڊيزائن مطابق ڪم ڪري سگهي.

معاهدي ۾ پاڪستان سرڪار جي خاطري لاءِ ته پن بجلي گهر مٿي ڏنل معيار مطابق ٺاهيا ويندا. اهو شرط وڌو ويو آهي ته هندستان ڪنهن به بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ٺهندڙ ڊيم جي ڊيزائن اڏاوت شروع ٿيڻ کان ڇهه مهينا اڳ پاڪستان کي ڏيندو. پاڪستان اها ڊيزائن ملڻ جي ٽن مهينن اندر انهيءَ تي پنهنجا اعتراض موڪلي سگهي ٿو. جيڪڏهن پاڪستان ٽن مهينن اندر اعتراض نٿو موڪلي ته ايئن سمجهيو ويندو ته انهيءَ کي ڪو اعتراض ڪونهي. جيڪڏهن اعتراض ڪرڻ کانپوءِ ٻئي ملڪ انهن اعتراضن تي نٿا ٺهي سگهن ته رستا ٻه آهن. پهريون اهو ته مامرو ڪنهن اڻ ڌرئي ماهر (Neutral expert) کي ڏنو وڃي ٻيو اهو ته ڪنهن فيصلي ڪرائيندڙ ڳالهير (Negotiator) جون خدمتون حاصل ڪيون وڃن. ٻيو اهو ته مامرو ڪنهن فيصلي ڪرائڻ واري عدالت (Arbitration court) ڏي کڻي وڃجي.

1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو پاڪستان جي لحاظ کان هڪ Ideal معاهدو ناهي. دنيا ۾ هڪ کان وڌيڪ ملڪن مان وهندڙ درياهن ۾ ڪڏهن به اهڙي ناانصافي واري ورڇ نه ٿي آهي، جتي 33 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي جيڪو انهن ۾ ايندو هو ۽ جنهن مان هندستان رڳو 9 ملين ايڪڙ فوٽ کڻندو هو ۽ باقي 24 ملين ايڪڙ فوٽ پاڪستان ۾ ايندو هو. هندستان کي ڪل 33 ملين ايڪڙ فوٽ جو حق ڏنو ويو. يعني هيٺين حصيدار کي ڇڏي ٽي درياهه مٿين حصيدار کي ڏنا ويا. ٻيو ته هيٺين حصيدار کي وهندڙ وهڪري بدران ذخيرو ٿيل پاڻيءَ جو حصو ڏنو ويو ۽ ٽيون ته اٽڪل 14 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي نظام جي هڪڙي پاسي کان ٻئي پاسي ڦيرايو ويو. هندستان ته ٽي درياهه کڻي پنهنجو جهنگ جهر آباد ڪري ويو، پر پاڪستان تي ڊيمن جي ٺاهڻ ۽ هلائڻ جي خرچ جو بار هميشه لاءِ وجهي ويو. ڊيمن جي لٽجڻ ڪري انهن جي ذخيري ڪرڻ جي صلاحيت گهٽجي ٿي، جنهن ڪري وهندڙ پاڻي جي ڀيٽ ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي آبادي لاءِ گهٽ هجي ٿو. انهيءَ گهٽتائي کي پورو ڪرڻ لاءِ جيڪڏهن نوان ڊيم ٺاهيا وڃن ٿا ته انهن تي وڏو خرچ ايندو ۽ ڊيمن جي هلائڻ وارو خرچ جدا، ان کان علاوه نون ڊيمن ٺاهڻ تي مامرا اٿڻ هڪ قدرتي ڳالهه آهي. سنڌ طاس معاهدي تي هندستان، عالمي بئنڪ، آمريڪا، برطانيا ۽ ٻين ملڪن خوشي جو اظهار ڪيو، ۽ پاڪستاني ماڻهو انهيءَ تي خوش نه ٿيا، پر ڪري ڪجهه نه سگهيا، ڇاڪاڻ جو ملڪ ۾ مارشل لا لڳل هو. انهيءَ وقت جي ڊڪٽيٽر ايوب خان هڪ فرمان جاري ڪيو، جنهن ۾ سرڪاري ڪامورن کي انهيءَ معاهدي بابت ڳالهائڻ کان سختي سان منع ڪيو ويو، پر هڪ سينيئر سرڪاري عملدار جنهن جو نالو محمد مسعود آءِ سي ايس هو، جنهن کي مسعود کدر پوش چوندا هئا، جيڪو خوراڪ ۽ زراعت جو وفاقي سيڪريٽري هو، سو چپ نه رهي سگهيو ۽ انهيءَ جي مخالفت ۾ ڳالهايائين. ايوب خان کي اها ڳالهه صفا نه وڻي ۽ کيس چيائين ته ”جيڪڏهن تون نه مڙندي ته مان سامهون ڀت سان بيهاري توکي پاڻ گولي هڻندس.“

هندستان جو بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ الهندي درياهن تي ڊيم ٺاهڻ جو حق:

مٿي ٻڌايل سنڌ طاس معاهدي جي شقن مطابق هندستان کي الهندي درياهه تي پن بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڊيم ٺاهڻ جو حق آهي، پر ڪن شرطن سان پهريون شرط آهي پاڻي جمع ڪرڻ جي مقدار بابت. هو سنڌو، جهلم ۽ چناب درياهن تي ترتيب وار 0.25,0.15 ۽ 1.10 ملين ايڪڙ فوٽ کان وڌيڪ پاڻي ذخيرو نٿو ڪري سگهي. ٻيو آهي ڊيم جي ڊيزائن بابت. اهو انهيءَ ڪري آهي ته جيئن ڊيم ۾ اهڙيون ڳالهيون نه هجن جن سان هندستان پاڻي جي وهڪري سان هٿ چراند ڪري سگهي. ٽيون اهو ته ڊيم جي ڊيزائن ڊيم تعمير ڪرڻ کان اڳي پاڪستان کي ڏني وڃي. جيڪڏهن پاڪستان کي ڪي اعتراض آهن ته انهن کي دور ڪري ۽ جيڪڏهن اهي دور نٿا ٿي سگهن ته معاهدي ۾ ڏنل ڳالهين مطابق فيصلو ڪرائي. مٿي الهندي درياهن تي هندستان کي ڏنل حق ڪري ڪيترا مامرا اٿيا آهن، جن ۾ وولر بيراج، ڪشن گنگا، دل هستي، بغليار وارا اهم مامرا آهن. بغليار وارو معاهدي تي ته هڪ اڻ ڌرئي ماهر کان فيصلو ڪرايو ويو آهي، جنهن ۾ ٽي شرط پاڪستان جا مڃيا ويا آهن ۽ هڪڙو هندستان جو.

پن بجلي پيدا ڪندڙ ڊيمن ڪري پاڪستان ۽ سنڌ تي پوندڙ اثر:

هندستان کي الهندي ٽن درياهن تي ڪل 1.5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جو حق ڏنو ويو آهي. اهو ڪو ايترو وڏو مقدار ڪونهي، جڏهن ته ٽن الهندي درياهن ۾ هر سال سراسري اٽڪل 140 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي اچي ٿو. وري سنڌو درياهه تي اهو حق رڳو 0.15 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، پر چوندا آهن ته مٿيون مٿيون آهي ۽ هيٺيون هيٺيون، زبردست زبردست آهي ۽ زيردست زيردست. وري جڏهن مٿين زبردست جي هيٺين زيردست سان ٺاهه به نه هجي ته صورتحال وڌيڪ خراب ٿئي ٿي ۽ هو هر نموني ۾ هيٺين کي تنگ ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو. ڪڏهن گهرج مهل پاڻي روڪي ڇڏيندو، ڪڏهن گهٽ گهرج مهل اوچتو روڪيل پاڻي ڇڏي ڏيندو. انهيءَ جو تازو مثال بغليار ڊيم ڀرڻ وارو مامرو هو، جنهن ۾ هندستان بغليار ڊيم ڀرڻ لاءِ چناب درياهه جو وهڪرو گهٽائي ڇڏيو. انڊس واٽر ڪمشنر وارو ادارو انهيءَ مقصد لاءِ ئي ٺاهيو ويو هو ته جيئن هر هڪ ملڪ پنهنجي حق جي حفاظت ڪري. پاڪستان واري ڪمشنر کي هر وقت چوڪس ۽ هوشيار رهڻو آهي ۽ وقتائتو قدم کڻڻو آهي ته هندستان وارا پن بجلي ڊيم ٺاهڻ ۽ هلائڻ ۾ جيڪا به گڙ ٻڙ ڪن، انهيءَ ڳالهه کي يڪدم کڻي ته جيئن پاڪستان جي حقن جي حفاظت ٿي سگهي. جيڪڏهن هندستان سنڌ طاس معاهدي مطابق الهندي درياهن تي پن بجلي گهر ٺاهي ٿو ۽ انهن کي صحيح نموني ۾ هلائي ٿو ته سنڌ ۽ پاڪستان تي ڪو خاص اثر نه پوندو، پر جيڪڏهن هو ٺاهڻ ۽ هلائڻ ۾ گڙٻڙ ڪري ٿو ته پاڪستان ۽ سنڌ ٻنهي تي اثر پوندو، ڇو جو سنڌ به پاڪستان جو حصو آهي.

پاڪستان الهندي درياهن تي ڊيم ٺاهڻ ۾ ڇو تيزي نٿو ڏيکاري:

جهلم درياهه تي منگلا وٽ ڊيم ٺهيل آهي، جنهن کي هينئر مٿي ڪيو پيو وڃي ته جيئن ان جي ذخيري ڪرڻ جي گنجائش 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ وڌائي سگهجي. انهيءَ درياهه تي ٻيو ڊيم ٺاهڻ جي جاءِ به ڪونهي ۽ ذخيرو ڪرڻ لاءِ واڌو پاڻي به ڪونهي. چناب درياهه تي ڊيم ٺاهڻ جي ڪا مناسب جاءِ ڪونهي، سنڌو درياهه تي تربيلا وٽ ڊيم ٺهيل آهي، ان تي وڏا ڊيم ٺاهڻ لاءِ چار جايون آهن، جتي ڊيم ٺهي سگهي ٿو. هڪڙو اسڪردو يا ڪٽزارا وٽ، ٻيو ڀاشا وٽ ۽ ٽيون ڪالاباغ وٽ. پر سراسري طرح هر سال واڌو پاڻي ڪونهي، تنهن هوندي به انهيءَ وقت جي صدر پرويز مشرف ڀاشا تي ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو، پر اڃا انهيءَ تي خاص چرپر ڪانهي. سنڌ وارن جو چوڻ آهي ته جڏهن رواجي ڊيم ڀرڻ لاءِ هر سال واڌو پاڻي ڪونهي ته اسڪردو يا ڪٽزارا وٽ وڏو ڪيري اوور ڊيم ٺاهيو، جنهن کي ٻوڏ وارن سالن ۾ ڀريو وڃي ۽ گهٽ پاڻيوارن سالن ۾ انهيءَ مان پاڻي ڪڍيو وڃي. انهيءَ صورتحال ۾ ڊيم ٺاهڻ لاءِ ڪهڙي تيزي ڏيکارجي.

idrisrajput@hotmail.com