ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ کي سيراب ڪندڙ سسٽم کي تباهه ٿيڻ کان اڳ ڪيئن بچائجي؟






جمع 3 اپريل 2009ع





سنڌ جي ڪنڊ ڪڙڇ ۾ سٺ سيڪڙو آبپاشي ذريعي آباد ٿيندڙ ايراضي کي پاڻي ڏيندڙ شهه رڳ يعني سکر بيراج هينئر وري خطرن جي ور چڙهيل آهي ۽ جيڪڏهن انهيءَ جي سار سنڀال جي حالت اها ئي رهي ته اهو هڪ ڏينهن ڪرڻ جي خطري کان محفوظ رهي نه سگهندو. انهيءَ ڳالهه جي تفصيل ۾ وڃڻ کان اڳ اچو ته ڪجهه حال احوال انهيءَ جي ٺهڻ جو، سنڌ ۽ سنڌ وارن تي انهيءَ جي ٺهڻ کانپوءِ اثر جو ۽ هيل تائين ان کي پهتل نقصانن جو ڪريون.

سکر بيراج جو ٺهڻ:

سال 1843ع ۾ سنڌ تي انگريزن جي اچڻ کان اڳ هتي جي آبپاشي درياهه جي ڦاٽن ۽ اٿل واهن تي ٿيندي هئي. انهن ڦاٽن ۽ اٿل واهن ۾ پاڻي درياهه جي چاڙهه واري وقت ۾ ايندو هو. جيڪڏهن پاڻي لهي ويندو هو ته انهن ۾ يا ته پاڻي گهٽجي ويندو هو، يا صفا بند ٿي ويندو هو. انهيءَ ڪري پاڻي جي سطح هڪ ڪري نه هوندي هئي. نتيجي ۾ خاطري وارو پاڻي نه ملڻ ڪري فصل سٺا ڪو نه ٿيندا هئا ۽ ماڻهن جي مالي حالت سٺي نه هئي. انگريزن جي حڪومت پنجاب تي 1847ع ۾ قائم ٿي، اتي به آبادي اٿل واهن تي ٿيندي هئي. انگريزن پهرين پنجاب ۾ مددي درياهن تي بيراج ٺاهيا، ڇاڪاڻ جو سنڌو جي ڀيٽ ۾ ننڍا هجڻ ڪري اتي بيراج ٺاهڻ ايترا ڏکيا نه هئا. مددي درياهن تي بيراج ٺهڻ ڪري اتي واهن ۾ خاطري وارو پاڻي کنيو ويو، جنهن ڪري سنڌ جي اٿل واهن تي پاڻيءَ جي ليول ڪرڻ لڳي، جنهن سبب زراعت تي خراب اثر پيا. سنڌ جي زراعت کي بچائڻ لاءِ ۽ پڻ انگلينڊ ۾ صنعتن لاءِ خام زرعي مال مهيا ڪرڻ لاءِ انگريزن سنڌ ۾ بيراج ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو. انهيءَ وقت جي هڪ نالي واري ايگزيڪيوٽو انجنيئر جناب اي اي مسٽو 1920ع ۾ سکر بيراج ڊيزائن ڪئي. انهيءَ وقت ان جو نالو ان وقت جي صوبي بمبئي جي گورنر سر جارج لائيڊ جي نالي تي ”لائيڊ بيراج“ رکيو ويو، جنهن 24 آڪٽوبر 1923ع تي سکر اچي ان جي پيڙهه جو پٿر رکيو. انهيءَ تي ڪم ساڍن اٺن سالن جي رڪارڊ وقت ۾ مڪمل ڪيو ويو. 31 ڊسمبر 1931ع تي انهيءَ وقت جي وائسراءِ انهيءَ جي مڪمل ٿيڻ جو افتتاح ڪيو ۽ واهن ۾ پاڻي جون 1932ع ۾ ڇڏيو ويو.

سکر بيراج ٺهڻ جو سنڌ تي اثر:

سکر بيراج ٺهڻ ڪري ماڻهن کي فصل پوکڻ ۽ بچائڻ لاءِ مهلائتو پاڻي ملڻ لڳو. مهلائتي ۽ خاطري واري پاڻي ملڻ ڪري گهڻ فصلي زراعت ٿيڻ لڳي، جنهن ڪري زميندارن ۽ هارين جي ڪمائي ۾ اضافو ٿيو. بيراج ٺهڻ کان زرعي طريقو غير مشيني هيو، جيئن زمين کيڙڻ ڏاندن وسيلي هو ۽ پيداوار موئن جي دڙي وارين بيل گاڏين ذريعي هڪ هنڌ کان ٻئي هنڌ پهچائي ويندي هئي. فصل لڻڻ ۾ دير جي ڪري انهيءَ زمين ۾ ٻيو فصل پوکڻ ڏکيو ٿي ويندو هو. اهي رنڊڪون مشينن اچڻ سان دور ٿي ويون. ٽريڪٽر، ٿريشر ۽ ٻيون مشينون اچي ويون، جن جي ڪري فصلن مان اپت بهتر ٿيڻ لڳي ۽ ان ۾ اضافو به ٿيو. جنهن ڪري ٻهراڙين ۾ خوشحالي آئي ۽ اتي ماڻهن جو معيارِ زندگي وڌيو، في ايڪڙ زرعي پيداوار وڌائڻ لاءِ ريسرچ ٿيڻ لڳي، جنهن جي ڪري پيداوار وڌي، ريسرچ ذريعي نيون زرعي جنسون ايجاد ڪيون ويون، جن ۾ جيتن ۽ نقصان ڏيندڙ ڪيڙن جو اثر ختم ٿي ويو. اها ترقي بيراج ٺهڻ سبب خاطري وارو پاڻي ملڻ ڪري ٿي.

سکر بيراج تي هينئر تائين پهتل نقصان:

سکر بيراج تي هينئر تائين جيڪي مسئلا اٿيا آهن، يا نقصان ٿيا آهن، سي پنج آهن، جن جو تفصيل هيٺين ريت آهي.

ساڄي پاسي وارن واهن جو لٽجڻ:

جون 1932ع ۾ واهن ۾ پاڻي ڇڏيو ويو. واهه هلڻ کانپوءِ خبر پئي ته ساڄي ڪناري وارن واهن ۾ تمام گهڻي لٽ وڃڻ ڪري واهن جو ترو مٿي پيو ٿئي، جنهن ڪري انهن جي پاڻي کڻڻ جي گنجائش گهٽجي پئي. انهيءَ جو تدارڪ ڪرڻ لاءِ پونا جي هيڊرالڪ ليبارٽري ۾ تجربا ڪيا ويا. انهن تجربن جي بنياد تي شفارش ڪئي وئي ته بيراج جا ڏهه در بند ڪري هڪ هٿرادو ٻيٽ ٺاهيو وڃي. ٻيٽ جي ڪنڊ تي هڪڙي شاخ جنهن کي انگريزي ۾ tail channel چئجي ٿو، ٺاهي وڃي ته جيئن گهڻي لٽ وارو پاڻي انهيءَ ۾ هليو وڃي ۽ گهٽ لٽ وارو پاڻي ساڄي پاڪيٽ ۾ اچي. اهي ڪم ڪرايا ويا، ۽ ساڄي ڪپ وارن واهن ۾ لٽ وڃڻ گهٽجي وئي ۽ اهي پنهنجو ڊيزائن وارو پاڻي کڻڻ لڳا، پر انگريزي دوائن جي side effect وانگر ڏهه در بند ٿيڻ سان بيراج جي ٻوڏ وارو پاڻي لنگهائڻ جي گنجائش 15 لک ڪيوسڪ مان گهٽجي 9 لک ڪيوسڪ رهجي وئي، جنهن ڪري سال 1976ع ۾ جڏهن اتي 12 لک ڪيوسڪ پاڻي آيو ته انهيءَ کي لنگهائڻ ۾ تمام گهڻي ڏکيائي ٿي، بيراج لڏي پيو ۽ ڪافي نقصان ٿيو.

بيراج جي پلرن ۾ ڏارن جو پوڻ:

سال 1949ع ۾ بيراج جي ڪن پلرن ۾ ڏار ظاهر ٿيا، انهن کي ڏسڻ لاءِ بيراج ڊيزائن ڪرڻ وارو انجنيئر اي اي مسٽو به سکر آيو، انهن ڏارن کي Under Pressure Grouting ذريعي ڀريو ويو ۽ پلرن جي مٿي ڀر وارا ڪن يعني noses سيمينٽ ڪنڪريٽ سان مضبوط ڪيا ويا.

بيراج جي آرچن ۾ ڏارن جو ظاهر ٿيڻ:

سال 1950ع ۾ بيراج جي ڪمانين (arches) ۾ به ڏار ظاهر ٿيا، اهي به Under Pressure Grouting ذريعي ڀريا ويا. پر اهي ڏار سال 1956ع ۾ وري ظاهر ٿي پيا. انهن کي نظر ۾ رکيو ويو ۽ 1964ع ۾ هڪ مٿي سطح واري فني ڪميٽي جوڙي وئي، جنهن جي سفارش تي اهو ڪم سال 1984ع کان سال 1986ع واري وقت ۾ مڪمل ڪيو ويو. هينئر انهن مان ڪجهه وري ظاهر ٿيا آهن، جن کي وري ٺيڪ ڪرڻ جي ضرورت آهي.

سکر بيراج جي 31 نمبر در جو ڪرڻ:

سال 1982ع ۾ سکر بيراج جي50 سال واري گولڊن جوبلي ملهائي وئي، جنهن ۾ انهيءَ سان تعلق رکندڙ ڪيترا انگريز ٻاهر کان سکر آيا. انهيءَ موقعي تي اي اي مسٽو جون ٻه ڌيئرون، جن مان هڪ آسٽريليا ۾ هئي ۽ ٻي آمريڪا ۾ سکر ۾ اچي ويون. انهيءَ سال بيراج جو 31 نمبر در گولڊن جوبلي ملهائڻ کانپوءِ ڪري پيو. انهيءَ زماني ۾ آبپاشي جو سيڪريٽري حاجي محمد ڏهر هو، جيڪو بحرانن کي منهن ڏيڻ جو ماهر هو. انهيءَ صاحب هنگامي بنياد تي ڏهه بند ٿيل درن مان هڪڙو در ٽڪرن ٽڪرن ۾ کولائي نقصان ٿيل در جي جاءِ تي وري جوڙايو. اهو ڪمال جو ڪم هو، جو جيڪڏهن در صحيح نموني ۾ نه کلي ها، وري نه جڙي ها ته سکر بيراج تي آباد ٿيل فصل سڪي وڃن ها ۽ وڏو نقصان ٿئي ها. انهيءَ نقصان کانپوءِ محسوس ڪيو ويو ته ٻين درن جي حالت به خراب هئي ۽ اهي سڀ ۽ ڪينالن جا در به سڀ او ڊي اي جي مدد سان مٽايا ويا. اهو ڪم سال 1995ع ۾ پورو ڪيو ويو.

ساڄي پاڪٽ ۾ کڏو:

سال 2004ع واري بندي ۾ جيڪا جنوري مهيني ۾ ٿي، بيراج جي سڄي پاڪٽ ۾ مٿين پر پڪي فرش ۾ کڏو معلوم ٿيو. اهو 60 فوٽ ڊگهو، 40 فوٽ ويڪرو ۽ 9 فوٽ اونهو هو، انهيءَ کي ان وقت پٿرن سان ڀري بيراج جي بندي ختم ٿيڻ تي واهه کوليا ويا، انهيءَ کانپوءِ هڪ رٿا ٺاهي وئي جيڪا 87 ڪروڙ رپين جي هئي. انهيءَ لاءِ 15 ڪروڙ رپيا سنڌ سرڪار ۽ 74 ڪروڙ وفاقي حڪومت ڏنا. اهو نقصان تمام خطرناڪ هو، جو مٿين لوهي ڀت (sheet pile) ٽٽي وئي هئي ۽ پلرن ۾ خطرناڪ ڪريڪ هئا. ڪم تمام ڏکيو هو ۽ هنگامي نموني ۾ ڪرڻو هو، تنهن ڪري ڊيزائن ۽ سپر وين لاءِ نيشنل ڊولپمينٽ ڪنسلٽنٽ جون خدمتون حاصل ڪيون ويون ۽ ڪم کي تڪڙي نموني اڪلائڻ لاءِ فوجي اداري F.W.O کي ٺيڪو ڏنو ويو. جيڪي ڪم ڪيا ويا، سي هيٺيان هئا:

پاڪٽن مان لٽ ڪڍڻ، مٿين ڀر واري ٽٽل شيٽ پائل جي جاءِ تي 45 فوٽ مٿي نئين شيٽ پائل هڻڻ، انهن ٻنهي شيٽ پائلن جي وچ ۾ پڪو فرش وجهڻ، نئين شيٽ کان مٿي 40 فوٽ ويڪر ۾ ڪنڪريٽ جا بلاڪ وجهڻ، بلاڪن کان مٿي پٿر وجهڻ، پراڻي شيٽ پائل کان پلرن تائين پڪو فرش وجهڻ، دادو ڪئنال جي سامهون نئين شيٽ پائل هڻڻ، انهيءَ جي فرش هيٺان خالي جاءِ ڀرڻ ۽ ڪريڪ ٿيل فرش کي ڊاهي نئون وجهڻ. پهرين نمبر پلر جي ڏار کي اپاڪسي سان ڀرڻ ۽ شيخون وجهي مضبوط ڪرڻ، هيٺ نئين شيٽ پائل هڻي، انهيءَ کان هيٺ فلٽر بلاڪ ۽ پٿر وجهڻ.

مٿيان سڀ ڪم 30 اپريل 2005ع ۾ پورا ڪيا ويا.

ڇا ڪرڻ کپي؟

پنجاهه سال سنڌ وارن کي فائدو ڏيندڙ سکر بيراج جي گولڊن جوبلي سال 1982ع ۾ ملهائي وئي. ٻه سال اڳ هن جي پلاٽينم جوبلي وارا 75 سال ٿي ويا. هينئر هن جي عمر 77 سال ٿي وئي آهي. عمر سان هر ڪنهن شيءِ ۾ زوال اچي ٿو، ڪيتريون ڪمزوريون پيدا ٿين ٿيون، وقت چڱن ڀلن ماڻهن کي ڊاهي ٿو وجهي، جيئن هڪ شاعر چيو آهي:

چورن وانگر آئون چران، سمجهو ڪي سمجهن،

پوڙهن جي پيشاني ۾، پيرا مون پسجن،

ڪارن منجهان مون ڪيا، اڇا سر سندن،

کنيو لٺ ڌڏن، پاڻهي پوندا پيش مون!

جڏهن وقت سان جوڌا جوان به جهور پوڙها ٿي وڃن ٿا ۽ لٺ جي مدد سان هلن ٿا ته وقت جو بيراج تي به اثر اڻٽر آهي ۽ انهيءَ جي خاص سار سنڀال ڪرڻ کپي ته جيئن اهو سنڌ وارن کي اڃا فائدو ڏيندو رهي. مان ڳالهه سمجهائڻ لاءِ هڪ اهڙي ماڻهو جو مثال ڏيندس، جنهن جي عمر 77 سال آهي ۽ جيڪو تازو دل جو دورو پوڻ کانپوءِ اسپتال ۾ ٿي گهر پهتو هجي. ماهر ڊاڪٽرن جن هن جو علاج ڪيو کيس ٻڌائن ٿا ته هن کي دوائون کائڻيون آهن، کاڌو پرهيز وارو کائڻو آهي ۽ روز صبح جو پنڌ ڪرڻو آهي. جيڪڏهن هو ماهر ڊاڪٽرن جي مشوري تي عمل ڪري ٿو ته پوءِ دل جي تڪليف هوندي به ڪافي وقت هلي سگهي ٿو، پر جيڪڏهن ڊاڪٽرن جي مشوري تي عمل نٿو ڪري ته تڪڙو ئي مالڪ سان وڃي ملندو. ساڳي حالت سکر بيراج جي آهي، جنهن جي عمر 77 سال ٿي وئي آهي ۽ جنهن کي سال 2004ع ۾ دل جو دورو پئجي چڪو آهي. جن ماهر ڪنسلٽنٽن انهيءَ کي درست ڪرڻ ۾ مدد ڪئي، انهن ان لاءِ علاج به تجويز ڪيو آهي، جنهن جو نسخو هنن لکي ڏنو آهي، يعني هنن هن بيراج کي مستقبل جي دل جي دورن کان بچڻ لاءِ ٽن ارب رپين جو PC–I ٺاهي ڏنو آهي، جيڪو سنڌ آبپاشي وارن ضروري جاچ کانپوءِ وفاقي سرڪار کي موڪلي ڏنو آهي. هنن هن سال جي سالياني ترقياتي پروگرام ۾ انهيءَ لاءِ ٽوڪن طور هڪ ڪروڙ رپيا رکيا آهن، پر اڃا نه اسڪيم منظور ٿي آهي، نه پئسا مليا آهن. ائين نه ٿئي جو وري ڪو دورو پئجي وڃي ۽ پوءِ ڪم شروع ٿئي ۽ جيئن هڪ شاعر چئي ويو آهي.

آخرِ شب ديد کي قابل تهي بسمل کي تڙپ

صبحدم کوئي اگر بالائي بام آيا تو کيا؟

يعني محبوب جي ديدار ۾ سڄي رات تڙپندڙ عاشق جي حالت صبح دم ڏيڻ وقت ڏسڻ وٽان هئي. سندس محبوب مرڻ کانپوءِ ديدار ڪرائڻ لاءِ ڇت تي آيو، پر انهيءَ وقت ديدار جو ڪهڙو فائدو؟ ٻيو مسئلو سالياني سار سنڀال جو آهي، جيڪا صحيح نٿي ٿئي. مان خاص طرح ذڪر ڪندس، پاڪٽ لٽجڻ جو. ٻنهي پاڪٽن ۾ divide walls سان لڳ تمام گهڻي لٽ بيهجي وئي آهي، جنهن ڪري اپروچ چينل جو ٽيون حصو بند ٿي ويو آهي، جنهن ڪري پاڻي لنگهڻ جو رستو سوڙهو ٿي ويو آهي. ياد رهي ته سال 2004ع ۾ ساڄي پاڪٽ ۾ به نقصان کان اڳ اها ئي صورتحال هئي. انهيءَ لٽ کي ريگيوليشن يعني گيٽ کولڻ يا گهٽ وڌ ڪرڻ سان ڪڍڻ کپي، پر جيڪڏهن پوءِ به نٿي نڪري ته ڊريجر مشين هڻي انهيءَ کي ڪڍندو رهجي. منهنجي ناقص راءِ ۾ بيراج کي وڌيڪ حياتي ڏيڻ لاءِ هيٺيان ٽي ڪم ضروري آهن:

· ٽن ارب رپين واري اسڪيم تي ترت عمل ڪرڻ.

· ٻنهي پاڪٽن مان لٽ ڪڍڻ لاءِ ڊريجر مشينون هڻڻ.

· بيراج جي صحيح سالياني سار سنڀال ڪرڻ ۽ انهيءَ جي آزاد ذريعي وسيلي مانيٽرنگ ڪرائڻ.

جيڪڏهن مٿين ڳالهين تي عمل ڪيو ويو ته بيراج سنڌ وارن کي سون سالن تائين فائدو ڏيندو رهندو، يعني انشاءَ الله اسان ان جي سئو سالا جوبلي ملهائينداسين. ٻي صورت ۾ جيڪڏهن ائين نه ڪيوسين ته انگريزن طرفان سونا آنا ڏيندڙ هن بدڪ جي ختم ٿيڻ جو وڏو خطرو آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

موسمي تبديلي جا اثر ۽ وڏا ڊيم!




ڇنڇر 23 مئي 2009ع



عالمي گولي جي گرم ٿيڻ کي هڪ خيالي يا ديومالائي ڳالهه چئي رد نٿو ڪري سگهجي. زميني گرمي پد جي رڪارڊ مان خبر پوي ٿي ته سال 1860ع کان هينئر تائين 1990ع جو ڏهاڪو گرم ترين ڏهاڪو هو ۽ سال 2005ع گرم ترين سال هو. وڌندڙ گرمي پد انهيءَ ڳالهه مان ظاهر آهي ته گلشيئر رجن پيا، سمنڊ جي ليول چڙهي پئي، طوفان وڌيڪ پيا اچن، موسمي ڦير گهير ۾ تيزي اچي وئي آهي. جيڪڏهن اها ئي رفتار رهي ته اتر ۽ ڏکڻ قطبن تان برف ختم ٿي ويندي. سائنسدان انهيءَ تي اتفاق ڪن ٿا ته اهو انسانن جي پيدا ڪيل گيسن ڪري ٿي رهيو آهي، جن کي ٿلهي ليکي G.H.G يعني، (Green House Gases) چئجي ٿو. گرين هائوس هڪ هٿرادو ٺاهيل سبزي گهر کي چئبو آهي، جنهن اندر سياري جي مند ۾ به گرم موسم واريون سايون ڀاڄيون پيدا ڪري سگهجن ٿيون. هڪ بند ٿيل گهر ۾ شيشي جي ڀتين کي خاص رنگ ڏئي ٻاهران روشني ڏني ويندي آهي، جنهن ڪري شيشي جي گهر ۾ ايترو گرمي پد ٿي سگهي، جيڪو اونهاري جي ڀاڄين لاءِ گهربل هوندو آهي. پاڻي جو بخار، ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ، نائٽرس آڪسائيڊ، ميٿين اوزون ۽ ڪجهه ٻيون گئسون اهي آهن، جن کي گرين هائوس گيسز چئجي ٿو. انهيءَ کان علاوه زمين کان مٿي هوا ۾ ڪڪر ۽ aerosols به ٿين ٿا، ايروسال هوا ۾ ٽنگيل پاڻياٺ ۽ سخت شين جي جزن کي چئبو آهي. ڪڪر ۽ ايروسال سج کان ايندڙ ۽ موٽندڙ شعائن radiations کي متاثر ڪن ٿا.

دنيا جي گولي جي گرم ٿيڻ کي اچو ته هڪ مثال مان سمجهون. مان پنهنجي ڪار جا شيشا بند ڪري اس ۾ بيهاريان ٿو. ڪلاڪ ٻن کانپوءِ جڏهن موٽي اچي ڪار جو در کوليان ٿو ته ڪار جو اندر ايترو گرم ٿي وڃي ٿو، جو ويهي نٿو سگهان. ڪار جا سڀ شيشا کولي پنجن منٽن کانپوءِ ڪار ويهڻ جهڙي ٿئي ٿي. سوال ٿو اٿي ته ڪار جي اندر ايترو گرمي پد ڇو ٿي ويو، جڏهن ته ڪار کان ٻاهر ايتري گرمي ناهي؟ ٿئي ائين ٿو ته سج جي روشني جيڪا توانائي آهي، سولائي سان ڪار ۾ اندر گهڙي ٿي وڃي ۽ ڪار ۾ هلڪي رنگ واريون شيون به آهن ۽ ڳوڙهي واريون به جيئن سيٽون وغيره. سج جي روشني هلڪي رنگ وارين شين تان موٽ کائي ٿي ۽ شيشي مان لنگهي موٽي وڃي ٿي. پر ڳوڙهي رنگ واريون شيون سج جي روشني کي جذب ڪن ٿيون. جڏهن اهي گرم ٿين ٿيون ته اهي هڪ خاص قسم جي شعائن جن کي انگريزي ۾ انفراريڊ شعائون چئجي ٿو، ڪڍن ٿيون. سج جي روشني وانگر اهي شعائون سولائي سان شيشي مان لنگهي پار نٿيون وڃي سگهن ۽ ڪار ۾ اندر ئي رهن ٿيون. پر جيئن گرمي پد وڌي ٿو ته اندرين گرمي وري توانائي جو وڏو حصو ٻاهر نٿو نڪري سگهي. ڪجهه وقت کانپوءِ هڪ استحڪام Equilibrium واري صورتحال ٿي وڃي ٿي، جنهن ۾ سج جي روشني واري توانائي جيڪا ڳوڙهي رنگ وارين شين ۾ جذب ٿئي ٿي، انفراريڊ شعائن ذريعي ٻاهر ويندڙ گرمي واري توانائي جي برابر ٿي وڃي ٿي. پر ايئن ٿيڻ ڪري ڪار جو گرمي پد هڪ جاءِ تي بيهي وڃي ٿو. اهو وڌيل هوندو آهي. دنيا جي گولي جي چوڌاري واري فضا (Atmosphere) ڪار جي ۽ شيشن وارو ڪم ڪري ٿو، سج جي روشني سولائي سان انهيءَ Atmosphere مان لنگهي وڃي ٿي. سج جي انهيءَ توانائي جو تقريبن ٽيون حصو يڪدم خلا ۾ موٽ کائي ٿو، جنهن جو ڪارڻ هلڪي رنگ واريون جايون يا شيون آهن، جيئن ڪڪر، برف، گلشيئر وغيره. باقي مان گهڻي ڀاڱي ڳوڙهي رنگ واريون جايون ۽ شيون جذب ڪن ٿيون، تنهن ڪري دنيا جي گولي جو گرمي پد وڌي وڃي ٿو. گولي جو گرمي پد وڌڻ ڪري اهو انفرا ريڊ شعائن ڪڍڻ شروع ڪري ٿو، انهن شعائن جو وڏو حصو Atmosphere ۾ موجود شيون, جهڙوڪ پاڻي جو بخار، ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ ۽ ٻيون گئسون جذب ڪن ٿيون. اهي وري هر طرف انفر ريڊ شعائون اڇلن ٿيون، جيڪي ڌرتي ڏانهن به اچن ٿيون. اهو سلسلو هلندو رهي ٿو، جيستائين هڪ استحڪام واري صورت پيدا ٿئي ٿي. اها انهيءَ گرمي پد تي ٿئي ٿي، جڏهن ايندڙ روشني جي توانائي ٻاهر ويندڙ انفرا ۽ توانائي جيتري ٿئي ٿي. اها وڌي ويل گرمي پد تي ٿئي ٿي، انهيءَ کي زمين جو گرين هائوس اثر چئجي ٿو. اڄڪلهه جو زمانو سائنسي زمانو آهي، نيون نيون ايجادون ٿين ٿيون، ڪيترن پراڻن مسئلن تي نوان خيال اچن ٿا، ڪٿي ڪا به نئين شيءِ ٿئي ٿي ته سڄي دنيا کي خبر پئجي وڃي ٿي. سمنڊ جي ليول جو چڙهڻ، برفن ۽ گلشيئر جو ڳرڻ، موسمن جو ڦرڻ، ٻوڏن جو اچڻ، ڏڪار جو منهن ڪڍڻ اڻ مندائتي ۽ شديد برساتن جو اچڻ، سونامي ۽ شديد طوفانن جو اچڻ ڪيئن ٿو لڪي سگهي. اسان جي ئي سنڌ صوبي ۾ سائيڪلون A-2 سال 1999ع ۾ ٺٽي ۽ بدين ضلعن ۾ تباهي آندي ۽ سال 2006ع ۾ پاڇاٽي شديد برساتن حيدرآباد جي سهڻي ۽ هوادار شهر کي ٻوڙي ڇڏيو. مٿين ڳالهين جو نوٽيس وٺندي سال 1988ع ۾ گڏيل قومن جي ٻن ماتحت ادارن يعني عالمي موسمي اداري WMO ۽ گڏيل قومن جي ماحولياتي پروگرام وار اداري UNEP هڪڙو بين الاقوامي موسمي ڦير گهير وارو پينل(Inter Government panel on climate change) جنهن کي مخفف طور IPCC چئجي ٿو، جوڙيو جنهن جو مکيه ڪم اهو معلوم ڪرڻ هو ته انسان جي هٿان موسمن ۾ ڪهڙي ڦير گهير اچڻ جو خطرو آهي. اهو پينل نه رڳو سرڪاري سائنسدانن جي نگراني هيٺ ڪم ڪري ٿو، پر ڪيترا غير سرڪاري سائنسدان به ان ۾ شامل آهن. جيڪي پنهنجي پنهنجي مخصوص ميدانن ۾ ڪم ڪري IPCC جو ڪم ڪن ٿا، انهيءَ اداري جا مول متا ٽي آهن.

. موسمي ڦير گهير جي سائنسي بنيادن تي ٿيندڙ ڄاڻ جو جائزو وٺڻ.

. موسمي ڦير گهير جي اثرن جو جائزو وٺڻ.

. انهن اثرن جي تدارڪ ڪرڻ جي حڪمت عملي جوڙڻ.

اهو پينل پاڻ ريسرچ نٿو ڪري پر دنيا ۾ ٿيندڙ ريسرچ جي ڇپيل مواد جو جائزو وٺي ٿو ۽ رپورٽ جوڙي ٿو. انهيءَ پينل اڃا تائين پنهنجون چار رپورٽون جوڙيون آهن، جيڪي سال 1990، 1996، 2001 ۽ 2007ع ۾ ڇپجي چڪيون آهن. پينل جي سائنسدانن ثابت ڪيو آهي ته دنيا جي گولي جو گرم ٿيڻ ۽ نتيجي ۾ موسمي ڦير گهير جو ٿيڻ قدرتي نه بلڪه انساني سرگرمين جو نتيجو آهي. جڏهن ته تيزي صنعتي انقلاب کان پوءِ آئي، هنن جو چوڻ آهي ته گذريل سئو سالن ۾ دنيا جو گرمي پد 0.74 سينٽي گريڊ وڌيو آهي، ان جو مکيه ڪارڻ فضا ۾ گرين هائوس گيسز جو مقدار وڌڻ آهي. اهي مکيه آهن ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ، ميٿين ۽ نائٽرس آڪسائيڊ. ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ پيٽرول، ڊيزل، گئس ۽ ڪوئلي ٻارڻ سان پيدا ٿئي ٿو. ميٿين سارين وارن فصلن ۽ وڏي ڊيمن جي ڍنڍ ۽ چوپائي مال مان پيدا ٿئي ٿو. نائٽرس آڪسائيڊ بايوماس، فصلن ۽ ڇيڻن ڪري پيدا ٿئي ٿو. اهي گيسز فضا ۾ گرمي کي ڦاسائن ٿا ۽ دنيا جي گولي کي گرم ڪن ٿا. پينل جون اڳڪٿيون:

. 21 هين صدي جي پڇاڙي تائين دنيا جي گولي جو گرمي پد 0.6 کان 6.4 ڊگري سينٽي گريڊ وڌي سگهي ٿو، 0.6 واڌ گهٽ GHG اخراج سبب ٿيندي پر جيڪڏهن اخراج بنا ڪنٽرول ٿيندو رهيو ته واڌ 6.4 سينٽي گريڊ ٿي سگهي ٿي.

. GHG جي وڏي مقدار جو اثر سڌو سنئو گرمي پد وڌڻ تي ٿيندو، جيڪو استحڪام واري صورتحال ۾ 5 ڊگري سينٽي گريڊ واڌ ڏيندو. انهيءَ جا نتيجا تمام خطرناڪ ٿيندا، جيئن ميداني علائقن ۾ خطرناڪ ڏڪار، ڏکڻ پول تان برف جو ختم ٿيڻ ۽ گلشيئرن جو ڳرڻ، 5 ڊگري واري واڌ اها خطرناڪ حد هوندي، جو انهيءَ کان مٿي گرمي پد جي صورت ۾ موسمن ۾ تمام گهڻي اوچتو ڦير گهير ايندي.

پاڪستان ۾ اڳڪٿي جا رجحان:

سال 2060ع تائين سراسري سالياني گرمي پد 1.4 ڊگري سينٽي گريڊ کان 3.7 ڊگري سينٽي گريڊ وڌندو، جڏهن ته سال 2090ع تائين اها واڌ 1.9c کان 6c ٿيندي. پاڪستان جا اتريان علائقا ٻين علائقن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ گرم ٿيندا. سالياني برساتن ۾ معمولي واڌ ايندي، پر انهيءَ ڪري وهڪرا نه وڌندا. جولاءِ کان سيپٽمبر واري وقت ۾ تمام تيز برسات پوڻ جو رجحان وڌندو.

پاڪستان ۾ موسمي ڦير گهير جو اثر:

برساتي علائقن ۾ خشڪ سالي وڌندي جنهن ڪري ڏڪار پوندا، سامونڊي پٽي ۾ سمنڊ جي ليول چڙهڻ ڪري زمينون ۽ گهر ٻڏندا، طوفانن جي رفتار ۽ شدت وڌندي جنهن ڪري گهڻا جاني ۽ مالي نقصان ٿيندا. گلشيئر رجڻ ڪري شروع ۾ وهڪرا وڌندا ۽ پوءِ گهٽجندا، سنڌو درياهه جو وهڪرو 40 سيڪڙو گهٽجي ويندو. زمين جي في ايڪڙ پيداوار گهٽبي ۽ زمين جي استعمال ۾ ڦير گهير ايندي. ڍنڍن ۽ ڍورن تي مدار رکندڙ جهنگلي حيات تي اثر پوندو. طوفاني ڏڪار ۽ وقتي ٻوڏون وڌنديون. مٿين ڳالهين ڪري صحت تي تمام خراب اثر پوندا. گرمي واريون بيماريون يعني گيسٽرو، مليريا، وڌنديون، کاڌي خوراڪ جي گهٽتائي پاڻي جي گهٽ دستيابي ڪري ڪن علائقن مان لڏ پلاڻ ٿيندي، جهيڙا ۽ مامرا وڌندا.

موسمي ڦير گهير جي اثرن کي ڪيئن منهن ڏجي؟:

انهيءَ ۾ ٻه ڳالهيون ٿي سگهن ٿيون. هڪڙي اها ته اسان حالتن مطابق هلون، جنهن کي انگريزي ۾ (adoplation) چئجي ٿو. ٻئي اها ته جن ڳالهين ڪري گرمي پد وڌي پيو، انهن تي ڪنٽرول ڪريون. انگريزي ۾ انهيءَ کي Mitigation چئجي ٿو.

موسمي ڦير گهير کي منهن ڏيڻ:

جڏهن گلشيئر رجڻ ڪري سنڌو جو وهڪرو 40 سيڪڙو گهٽجڻ جو خطرو آهي ته وڏا ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه ڇڏي گهٽجي ويل پاڻي کي صحيح نموني ۾ استعمال ڪرڻ تي زور ڏجي. پهرين واهن، واٽرن کي پڪو ڪريو، زمينن کي هڪ سنوت ۾ آڻيو. اهڙا فصل پوکيو جيڪي گهٽ پاڻي استعمال ڪن. هڪڙي مند ۾ هڪ کان وڌيڪ فصل اپايو، اهڙا ٻج ايجاد ڪريو، جن جي في ايڪڙ پيدا وار وڌي. سمنڊ جي چڙهي اچڻ کي روڪڻ لاءِ بند ٺاهيون، اوچتو ايندڙ طوفانن ۽ ٻي موسمي تيز بارشن لاءِ هنگامي انتظام ڪريون، صحت تي پوندڙ اثرن جو اڳواٽ تدارڪ ڪريون. ڏڪار وارن علائقن جي ماڻهن لاءِ لڏپلاڻ ۽ آبادڪاري وارو پلان ٺاهي ڏنو ويو آهي ته اوچتي آفت ڪري تمام گهڻو نقصان ٿئي ٿو پر جيڪڏهن ماڻهو انهيءَ لاءِ اڳواٽ تيار آهي ته نقصان تمام گهٽجي وڃي ٿو.

موسمي ڦير گهير ڪندڙ سببن کي گهٽائڻ:

اها مڃيل حقيقت آهي ته موسمي ڦير گهير اسان جي قدرتي نظام سان هٿ چراند جو نتيجو آهي، جنهن ۾ گرين هائوس وارين گيسن جو رول آهي. انهيءَ ۾ به مک گيس ڪاربان ڊاءِ آڪسائيڊ آهي، جيڪڏهن اسان CO2 گئس پيدا ڪندڙ سببن کي وڌايون ته اسان ايندڙ موسمي ڦير گهير جي رفتار گهٽائي سگهون ٿا. گهڻي ڀاڱي CO2 پيٽرول، ڊيزل، ڪوئلو ۽ ٻيون شيون ٻارڻ ڪري پيدا ٿئي ٿو. جيڪڏهن اسان انهن شين جو ٻارڻ گهٽائي ڇڏيون ۽ گاڏيون ۽ بجلي متبادل ذريعن سان هلايون يا پيدا ڪيون ته موسمي ڦير گهير جي رفتار گهٽجي سگهي ٿي. 1997ع ۾ جاپان ۾ مختلف ملڪن هڪ معاهدو ڪيو ته سڀئي ملڪ سال 2012ع تائين GHG جي پيداوار 1990ع واري سطح کان پنج سيڪڙو گهٽائيندا. وري جيڪڏهن وڌيڪ جهنگ ۽ ٻيلا پوکيا وڃن يابيٺل ٻيلن کي نه ڪٽيو وڃي تڏهن به CO2 جو مقدار گهٽائي سگهجي ٿو، جو ٻيلا ۽ جهنگ CO2 کي جذب ڪن ٿا ۽ فضا ۾ ان جو مقدار گهٽائن ٿا. دنيا ۾ ڪا به شيءِ ناممڪن ناهي رڳو نيت ۽ همٿ کپي. موسمي ڦير گهير تي به ڪنٽرول ڪري سگهجي ٿو، الله سائين انسان کي عقل ۽ علم ٻئي ڏنا آهن، رڳو انهن جو استعمال ۽ همٿ کپي، جيڪا شيءِ هينئر ڀوائتي ۽ خطرناڪ لڳي ٿي، تنهن کي ڪنٽرول به ڪري سگهبو. منهن به ڏئي سگهبو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سرڪار ڪالاباغ ڊيم جي زخم کي وري وري ڇو ٿي اکيڙي؟




خميس 4 جون 2009ع



پنجاب جي وزير اعليٰ جناب شهباز شريف تازو ڪالاباغ ڊيم بابت هي ڳالهيون ڪيون آهن، ”اسان سمجهون ٿا ته ڪالاباغ ڊيم اڄ به اهم معاشي منصوبو آهي پر جيستائين صوبن ۾ اتفاق راءِ نٿو ٿئي، تيستائين هن رٿا کي هٿ نٿو لائي سگهجي. صرف ڪالاباغ ڊيم تي ڇو، گذريل حڪومت ۾ ڀاشا ڊيم ۽ ٻين منصوبن تي عمل ڇو نه ڪيو ويو؟ ڀاشا ڊيم تي ڪو به ڪم ناهي ٿيو ۽ رڳو تقريرون ۽ ڳالهيون ڪيون ويون آهن. بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ ڪرائي تي ورتل پاور اسٽيشن ذريعي بجليءَ جي کوٽ جو مسئلو عارضي طور حل ٿي ويندو، پر 5 سالن بعد ٻيهر بجلي جو بحران پيدا ٿيندو. ڪالاباغ ڊيم تي چئني صوبن جو اتفاق راءِ ڪيو وڃي، ڇو ته هي هڪ اهم معاشي منصوبو آهي.“ هوڏانهن وري ڏکڻ پنجاب جي هڪ اڳوڻي ايم پي اي بيگم تهمينه دستي انگريزي اخبار ڊان ۾ ايڊيٽر کي لکيل خط ۾ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ بابت هي ڳالهيون ڪيون آهن، ”وقت اچي ويو آهي ته اسان ڪالاباغ ڊيم کي هڪ حقيقت بڻايون، ڇو جو انهيءَ بابت اٿاريل شڪ بي بنياد آهن، سنڌ ۽ سرحد صوبي جا هيٺيان اعتراض آهن:

· سنڌ کي گهربل مقدار ۽ معيار جو پاڻي نه ملڻ ڪري هو هڪ رڻ بڻجي ويندو.

· ڊيم ڀري نه سگهبو، جو گهربل پاڻي ڪونهي.

· انهيءَ مان واهه ڪڍيا ويندا، جيڪو سڄو پاڻي کڻي ويندا.

· هي زلزلي واري علائقي ۾ آهي، جنهن ڪري زلزلي اچڻ ڪري ٽٽي ويو ته ملڪ ٻوڙيندو.

سال 2006ع جي فيبروري واري مهيني ۾ اسلام آباد ۾ وفاقي رٽائر ٿيل سيڪريٽرين جي هڪ گڏجاڻي ۾ پنجاب ڊوميسائيل رکندڙ هڪ رٽائرڊ وفاقي سيڪريٽري جيڪو واٽر ۽ پاور ۾ به رهي چڪو هو، تنهن ٻڌايو ته ڀاشا ڊيم چيلاس وٽ ٺهي نه سگهندو، جو اتي اٿل واهه جي بنياد رکڻ لاءِ مضبوط ٽڪري ڪونهي. ٻيا جيڪي اعتراض اٿاريا ويا، سي هي آهن.

(1) ڊيم بجلي استعمال ڪندڙ ڪارخانن کان تمام پري آهي، تنهن ڪري رستي ۾ بجلي جو زيان (Line Losses) تمام گهڻو ٿيندو، بجلي کڻي ايندڙ نظام (Transmission System) تي تمام گهڻو خرچ ايندو ۽ انهيءَ کي برقرار رکڻ ۽ سار سنڀال تي به تمام گهڻو خرچ ايندو ۽ ڪيتريون ڏکيائون پيش اينديون.

(2) ڊيم تائين پهچڻ لاءِ 323 ڪلوميٽر جابلو روڊن کي ويڪرو ۽ بهتر ڪرڻو پوندو. شاهراهه ريشم جا 110 ڪلوميٽر ڊيم جي ڍنڍ ۾ ٻڏي ويندا، جنهن کي مٿي ڪري ٻيهر ٺاهڻو پوندو ۽ چين کان مدد وٺڻي پوندي.

(3) عالمي بينڪ انهيءَ جي ٺاهڻ لاءِ پيسا ڏيڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو آهي، جو هن جي ڍنڍ ڪشمير ۾ آهي، جيڪو جهيڙي وارو علائقو آهي.

هن چيو ته انهن ڳالهين ڪري ڀاشا ڊيم (non starter) آهي يعني اهو ٺهي نٿو سگهي ۽ اوهان کي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ سوچڻو پوندو. وري ڊپٽي چيئرمين سردار آصف علي چيو آهي ته ڪالاباغ ڊيم منصوبو ختم ڪرڻ حڪومتي پاليسي ناهي، سڀ ڊيم ٺاهينداسين، جڏهن صوبا راضي ٿين ته ڪم شروع ڪنداسين. ڪي ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ وارا ماڻهو جذبات ۾ چون ٿا ته ”ڪالاباغ ڊيم آوي-ئي-آوي“ پاڻي ۽ بجلي جي ڪنهن منصوبي ٺاهڻ کان اڳ هيٺين سوالن تي غور کپي:

· ڇا ايڏي وڏي ڊيم جي گهرج آهي؟

· ڇا ڊيم لاءِ واڌو پاڻي آهي؟

· ماحول ۽ معاشري تي ڪهڙا اثر پوندا؟

· ڇا اهڙي ڊيم تي ماڻهو جي راضي آهن؟

· جيڪڏهن اهو نه ٺاهجي ته پوءِ ڇا ڪجي؟

اچو ته مٿين سوالن تي ڪجهه خيالن جي ڏي وٺ ڪيون.

ڇا وڏي ڊيم جي گهرج آهي؟

پاڪستان جي آدمشماري تيزي سان وڌي رهي آهي. هينئر اها اٽڪل 16 ڪروڙ آهي. شماريات وارن مطابق اها وڌي سال 2025ع ۾ 22 ڪروڙ ٿي ويندي. وڌندڙ آدمشماري، ماڻهن جي شهرن ڏي لڏپلاڻ ۽ صنعتي ڪارخانن جي واڌ سبب پاڻي ۽ بجلي جي گهرج وڌي رهي آهي. هينئر اها حالت آهي ته ڪڏهن اٽو نٿو ملي، ڪڏهن اگهه چوٽ چڙهي وڃن ٿا. گذريل سال کان بجلي جو بحران هلي رهيو آهي، جنهن ڪري شهرن ۽ ٻهراڙي وارن ماڻهن جي زندگي ڏکي ٿي پئي آهي ۽ وڏا ڊيم ٺاهڻ سان کاڌ خوراڪ ۽ بجلي جون گهرجون پوريون ڪرڻ ۾ تمام گهڻي مدد ملي سگهي ٿي. تربيلا ڊيم ٺهڻ کانپوءِ سنڌ کي سياري ۽ آڳاٽي پوکي ۾ وڌيڪ پاڻي مليو، جنهن ڪري تمام گهڻا فصل ٿيا ۽ بجلي پيدا ٿيڻ ڪري ڪافي صنعتي ترقي ٿي. وقت گذرڻ سان ڊيم لٽجن پيا، جنهن ڪري انهن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش گهٽجي پئي، انهيءَ ڪري کاڌ خوراڪ ۽ بجلي پيداوار تي به اثر پئجي رهيو آهي ۽ اڳتي به پڻ پوندو. مٿين ڳالهين ڪري وڏو ڊيم ٺاهڻ جي گهرج ته آهي.

ڇا واڌو پاڻي آهي؟

ڊيم هوا سان نٿا ڀرجن، انهن کي ڀرڻ لاءِ پاڻي کپي. اهو پاڻي موجود گهرجن کان وڌيڪ هجڻ کپي، يعني ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي کپي. ائين سمجهو ته ٻهراڙي ۾ هڪڙي ماڻهو وٽ ان رکڻ لاءِ ٻه گنديون آهن ٽئين گندي تڏهن وٺندو، جڏهن ان کي ڀرڻ لاءِ وڌيڪ ان هوندو. معنيٰ اسان کي ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي جو ڪاٿو لڳائڻو پوندو. پهرين اهو معلوم ڪبو ته گهڻو پاڻي اچي ٿو، گهڻو آبپاشي لاءِ استعمال ٿئي ٿو، گهڻو تربيلا ۽ منگلا ڊيم ۾ ڀرجي ٿو. گهڻو رستي تي زيان ٿئي ٿو ۽ گهڻو ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ وڃي ٿو؟ ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي کي اسان في الحال بچت چئي سگهون ٿا، پر اها نج بچت ناهي، جو انهيءَ ۾ اسان کي موجوده گهرجن ۽ ايندڙ انجامن جو پاڻي ڪاٽڻو پوندو. موجوده گهرجون ٽي آهن. هڪ منگلا ڊيم ۾ 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ ڀرڻ، ٻيو ٺاهه ۾ ڏنل پاڻيءَ جي گهٽتائي ۽ ٽيون نئين اسڪيمن لاءِ پاڻيءَ جي گهرج. مٿين ٽن گهرجن جو پاڻي گهٽائبو ته اها نج بچت ٿيندي، جيڪڏهن پوءِ به پاڻي بچي ٿو ته اهو ڊيم۾ ذخيرو ڪري سگهبو. مٿين طريقي سان واڌو پاڻي ڪڍڻ کي مٿين ڀر وارو طريقو چئبو آهي. انهيءَ طريقي ۾ ٻن شين جي صحيح تصديق نٿي ٿي سگهي. هڪڙي اها ته زيان هٿرادو وٺڻو ٿو پي ۽ ٻي اها ته رم اسٽيشنن کان هيٺ به پاڻي اچي ٿو، جيڪو هن ڪاٿي ۾ نٿو اچي. آبپاشي ماهرن مطابق انهيءَ کان ابتڙ وارو طريقو جنهن کي هيٺين ڀر وارو طريقو چئجي ٿو، بهتر آهي. انهيءَ ۾ مٿي کان آيل پاڻي بدران ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي جي بنياد تي ابتي ڳڻپ ڪجي ٿي. ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وڃڻ ڪري طريقي ۾ رم اسٽيشن کان هيٺ ايندڙ پاڻي ۽ رستي ۾ زيان جو ڪاٿو لڳائڻ جي گهرج ڪونهي. ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي اڳتي گهٽبو جو اڀرندي درياهن جو هينئر ايندڙ پاڻي نه ايندو. منگلا ڊيم ۾ 2.9 ملين ايڪڙ فوٽ ڀربو، ٺاهه وارو کٽل پاڻي کڻبو، نوان ٺهندڙ واهه پاڻي کڻندا، هندستان کي الهندي درياهن تي پاڻي کڻڻ جا حق جڏهن استعمال ٿيندا ته پاڻي اڃا کٽندو. ساڳي نموني ۾ افغانستان ڪابل درياهه تان پاڻي کڻندو ته اهو به گهٽبو. LBOD لاءِ 2.2 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ ٿيل اڀياسن مطابق پاڻي کپندو ۽ اهو پڻ مائينس ڪريو. اسان اهڙي هڪڙي مشق اکوڙي ڊيم جي اڀياس جي جاچ بابت ڪئي، جنهن جا تفصيل ڪجهه هن ريت آهن.

هينئر سراسري ساليانو ڪوٽڙي کان هيٺ ويندڙ پاڻي آهي 3.501 ملين ايڪڙ فوٽ. هندستان الهندي درياهه تي کڻندو 2.0 ايم اي ايف. افغانستان ڪابل درياهه تان کڻندو 0.50 ايم اي ايف. اڀرندي درياهن جو پاڻي اڳتي نه ايندو 8.0 ايم اي ايف. ڪوٽڙي کان هيٺ گهربو 8.6 ايم اي ايف. منگلا ڊيم ۾ وڌيڪ گڏ ڪبو 2.9 ايم اي ايف. ٺاهه جو گهٽ کنيل پاڻي هوندو 11.95 ايم اي ايف. نئون واهه يعني گريٽر ٿل ڪڇي ۽ ريڻي کڻندا3.03 ايم اي ايف.

انهن سڀني گهرجن جي پوري ٿيڻ کانپوءِ 8.68 پاڻي بچت دوران کٽي ٿو. يعني سراسري بنياد تي ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي، پر ڪن ٻوڏ وارن سالن ۾ تمام گهڻو پاڻي اچي ٿو، جنهن کي تمام وڏي گنجائش واري ڊيم ۾ جنهن کي ڪيري اوور ڊيم چئجي ٿو، ذخيرو ڪري سگهجي ٿو. جيڪو اسڪردو وٽ ٺهي سگهي ٿو. ڪن ماڻهن جو خيال آهي ته اسڪردو بدران اهو ٻوڏن وارن سالن ۾ واڌو پاڻي ٻه ٽي ڊيم ٺاهي ذخيرو ڪجي ۽ هڪ بدران ٽي ڊيم ٺاهجن، يعني ڀاشا، ڪالاباغ ۽ اکوڙي. سوال ٿو اٿي ته گهٽ پاڻي وارن سالن ۾ انهن کي ڀرڻ کان ڪير روڪيندو ۽ جيڪڏهن ڀريا ويا ته خريف واري مند ۾ سنڌ جو پاڻي گهٽبو ۽ نتيجي ۾ سنڌ رڻ نه ٿيندي ته ڇا ٿيندي، جو اسان جا مکيه فصل خريف ۾ ٿين ٿا.

ماحول ۽ معاشري تي خراب اثر:

وڏن ڊيمن ٺهڻ ڪري مٿيان علائقا ٻڏن ٿا ۽ هيٺيان سڪن ٿا. مٿين علائقن ۾ ڊيم جي ڍنڍ ٺهڻ ڪري ماڻهن جا گهر، فصل، ثقافتي ورثا پاڻي هيٺ اچي وڃن ٿا ۽ جهنگلي جيوت ۽ پکي پکڻ متاثر ٿين ٿا. هيٺين پاسي درياهه جي اٿل گهٽجڻ ڪري ڪچي جا فصل ۽ دريائي ٻيلا گهٽجن ٿا. ڊيلٽا ۾ مال مويشي ۽ مڇين ۽ گهانگهٽن جي پيداوار گهٽجي ٿي، تمر جا ٻيلا سڪن ٿا، سمنڊ چڙهي اچڻ ڪري آباد زمينون ڳڙڪائي وڃي ٿو. ماڻهن جي روزگار تي اثر پوي ٿو، جهنگلي جيوت ۽ پکي پکڻ متاثر ٿين ٿا.

· ماڻهن جي راضي هجڻ وارو سوال:

هر هڪ ترقياتي منصوبو ماڻهن جي سک ۽ سهولت لاءِ ٺاهيو وڃي ٿو، پر جيڪڏهن انهن کي اعتراض آهن ته انهن جو ٻڌڻ ۽ تدارڪ ڪرڻ ضروري آهي. جيڪڏهن اهو منصوبو اڪيلو حل ناهي ۽ ماڻهن کي اعتراض آهي ته ٻين متبادلن ڏي ڌياڻ ڏيڻ کپي. جيڪڏهن اهو منصوبو اڪيلو حل آهي ته اثر پوندڙ ماڻهن کي مناسب نموني اجورو ڏنو وڃي. جنهن ۾ رڳو پئسا ڏيڻ جي ڳالهه نه هجي، بلڪه انهن جي ٻيهر آبادڪاري روزگار جا نوان ذريعا ۽ ٻيون سهولتون هجڻ کپن، پر جيڪڏهن واسطيدار ڌريون اهڙي منصوبي ٺاهڻ تي راضي نه هجن ته انهيءَ کي ڇڏي ڏيڻ کپي. ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي سنڌ وارن کي سخت اعتراض آهي. سنڌ حڪومت به انهيءَ تي سخت موقف وٺي بيٺي آهي ۽ اصل نه ٺهڻ ڏيندي. تنهن ڪري رڳو اهو چوڻ سان ته ”ڪالاباغ ڊيم آوي-ئي آوي“ اهو ٺهي نٿو سگهي.

پوءِ ڇا ڪجي؟

جيڪڏهن وڏا ڊيم نه ٺهن ته وڌندڙ آبادي جون پاڻي ۽ بجلي جون ضرورتون ڪيئن پوريون ٿين؟ انهيءَ سوال جو مناسب جواب آهي ته متبادل ذريعن ڏي وڃجي. ٿر ۽ چولستان ۾ بارش جو پاڻي گڏ ڪرڻ جا انتظام ڪجن، جنهن کي انگريزي ۾ رين هارويسٽنگ چئجي ٿو. جرمني ۽ هندستان ۾ انهيءَ نموني تمام گهڻو پاڻي گڏ ڪجي ٿو، ڪاڇي ۽ ڪوهستان ۾ ننڍا ڊيم ٺاهي مينهن جو پاڻي جمع ڪري، پوءِ استعمال ڪريو. سنڌ ۾ انهيءَ مقصد لاءِ سنڌ سمال ڊيم آرگنائيزيشن ٺهيل آهي. انهيءَ کي فعال بڻائجي. آبپاشي وارن علائقن ۾ پاڻي جو زيان روڪيو. واهه پڪا ڪريو، واٽر پڪا ڪريو، زمينون سنوت ۾ آڻيو. پاڻي ورائڻ ۽ فصلن کي ڏيڻ جا نوان طريقا استعمال ڪريو. اهڙا فصل پوکيو، جيڪي پاڻي گهٽ استعمال ڪن. جيستائين بجلي جو تعلق آهي ته ”رن آف رور“ منصوبا ٺاهيو، جن ۾ پاڻي ذخيرو نه ٿئي. ٿر واري ڪوئلي کي ترقي وٺايو. ڪالا باغ ڊيم واري زخم کي هر هر ڇو ٿا اکيڙيو؟ رڳو ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي ڳنڍ ٻڌي بيهڻ عقلمندي ناهي جو ٻيا رستا به آهن،

بڙي لمبي سي زمين، ملين گي لاکهه حسين،

ساري دنيا مين صنم تو اکيلا تو نهين،

تو نهين اور سهي، اور نهين اور سهي!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

تربيلا ڊيم ۾ پاڻي روڪڻ جو سنڌ کي ٿيندڙ نقصان!




سومر 22 جون 2009ع



ڪاوش اخبار جي 20 جولاءِ جي هڪ خبر مطابق تربيلا ڊيم جي ڊيڊ اسٽوريج ليول 1369 فوٽ تي پهچڻ ڪري تمام گهڻي لٽ پاور هائوسز مان پاس ٿي جنهن ڪري 14 مان 8 پاور يونٽ متاثر ٿيا. انهيءَ صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ واپڊا وارن گهٽ پاڻي هجڻ باوجود تربيلا ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو ڪيو. جنهن ڪري هيٺ اٽڪل ويهه هزار ڪيوسڪ پاڻي گهٽجي ويو. جنهن ڪري هيٺ سنڌ جو پاڻي گهٽجي ويندو ۽ پاڻي جي صورتحال وڌيڪ خراب ٿيندي. اخباري خبر مطابق 30 کان چاليهه سيڪڙو کوٽ ٿيندي. اهو هڪڙو تمام منجهيل فني مسئلو آهي، جنهن جو عوام تي اثر پوندو. انهيءَ جي سولي سمجهاڻي ضروري آهي ته جيئن عام ماڻهن کي خبر پوي ته اها تڪليف ڪهڙن سببن ڪري پهچي ٿي. انهيءَ جو وقتائتو تدارڪ ڇو نه ڪيو ويو، ڪير انهيءَ جو جوابدار آهي؟

مسئلو ڇا آهي؟

ڪنهن به موج مستيءَ ۾ وهندڙ درياهه جي رستي ۾ جڏهن ڪا رنڊڪ ڊيم جي صورت ۾ وڌي وڃي ٿي ته ٻين مسئلن سان گڏ خود ڊيم جي حياتي جو مسئلو به پيدا ٿئي ٿو. ڊيم ٺهڻ کان اڳ انهيءَ ۾ ايندڙ لٽ هيٺ هلي وڃي ٿي، پر ڊيم ٺهڻ کانپوءِ اها انهيءَ کان مٿي ٿي وڃي ٿي، جنهن ڪري اها هوريان هوريان ڊيم سامهون ۽ انهيءَ کان ميلن ۾ مٿي تري ۾ ويهي ترو وڌائيندي وڃي ٿي. درياهه جو ترو ايترو ته مٿي ٿي وڃي ٿو، جو وهندڙ پاڻيءَ جي سطح تي چڙهت ڪري ٿو، جنهن ڪري ڊيم جي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش ڏينهون ڏينهن گهٽجندي وڃي ٿي ۽ هڪ اهڙي اسٽيج اچي ٿي، جو ڊيم جي ذخيري ڪرڻ جي گنجائش صفا ختم ٿي وڃي ٿي. ڪيترا اهڙا ڊيم آهن، جيڪي لٽجڻ ڪري ناڪاره ٿي ويا. خود پاڪستان ۾ سرحد صوبي ۾ ٺهيل ڊيم هڪ اهڙو ئي ڊيم آهي، جنهن ۾ جيڪو پاڻي مٿان اچي ٿو، اهو هيٺ هليو ٿو وڃي، يعني ذخيرو ڪري جي گنجائش ٻڙي ٿي وئي آهي. ڊيم ٺهڻ کانپوءِ به انهيءَ کي صحيح نموني ۾ هلائڻ ۽ مناسب اپائن سان انهيءَ جي حياتي وڌائي سگهجي. يعني لٽ پوڻ جي عمل کي انگهائي سگهجي ٿو. يعني پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي صلاحيت ڀلي گهٽجي وڃي پر ٻڙي نه ٿئي.

تربيلا ڊيم تي لٽ جمع ٿيڻ جا مسئلا:

تربيلا ڊيم سنڌو درياهه جو پاڻي روڪي ذخيرو ڪري ٿو، انهيءَ پاڻي ۾ تمام گهڻي لٽ اچي ٿي. اها انهيءَ وقت گهڻي اچي ٿي، جڏهن اونهاري جي مند شروع ٿيڻ تي گليشئر ۽ برف رجي ٿي، ۽ اهي پاڻ سان مٿين علائقن ۾ کاڌ ڪري مٽي ۽ پٿر کڻي اچن ٿا. انهيءَ جو گهڻو حصو تربيلا ڊيم ۾ رُڪجي وڃي ٿو. اٽڪل ٻه سئو ملين ٽن لٽ هر سال اچڻ ڪري ڊيم جي استعمال جوڳو پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش 9.3 ملين ايڪڙ فوٽ مان گهٽجي اٽڪل 7 ملين ايڪڙ فوٽ رهجي وئي آهي. تربيلا ڊيم ۾ لٽ رڪجڻ ڪري ٻه مسئلا پيدا ٿين ٿا. هڪڙو استعمال جوڳي پاڻيءَ جي مقدار ۾ هوريان هوريان گهٽتائي، جنهن ڪري زراعت لاءِ پاڻي گهٽجندو وڃي ٿو ۽ اعتماد جوڳي بجلي جي پيدائش به گهٽجي وڃي ٿي. ٻيو ايندڙ لٽ جو ڊيم مان نڪرندڙ منهن ۾ ڦاسڻ ۽ لٽ واري پاڻيءَ جو بجلي وارين ٽربائنن کي گسائڻ. انهيءَ سان ڊيم ڀرسان جمع ٿيل لٽ جو ڪنهن زلزلي جي اثر ڪري ڊهي پوڻ ۽ نڪرندڙ منهن ۾ ڦاسي پوڻ. جنهن ڪري ٽربائن لٽ سان ڀرجڻ ڪري غير فعال ٿي وڃن ٿيون. اندازو لڳايو ويو هو ته تربيلا ڊيم جي حياتي 60 سال هوندي يعني ڊيم سال 2035ع ۾ لٽ سان ڀرجي ويندو.

ڇا تربيلا ڊيم جي حياتي وڌائي سگهجي ٿي؟

انهيءَ خيال کان ته تربيلا ڊيم اقتصادي طرح تمام قيمتي سرمايو آهي ۽ انهيءَ کي جٽادار طريقي سان هلڻ کپي سال 96-1995ع ۾ TAMS ڪنسلٽنٽن ذريعي هڪ اڀياس ڪرايو ويو، جن پنهنجي آخري رپورٽ 1998ع ۾ ڏني. ياد رهي ته انهن ساڳين ڪنسلٽنٽس ڊيم ٺاهڻ کان اڳ به انهيءَ جي لٽجڻ بابت اڀياس ڪيو هو. ٽئين اڀياس جو نالو هنن ”تربيلا ڊيم جي لٽ جو بندوبست ڪرڻ وارو اڀياس“Tarbela dam Sediment Management Study رکيو. انهيءَ اڀياس جي سلسلي ۾ هنن پهرين ڊيم اڳيان ۽ ان مٿي لٽ جمع ٿيڻ جو جائزو ورتو. هنن ٻڌايو ته سال 1974ع جي ڀيٽ ۾ درياهه جو ترو تمام مٿي ٿيل آهي ۽ اهو رڳو ڊيم جي منهن وٽ نه آهي، بلڪه ڊيم کان پنجاهه ميل تائين مٿي آهي. انهيءَ مٿي ٿيل درياهه جي تري کي هنن ڊيلٽا (Delta) جو نالو ڏنو. (ڏسو نقشو) ڊيم جي ويجهو ڊيلٽا جي چوٽي سال 1997ع ۾ سال 1994ع واري ليول کان 30 فوٽ مٿي هئي ۽ اها چوٽي هوريان هوريان ڊيم طرف وڌي پئي. هنن اها حقيقت به نوٽ ڪئي ته ڊيلٽا جو ڊيم ڏانهن وڌڻ ٻن ڳالهين تي مدار رکي ٿو. هڪڙي اها ته ڊيم جي ليول ڪهڙي رکي وڃي ٿي ۽ ٻي اها ته گهڻي وقت لاءِ رکي وڃي ٿي. سال 1988ع تائين ڊيم جي گهٽ ۾ گهٽ ليول ڊيم جي ڊيڊ اسٽوريج ليول يعني 1300 فوٽ تي رکي وئي، جنهن ڪري ڊيلٽا ڊيم ڏانهن وڌندو رهيو. 1988ع کانپوءِ ڊيلٽا جي وڌڻ کي روڪڻ لاءِ اها ليول 1300 فوٽ بدارن 1350 فوٽ رکي جنهن ڪري ڊيلٽا جو ڊيم ڏانهن وڌڻ رڪجي ۽ لٽ مٿين حد ۾ جمع ٿيڻ لڳي. پر سال 1997ع جي آڳاٽي خريف ۾ ڊيم جي گهٽ ۾ گهٽ ليول 1318 فوٽ رکي وئي ته جيئن آڳاٽي خريف واري پاڻيءَ جي گهرجن جو پورائو ڪري سگهجي. ائين ڪرڻ سان ڊيلٽا جي چوٽي هڪ ميل ڊيم ڏانهن وڌي آئي ۽ درياهه جو ترو 30 فوٽ مٿي چڙهي آيو. لٽ جيڪا ڊيلٽا ٺاهي ٿي، سا پڪي نٿي ٿئي، بلڪه ڪچي يا ڀوريل حالت ۾ ٿئي ٿي، جيڪا ڪري ۽ ڀري سگهي ٿي. جنهن کي انگريزيءَ ۾ (Liquefaction) چئجي ٿو. اندازو لڳايو ويو آهي ته ٿوري شدت وارو زلزلو به ان کي ڪيرائي ڀوري سگهي ٿو. جيڪا وهڪري ۾ اچي بجلي واري سرنگهن جو منهن بند ڪري سگهي ٿي ۽ ڊيم جو هلائڻ ڏکيو ٿي سگهي ٿو. نتيجي ۾ بجلي ۽ پاڻي جي دستيابي گهٽ ٿي ويندي.

مٿين ڳالهين کي منهن ڏيڻ لاءِ اڀياس ڪندڙن به مقصد رکيا. هڪڙو اهو ته ڊيلٽا نه ڊهي ۽ سرنگهون بند نه ٿين. ٻيو ڊگهي مدت لاءِ 6 ملين فوٽ پاڻي ڊيم مان زراعت لاءِ ملندو رهي. انهن ٻن مقصدن کي حاصل ڪرڻ لاءِ اڀياس ڪندڙ ٽي نڪاتي عمل جوڳو منصوبو (Action Plan) جوڙيو. پهرين مقصد لاءِ گهٽ عرصي لاءِ هڪ مناسب ذخيرو هلائڻ واري پاليسي ۽ ڊگهي عرصي لاءِ پاڻي هيٺ بند ٺاهڻ جو چيو. جٽادار 6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ لاءِ لٽ ڪڍڻ (Flashing) جو چيو. گهٽ عرصي واري منصوبي ۾ هنن ڊيم جي گهٽ ۾ گهٽ ليول هر سال چار فوٽ وڌائڻ لاءِ ۽ اها ليول 15 ڏينهن کان مٿي نه رکڻ لاءِ چيو. سال 2009ع تائين هنن هر سال هن ريت ليول وڌائڻ لاءِ چيو. سال 1998ع ۾ 1365 فوٽ، سال 1999ع ۾ 1370 فوٽ، سال 2000ع ۾ 1374 فوٽ، سال 2001ع ۾ 1378 فوٽ، سال 2002ع ۾ 1382 فوٽ، سال 2003ع ۾ 1386 فوٽ، سال 2004ع ۾ 1390 فوٽ، سال 2005ع ۾ 1390 فوٽ، سال 2006ع ۾ 1390 فوٽ، سال 2007ع ۾ 1390 فوٽ، سال 2008ع ۾ 1390 ۽ سال 2009ع ۾ 1350 فوٽ (ياد رهي ته 1390 فوٽ واري ليول پاڻي کان هيٺ بند ٺهڻ کانپوءِ جي آهي).

ڊگهي عرصي واري منصوبي ۾ هنن پاڻي هيٺ پٿر جو بند جيڪو 300 فوٽ عميق ۾ هوندو، ٺاهڻ جو چيو ۽ اهو سال 2003ع ۾ پورو ڪرڻو هو. جٽادار بنيادن تي 6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ لاءِ هنن هڪ هيٺين ليول واري باءِ پاس کاٻي پاسي ٺاهڻ لاءِ چيو. اهي باءِ پاس چئن 36 فوٽ ڊاياميٽر وارين سرنگهن ۽ پنجين آبپاشي واري سرنگهه تي مشتمل هوندا ۽ جن جي گنجائش 2،64،000 ڪيوسڪ هوندي ۽ جن جي ليول 1350 فوٽ هوندي. اهي سرنگهون جون واري مهيني ۾ 30 ڏينهن لٽ وارو پاڻي ڪڍنديون. اڀياس ڪندڙن مٿين رپورٽ سال 1998ع ۾ واپڊا وارن کي ڏني. واپڊا وارن يا ته انهيءَ تي عمل ئي نه ڪيو يا وري انهيءَ کي عمل جي قابل ئي نه سمجهيو. اها مختلف فورمن تي ڊسڪس ڪئي وئي، پر ڪو کڙ تيل نه نڪري سگهيو. حالانڪه جيڪڏهن رڳو پهرين ٻن ڳالهين تي عمل ڪيو وڃي ها ته ڊيم جي گهٽ ۾ گهٽ ليول 1350 فوٽ رکي سگهجي پئي، جڏهن ته هينئر 1369 فوٽ واري ليول تي پرابلم ٿيو. واپڊا وارن نه رڳو اهو ته مٿين رپورٽ تي عمل نه ڪيو، بلڪه ان ڏس ۾ ڪنهن به سفارش تي عمل نه ڪيو. ٿيڻ ته ائين کپندو هو ته جيڪڏهن اها رپورٽ عمل جوڳي نه هئي ته پوءِ يا ته پنهنجو ڪو منصوبو ٺاهين يا ٻين اڀياس ڪندڙن کان جاچ ڪرائين ها.

تازو مسئلو:

1369 واري ڊيم جي ليول تي بجلي جي ٽربائن جي بليڊن ۾ گهڻي وائي بريشن ڪري اوچتو ڊيم جي ليول وڌائي وئي. 18 جون تي اها 1369.68 فوٽ هئي، جيڪا 19 جون تي 1373.5 فوٽ ۽ 20 جون تي 1374.52 فوٽ ڪئي وئي. اها اهڙي وقت ڪئي وئي، جڏهن درياهن ۾ وهڪرا تمام گهٽ هئا. جون جي ٻئي ڏهاڪي ۾ وڌ ۾ وڌ وهڪرو 337000 ڪيوسڪ رهيو، جڏهن ته هينئر اهو 122000 مان گهٽجي 113000 ڪيوسڪ رهجي ويو. ڪابل درياهه ۾ به وهڪرو تمام گهٽ آهي، نتيجي ۾ چشما بيراج مان وهڪرو 195000 ڪيوسڪن مان گهٽجي 165000 ڪيوسڪ رهجي ويو آهي. يعني 30000 ڪيوسڪ جي لاٿ اچي وئي آهي. انهيءَ جي نتيجي ۾ سنڌ جي بيراجن تي لاٿ ايندي، جن جي پاڻي جي پوزيشن اڳي ئي خراب آهي. سکر بيراج مان نڪرندڙ رائيس ڪئنال تازو جون ۾ کوليو ويو آهي، جنهن کي وڌيڪ پاڻي کپي. پر وڌڻ جي بدران انهيءَ ۾ پاڻي گهٽجڻ جو انديشو آهي. اها به خبر ناهي ته واپڊا وارا تربيلا ۾ ليول 1374 فوٽ ڪرڻ تي ئي مطمئن ٿي ويا يا اڃا وڌائيندا. جيڪڏهن اڃا وڌاايائون ته ايندڙ لاٿ سنڌ وارن جي سهڻ کان چڙهي هوندي.

ڇا ڪرڻ کپندو هو؟

واپڊا کي ذوالفقار علي ڀٽو صاحب هڪ اڇو هاٿي چئي ويو آهي. اهي پنهنجي مرضي هلائين ٿا ۽ انهن کان ڪير پڇا ڪرڻ وارو ڪونهي. جڏهن واپڊا وارن کي پنهنجي بجلي وارين ٽربائنن ۾ گڙٻڙ جي خبر پئي هئي ته هنن کي يڪدم ارسا جي هنگامي گڏجاڻي گهرائڻ کپندي هئي ۽ سڄو مسئلو ان کي ٻڌائي انهن کان کوٽ واري وقت ۾ ليول وڌائڻ جي اجازت وٺڻ کپندي هئي. ارسا وارا لاٿ واري وقت ۾ ذخيرو ڪرڻ جي اثرن جو جائزو وٺي صوبن تي پوندڙ اثرن کي ختم ڪرڻ لاءِ ڪجهه متبادل بندوبست ڪن ها ۽ اڳتي صورتحال تي ڪڙي نظر رکن ها ته هن ڏکيائي واري وقت ۾ سڀني جي صلاح مصلحت سان منهن ڏئي سگهجي ها، پر ائين نه ڪيو ويو. جنهن جو نتيجو سنڌ وارا ڀوڳيندا.

هاڻي ڇا ڪرڻ کپي:

1991ع واري پاڻي ٺاهه کان اڳ پنجاب ۽ سنڌ ۾ پاڻي جي ورهاست زونن جي حساب سان ٿيندي هئي. اهي زون ٻه هئا، يعني انڊس زون ۽ معاون دريائي زون. انڊس زون مان معاون دريائي زون لاءِ پاڻي نيو ويندو هو. پر منگلا ڊيم مان انڊس زون کي منگلا مان پاڻي هجڻ باوجود به نه ڏنو ويندو هو. ٺاهه کانپوءِ اهي زون ختم ٿي ويا آهن ۽ دريائي نظام هڪ ڳنڍيل نظام طور ڪم ڪري ٿو ۽ هڪ پاسي جي کوٽ ٻئي پاسي جي واڌو پاڻي مان پوري ڪري سگهجي ٿي. خوشقسمتي سان هينئر منگلا ڊيم ۾ پاڻي آهي. انهيءَ جي سطح هينئر 1169 فوٽ آهي، جڏهن ته فل ٿيڻ جي ليول 1202 فوٽ آهي ۽ اڃا جهلم ۽ چناب درياهن ۾ وهڪرو ٺيڪ آهي. هينئر معاون دريائن واري علائقي مان پاڻي سنڌو وارن علائقن ۾ منتقل ڪري سگهجي ٿو. انهيءَ جا ٻه طريقا آهن. هڪڙو اهو ته سنڌو مان نڪرندڙ لنڪ ڪينال بند ڪيا وڃن، جو معاون درياهن واري پاسي واڌو پاڻي آهي. انهن لنڪ ڪئنالن واري ايراضي کي منگلا ڊيم مان پاڻي ڏنو وڃي. ٻيو اهو ته سنڌ جي کوٽ پورا ڪرڻ لاءِ منگلا ڊيم ۾ ذخيرو ڪيل پاڻيءَ مان سنڌ کي پاڻي ڏنو وڃي. منگلا ڊيم مان اڳي اهو چئي پاڻي نه ڏنو ويندو هو ته انهن کي ايندڙ ربيع جي فصل لاءِ پاڻي کپي. سنڌ وارن جو موقف هو ته پهرين خريف جو فصل بچايو. تنهن کانپوءِ ربيع جو سوچجي. اڳيون وزير علي مير شاهه چوندو هو ته پهرين هنج ۾ ويٺل ٻار کي کير پياريون پوءِ مستقبل ۾ جنم وٺندڙ ٻار جو سوچيون. منهنجي سنڌ سرڪار کي گذارش آهي ته ايندڙ کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ هيٺين ڳالهين تي عمل ڪري.

· چشما جهلم لنڪ اڳي ئي بند آهي، تونسا پنجند لنڪ کي بند ڪرائي.

· سنڌ جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ منگلا ڊيم مان پاڻي ڇڏرائي.

· ارسا تي زور ڀري ته جيسين وهڪرا سڌرن، تربيلا ڊيم ۾ پاڻي ذخيرو نه ڪرڻ ڏنو وڃي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ کي سڪائڻ لاءِ ”مٿيان“ ڪهڙي منصوبا بندي پيا ڪن؟




جمع 26 جون 2009ع



تازو گورنر هائوس ڪراچي ۾ ٿيل هڪ گڏجاڻي ۾ سنڌ ۾ پاڻي کوٽ جي تناظر ۾ صدر آصف علي زرداري 14000 ڪيوسڪ پاڻي کڻندڙ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنال جو وهڪرو 11000 ڪيوسڪ کان گهٽائي 3000 ڪيوسڪ ڪرڻ جو فيصلو ڪيو ته جيئن سنڌ ۾ 40،000 ڪيوسڪ گهٽجندڙ پاڻي جي کوٽ ڪجهه گهٽجي سگهي. ياد رهي ته چشما-جهلم لنڪ ڪئنال اڳ ئي بند آهي، سنڌ-طاس منصوبي جي نتيجي ۾ ٺهندڙ چشما-جهلم لنڪ ڪئنال ۽ تونسا-پنجند لنڪ سڀني ٺهندڙ اڏاوتن جي مقابلي ۾ وڌيڪ خطرناڪ آهن، جو اهي سنڌ جو پاڻي انهيءَ وقت ۾ به معاون درياهن جي ايراضي مان کڻي وڃن ٿا، جڏهن سنڌو درياهه تي رکيل ايراضين لاءِ پاڻي پورو نه هوندو آهي. انهن ٻنهي لنڪ ڪئنالن جي ٺهڻ کان وٺي انهن جي هلائڻ تي جهيڙو رهيو. چشما-جهلم لنڪ نه هلايو ويندو. انهيءَ تي شروع ۾ صحيح عمل ٿيو، پر ضياءُ الحق واري فوجي حڪومت ۾ جڏهن پنجاب جو گورنر جيلاني هو ته انهيءَ ٺاهه تي عمل نه ڪيو. انهيءَ کانپوءِ به ڪيترا ڀيرا انهيءَ ٺاهه جي ڀڃڪڙي ٿي، پر سنڌ جي اعتراضن کي بند ڪرايو ويو. 1991ع واري پاڻي ٺاهه ٿيڻ کانپوءِ اها صورتحال ڪجهه ائين متي ته پنجاب وارا تربيلا ڊيم مان پنهنجي حصي جو پاڻي انهن لنڪ ڪئنالن ذريعي کڻي سگهن ٿا، پر ٿيو ائين آهي ته جڏهن منگلا ڊيم ۾ پاڻي ڀريل هوندو آهي، تڏهن به اهي لنڪ ڪئنال هلايا وڃن ٿا. ٿيڻ ته ائين کپي ته جڏهن منگلا ڊيم ۾ پاڻي موجود هجي ته معاون درياهن جي ايراضين لاءِ منگلا ڊيم مان پاڻي کڻڻ کپي، نه ڪي سنڌو درياهه مان لنڪ ڪينالن ذريعي پاڻي نيو وڃي. خاص طرح انهيءَ وقت ۾ جڏهن سنڌ ۾ پاڻي جي کوٽ هجي. اسان جي پاڻي ماهرن انهن جي ٺاهڻ ۽ هلائڻ تي سخت اعتراض ڪيا آهن. انهن مان ٻن ماهرن جناب عبدالوهاب شيخ ۽ جناب اي اين جي عباسي جي رپورٽن مان ڪجهه ٽڪرا ڏجن ٿا. عبدالوهاب شيخ صاحب 1970ع ۾ فضل اڪبر ڪاميٽي سامهون انهن بابت هن ريت ڳالهايو.

The prosperity of Sindh is closely linked with Indus and it is apparently due to this reason, that Sindh is so sensitive, if anyone interferes with the Indus River. Indus water in the body of Sindh is considered as vital as blood is for a human body. So long the Indus was not interferes with, Sindh remained in healthy growth. Unfortunately two thick leeches (Indus links) were stuck very recently to the body of Indus when Sindh was not aware of them. Again the deterioration in the health of Sindh depends upon the sucking programme of these leeches. There is every danger that, if they suck too much, Sindh is liable to be turned in to a desert specially when these links are beyond the boundary of sindh, beyond its control of operation and even observation, very recently when we were short of water, the Taunsa-Panjand link was opened and the water was transferred from the Indus to the Tributary Zone and the water was transferred from the Indus to the Tributary Zone without regard to our historic rights of even basic allocations just to meet certain higher level of uses of the Punjab canals. It is mainly due to this reason that Sindh considers any misdirected or without effective control, operation of Indus links, so hazardous for its very survival.

ترجمو: ”سنڌ جي خوشحالي سنڌو درياهه سان ڳنڍيل آهي. اهو ئي سبب آهي ته جڏهن به ڪو سنڌو درياهه سان هٿ چراند ڪري ٿو، سنڌ انهيءَ بابت تمام حساس هجي ٿي. سنڌ جي بت ۾ سنڌو درياهه جو پاڻي انساني جسم ۾ رهندڙ رت وانگر آهي، جيستائين سنڌو سان هٿ چراند نه ڪئي وئي سنڌ ۾ صحتمند ترقي ٿيندي رهي. بدقسمتي سان تازو ٻه ٿلهيون ڄئونرون سنڌو جي بت ۾ هنيون ويون ۽ سنڌ وارن کي انهن بابت نه ٻڌايو ويو. سنڌ وارن جي ڪرندڙ صحت جو مدار انهيءَ تي آهي ته انهن ڄئونرن جي رت چوسڻ جي نيت ڪهڙي آهي. جيڪڏهن اهي تمام گهڻو رت چوسن ٿيون ته سنڌ جي رڻ ٿيڻ جو خطرو آهي، ڇو ته اهي سنڌ جي حدن کان ٻاهر آهن ۽ سنڌ وارن کي انهن جي هلائڻ تي ڪو ڪنٽرول ڪونهي. تازو جڏهن اسان وٽ پاڻي جي کوٽ هئي ته تونسا-پنجند لنڪ ڪئنال کوليو ويو ۽ سنڌو مان پاڻي معاون درياهن جي ايراضين ۾ نيو ويو. انهيءَ ۾ اسان جي تاريخي حقن ۽ منظور ٿيل پاڻي جو به خيال نه رکيو ويو ۽ پنجاب کي گهرجن کان مٿي پاڻي ڏنو وڃي، اهو ئي سبب آهي ته سنڌ انهن جي غلط استعمال ۽ صحيح ڪنٽرول بنا استعمال کي پنهنجي بقا ۽ جياپي لاءِ خطرناڪ سمجهي ٿي.“

فني ڪاميٽي جو چيئرمين جناب اي اين جي عباسي پنهنجي رپورٽ ۾ چوي ٿو ته اهي لنڪ ڪئنال صحيح نٿا هلايا وڃن ۽ انهن کي هلائڻ لاءِ هيٺين رهنما اصولن تي عمل ڪرڻ کپي:

· ڪنهن به ڏهاڪي ۾ سنڌو جو پاڻي چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنالن ذريعي معاون درياهن جي هيٺين ايراضي لاءِ انهيءَ وقت تائين نه نيو وڃي، جيسين سنڌو تي رکيل پاڻيءَ جي گهرج عام مفادن واري ڪائونسل جي منظور ٿيل ڏهاڪن واري ورهاست مطابق پوري نه ٿئي.

· عام حالتن ۾ خريف جي مند ۾ سنڌو مان چشما جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنالن ذريعي سنڌو جو پاڻي معاون درياهن جي هيٺين ايراضين لاءِ کڻي وڃڻ جي ضرورت ڪونهي، ڇو ته جهلم ۽ چناب درياهن ۾ انهيءَ وقت ۾ گهڻو ڪري ڪافي پاڻي هوندو آهي، پر جيڪڏهن ڪنهن ڏهاڪي ۾ معاون درياهن جي هيٺين ايراضي لاءِ جهلم ۽ چناب دريائن ۽ منگلا ڊيم سوڌو پاڻي گهٽ هجي ته سنڌو مان چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنالن ذريعي تڏهن پاڻي کڻي وڃي سگهجي ٿو، جڏهن سنڌو سان سڌو نڪرندڙ واهن جي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪي واري گهرج پوري ٿي چڪي هجي.

· منگلا ۾ پاڻي ذخيرو ڪرڻ واري عرصي ۾ سنڌو مان چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنالن ذريعي معاون درياهن جي هيٺين ايراضي لاءِ پاڻي نه نيو وڃي.

· چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ ڪئنال بين الصوبائي واهه آهن ۽ انهن کي انهيءَ نموني هلايو وڃي ۽ رڳو هڪڙي صوبي جي انڊينٽ جي بنياد تي نه هلايو وڃي.

سنڌ وارن جي مٿين سوچ جي ڀيٽ ۾ ”مٿيان“ سمجهن ٿا ته سنڌ-طاس معاهدي سبب ئي اڀرندا درياهه هندستان ڏي هليا ويا، تنهن ڪري انهن جو حق آهي ته انهن ٽن ويل درياهن تي آباد ٿيندڙ ايراضي کي هو سنڌو جي پاڻي سان فل آباد ڪن، ۽ اهو تڏهن ٿي سگهندو، جڏهن هو لنڪ ڪئنالن کي سدائين هلائين. انهيءَ جو جواز پيدا ڪرڻ لاءِ هو بهانا ٿا ڳولين. ڪجهه سال اڳي ”مٿين“ جي چوڻ تي واپڊا وارن چشما-جهلم لنڪ جي ٽيل تي هڪ بجلي گهر ٺاهڻ جو منصوبو ڏنو. جتي چشما- جهلم لنڪ ڪئنال جهلم درياهه ۾ ڇوڙ ڪري ٿو، اتي انهيءَ جي پاڻي جي ليول جهلم درياهه ۾ بيٺل پاڻي جي ليول کان 45 فوٽ مٿي آهي. جتي فال کي استعمال ڪري بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. بجلي ته پيدا ڪري سگهجي ٿي، پر تڏهن جڏهن اتي سڄو سال پاڻي اچي. يعني چشما-جهلم لنڪ سدائين وهايو وڃي. پر چشما-جهلم لنڪ هڪ سدا واهه ناهي ۽ اهو تڏهن ئي وهي سگهي ٿو، جڏهن معاون درياهه وارين ايراضين ۾ کوٽ هجي ۽ سنڌو ۾ واڌو پاڻي هجي، تنهن ڪري چشما-جهلم لنڪ ڪئنال سدائين نٿو وهائي سگهجي، پوءِ بجلي گهر ڪڏهن ڪڏهن پاڻي اچڻ جي صورت ۾ ڪيئن اقتصادي ۽ مالي طرح فائدي وارو ٿي سگهي ٿو. انهيءَ سبب ڪري واپڊا وارن جو بجلي گهر هڻڻ وارو منصوبو ارسا ۽ سنڌ سرڪار جي مخالفت جي ڪري ڪامياب نه ٿي سگهيو.

هاڻي ”مٿين“ هڪ پرائيوٽ بجلي پيدا ڪندڙ ايجنسي، جنهن کي انگريزي ۾ Independent Power Produce يا IPP چئجي ٿو، تنهن کي تيار ڪيو آهي ته اهي چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي ٽيل يعني پڇڙي تي بجلي گهر هڻن. (ڏسو نقشو). چشما جهلم هيڊرو (پرائيوٽ) لميٽيڊ نالي هڪ ڪمپني BOOT بنياد تي بجلي گهر هڻڻ جو پروگرام ٺاهيو. BOOT مخفف آهي، Build يعني ٺاهڻ، Operate يعني هلائڻ، Own يعني مالڪ ٿيڻ ۽ Transfer يعني ڏيڻ جو. اهي اتي بجلي پيدا ڪري فيصل آباد اليڪٽرڪ پاور ڪمپني کي وڪڻندا. اهو بجلي گهر پنجاب جي خوشاب ضلعي ۾ هوندو. منصوبي جا تفصيل ڪجهه هن ريت آهن، بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت 44.331 ميگاواٽ، چشما-جهلم لنڪ ڪينال جو پاڻي استعمال ڪندا، 11292 ڪيوسڪ، جنهن جي وڌ ۾ گنجائش 22000 ڪيوسڪ آهي. اتي 14.777 ميگاواٽ جون ٽي ٽربائنون هڻندا. منصوبي تي ڪل خرچ 8.729 ڪروڙ آمريڪي ڊالرز ايندو. منصوبو 30 جون سال 2014ع ۾ پورو ڪيو ويندو.

ڪنهن به IPP کي بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ نيپرا کان منظوري وٺڻي هوندي آهي. هن نيپرا کي بجلي پيدا ڪرڻ جو لائسنس ڏيڻ جي درخواست ڪئي آهي. نيپرا پنهنجن قاعدن مطابق ماڻهن جا اعتراض ٻڌڻ لاءِ اخبارن ۾ نوٽيس ڏنا آهن، جيڪي انگريزي اخبار ڊان ۾ 20 جون 2009ع تي ڇپيا آهن. انهن ۾ چيو ويو آهي ته، جيڪڏهن ڪنهن ماڻهو يا ڌر کي انهيءَ باري ۾ ڪو اعتراض هجي ته نيپرا جي رجسٽرار کي اخبار ۾ ڇپجڻ جي تاريخ جي 14 ڏينهن اندر لکي موڪلي. اخبار ۾ ڏنل نوٽيس ۾ ٻڌايو ويو آهي ته اها ڪمپني لاهور ۾ فورٽريس اسٽيڊيم ۾ آهي.

ٻين کي اعتراض هجي نه هجي، سڀني کان وڌيڪ اعتراض سنڌ کي هجڻ کپي، جو اهو بجلي گهر ٺهڻ ڪري سنڌ جي پاڻي تي اثر پوندو. چشما-جهلم لنڪ جي ڊيزائين گنجائش 22000 ڪيوسڪ آهي. انهيءَ جي آر ڊي 180 تي گريٽر ٿل ڪئنال جو منهن 15000 ڪيوسڪ لاءِ ٺهيل آهي. هينئر گريٽر ٿل ڪئنال 8500 ڪيوسڪ لاءِ ٺاهيو پيو وڃي، جيڪو خريف لاءِ ٺاهجي رهيو آهي. بجلي گهر 11292 ڪيوسڪ لاءِ ڊيزائين ڪيو پيو وڃي، ٻئي ملايون ته ٿين ٿا اٽڪل ويهه هزار ڪيوسڪ. بجلي گهر، هلائڻ لاءِ سڄو سال پاڻي ڏيڻو پوندو پر خريف ۾ گريٽر ٿل ڪئنال ۽ بجلي گهر هلڻ ڪري چشما-جهلم لنڪ ڪينال فل هلندو. آڳاٽي خريف ۾ جڏهن درياهن ۾ وهڪرا گهٽ ٿا ٿين ۽ سنڌ ۾ گهڻو ڪري کوٽ رهي ٿي، ان وقت جيڪڏهن بجلي گهر هليو ته سنڌ جي کوٽ وڌندي. هينئر جڏهن بجلي گهر ٺهيل ناهي ۽ گريٽر ٿل ڪئنال به اڃا پاڻي نٿو کڻي ته به چشما جهلم لنڪ ڪئنال بند هو ۽ تونسا-پنجند ڪئنال صدر پاڪستان ذري گهٽ بند ڪرائي ڇڏيو آهي. جڏهن اها صورتحال اڳتي ٿيندي ته بجلي گهر ڪيئن هلندو ۽ جيڪڏهن هلندو ته سنڌ جي حالت ڇا ٿيندي. سنڌ وارن کي اهو بجلي گهر ڪنهن به حالت ۾ ٺهڻ نه ڏيڻ کپي. منهنجي سنڌ جي چيف منسٽر، وزير آبپاشي ۽ واسطيدار ڪامورن کي پرزور اپيل آهي ته رجسٽرار نيپرا کي سخت اعتراض 14 ڏينهن اندر يعني 4 جولاءِ کان اڳ لکي موڪلين ۽ وفاقي سرڪار تي به زور ڀرين تي انهيءَ منصوبي کي ختم ڪري.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پاڻي ٺاهه تي عمل ڪيئن ممڪن آهي؟




آچر 28 جون 2009ع



”ڪاوش“جي 27 جون 2009ع جي هڪ خبر مطابق، ارسا جي چيئرمين محمد امين چيو آهي ته، ”ارسا هڪ خودمختيار ادارو آهي ۽ اسان پنهنجا سڀ فيصلا قومي مفاد ۾ گڏيل اتفاق راءِ سان ڪريون ٿا.“ ٻئي پاسي وزير اعظم سيد يوسف رضا گيلاني چيو آهي ته هو 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائيندو ۽ جلد انهيءَ بابت واسطيدار ماڻهن جو اجلاس گهرائيندو. مٿين ڳالهين جي تناظر ۾ اچو ته انهيءَ جي تاريخ ورجايون ۽ ڏسون ته فيصلا قومي مفاد ۾ ڪيا ويا آهن، يا ڪنهن خاص صوبي يا صوبن جي مفاد ۾، ۽ اهي اتفاق راءِ سان ڪيا ويا آهن يا هٿرادو ٺاهيل اڪثريت جي بنياد تي، ۽ پاڻي ٺاهه تي عمل جو صحيح طريقو ڪهڙو آهي؟

سنڌ ۽ پنجاب ۾ پاڻيءَ جي ورهاست وارو مامرو انگريزن جي زماني کان هلندڙ آهي، انگريزن جي دور ۾ پهرين اينڊرسن ڪاميٽي ٺهي، جنهن انهيءَ وقت جي حالتن مطابق اتفاق راءِ سان فيصلو ڏنو، جنهن تي عمل ڪيو ويو، پر 1939ع ۾ ٻيا مسئلا اٿيا، وري 1942ع ۾ راءِ ڪميشن ٺهي، جنهن فيصلو ڏنو ته سنڌ ۽ پنجاب پاڻ ۾ ويهي انهيءَ جو فيصلو ڪن. ٻنهي صوبن جا چيف انجنيئر ويٺا ۽ هڪ معاهدو تيار ڪيو، جنهن کي 1945ع وارو سنڌ-پنجاب معاهدو چئجي ٿو، پر انهيءَ ۾ گڊو ۽ ڪوٽڙي بيراج ٺاهڻ لاءِ پئسن جو معاملو اٽڪي پيو، جنهن ڪري معاهدي تي ٻئي حڪومتون راضي نه ٿيون. 1947ع ۾ پاڪستان ٺهڻ کانپوءِ وري هندستان سان پاڻي جو تڪرار شروع ٿيو ۽ آخر ۾ عالمي بينڪ جي سهڪار سان 1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو ٿيو، جنهن ۾ ٽي اڀرندا درياهه هندستان کي ڏنا ويا. ون يونٽ ٽٽڻ کان اڳ اختر حسين ڪاميٽي ٺاهي وئي، جنهن پنهنجي رپورٽ 1970ع ۾ ڏني، پر 1970ع ۾ سنڌ جدا صوبو ٿيڻ ڪري انهيءَ تي عمل نه ٿيو ۽ 1970ع ۾ ئي فضل اڪبر ڪاميٽي ٺاهي وئي، انهيءَ جي رپورٽ تي به صوبن ۾ اتفاق راءِ نه ٿي سگهيو ۽ پوءِ چيف جسٽسز جي ڪاميٽي جوڙي وئي، جنهن ۾ پڇاڙي ۾ رپورٽ آئي، پر صوبن ۾ انهيءَ تي به اتفاق راءِ نه ٿي سگهيو. 1991ع ۾ نواز شريف وزير اعظم ٿيو، هن سڀني صوبن جي نمائندن کي ويهاري اتفاق راءِ سان هڪ معاهدو ڪرايو، جنهن کي 1991ع وارو پاڻي ٺاهه چئجي ٿو. انهيءَ ٺاهه تي عمل ڪرائڻ لاءِ هن 1992ع ۾ انڊس رِوَر سسٽم اٿارٽي ٺاهي، جنهن کي ارسا چئجي ٿو. سال 1992ع ۽ 1993ع ۾ پاڻي جي کوٽ نه ٿي، ٺاهه تي عمل ڪرائڻ جي خبر کوٽ واري سال ۾ پوي ٿي. 1994ع ۾ نواز شريف جي حڪومت کان پوءِ پيپلز پارٽي جي حڪومت اچي وئي ۽ پاڻي کوٽ به ٿي، جنهن ڪري سڀني کي تڪليف ٿي. انهيءَ زماني ۾ پاڪستان جو صدر فاروق لغاري ۽ پاڻيءَ جو وفاقي وزير غلام مصطفيٰ کر هو. فاروق لغاري صاحب تونسا بيراج جي ڊيرا غازي وٽان ڪئنال مان ۽ کر صاحب مظفر ڳڙهه ڪئنال کان پاڻي کڻندو هو. انهيءَ زماني ۾ پنجاب جو سيڪريٽري رياض احمد خان هو، جيڪو هينئر به وزير اعظم جو پاڻي بابت صلاحڪار آهي. انهيءَ صاحب فاروق لغاري ۽ کر صاحب کي پاڻي وڌائي ڏيڻ لاءِ وزارتي گڏجاڻي ڪوٺائي، جنهن ۾ چيو ويو ته پاڻي گهٽ هجڻ جي صورت ۾ ورهاست ٺاهه مطابق ڪرڻ بدران 1977ع کان 1982ع تائين کنيل پاڻي جي بنياد تي ٿئي. ائين ڪرڻ سان پنجاب وارن کي وڌيڪ پاڻي مليو ۽ فاروق لغاري ۽ کر صاحب کي وڌيڪ پاڻي ڏنو ويو. اهو ڏينهن ۽ اڄوڪو ڏينهن، سنڌ وارن جي جند انهيءَ ورهاست مان نه ڇٽي آهي. مان پنهنجي 1991ع کان 1993ع واري سيڪريٽري هجڻ جي وقت ۾ ڏاڍي ڪوشش ڪئي ته ارسا وارا اهڙي ورهاست کي ختم ڪن. مون اهو معاملو وفاقي قانون واري وزارت کي سال 2000ع ۾ ريفر ڪرايو، جنهن 16 آڪٽوبر 2000ع تي فيصلو ڏنو، جيڪو هيٺ ڏجي ٿو:

As per plain interpretation of clause 14 of the accord the ten daily uses, having become part and parcel of the accord, shall be adjusted pro-rata for sharing shortages. Any interpretation of sharing shortages on the basis of historic use shall be violation of the concurrent accord. Moreover under clause 13 of the accord, IRSA is responsible for implementation of accord. Similarly any dispute on the subject should have been referred to the CCI under the constitution. Hence the formation of any body or committee of taking any decision or interpretation on such report shall be a distortion of the accord as well as violative of the constitution. However, since the matter has not been referred to the appropriate body i,e. CCI by the aggrieved party, therefore the existing arrangements as decided by the IRSA, may be allowed to continue till the constitution of and decision of the CCI.

مٿئين فيصلي ۾ اهو ٻڌايو ويو آهي ته ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران 1977ع کان 1982ع تائين سراسري کنيل پاڻيءَ جي بنياد تي ورهاست ڪرڻ غلط آهي، پر فيصلو عام مفادن واري ڪائونسل کان نه ڪرائڻ ڪري نئين هلندڙ ورهاست هلڻ کپي، وري انهيءَ پئرا کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ۽ قانون واري وفاقي وزارت 25 اپريل 2002ع ۾ اها پئرا به ختم ڪئي، جيڪا هيٺ ڏجي ٿي:

The opinion of this division dated October 16, 2000 and the said directive of the chief executive secretariat dated October 25, 2000 were placed before the then law minister, who approved the proposal that Para-2 of the advice dated October 16, 2000 be recalled and consequently this division issued a revised note on February 16, 2001 in these words:

“In view of the said directive, regarding apportionment of water of Indus river system the Ministerial award of 1994 is annulled and accord of 1991 has to be implemented. The opinion already conveyed by this division on October 16, 2000 revised and Para-2 thereof is accordingly recalled”.

صدر پاڪستان چيف ايگزيڪيوٽو جي حيثيت ۾ 1994ع واري وزارتي فيصلي کي رد ڪيو، پر پوءِ ورهاست ائين ئي ٿيندي رهي. جڏهن انهيءَ ورهاست تي مخالفت وڌي ته هنن هڪ ٻي اٽڪل ڪئي، 9-اپريل 2003ع تي ارسا اڪثريت ووٽ سان هڪ ٽي سطحي فارمولا منظور ڪيو، يعني “Three tier distribution” هنن پاڻي جي دستيابي کي ٽن حصن ۾ ورهائي ورهاست جو نئون فارمولا ڏنو. پهرين سطح اها ته، جيڪڏهن پاڻي 105 ملين ايڪڙ فوٽ تائين هجي ته جيئن سال 1994ع کان هلي پيو، تيئن ورهاست ڪجي. ٻي سطح اها ته، جيڪڏهن پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ کان گهٽ ۽ 105 ملين ايڪڙ فوٽ کان مٿي هجي ته 105 تائين ورهاست 1977ع کان 1982ع واري سراسري کنيل پاڻيءَ جي بنياد تي ۽ 105 کان 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ تائين ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيندي. ٽين سطح اها ته، جيڪڏهن پاڻي 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ کان مٿي اچي ته 117.35 تائين ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ۽ 117.35 کان مٿي پيرا 4 جي مطابق ٿيندي.

وري مٿئين ورهاست ۾ سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪري ٺاهه وارو سڄو پاڻي ڏنو ٿو وڃي. دليل اهو ٿو ڏنو وڃي جو اهي صوبا صحيح آبپاشي نظام نه هجڻ ڪري پنهنجي حصي جو صحيح پاڻي به نٿا کڻي سگهن. پهرين ڳالهه اها ته ائين ڪرڻ غلط آهي جو ٺاهه ۾ ائين ڪرڻ لاءِ ڪا شق ڪونهي ۽ شق 14 مطابق واڌ ۽ کوٽ ۾ سڀئي صوبا ڀاڱيوار آهن. ٻيو اهو ته کوٽ واري وقت ۾ سنڌ ۽ پنجاب وچ ۾ ورهاست ته 1977ع کان 1982ع واري سراسري کنيل پاڻي جي بنياد تي ٿئي ٿي، پر انهن صوبن کي مڪمل پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڏنو وڃي. ڇا اهو ٻٽو معيار ناهي؟

سنڌ سان هڪڙو نمونو ۽ سرحد ۽ بلوچستان سان ٻيو، نتيجو اهو نڪري ٿو ته ٽئي صوبا ٺاهه جي ڀيٽ ۾ يا اوترو پاڻي کڻن ٿا، يا وڌيڪ ۽ وڌيڪ کوٽ رڳو سنڌ کي سهڻي پوي ٿي. سنڌ صوبو هميشه انهيءَ ورهاست تي اعتراض واريندو رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي ته اهو مسئلو فيصلي لاءِ قانون واري وفاقي وزارت ڏانهن موڪليو ويو، جنهن انهيءَ کي رد ڪري ڇڏيو آهي. ان مان اها ڳالهه ثابت ٿئي ٿي ته هن وقت ٿيندڙ ورهاست نه قومي مفاد ۾ آهي، نه اتفاق راءِ سان آهي، اها هڪ هٺ ڌرمي آهي، جيڪا طاقت جي زور تي ڪئي پئي وڃي ۽ دنيا سامهون غلط بياني ڪئي پئي وڃي ته ورهاست ٺاهه مطابق ٿئي ٿي. ڇا قومي مفاد ۾ اهو آهي ته هڪڙي صوبي کي نقصان ڏجي؟ ارسا جو ڪم آهي ٺاهه جي شقن مطابق ورهاست ڪرڻ، نه ڪي اهو ته اڪثريت راءِ سان ٺاهه ۾ ڏنل شقن بجاءِ پنهنجا فيصلا ڪرڻ.

ارسا جي غلط فيصلن خلاف اپيل گڏيل مفادن واري ڪائونسل آڏو ڪري سگهجي ٿي. آڪٽوبر 1999ع جي فوجي حڪومت اچڻ کانپوءِ ستن سالن تائين گڏيل مفادن واري ڪائونسل جوڙي ئي نه وئي. وري جڏهن سپريم ڪورٽ اسٽيل مل وڪرو ڪرڻ خلاف فيصلو ڏنو، تنهن کانپوءِ اها جوڙي وئي، پر وري غير فعال رهي. پيپلز پارٽي جي حڪومت کي آئي سال کان مٿي ٿي ويو آهي، پر هنن به گڏيل مفادن واري ڪائونسل نه جوڙي آهي. ڀلا اهو ته ٿيو فوجي حڪومت اچڻ کانپوءِ جو عرصو. 1992ع کان وٺي فوجي اچڻ تائين اهو مامرو ڇو نه اٿاريو ويو؟ دراصل انهيءَ جو مکيه سبب هو ڪمزور حڪومتون ۽ سچ ڳالهه چوڻ کان لنوائڻ. پنجاب پاڪستان جو وڏو صوبو آهي. سياست، حڪومت ۽ فوج ۾ اڪثريت پنجاب وارن جي آهي، سياستدانن جو محور ڪرسي آهي، ان ڪري هر ڪو حڪمران اهو سوچيندو رهيو ته ٻليءَ کي گهنڊڻي ٻڌي ڇو پنهنجي ڪرسي ڪمزور ڪجي؟ وري هنن جي نظر ۾ اهو ايترو اهم مسئلو ناهي، سنڌ کي پاڻي ته ملي ٿو، آبادي ٿئي ٿي، باقي جي گهٽ ملي ٿو مڙيئي خير آهي، پر اها سوچ غلط آهي.

تازو صدر مملڪت ڪراچي اچي پاڻي جي کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ ڪجهه فيصلا ڪيا، جن ۾ رڳو هڪڙي فيصلي جي ڪري پنجاب ۾ گوڙ ٿيو، اهو فيصلو هو تونسا- پنجند لنڪ ڪئنال جي وهڪري کي 14000 ڪيوسڪ مان گهٽائي 3 هزار ڪيوسڪ ڪرڻ ته جيئن 11000 ڪيوسڪ سنڌ ڏانهن اچي، جتي کوٽ 40000 ڪيوسڪ هئي. اهو به ان صورت ۾، جڏهن منگلا 80 سيڪڙو ڀريل هو ۽ تربيلا ڊيم صفا خالي. پنجاب جي ردعمل کي منهن ڏيڻ لاءِ اهو چئي جند ڇڏائي وئي ته ارسا ۽ واپڊا وارن اهو فيصلو اسلام آباد ۾ ڪيو هو، رڳو صدر صاحب کي انهيءَ بابت ٻڌايو ويو. اخباري خبر مطابق: وزير اعظم سيد يوسف رضا گيلاني چيو آهي ته هو جلد انهيءَ ڏس ۾ گڏجاڻي ڪندو ۽ ٺاهه تي عمل ڪرائيندو. منهنجي خيال ۾ جيستائين ورهاست جو صحيح رستو نه ورتو ويندو، تيستائين سنڌ سان انصاف نه ٿي سگهندو.

صحيح رستو يا طريقو:

اها حقيقت آهي ته ارسا پنهنجن اختيارن کان ٻاهر فيصلا ڪري ٿي، پر اها هڪ اٿارٽي آهي، يعني ارسا جي چيئرمين جي چوڻ مطابق هڪ خودمختيار ادارو آهي. هو وزير اعظم جي چوڻ تي ٺاهه مطابق عمل نه ڪندا. هنن جي غلط فيصلن کي ختم ڪرڻ وارو ادارو گڏيل مفادن واري ڪائونسل آهي، جنهن جا ميمبر چار وفاقي وزير (جن مان هڪڙو ميمبر وزير اعظم به ٿي سگهي ٿو) ۽ چئني صوبن جا چيف منسٽر ميمبر هوندا آهن. اها ڪائونسل جيڪو فيصلو اڪثريت راءِ سان ڪندي اهو مڃيو ويندو. انهيءَ ڏس ۾ پهرين گڏيل مفادن واري ڪائونسل جوڙي وڃي ۽ پوءِ سنڌ سرڪار ارسا جي غلط فيصلن خلاف انهيءَ ڪائونسل ۾ وڃي. اها ڪائونسل جيڪي فيصلا ڪندي، اهي آئين ۽ قانون جي مطابق سڀني کي قابل قبول هوندا ۽ ارسا ۽ مٿئين جي ڏاڍائي ختم ٿي سگهندي ۽ سنڌ وارن کي پنهنجو حق ملي سگهندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نئين پاڻي ٺاهه لاءِ ڪيل ڳالهيون ۽ 1945ع واري معاهدي جي حقيقت!




سومر 13 جولاءِ 2009ع



پاڻي جي حوالي سان ڊاڪٽر مير عالم مري پنهنجي هڪ مضمون، جيڪو 6 جولاءِ 2009ع تي ”پاڻي کوٽ ۽1991ع واري ٺاهه جو تنقيدي جائزو“ جي عنوان هيٺ ڪاوش اخبار ۾ ڇپيو، تنهن ۾ لکيو ته هنن 1991ع واري ٺاهه کي رد ڪيو هو، هينئر گهر ڪئي آهي ته 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي تي عمل ڪيو وڃي. سندس موجب جڏهن اهو ٺاهه ٿيو هو ته هنن سائين جي ايم سيد جي سربراهي ۾ ”سنڌ پاليسي ساز ڪاميٽي“ جوڙي هئي، جنهن جو هو به ميمبر هو. انهيءَ ڪاميٽي اتفاق راءِ سان انهيءَ معاهدي کي رد ڪيو هو ۽ رد ڪرڻ لاءِ جيڪي دليل ڏنا هئا، سي هيٺين ريت هئا:

(1) طئي ڪيل ورهاست پاڻي جيترو پاڻي آهي ئي نه، جنهن ڪري سدائين کوٽ رهي ٿي.

(2) جر جو پاڻي ۽ برساتن جو پاڻي به ورهائڻ کپندو هو.

(3) لنڪ ڪئنالن جي هلائڻ جا ڪي به اصول ڏنل ناهن.

(4) سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪيو ويو آهي.

(5) سمنڊ ۾ ڇوڙ لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻ جو نه چيو ويو.

(6) ٻين ملڪن/صوبن کان آيل ماڻهن جو پاڻيءَ جو حصو نه ڏنو ويو.

(7)1991ع واري ٺاهه ۾ سنڌو درياهه تي سنڌ جي مالڪيءَ واري حق جو ذڪر نه ڪيو ويو.

مٿين ڳالهين ڪري سنڌ کي پهتل نقصان هيٺين ريت آهن. سنڌو نديءَ تي سنڌ جي مالڪي واري حق کان انڪار ڪيو ويو. ڊيلٽا کي سڪايو ۽ تباهه ڪيو ويو، سنڌ کي ضرورت کان گهٽ پاڻي ڏنو ويو، کوٽ وقت سنڌ کي سرحد ۽ بلوچستان سان ويڙهايو ويو ۽ پنجاب کي ڏاڍ مڙسيءَ جي زور تي ان جي ضرورت کان وڌيڪ پاڻي ڏنو ويو.

مٿيون ڳالهيون بيان ڪري مري صاحب چوي ٿو ته، سنڌ 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي تحت پاڻي ڏيارڻ جو مطالبو ڪرڻ ۾ حق بجانب آهي، معنيٰ ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه بدران 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي تي عمل ٿيڻ کپي. مري صاحب هڪ قومپرست جماعت سان وابستگي جي ڪري مٿيون ڳالهيون ڪري ويو آهي، پر انهن تي غير جذباتي ۽ ٿڌي دل سان غور ڪرڻ جي ضرورت آهي. اچو ته ان ڏس ۾ ڪجهه خيالن جي ڏي وٺ ڪريون. پهريون ڏسون ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه خلاف ڏنل دليلن جي پورائي 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ ڪيئن ٿي ٿئي؟ دريائي وهڪرا ڦرندڙ گهرندڙ رهن ٿا، تنهن ڪري هر سال ساڳيو پاڻي نٿو رهي، تنهن ڪري صوبن ۾ ورهاست جو انگ هڪ نٿو رهي سگهي. جيڪا به ورهاست ڪبي انهيءَ ۾ واڌ ۽ گهٽتائيءَ جي شق وجهڻي پوندي. سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ اها ترجيحات جي صورت ۾ وڌي وئي. يعني جيڪڏهن پاڻي گهٽ هوندو ته پهرين اڳ ۾ ٺهيل واهه پاڻي کڻندو، تنهن کانپوءِ ٻيا بعد ۾ ٺهيل واهه پاڻي کڻندا. انهيءَ ۾ پنجاب کي ترجيحات ڏنل آهن. سکر بيراج ڇاڪاڻ ته پنجاب جي ڪجهه واهن کانپوءِ ٺهيو، تنهن ڪري ان جي ترجيح ٻئي نمبر تي آهي. 1991ع واري ٺاهه ۾ ترجيحن بدران سيڪڙي جي حساب سان کوٽ ۽ واڌ کڻڻي پوي ٿي. اها 1945ع واري معاهدي کان بهتر آهي. کوٽ سال جي ڪن مهينن ۾ رهي ٿي، جڏهن ته ڪن مهينن ۾ واڌ به رهي ٿي، تنهن ڪري اهو چوڻ ته سدائين کوٽ رهي ٿي، صحيح ناهي.

جر جو پاڻي ۽ مينهن جو پاڻي 1945ع واري سنڌ پنجاب معاهدي ۾ به نه ورهايو ويو هو، جو اهو اعتباري ناهي ۽ انهيءَ جو ڪاٿو ڪونهي، پر ورهائڻ مهل اها حقيقت نظر ۾ رکي وئي ته ڪن صوبن کي اهي شيون حاصل آهن. اهو به هڪڙو سبب آهي جو 1991ع واري ٺاهه ۾ اسان جي اٽڪل هڪ ڪروڙ 30 ايڪڙ ايراضي لاءِ 48 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو. جڏهن ته پنجاب جي ٻه ڪروڙ کان وڌيڪ ايڪڙ ايراضي لاءِ 55 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏنو ويو، جيڪو انهن جي ايراضي جي حساب سان وڌيڪ ٿئي ٿو.

1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ لنڪ ڪئنال ڪو نه هئا. 1991ع واري معاهدي ۾ به انهن جو ذڪر ڪونهي جو اهي ريگيولر واهه ڪونهن، بلڪه عباسي صاحب جي چوڻ مطابق (Enabling devices) آهن، جيڪي واڌو پاڻي واري پاسي جو پاڻي کوٽ واري پاسي کڻي وڃن ٿا. جيڪڏهن اهي انهيءَ اصول تي هلايا وڃن ته ڪو مسئلو ڪونهي، پر ائين نٿو ڪيو وڃي. مان مري صاحب سان انهيءَ نڪتي تي سهمت ۾ آهيان ته انهن جي هلائڻ جا اصول معاهدي ۾ ڏيڻ کپندا هئا. بلوچستان ۽ سرحد کي کوٽ کان آجو ڪرڻ واري ڳالهه پوءِ جي آهي، جڏهن 1991ع وارو ٺاهه ٿيو هو ته اها ڳالهه ٺاهه ۾ ڪو نه هئي. اها پوءِ ٺاهه تي عمل ڪرڻ دوران ڪئي وئي پر انهيءَ وقت اهو اعتراض نه ڪيو ويو. مان مڃان ٿو ته اهو غلط آهي ۽ نه ٿيڻ کپي.

1945ع واري معاهدي ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن لاءِ پاڻي ڇڏڻ جو ڪو ذڪر ڪونهي. 1991ع واري ٺاهه ۾ سنڌ جي گهر 10 ملين ايڪڙ فوٽ جو ذڪر آهي، جيڪا ڳالهه نه مڃي وئي ۽ انهيءَ لاءِ اڀياس ڪرائڻ لاءِ چيو ويو. جيڪي تمام دير سان ڄاڻي واڻي ڪرايا ويا. انهيءَ اڀياس مطابق سڄو سال 5000 ڪيوسڪ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻو آهي ۽ پنجن سالن ۾ 25 ملين ايڪڙ فوٽ ڇڏڻو آهي ته جيئن ڊيلٽا ۾ سلٽ وڃي. سمنڊ جو چاڙهه روڪجي ۽ تمر جا ٻيلا برقرار رهي سگهن. هن وقت ضرورت انهيءَ ڳالهه تي عمل ڪرڻ جي آهي، جيڪو نٿو ٿئي ۽ جنهن تي عمل ٿيڻ کپي.

ڪنهن به معاهدي ۾ پاڻي ماڻهن لاءِ نه بلڪه ايراضين لاءِ ڏنل آهي. 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ به ماڻهن لاءِ پاڻي ڪونهي، بلڪه آبپاشي لاءِ پاڻي آهي. ماڻهن لاءِ پيئڻ جي پاڻي جي گهرج آبپاشي واري گهرج جي ڀيٽ ۾ تمام ٿوري ٿئي ٿي، جيڪا آبپاشي واري گهرج مان پوري ڪرڻي پوي ٿي. سنڌ وارن 1991ع واري ٺاهه ٿيڻ کان اڳ ڪراچي لاءِ پاڻي گهريو هو، پر ٺاهه ۾ اهو لکيو ويو ته ڪراچي شهر جون گهرجون سنڌ واري حصي مان پوريون ڪيون وينديون. ڪن ملڪن ۽ صوبن جا نالا انهن دريائن جي نالي تي رکيا وڃن ٿا، جيڪي انهن مان وهن ٿا. مثلن پنجاب معنيٰ پنج آب. پنجن معاون درياهن جي ڪري اهو نالو رکيو ويو آهي، جيڪي ان کي سيراب ڪن ٿا. ساڳي نموني سنڌ صوبي جو نالو سنڌو درياهه جي نالي تي رکيو ويو آهي ۽ ائين نالي رکڻ سان انهيءَ صوبي کي انهيءَ درياهه جا مالڪاڻا حق نٿا ملن. سنڌو درياهه سنڌ صوبي کان علاوه مٿين صوبن ۾ به آباديون ڪرائي ٿو، جيئن صوبو سرحد ۽ پنجاب ۽ بلوچستان. اهي انهيءَ پاڻي ۾ ڀاڱيوار آهن، پر مالڪ ڪونهن. 1945ع واري پاڻي ٺاهه ۾ سنڌ صوبي کي سنڌو درياهه تي مالڪي وارو حق نه ڏنو ويو آهي.

1945ع وارو سنڌ-پنجاب معاهدو سنڌ ۽ پنجاب صوبن جي ٻن چيف انجنيئرن وچ ۾ ٿيو. انهيءَ وقت جي ٻنهي صوبائي حڪومتن انهيءَ جي توثيق نه ڪئي، جو گڊو ڪوٽڙي بيراجن ٺاهڻ لاءِ پيسن تي راضپو نه ٿي سگهيو. پنجاب وارا ٻه ڪروڙ رپيا پيا ڏين ۽ سنڌ گهري پيو چار ڪروڙ. جڏهن ٻنهي صوبن جو متفقه يا هڪ راءِ فيصلو نه ٿي سگهيو ته اهو معاهدو نٿو سڏجي سگهجي. ائين برابر آهي ته پاڻي وارين شقن تي اتفاق راءِ ٿيل آهي، پر پڪي طرح معاهدو نه ٿيل آهي. انهيءَ صورت ۾ انهيءَ تي عمل ڪرائڻ لاءِ ڪنهن ايجنسي وٽ نٿو وڃي سگهجي.

پاڪستان ٺهڻ کان پوءِ صورتحال مٽجي چڪي آهي. 1948ع ۾ هندستان اسان ڏي ايندڙ ٽن درياهن مان پاڻي روڪي ڇڏيو، جنهن ڪري گهڻي جهيڙي کانپوءِ عالمي بينڪ جي سهڪار سان 1960ع وارو سنڌ طاس معاهدو ٿيو، جنهن ۾ ٽي دريا يعني ستلج، بياس ۽ راوي هندستان کي ڏنا ويا. انهن تي آباد ٿيندڙ ايراضين لاءِ 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي ۾ پاڻي رکيل هو، پر اهو پاڻي هينئر اچي ئي ڪو نه ٿو. انهن کي هينئر متبادلن ذريعي پاڻي ڏنو ٿو وڃي. انهيءَ معاهدي ۾ سکر بيراج جي کوٽ واري وقت ۾ پاڻي کڻڻ جي ترجيح ٻئي نمبر تي آهي. يعني پهرين پنجاب وارا ڪجهه واهه پاڻي کڻن تنهن کانپوءِ سکر بيراج وارا واهه پاڻي کڻندا. انهيءَ معاهدي ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن لاءِ پاڻي جو ذڪر ڪونهي. جڏهن ته هينئر اهو مامرو تمام گهڻي اهميت وٺي ويو آهي. ماحولياتي سجاڳي ڪري WWF, IUCN ۽ ٻيا غير سرڪاري ادارا ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي ڇڏڻ تي ڏاڍو زور پيا ڀرين. اسان به سمجهون ٿا ته ڊيلٽا کي بچائڻ لاءِ ڪوٽڙي کان هيٺ گهربل پاڻي ڇڏڻ تمام ضروري آهي. منهنجي خيال ۾ 1945ع واري سنڌ پنجاب معاهدي جي ڪا قانوني حيثيت ناهي ۽ ڦريل گهريل حالتن ڪري اهو قابل عمل به ڪونهي. هونئن به جڏهن نئون قائدو ايندو آهي ته پراڻو قائدو رد ٿي ويندو آهي. 1991ع وارو پاڻي ٺاهه سنڌ لاءِ هڪ سٺو ٺاهه ناهي، انهيءَ ۾ ڪيتريون خاميون آهن. مثلن سنڌ کي حق کان گهٽ پاڻي مليو، ڪوٽڙي کان هيٺ گهرجن لاءِ سنڌ جي 10 ملين ايڪڙ فوٽ جي گهر نه مڃي وئي ۽ اڀياس ڪرائڻ جو چيو ويو، لنڪ ڪئنالن جو ذڪر نه ڪيو ويو ته اهي ڪيئن هلايا ويندا، ڊيم ڀرڻ جو طريقاڪار نه ٻڌايو ويو وغيره. پر پوءِ به اهو هڪ اتفاق راءِ سان ٿيل فيصلو آهي ۽ سڀني صوبن جي نمائندن جو صحيح ڪيل دستاويز آهي، جنهن جي ڀڃڪڙي جي صورت ۾ ڏسيل فورم ڏي وڃي سگهجي ٿو. اها جدا ڳالهه آهي ته هينئر ان تي صحيح عمل نٿو ٿئي ۽ انهيءَ فورم جو در به بند آهي، جنهن آڏو دانهين ٿي سگهجي، پر اها صورتحال سدائين نه رهندي. چوندا آهن ته الله وٽ دير آهي انڌير ناهي. وري ڪي ماڻهو چون ٿا ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه کي ختم (scrap) ڪري نئون ٺاهه ٿيڻ کپي. ياد رکڻ کپي ته صوبن جي وچ ۾ طاقت جو توازن صحيح نه هجڻ ڪري جيڪو به نئون ٺاهه ٿيندو، اهو سنڌ جي لاءِ موجوده ٺاهه کان وڌيڪ خراب ٿيندو. سياسي، غير سياسي قوتن توڙي بيوروڪريسي جي لحاظ کان سنڌ پنجاب کان گهٽ طاقتور آهي ۽ چوندا آهن ته زبردست زبردست آهي ۽ زيردست زيردست آهي، طاقتور طاقتور آهي ۽ ڪمزور ڪمزور آهي. هڪڙي رٽائر ٿيل وفاقي سيڪريٽري ٽي وي تي چيو آهي ته هن پوين پنجاهه سالن ۾ پنهنجي نوڪري دوران ۽ رٽائر ٿيڻ کانپوءِ ڏٺو آهي ڪو به فيصلو پنجاب صوبي جي مفادن خلاف نه ٿيو آهي.

منهنجي راءِ اها آهي ته هن مهل 1945ع واري سنڌ-پنجاب معاهدي جي ڳالهه ڪرڻ اجائي آهي. نه انهيءَ جي توثيق ٿئي ۽ نه هينئر بدليل حالتن ڪري قابل عمل آهي. نئون معاهدو ڪرڻ به سنڌ جي مفادن خلاف آهي جو اهو هينئر ٿيل ٺاهه جي ڀيٽ ۾ اسان لاءِ Favorable نه هوندو. هينئر سڄو زور انهيءَ تي لڳائڻ کپي ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي صحيح نموني letter and spirit ۾ عمل ٿئي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

تاريخ مان سبق سکڻ جي ضرورت!




جمع 17 جولاءِ 2009ع



پاڪستان مسلم ليگ (ق) جي سنڌ ڄائي ايم اين اي مس ماروي ميمڻ وفاقي وزير پاڻيءَ ۽ بجليءَ کان لکت ۾ سوال پڇيو ته هو ٻڌائي ته عباسي صاحب جي سربراهي ۾ 15 نومبر 2003ع تي جوڙيل فني ڪاميٽي جي سفارشن تي ڪڏهن عمل ٿيندو؟ پاڻيءَ بجلي واري وزير جناب راجا پرويز اشرف 16 اپريل 2009ع تي قومي اسيمبليءَ ۾ لکت ۾ عباسي صاحب جو سفارشون هيٺين ريت ٽوڙي مروڙي ٻڌايون.

(1) 1991ع وارو پاڻي ٺاهه هڪ قابل احترام دستاويز آهي، جنهن تي letter and spirit ۾ عمل ڪيو وڃي.

(2) انهيءَ تي اتفاق راءِ آهي ته جيڪو سراسري 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سال 1976ع کان سال 2003ع تائين سمنڊ ۾ وڃي ٿو، اهو دستياب آهي، انهيءَ کي مستقبل جي ذخيرن ٺاهڻ ۽ استعمال لاءِ ڪتب آڻجي.

(3) نئون ڊيم ٺاهڻ تي مڪمل اتفاق راءِ آهي.

(4) ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي جي گهرجن لاءِ ٿيل اڀياسن تي مڪمل اطمينان آهي.

(5) سڀ ميمبر انهيءَ تي رضامند آهن ته ڪالاباغ ۽ ڀاشا ڊيم ٺاهي سگهجن ٿا، پر هڪڙي ميمبر اهو چيو آهي ته ڊيمن مان واهه نه نڪرڻ کپن. فني ڪاميٽي جي چيئرمين چيو آهي ته جن ٻن ڊيمن جو اڀياس ٿيل آهي، انهن مان رڳو هڪڙي کي ٺاهڻ جو ڪم شروع ڪري سگهجي ٿو، پر ڀاشا ڊيم کي ڪالاباغ ڊيم تي برتري يا ترجيح حاصل آهي.

(6) سڀني ميمبرن کي ارسا پاران ٿيندڙ پاڻيءَ جي ورهاست واري طريقي تي ڪو اعتراض ڪونهي پر چيئرمين صاحب جو چوڻ آهي ته ارسا پاران سرحد ۽ بلوچستان صوبن کي کوٽ کان آجو ڪرڻ پاڻي ٺاهه جي ڀڃڪڙي آهي، ارسا جو چوڻ آهي ته سرحد ۽ بلوچستان صوبا پنهنجو آبپاشي نظام ترقي نه وٺڻ ڪري پنهنجي حصي جو واڌو پاڻي به نٿا کڻي سگهن. تنهن ڪري پاڻي ٺاهه جي شق نمبر 3 مطابق انهن ڏانهن نرمي ڏيکاري سگهجي ٿي. اڪثريتي ووٽ سان پاڻي جي ورهاست جا فيصلا جيڪي ارسا ڪيا، سي ارسا جي قانون مطابق ٺيڪ آهن.

(7) ستن ميمبرن اڪثريت راءِ سان ارسا جي منگلا ڊيم ڀرڻ واري طريقيڪار ۽ لنڪ ڪئنالن کي هلائڻ تي اطمينان جو اظهار ڪيو آهي، ڇو جو ارسا کي اهي ڪم ڪرڻ جي اختياري مليل آهي. فني ڪاميٽي جي چيئرمين ۽ هڪڙي ميمبر انهيءَ تي پنهنجا تحفظات ڏيکاريا آهن، قانوني گارنٽيون ۽ خاطريون گهريون آهن ته انهن جي هلائڻ جي معيار تي صحيح طرح سان عمل ڪيو ويندو. فني ڪاميٽي جي چيئرمين کي ارسا جي موجوده ريگيوليشن تي به اعتراض آهي. ارسا وارن چيو آهي ته لنڪ ڪئنال درياهن ۾ پاڻي جي دستيابي جي بنياد تي نه پاڻي جي ورهاست ۽ ٺاهه ۾ ڏنل پاڻي مطابق هلايا وڃن ٿا.

عباسي صاحب جي سفارشن جون مٿيون خاص ڳالهيون ٻڌائڻ کانپوءِ انهن تي عمل ڪرڻ بابت وزير صاحب قومي اسيمبليءَ کي لکت ۾ 16 اپريل 2009ع تي هيٺيون ڳالهيون ٻڌايون آهن.

(1) مستقبل جي ذخيرن جي ترقي لاءِ ڏنل سفارشن جي بنياد تي ڪيبينٽ 17 جنوري 2006ع تي سال 2016ع تائين هيٺين پنجن ڊيمن ٺاهڻ جي اجازت ڏني.

· ڀاشا ديا مير ڊيم.

· ڪالاباغ ڊيم.

· اکوڙي ڊيم.

· منڊا ڊيم.

· ڪرم تنگي ڊيم.

ڀاشا ديا مير ڊيم کي پهرين ترجيح طور کنيو ويو آهي، ان جي انجنيئرنگ، ڊيزائن ۽ فزيبلٽي مڪمل ڪئي وئي آهي ۽ انٽرنيشنل ٽينڊر ڪيا پيا وڃن. ابتدائي ڪم ۾ هٿ وڌو ويو آهي، انهيءَ ڊيم جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش 6.4 ملين ايڪڙ فوٽ آهي ۽ اهو ڊيم 4500 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهندو. ان جي قيمت جو ڪاٿو 11.34 ارب ڊالر لڳايو ويو آهي ۽ هي سال 20-2019ع ۾ مڪمل ڪيو ويندو. ڪالاباغ ڊيم تي ڪم في الحال قومي يڪ راءِ ٿيڻ تائين روڪيو ويو آهي. ٻيو وڏو ٺهي سگهندڙ ڊيم اکوڙي آهي. انهيءَ جو اڀياس ڪرايو ويو آهي ۽ جلد تفصيلي ڊيزائين به ڪرايو ويندو. انهيءَ جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش 6 ملين ايڪڙ فوٽ آهي ۽ 600 ميگاواٽ بجلي پيدا ڪري سگهندو. ان تي اٽڪل 4.4 –ارب آمريڪي ڊالر خرچ ايندو. ڪالاباغ ڊيم ۾ رڳو انهيءَ وقت هٿ وڌو ويندو، جڏهن ان تي اتفاق راءِ ٿي ويندو. هينئر ڪيترن واهن تي ڪم هلي رهيو آهي، جن ۾ گريٽر ٿل ڪئنال، ريڻي ڪئنال ۽ ڪڇي ڪينال شامل آهن. انهيءَ کان علاوه واهن کي پڪو ڪيو پيو وڃي ۽ سرحد، پنجاب ۽ بلوچستان صوبن ۾ ڪيترن ننڍن ڊيمن تي ڪم هلي رهيو آهي ۽ ڪيترا ڊيم ويجهي ماضي ۾ مڪمل ڪيا ويا آهن، 11 نومبر 2006ع تي بلوچستان ۾ دشت درياهه تي ميراڻي ڊيم جو افتتاح ڪيو ويو، جنهن ۾ 0.15 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ڪيو ويندو. ساڳي نموني 3 سيپٽمبر 2007ع تي سبڪ زئي ڊيم جو افتتاح ڪيو ويو. انهيءَ جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي گنجائش 14700 ايڪڙ فوٽ آهي. اسڪردو ويجهو ٺهندڙ ست پارا ڊيم پورو ٿيڻ وارو آهي، انهيءَ جي گنجائش 0.53 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جهلم درياهه تي منگلا ڊيم جي ليول چاڙهن وارو ڪم به پورو ٿيڻ وارو آهي. جنهن مان 2.88 ملين ايڪڙ فوٽ واڌو پاڻي ملندو ۽ 120 ميگاواٽ وڌيڪ بجلي پيدا ڪري سگهبي. ڏکڻ وزيرستان ايجنسي ۾ گومل زم ڊيم تي ڪم هلي رهيو آهي، جنهن ۾ 0.892 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ڪري سگهبو ۽ 17.4 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. اتر وزيرستان ايجنسي ۾ ڪرم تنگي ڊيم تي ڪم هلي رهيو آهي، جنهن ۾ 0.9 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ڪري سگهبو ۽ 83.4 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. منڊا ڊيم جو تفصيلي انجنئيرنگ ڊيزائين ۽ ان جي تعمير جو ڪم واپڊا کي ڏنو ويو آهي، جنهن ۾ 0.56 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ڪري سگهبو ۽ 660 ميگاواٽ بجلي پيدا ٿيندي. ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻيءَ جي گهرجن لاءِ ٻڌايو ويو ته ٽي اڀياس ڪرايا ويا ٻه ڪوٽڙي کان هيٺ ۽ هڪ باقي سڄي ملڪ لاءِ. اهي اڀياس سڀني ماڻهن جي رضامندي ۽ شرڪت سان تمام اطمينان واري نموني ۾ ڪرايا ويا. انهن اڀياسن ذريعي معلوم ٿيو ته سمنڊ جي چڙهي اچڻ کي روڪڻ لاءِ گهڻو پاڻي کپي. ماحولياتي گهرجن لاءِ ڪوٽڙي کان هيٺ گهڻو پاڻي کپي ۽ سنڌو دريائي نظام جي مٿين ٽڪرن ۾ ماحولياتي گهرجن لاءِ گهڻو پاڻي کپي. پڇاڙي ۾ چيو ويو ته مٿين اڀياس ڪري مستقبل ۾ پاڻي جي ذريعن جي بندوبست ڪرڻ جو رستو سنئون ٿي ويو، خاص طرح پاڻي جي ڪيترن ذخيرن ٺاهڻ جو.

آبپاشي ۽ پاڻيءَ جي وفاقي وزير راجا پرويز اشرف جي اسيمبلي فلور تي لکت ۾ ڏنل مٿين جوابن تي ڪجهه چوڻ کان اڳي اچو ته ڏسون ته فني ڪاميٽي جا مول متا ڇا هئا ۽ انهن مول متن تي چيئرمين صاحب ڪهڙيون سفارشون ڏنيون، جن تي عمل ڪرائڻ بابت محترمه ماروي ميمڻ وزير موصوف کان سوال پڇيو.

مول متو پهريون: 1991ع واري پاڻي ٺاهه کي ورجائڻ ۽ انهيءَ تي عمل ڪرائڻ لاءِ سفارش ڏيڻ.

عباسي صاحب جون سفارشون: پاڻي ٺاهه هڪ احترام لائق دستاويز آهي، جنهن تي صحيح نموني ۾ عمل ٿيڻ کپي. ارسا جي 1994ع واري وزارتي فيصلي مطابق صوبن ۾ پاڻي ورهاست غلط هئي. کوٽ واري وقت ۾ سرحد ۽ بلوچستان صوبن کي کوٽ کان آجو ڪرڻ غلط آهي، پاڻيءَ جي هلندڙ ٽه سطحي ورهاست غلط آهي، پاڻي جي ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيڻ کپي. وفاقي حڪومت کي کپي ته اهڙا اثرائتا اپاءَ وٺي جو ارسا پاڻي ٺاهه جي شقن مطابق عمل ڪري. ارسا هلندڙ ٽه سطحي پاڻيءَ جي ورهاست کي رد ڪري ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهاست ڪري ۽ ڪنهن کي به کوٽ کان آجو نه ڪري.

ٻيو مول متو: مستقبل جي گهرجن لاءِ نوان ڊيم يا ذخيرا ٺاهڻ جي ضرورت جي جاچ لهڻ، منگلا ۽ تربيلا ڊيم لٽجڻ ڪري پاڻي جي کوٽ جو پورائو ڪرڻ ۽ مستقبل جي ذخيرن جي تعمير ۽ انهن جي تربيت جي سفارش ڪرڻ. ان سلسلي ۾ عباسي صاحب جون سفارشون هن ريت آهن ته: اسڪردو ڊيم جي فزيبلٽي تيار ڪرائي وڃي ان وچ ۾ ڪالاباغ ڊيم ۽ ڀاشا مان هڪڙي ڊيم تي ڪم شروع ڪري سگهجي ٿو. ڪالاباغ ڊيم جي فزيبلٽي پراڻي آهي، ان کي موجوده حالتن کي نظر ۾ رکي وري ڪرائڻ کپي. ان ۾ ڪو شڪ ناهي ته ڀاشا ڊيم ڪالاباغ ڊيم کان بهتر آهي، جو ان ۾ ڪالاباغ ڊيم کان وڌيڪ فائدا آهن. جهڙوڪ پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش ۽ وڌيڪ بجلي پيدا ڪرڻ جي صلاحيت. ڪالاباغ ڊيم بابت خدشا آهن، جهڙوڪ ساڄي ۽ کاٻي پاسي واهه ڪڍڻ ۽ نوشهره شهر جو ٻڏڻ. اهي خدشات ختم ڪرڻ گهرجن. ڪالاباغ يا ڀاشا ڊيم هر سال ڀرجي نه سگهندا ۽ اڌو گابرا ڀربا، سراسري طرح ساليانو 2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گڏ ڪندا، انهن ڊيمن جو پاڻي پهرين ٺاهه ۾ ڏنل پاڻيءَ جي کوٽ پوري ڪندو، تنهن کانپوءِ پيرا 4 موجب صوبن ۾ ورهائبو.

ٽيون مول متو: ڪوٽڙي کان هيٺ وڃڻ واري پاڻي بابت ٿيندڙ اڀياسن جي رفتار جو جائزو وٺڻ ۽ انهن کي پوري ڪرڻ بابت سفارش ڪرڻ.

عباسي صاحب جون سفارشون هي هيون ته: اڀياسن جي ڪم جي رفتار اطمينان واري آهي، اڃا حتمي رپورٽون نه مليون آهن، اهي آڪٽوبر 2005ع ۾ ملنديون.

چوٿون مول متو: مستقبل جي ذخيرن ۽ واهن لاءِ پاڻي موجود هجڻ جو پتو لڳائڻ.

ان نقطي بابت عباسي صاحب جون سفارشون: سراسري بنياد تي ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي. مستقبل جي پاڻيءَ جا ذخيرا يعني ٻوڏ وارن سالن جو پاڻي ڀرڻ لاءِ ٺاهڻ کپن، جيڪي کوٽ وارن سالن ۾ پاڻيءَ جو پورائو ڪري سگهن. نوان ذخيرا ٺاهه وارو کٽل پاڻي پوري ڪرڻ لاءِ هجن. ٻوڏ وارن واهن جو وارو انهيءَ کان پوءِ ٿو اچي. پهرين اسان کي پنهنجي موجوده آبپاشي نظام جي گهرجن جو پورائو ڪرڻو آهي، يعني ٺاهه وارو 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڏيڻو آهي. انهيءَ سان گڏ ڪوٽڙي کان هيٺ جي گهرجن لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ (يا جيڪو اڀياسن جي نتيجي ۾ نڪري) ڏيڻو آهي. انهن گهرجن کان وڌيڪ جيڪو پاڻي اچي تنهن کي ذخيرو ڪرڻ گهرجي.

پنجون مول متو: سال 1976ع کان 2002ع تائين ڪوٽڙي کان هيٺ ويل پاڻي جو مقدار معلوم ڪرڻ.

انهيءَ بابت عباسي صاحب جي سفارش: واپڊا جي سنڌ اريگيشن کاتي کان ورتل انگن اکرن مطابق سال 1976ع کان 2002ع تائين ڪوٽڙي کان هيٺ ساليانو سراسري پاڻي 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ ويو. انهيءَ عرصي ۾ وڌ ۾ وڌ پاڻي سال 95-1994ع ۾ 91.83 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ گهٽ ۾ گهٽ پاڻي سال 01-2000ع ۾ 0.79 ملين ايڪڙ فوٽ ويو هو.

ڇهون مول متو: منگلا ڊيم ڀرڻ جي طريقيڪار جي جاچ وٺڻ ۽ انهيءَ کي ڀرڻ لاءِ سفارشون ڏيڻ.

عباسي صاحب جون سفارشون هيون ته: منگلا ڀرڻ جو ڪو طريقيڪار ٺهيل ڪونهي. منگلا ڊيم ۾ انهيءَ وقت تائين پاڻي نه ڀرڻ کپي، جيستائين صوبن جي گهرجن يعني Indent پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق پوري نه ٿئي. جيڪڏهن ڊيم ڀرڻ اڻٽر ٿي وڃي ۽ کوٽ هجي ته صوبن جو پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن کان 20 سيڪڙو کان مٿي نه گهٽائڻ کپي. سنڌو درياهه ۾ کوٽ سبب جيڪڏهن آڳاٽي خريف ۾ سنڌ ۾ کوٽ هجي ۽ منگلا ڊيم ۾ مناسب مقدار ۾ پاڻي گڏ ٿيل هجي ته سنڌ کي منگلا ڊيم مان پاڻي ڏيڻ کپي.

ستون مول متو: لنڪ ڪئنالن ۽ مستقبل جي ذخيرن جي هلائڻ جو جائزو وٺڻ.

ان ڏس ۾ عباسي صاحب جون سفارشون: عام طرح معاون درياهن ۾ ڪافي پاڻي هجي ٿو ۽ منگلا ڊيم ۾ به پاڻي هجي ٿو. انهيءَ وقت ۾ چشما-جهلم ۽ تونسا-پنجند لنڪ نه هلائڻ کپن، پر جيڪڏهن معاون درياهن ۽ منگلا ڊيم ۾ پاڻي گهٽ هٽجي ۽ سنڌو مان نڪرندڙ واهن جي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق گهرج پوري هجي ۽ اڃا به واڌو پاڻي هجي ته اهي لنڪ هلائي سگهجن ٿا. منگلا ڊيم ۾ پاڻي ڀرڻ وقت لنڪ نه هلايا وڃن. مستقبل جي ڊيمن ۾ تڏهن پاڻي ڀرجي، جڏهن واهن جون ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق گهرجون پوريون ٿين ۽ ڪوٽڙي کان هيٺ به گهربل پاڻي ويندو هجي. پهريون تربيلا ڊيم فل ڀرڻ کپي، تنهن کانپوءِ ٻئي ڊيم ۾ پاڻي ڀرڻ کپي، پر جيڪڏهن ڪنهن وقت تربيلا ڊيم جي ڀرڻ جي گهرج کان وڌيڪ پاڻي اچي ته نئين ڊيم ۾ ڀري سگهجي ٿو. جون ۽ جولاءِ ۾ ڊيمن مان لٽ ڪڍڻ جي ڪوشش ڪرڻ کپي. مستقبل جي ڊيمن جو پاڻي ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن جي کوٽ پوري ڪرڻ لاءِ ڇڏڻ کپي. انهيءَ کانپوءِ پيرا 4 موجب صوبن کي حصو ملڻ کپي. ڊيمن مان پاڻيءَ جي ورهاست پاڻي اچڻ واري مقدار مطابق ٿيڻ کپي.

سنڌ وارن جي يادگيري لاءِ ٻڌائيندو هلان ته فني ڪاميٽي ۾ ڪل 8 ميمبر هئا. هر ڪنهن صوبي کان ٻه ٻه ميمبر هئا، ۽ چيئرمين عباسي صاحب هو. سنڌ جي ٻن ميمبرن مان هڪڙو ڊاڪٽر اقبال علي ٻين ٽن صوبن جي ڇهن ميمبرن سان مليل هو. جنهن جو سبب اهو هو ته هن لاهور جي انجنيئرنگ يونيورسٽي ۾ نوڪري ڪئي هئي ۽ جڏهن اها ڇڏي ڪراچي آيو ته سنڌ وارن هن کي نوڪري نه ڏني. رپورٽ لکڻ تي اتفاق راءِ نه ٿي سگهيو، جو ست ميمبر هڪڙي پاسي ٿي ويا. عام طرح ائين ٿيندو آهي ته جيڪڏهن هڪ اڌ ميمبر ٻين سان سهمت ۾ نه هوندو آهي ته هو پنهنجو اختلافي نوٽ ڏيندو آهي، ۽ جيڪڏهن سڀئي ميمبر هڪ ٻئي سان اختلاف راءِ رکندا آهن ته چيئرمين پنهنجي رپورٽ ڏيندو آهي. 1970ع ۾ ڏنل فضل اڪبر رپورٽ به هڪ اهڙي رپورٽ هئي. فني ڪاميٽي ۾ پولرائيزيشن ٿي يعني ست ميمبر هڪڙي پاسي ۽ هڪڙو ميمبر هڪڙي پاسي. انهيءَ صورتحال ۾ صدر پاڪستان فيصلو ڪيو ته ست ميمبر پنهنجي رپورٽ ڏين، جنهن کان پوءِ چيئرمين صاحب پنهنجي رپورٽ ڏيندو. فائنل رپورٽ چيئرمين صاحب جي ليکبي، ستن ميمبرن جي ڏنل رپورٽ فائنل رپورٽ نه ليکبي.

محترمه ماروي ميمڻ صاحبه جي سوال ته عباسي صاحب جي سفارشن تي ڪڏهن عمل ٿيندو؟ جي جواب ۾ راجا پرويز اشرف ”اٽو ۽ گهوٻاٽو“ واري ڳالهه ڪري ويو آهي. “To the point” جواب ڏيڻ بدران جواب گهمائي ڏنا آهن ۽ غلط بياني کان ڪم ورتو ويو آهي. انهن جو مختصر ذڪر ڪجي ٿو.

ٺاهه تي عمل: عباسي صاحب چوي ٿو ته ٺاهه تي ٺيڪ عمل نٿو ٿئي، انهيءَ تي صحيح عمل ٿيڻ کپي. راجا صاحب چئي ٿو ته ٺاهه تي ٺيڪ عمل ٿئي ٿو.

ڊيم ٺاهڻ واري ڳالهه: عباسي صاحب اسڪردو ڊيم ٺاهڻ جي ڳالهه ڪئي آهي، پر جيستائين انهيءَ جي فزيبلٽي ٿئي، تيستائين ڀاشا ۽ ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ تي غور ڪري سگهجي ٿو. ڪالاباغ ڊيم جي فزيبلٽي نئين ڪرڻ جي ضرورت آهي ۽ ڀاشا کي ڪالاباغ تي برتري آهي. راجا صاحب پنجن ڊيمن ٺاهڻ جي ڳالهه ڪري ويو آهي. جنهن ۾ اکوڙي، منڊا ۽ ڪرم تنگي جو ذڪر آهي. وري ٻين آبپاشي جي اسڪيمن بابت ٻڌائي ويو آهي، جنهن جو سوال سان ڪو به واسطو ڪونهي.

ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي بابت اڀياس: راجا صاحب چوي ٿو ته انهن اڀياسن تي صوبن جو مڪمل اطمينان آهي. عباسي صاحب جو چوڻ آهي ته اهي اڀياس اڃا پورا ڪو نه ٿيا آهن، پر هو انهن جي رفتار کان مطمئن آهي.

نون ڊيمن لاءِ پاڻي جو هجڻ: راجا صاحب چوي ٿو ته 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڊيم ٺاهڻ لاءِ موجود آهي، جنهن مان نوان ڊيم ٺاهي سگهجن ٿا. عباسي صاحب چوي ٿو ته هر سال ڊيم ڀرڻ لاءِ واڌو پاڻي ڪونهي پر ڪن سالن ۾ تمام گهڻو پاڻي اچي ٿو، جنهن لاءِ هڪ وڏو ڪيري اوور ڊيم ٺاهي سگهجي ٿو. جيستائين انهيءَ جي فزيبلٽي ٿئي، هڪڙو وڏو ڊيم ٺاهي سگهجي ٿو، پر انهيءَ ۾ سراسري ساليانو رڳو 2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڀري سگهبو.

ڪوٽڙي کان هيٺ ويل پاڻي سال 1976ع کان 2002ع تائين: انهيءَ تي ٻنهي جو اتفاق آهي ته سال 1976ع کان سال 2002ع تائين 35.2 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ سمنڊ ۾ ويو. پر راجا صاحب پڇاڙي وارو سال 2003ع ٿو ٻڌائي جڏهن ته اهو 2002ع آهي.

منگلا ڊيم جو ڀرڻ: راجا صاحب چوي ٿو ته ارسا وارا منگلا ڊيم پنهنجي اختيارن مطابق ٺيڪ ڀرن ٿا. عباسي صاحب چوي ٿو ته منگلا ڊيم ڀرڻ جو طريقيڪار ئي ڪونهي ۽ هو غلط ڀرين ٿا.

لنڪ ڪئنالن جو هلائڻ: راجا صاحب چوي ٿو ته لنڪ ڪئنال ٺيڪ هلن ٿا، جڏهن ته عباسي صاحب چوي ٿو ته لنڪ ڪئنال ٺيڪ نٿا هلن.

چوندا آهن ته ڪوڙ ۽ غلط بياني ڪنهن جي جاگير ناهي، جو ڪنهن خاص ماڻهو لاءِ مخصوص هجي، هر ڪو ڪوڙ ڳالهائي ۽ غلط بياني ڪري سگهي ٿو. هرڪو ماڻهو پنهنجي ذاتي زندگي ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪوڙ ڳالهائي ۽ غلط بياني ڪري ٿو. پر جڏهن قومي ليول تي اسيمبلي جي فلور تي ڪوڙ ڳالهائجي ٿو ۽ غلط بياني ڪجي ٿي ته سخت مايوسي ٿئي ٿي. مسلسل ۽ قومي ليول تي ڪوڙ ڳالهائڻ ۽ غلط بياني ڪرڻ جو مثال هٽلر جي نازي جرمني ۾ ملي ٿو. اهو ڪم ان جو وزيرِ پروپيگنڊا گوئبلز ڪندو هو. هو جرمن ماڻهن کي مطمئن ڪرڻ لاءِ ته نازي حڪومت ٺيڪ پئي ڪري ايتري تسلسل سان ڪوڙ ڳالهائيندو هو، جو جرمن قوم سچ سمجهندي هئي، پر پڇاڙي ۾ جرمن قوم کي به تباهه ڪيائين ۽ پاڻ به تباهه ٿيو. اهو ماڻهو پڇاڙي دم تائين هٽلر سان گڏوگڏ تهه خاني ۾ رهيو، اتي ئي هن پهرين مئي 1945ع تي پنهنجي زال ۽ ڇهن ٻارن سان گڏ آپگهات ڪيو.

ٻيو مثال اسان کي هڪ آکاڻي مان ملي ٿو، جنهن ۾ هڪ ريڍار بگهڙ اچڻ بابت ٻه ٽي دفعا ڪوڙ ڳالهائي ٿو، پر هڪڙي دفعي سچ پچ بگهڙ اچي وڃي ٿو ۽ ڪو ماڻهو انهيءَ جي رڙين تي اعتبار ڪري سندس مدد لاءِ نٿو اچي، بگهڙ ان کي کائي ٿو وڃي.

دنيا جي وڏي تاريخدان ٽائن بي جو چوڻ آهي ته تاريخ ٺاهيندڙ تاريخ مان سبق نٿا وٺن. ڇا محترمه ماروي ميمڻ راجا صاحب کي تاريخ مان سبق وٺڻ جي صلاح نه ڏيندي؟

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙي تي رٿيل بجلي گهر




جمع 7 آگسٽ 2009ع



ڪاوش جي 30 جولاءِ 2009ع جي هڪ خبر مطابق، پاڻي ۽ بجلي جي وفاقي وزير راجا پرويز اشرف گورنر هائوس ڪراچي ۾ ڪي اي ايس اي جي اعليٰ سطحي اجلاس کانپوءِ پريس ڪانفرنس ڪندي چيو ته، ”ملڪ ۾ بجلي بحران تي ضابطو آڻڻ لاءِ چشما-جهلم لنڪ ڪئنال تي بجلي گهر جي تعمير ملڪ جي ضرورت آهي. هڪ سوال جي جواب ۾ هن وڌيڪ چيو ته، ڪالاباغ ڊيم انهيءَ وقت تائين نه ٺاهيو ويندو، جيستائين چئني صوبن وچ ۾ اتفاق راءِ نٿو ٿئي.“ انهيءَ کان اڳ 12 جولاءِ 2009ع تي پنجاب جي وڏي وزير شهباز شريف جي صدارت ۾ ٿيل هڪ اجلاس ۾ راجا پرويز اشرف پڻ شريڪ ٿيو ۽ اجلاس کانپوءِ پريس ڪانفرنس ڪندي هن صاحب چيو ته، ”ملڪ کي بجلي جي سخت ضرورت آهي ۽ جيڪو به صوبو بجلي ٺاهڻ جو منصوبو شروع ڪندو، اسان ان جي حمايت ڪنداسين“.

مون پنهنجي هڪ مضمون ۾ (جيڪو ڪاوش ۾ 26 جون 2009ع تي ڇپيو) چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙي تي رٿيل هن بجلي گهر بابت ڪجهه حال احوال ٻڌايو هو، انهيءَ کانپوءِ سنڌ ۾ ممڻ مچي ويو. سنڌي پريس ۽ ٽي وي انهيءَ تي تمام سخت ردعمل جو اظهار ڪيو، انهيءَ جو نوٽيس وٺندي سنڌ جي آبپاشي سيڪريٽري شجاع احمد جوڻيجي هڪ ليٽر لکي نيپرا کي پنهنجا اعتراض رڪارڊ ڪرايا ۽ انهن کان انهيءَ رٿا جا تفصيل گهريا ته جيئن نيپرا جي ٻڌڻ تي پنهنجي اعتراضن جو دليلن سان جواب ڏجي، پر اڃا تائين نيپرا آبپاشي کاتي کي گهربل رڪارڊ نه ڏنو آهي. پنهنجي اعتراض کي وڌيڪ مضبوط ڪرڻ لاءِ هن صاحب وزيراعليٰ سنڌ کي آگاهه ڪيو، چون ٿا ته وزيراعليٰ سنڌ به وزيراعظم پاڪستان کي هڪ ليٽر لکيو آهي، جنهن ۾ چيو ويو آهي ته، اها رٿا سنڌ لاءِ هاڃيڪار آهي، تنهن ڪري انهيءَ تي عمل ٿيڻ نه گهرجي.

رٿا بابت ڄاڻ ۽ انهيءَ جو ڪجهه احوال هن ريت آهي ته، 20 جون 2009ع تي نيپرا طرفان هڪ اشتهار شايع ٿيو، جنهن ۾ ٻڌايو ويو ته نيپرا کي هڪ خانگي اداري طرفان چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙيءَ تي هڪ بجلي گهر ٺاهڻ جي لائسنس جي درخواست پهتي آهي، تنهن ڪري جيڪڏهن ڪنهن کي به ان تي اعتراض هجي ته، 14 ڏينهن اندر پنهنجا اعتراض داخل ڪن. هن اشتهار ۾ هن رٿا بابت هيٺيون ڳالهيون ٻڌايون ويون.

ڪمپني جو نالو؛ چشما جهلم هيڊرو (پرائيويٽ) لميٽيڊ

دفتر ڪٿي آهي: لاهور ۾

بجلي پيدا ٿيندي: 44.331 ميگا واٽ

پاڻي استعمال ٿيندو: 11292 ڪيوسڪ

ڪٿي ٺهندو: چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙي تي

ضلعو: خوشاب

بجلي ڪنهن کي ڏيندا: فيصل اليڪٽرڪ پاور ڪمپني کي

قيمت: 8.729 ڪروڙ آمريڪي ڊالر

رٿا ڪڏهن پوري ٿيندي: 30 جون 2014ع ۾

اڃا تائين سنڌ آبپاشي کاتي کي نيپرا کان مٿين منصوبي جا گهربل تفصيل نه مليا آهن، جنهن کانپوءِ ئي هو نيپرا سامهون پنهنجا اعتراض دليلن سان ڏئي سگهندا. مون پنهنجي ڄاڻ ۽ سنڌ وارن کي باخبر رکڻ لاءِ اسلام آباد ۾ رهندڙ هڪ ”گمنام مجاهد“ جي مدد سان انهيءَ منصوبي جي فزيبلٽي مان پاڻي بابت سيڪشن 6 جي ڪاپي هٿ ڪئي آهي، جنهن جو عنوان آهي Hydrological and sedimentation studies انهيءَ مان ڪجهه ڳالهين جو احوال هيٺ ڏجي ٿو.

پراڻي اڀياس جو ورجائڻ: سال 1995ع ۾ واپڊا جرمن ڪمپني (GTZ) جي سهڪار سان هڪ فزيبلٽي تيار ڪئي، جنهن ۾ هنن 12 سالن يعني 1978ع کان 1989ع تائين چشما-جهلم لنڪ ڪئنال جي روزانه هلندڙ پاڻيءَ جو تجزيو ڪيو هو، انهيءَ روزاني وهڪري جي بنياد تي هنن اهو معلوم ڪيو ته ڪيترو وهڪرو ڪيترو وقت هلي ٿو، انگريزيءَ ۾ ان کي (Flow duration curve )چئجي ٿو. اهو تجزيو ٺاهه ٿيڻ کان اڳ جو آهي، جو ٺاهه 1991ع ۾ ٿيو، انهيءَ وقت هي لنڪ عارضي طور هلندو هو. مٿين تجزيي موجب 500 ڪيوسڪ، 10000 ڪيوسڪ ۽ 15000 ڪيوسڪ پاڻي ترتيب وار 46.3، 20.8 ۽ 6.3 سيڪڙو هو، هن اڀياس ۾ گريٽر ٿل ڪئنال جي اثر جو نه سوچيو ويو هو.

نئون اڀياس: نئون اڀياس نيسپاڪ وارن کان ڪرايو ويو آهي. هن ۾ انهن سال 2007ع تائين جا انگ اکر ورتا آهن. ٺاهه ٿيڻ کانپوءِ وارن انگن اکرن مطابق چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال ۾ پاڻي جي دستيابي سڌري وئي آهي، انهيءَ لنڪ ڪئنال ۾ هينئر 5000 ڪيوسڪ، 10000 ڪيوسڪ ۽ 15000 ڪيوسڪ ترتيبوار 64.9، 37.2 ۽ 19.3 سيڪڙو اچي ٿو، پر اهو پاڻي گريٽر ٿل ڪئنال هلڻ وقت گهٽبو. چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال جي پاڻي کڻت جي گنجائش 21700 ڪيوسڪ آهي، ٺاهه ٿيڻ کانپوءِ اهو گهڻو ڪري 21700 ڪيوسڪ گنجائش مطابق هلي ٿو، ٺاهه ۾ گريٽر ٿل ڪئنال لاءِ 1.87 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي رکيل آهي، جنهن جي ڏينهن واري گهرج هي آهي.

ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن ۾ گريٽر ٿل ڪئنال جي پاڻي کڻڻ جي گنجائش وڌ ۾ وڌ 5900 ڪيوسڪ آهي، پر هينئر اهو 8500 ڪيوسڪ جي گنجائش لاءِ ٺاهيو پيو وڃي، جڏهن ان ۾ ايترو پاڻي کڻندا ته چشمه-جهلم ڪئنال جي پڇڙي تي اڃا پاڻي گهٽبو. اڀياس ڪندڙن ٻڌايو آهي ته، گريٽر ٿل ڪئنال ۾ ٺاهه ۾ ڏنل پاڻي کڻڻ جو اثر 22 سيڪڙو پاڻي کڻڻ يا هلڻ تي پوندو، تنهن کان وڌيڪ سيڪڙن تي نه پوندو. هو پاور هائوس 75 سيڪڙي جي دستيابي تي پيا ٺاهڻ چاهين، تنهن ڪري انهيءَ وهڪرن تي گريٽر ٿل ڪئنال جو پاڻي (ٺاهه ۾ ڏنل مطابق) وهڪرن تي کڻڻ ڪري، اثر نه پوندو. 8500 ڪيوسڪ هلائڻ لاءِ اڀياس ڪندڙن ٻڌايو آهي ته، جيڪڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ 5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏيو وڃي ته 25 سيڪڙو پاڻي هجڻ واري ڳالهه تي ڪو خاص اثر نه پوندو، رڳو 6 سيڪڙو، پر چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال 25000 ڪيوسڪ پاڻي کڻي سگهي ٿو، جيڪڏهن چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال 25000 ڪيوسڪ گنجائش مطابق هلايو وڃي ته، 6 سيڪڙي گهٽجڻ وارو اثر به ختم ٿي سگهي ٿو. مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي اڀياس ڪندڙ چون ٿا ته، بجلي پيدا ڪرڻ واري صلاحيت ٺاهه کانپوءِ آيل وهڪرن ۽ گريٽر ٿل ڪئنال ٺاهه ۾ ڏنل وهڪرن مطابق هلائڻ تي ٿيڻ کپي.

منگلا ڊيم جي ليول چاڙهڻ جو اثر:

منگلا ڊيم جي ذخيرو ڪرڻ جو ليول 1202 فوٽن مان وڌائي 1242 فوٽ ڪيو پيو وڃي. جنهن ڪري 2.88 ملين ايڪڙ فوٽ واڌو پاڻي ملندو، جنهن مان (اڀياس ڪندڙن مطابق) 37 سيڪڙو پنجاب کي ملندو، جڏهن معاون درياهن جي ايراضي ۾ اهو پاڻي کڻبو ته سنڌو درياهه مان لنڪ ڪئنالن ذريعي گهٽ پاڻي کڻڻو پوندو، تنهن ڪري چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال ۾ گهٽ پاڻي وهائڻ ڪري انهيءَ جي پڇڙي تي گهٽ پاڻي پهچندو ۽ بجلي گهر رٿيل بجلي پيدا نه ڪري سگهندو، انهيءَ ڪري اڀياس ڪندڙ چون ٿا ته، لَٽجڻ ڪري تربيلا ڊيم جي گنجائش گهٽجي پئي، جنهن کي پوري ڪرڻ لاءِ ڀاشا يا ڪالاباغ ٺاهڻو پوندو، جڏهن اهو ٺهي ويندو ته انهيءَ ڪري سنڌوءَ تي رکيل بيراجن ۽ واهن لاءِ ۽ معاون درياهن جي سنڌو مان پاڻي کڻندڙ ايراضين لاءِ واڌو پاڻي ملندو ۽ اهو منگلا ڊيم جي اثر کي ختم ڪري ڇڏيندو.

پڇاڙي ۾ اڀياس ڪندڙن هيٺين ريت سفارش ڪئي آهي:

”مٿئين بحث کانپوءِ اها شفارس ڪجي ٿي ته بجلي گهر جي گنجائش ائين مقرر ڪئي وڃي ته، جيئن چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال ۾ پاڻي ٺاهه ٿيڻ کانپوءِ واري وهڪرن مطابق ۽ گريٽر ٿل ڪينال جي ٺاهه ۾ ڏنل انگن مطابق هلايو وڃي. اهي حالتون منگلا ڊيم جي ليول وڌائڻ ۽ ڀاشا ڊيم ٺاهڻ کانپوءِ به ساڳيون رهنديون“.

هر ڪو واپاري انهيءَ ڪري واپار ڪندو آهي ته جيئن هن کي فائدو ٿئي، اڀياس ڪرڻ وارا فرم به هڪ طرح جو واپار ٿا ڪن، انهن جو به بنيادي مقصد پئسو ڪمائڻ آهي ۽ اهو تڏهن ڪمائي سگهبو، جڏهن (Client) ڪم ڏيندڙ جي مرضيءَ مطابق ڪم ڪندا ۽ ان کي خوش رکبو. منهنجي علم ۾ ناهي ته ڪنهن به اڀياس ڪندڙ فرم ڪم ڏيندڙ جي مرضيءَ خلاف رپورٽ ڏني هجي! اهي ڏسندا آهن ته مالڪ ڇا ٿو چاهي ۽ هو انهيءَ ڳالهه کي نظر ۾ رکي رپورٽ ڏين ٿا. هيءَ رپورٽ به ڪجهه انهيءَ طرح جي آهي، عام طرح رپورٽون سراسري جي بنياد تي ٺاهيون وينديون آهن، جيئن ڪالاباغ ڊيم ٺاهڻ لاءِ چون ٿا ته 35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي هر سال ڪوٽڙي کان هيٺ وڃي ٿو، جيڪو ذيان ٿو ٿئي، انهيءَ مان رڳو 6.1 ملين ايڪڙ فوٽ ڪالاباغ ڊيم ۾ گڏ ڪبو، جنهن مان 3.7 سيڪڙو سنڌ کي ملندو، تنهن کانپوءِ به سنڌ وارا اعتراض ٿا ڪن.

ڳالهه اها آهي ته هر سال 35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي سمنڊ ۾ ڪو نٿو وڃي. پوين ڏهن سالن ۾ ڪڏهن هڪڙو ملين ايڪڙ فوٽ ۽ ڪڏهن ان کان به گهٽ پاڻي سمنڊ ۾ ويو آهي ۽ ڪنهن به سال ۾ 35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ نه ويو آهي. مٿين اڀياس ۾ به اهڙيون ئي ڳالهيون ڪيون ويون آهن، مثلن ٺهندڙ گريٽر ٿل ڪئنال جو 8500 ڪيوسڪ پاڻي تڏهن پورو ٿيندو، جڏهن ڪوٽڙي کان هيٺ 5 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڇڏبو. سنڌ جي گهر انهيءَ لاءِ 10 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، پاڻي ۽ بجلي جي وزارت پاران ڪيل اڀياسن مطابق اها 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جنهن تي به اڃا عمل ڪو نه ٿيو آهي، پوءِ 5 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏي منصوبي کي ڪامياب ڪرڻ ڪيئن درست آهي؟ ٻي ڳالهه اها ڪئي آهي ته منگلا ڊيم ۾ وڌيڪ ذخيرو ٿيندڙ ۽ ڀاشا ڊيم مان پنجاب کي 37 سيڪڙو پاڻي ملندو، پر اها ڳالهه وساري وڃي ٿي ته پهرين ٺاهه جو کٽل پاڻي پڻ پورو ڪرڻو آهي، غلط ورهاست ڪري سنڌ کي ٺاهه مطابق پاڻي نٿو ملي، پنجاب ۾ 2.90 ۽ بلوچستان ۾ 1.94 ملين ايڪڙ فوٽ آهي، جيستائين ٺاهه ۾ ڏنل پاڻي پورو نٿو ٿئي، تيستائين پيرا 4 واري ورهاست ڪيئن ٿي ٿي سگهي.

سنڌو مان لنڪ ڪئنال ذريعي معاون درياهن جي ايراضين لاءِ پاڻي منتقل ڪرڻ تمام اهم مسئلو آهي، وري انهيءَ جي مقدار وڌائڻ جي هر ڪوشش سنڌ وارن کي وڌيڪ ڏکيائين ۾ وجهندي ۽ اها چشمه-جهلم لنڪ ڪئنال جي پڇڙي تي بجلي گهر ٺاهڻ سان ڪنفرم ٿيندي. ملڪ ۾ بجلي کوٽ جي حوالي سان وڌيڪ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ انهيءَ لنڪ ڪئنال کي سدا واهه ٺاهيو ويندو، جنهن جي اسان سنڌ وارن کي سخت مخالفت ڪرڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌوءَ تي ننڍا ڊيم ٺاهڻ جي اٽڪل!




اڱارو 11 آگسٽ 2009ع



18 جولاءِ 2009ع تي ڪاوش ۾ اختيار کوکر جو هڪ مضمون ڇپيو، جنهن جو عنوان هو ”ڪالاباغ ڊيم کان وڌيڪ پاڻي گڏ ڪندڙ ننڍا ڊيم ڪيئن اڏجي ويا؟“ انهيءَ مضمون ۾ موصوف ٻڌايو ته اٽڪل اڍائي سئو ننڍا ڊيم هينئر تائين پنجاب ۽ سرحد ۾ اڏجي چڪا آهن، جيڪي سنڌو جي معاون نين (وهڪرن) تي ٺاهيا ويا آهن. انهن ڊيمن جي ٺهڻ ڪري سنڌو ۾ ايندڙ پاڻي گهٽجي ويو آهي، جنهن جو اثر سنڌ تي پيو آهي. هن هينئر منظور ٿيل صوبي پنجاب جي ست ڊيمن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت بابت ٻڌايو ته اها اٽڪل ٻه لک ايڪڙ فوٽ ٿئي ٿي. انهيءَ بنياد تي هن اڍائي سئو ٺاهيل ننڍن ڊيمن جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش ايڪهتر لک 42 هزار ايڪڙ فوٽ ڪڍي آهي، جڏهن ته ڪالاباغ ڊيم جي گنجائش 60 لک ايڪڙ فوٽ ٻڌائي وئي آهي. معنيٰ ته مٿيان ڊيم ڪالاباغ ڊيم کان به وڌيڪ پاڻي ذخيرو ڪري ويا آهن ۽ اسان رڳو ڪالاباغ ڊيم خلاف واڪا ۽ واويلا ڪريون ٿا. اسان کي انهن ننڍن ڊيمن خلاف به اعتراض ڪرڻ کپي ۽ انهن جي ذخيري ٿيل پاڻيءَ مان پنهنجو حصو وٺڻ کپي، جيڪو 37 سيڪڙو ٿئي ٿو. مٿين ڳالهه تي خيالن جي ڏي وٺ ڪرڻ کان اڳ اچو ته ڏسون ته 1991ع واري پاڻي ٺاهه ۾ ڊيم ٺاهڻ ۽ انهن جي پاڻيءَ جي ورهاست بابت ڇا ڏنل آهي؟

ڊيم ٺاهڻ واري شق:

6.The need for storages, wherever feasible on the Indus and other rivers was admitted and recognized by the participants for planned future agricultural development.

(6. سنڌو ۽ ٻين درياهن تي ڊيم ٺاهڻ جي گهرج جتي به ڊيم ٺاهڻ ممڪن هجي، سڀني حصي وٺندڙن مڃي ته جيئن مستقبل ۾ منصوبابندي تحت زراعت جي ترقي ٿي سگهي.)

پاڻي ورهائڻ واري شق:

4.Balance river supplies (including flood supplies and future storages) shall be distributed as below.



(4. بچيل دريائي وهڪرا (جن ۾ ٻوڏ وارو وهڪرو ۽ مستقبل ۾ ٺهندڙ ڊيمن جو پاڻي شامل آهي) هن ريت ورهائبا. پنجاب: 37 سيڪڙو، سنڌ: 37 سيڪڙو، بلوچستان: 12 سيڪڙو، سرحد: 14 سيڪڙو، ڪل: 100 سيڪڙو.

پاڻي ٺاهه ۾ ڊيمن بابت رڳو اهي ٻه شقون آهن، پر ڊيم جو لفظ استعمال نه ڪيو ويو آهي، بلڪه ”ذخيري“ جو اکر استعمال ڪيو ويو آهي. ذخيري جو مطلب آهي ته پاڻي انهيءَ مقصد سان گڏ ڪيو وڃي ته جيئن پوءِ گهرج مهل استعمال ڪري سگهجي. ٻيو ذخيرا ٺاهڻ لاءِ ”درياهه“ استعمال ڪيو ويو آهي.

مٿين ڳالهين مان معلوم ٿيو ته اهي شقون 1991ع واري ٺاهه ۾ ڊيم ٺاهڻ ۽ انهن جي پاڻي ورهائڻ بابت ڏنل آهن. انهيءَ کان اڳ ۾ انهن بابت ڪا واضح پاليسي ڪو نه هئي. سرحد ۽ پنجاب ۾ سمال ڊيم، آرگنائيزيشنون ٺاهيون ويون هيون، جن معرفت اهي ٻئي صوبا ننڍا ڊيم ٺاهن ٿا. انهيءَ کان اڳ اهو ڪم يا صوبائي آبپاشي وارا محڪما ڪندا هئا ۽ واپڊا به اهو ڪم ڪري ٿي. پهرين ڳالهه ته مٿيون شقون 1991ع واري ٺاهه ۾ آهن، معنيٰ ته اهي 1991ع واري سال کان پوءِ لاڳو ٿينديون. جيڪي ننڍا ڊيم 1997ع کان اڳ ٺهيا، تن تي انهن شقن جو لاڳو ٿيڻ مشڪوڪ آهي. ٻي ڳالهه اها آهي ته جڏهن انهن ڊيمن جو ڪو رڪارڊ به سنڌ ۾ نٿو ملي ته اها ڪٿان خبر پئي ته اٽڪل اڍائي سئو ننڍا ڊيم هينئر تائين ٺهي چڪا آهن. اهي حقيقت ۾ انهيءَ کان مٿي به ٿي سگهن ٿا ۽ گهٽ به ٿي سگهن ٿا. ٽئين ڳالهه اها ته ڇا اهي سڀئي ننڍا ڊيم سنڌو نظام جو حصو آهن، يا انهيءَ کان ٻاهر آهن. جيڪڏهن ٻاهر آهن ته انهن ۾ ورهاست ڪيئن ٿي سگهندي؟ چوٿين اها ڳالهه ته جن نين (وهڪرن) ۽ ندين تي اهي ٺهيل آهن، انهن جو پاڻي سنڌو نظام ۾ اچي به ٿو يا نه. پنجين ڳالهه اها ته اسان کي به سنڌ ۾ ٺهندڙ ڊيمن جو پاڻي ٻين صوبن سان شيئر ڪرڻو پوندو، جيئن گاج ڊيم ۽ ٻيا ڪاڇي ۽ ڪوهستان ۾ ٺهندڙ ننڍا ڊيم آهن.

انهيءَ ۾ وري ٻه ڳالهيون آهن. هڪڙو اعتراض ۽ ٻيو حصيداري يا ورهاست. جيڪي ڊيم انهن درياهن، نين (وهڪرن) ۽ ندين تي ٺاهيا وڃن ٿا، جن جو پاڻي دريائي آبپاشي نظام ۾ اچي ٿو، انهن لاءِ اسان کي ڏسڻو پوندو ته سنڌو جي وهڪري تي انهيءَ جو ڇا اثر ٿيندو ۽ جيڪڏهن انهن ڊيمن ٺهڻ ڪري سنڌو جي وهڪري تي اثر پوندو ته اسان کي ڪالاباغ وانگر انهن جي به مخالفت ڪرڻ کپي. ٻيو معاملو آهي حصيداري يا ورهاست جو. هر ٺهندڙ ڊيم ڇا سنڌو آبپاشي نظام جو حصو هجي، يا ان کان ٻاهر؟ ڊيم ڪنهن به صوبي ۾ ٺهندو هجي، ٺاهه جي شق چوٿين مطابق انهيءَ ۾ ٻيا صوبا به ڀاڱي ڀائيوار آهن، پر سنڌ جي خيال کان اها شق تڏهن لڳندي جڏهن ٺاهه ۾ ڏنل پاڻي پورو ٿيندو. هينئر ٺاهه ۾ کوٽ هِن ريت آهي ته، پنجاب: 2.90 ايڪڙ فوٽ، سنڌ: 5.49 ملين ايڪڙ فوٽ، سرحد: 2.41 ملين ايڪڙ فوٽ، بلوچستان: 1.94 ملين ايڪڙ فوٽ.

پهرين اها شق منگلا ڊيم ۾ وڌيڪ ذخيرو ٿيندو پاڻي تي لڳڻ کپي. منگلا ڊيم جي ليول 40 فوٽ وڌائي پئي وڃي، يعني 1202 مان 1242 فوٽ ڪئي پئي وڃي. جنهن ڪري اٽڪل 2.90 ملين ايڪڙ فوٽ واڌو پاڻي ملي سگهندو. جيڪڏهن شق 4 مطابق ورهاست ڪجي ته سنڌ کي حصو ملندو، هڪ ملين ايڪڙ فوٽ. پر جيڪڏهن کوٽ جي مطابق ورهاست ڪبي ته سنڌ کي حصو ملندو، سوا ملين ايڪڙ فوٽ.

هڪ ڳالهه وڌيڪ نوٽ ڪرڻ جهڙي آهي ته ٺاهه ۾ ڏنل ۽ مٿي ٻڌايل ٻنهي شقن ۾ اکر درياهه (River) لکيو ويو آهي. ڪو اعتراض ڪري سگهي ٿو ته اها درياهن تي ڊيم ٺاهڻ بابت آهي. انهيءَ ۾ نيون ۽ ننڍيون نديون نالا نٿا اچي سگهن، تنهن ڪري چوٿين شق مطابق ورهاست نٿي ٿي سگهي. يعني اها شق ننڍين نين تي ٺاهيل ڊيمن تي نٿي لڳي سگهي. پوءِ ڇا ڪرڻ کپي؟ مٿين سڀني ڳالهين کي نظر ۾ رکي اسان کي ننڍا ڊيم ٺاهڻ ۽ انهن جي ذخيرو ٿيل پاڻي جي ورهاست لاءِ هيٺين حڪمت عملي ٺاهڻ کپي.

(1) نوان ننڍا ڊيم ٺاهڻ بابت:

جڏهن به منصوبابندي واري کاتي وٽ سنڌ جي پاڻي تي ننڍا ڊيم ٺاهڻ جي ڪا ٻئي صوبي جي رٿا اچي ته انهيءَ کي چڱي نموني سان جاچي اهو معلوم ڪرڻ گهرجي ته اها رٿا انڊس نظام ۾ آهي، يا انهيءَ کان ٻاهر؟ جيڪڏهن انڊس نظام ۾ آهي ته ڏسن ته انهيءَ سان سنڌو جي پاڻيءَ تي ڪهڙو اثر پوندو. جيڪڏهن انهيءَ ڪري سنڌوءَ جي پاڻي تي اثر پوي ٿو ته وفاقي فورم تي انهيءَ جي مخالفت دليلن سان ڪرڻ کپي. جيڪڏهن ڪو خاص اثر نٿو پوي ته ٺاهه جي شق 2 مطابق کٽل پاڻي جي پورائو ڪرڻ جي گهر ڪرڻ کپي.

(2) ٺهيل ننڍن ڊيمن بابت:

اسان کي سڀني صوبن ۾ ٺهيل ننڍن ڊيمن جي ڊيٽا وٺڻ کپي، جيڪي هينئر تائين ٺهي چڪا آهن. انهن کي ٻن قسطن ۾ ورهائڻ کپي، هڪڙا اهي ڊيم جيڪي سال 1991ع کان اڳ ٺهيل آهن ۽ ٻيا اهي جيڪي سال 1991ع کانپوءِ ٺهيا آهن. انهن کي وري وڌيڪ ٻن قسمن ۾ ورهائڻ کپي. هڪڙا اهي، جيڪي انڊس نظام تي آهن، ٻيا اهي جيڪي انڊس نظام کان ٻاهر آهن. انهن سڀني ننڍن ڊيمن جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي صلاحيت هر هڪ صوبي لاءِ الڳ ڪرڻ کپي. تنهن کانپوءِ پهرين موجود کوٽ کي پوري ڪرڻ لاءِ هر ڪنهن صوبي جو حصو ڪڍي باقي پاڻي صوبن ۾ ٺاهه جي شق 4 مطابق ڪڍڻ کپي. ائين هر ڪنهن صوبي جو حصو نڪري ايندو. انهيءَ مان اهو پاڻي ڪٽڻ کپي، جيڪو هر ڪنهن صوبي جي ننڍن ڊيمن ۾ ذخيرو ٿئي ٿو. ائين هر ڪنهن صوبي جو نج واڌو پاڻي نڪري ايندو. اهو پاڻي اسان کي ارسا کان گهرڻ کپي. اسان اهو پاڻي ٻين صوبن جي ننڍن ڊيمن مان سڌو سنئون نه وٺي سگهنداسين. پر اهو حصو اسان کي سنڌو درياهه مان ملندو.

منهنجي خيال ۾ سنڌ وارن کي ايتري ڊيٽا ملڻ ڏکي آهي. صوبن ۾ پاڻي ورهائڻ ارسا جي جوابداري آهي، اسان کي ٺهيل ننڍن ڊيمن مان پنهنجو حصو وٺڻ وارو ڪيس ارسا آڏو پيش ڪرڻ کپي. ارسا کي مٿين سڄي ڊيٽا صوبن کان ملي سگهندي، انهيءَ لاءِ ارسا هڪ سيل به کولي سگهي ٿي، جنهن جو نالو (Hydrology cell) رکي سگهجي ٿو.

مٿيون ڳالهيون چوڻ جون ته سوليون آهن، پر عمل ۾ آڻڻ ايتريون سوليون ناهن. ائين سمجهو ته شينهن جي وات مان گرهه کسڻ آهي، جيڪي شيءِ ”مٿيان“ هضم ڪري ويا آهن، اها واپس ڪڍڻي آهي. انهيءَ لاءِ صحيح ڊيٽا جي بنياد تي مضبوط ڪيس ٺاهڻو پوندو ۽ هر ڪنهن اعتراض جو دليلن سان جواب ڏيڻو پوندو. پهرين اسان کي ارسا وارن کي قائل ڪرڻو پوندو ته ننڍا ڊيم به پيرا 6 موجب ٺاهڻا آهن ۽ انهن جي گڏ ڪيل پاڻي جي ورهاست پيرا 4 موجب ڪرڻ کان اڳ ۾ کٽل پاڻيءَ جو پورائو ڪرڻو آهي. جڏهن هو قائل ٿي ويندا، تڏهن قصو اڳتي هلندو. ٻيو مرحلو آهي ڊيمن بابت ڊيٽا گڏ ڪرڻ جو، جيڪو ارسا کي ڪرڻو پوندو. اها ارسا رڳو خط لکي يا گڏجاڻي ڪري وٺي سگهي ٿي، يا ارسا ۾ انهيءَ ڪم لاءِ ڪو نئون سيل کولڻو پوندو. تنهن کانپوءِ اهو فيصلو ڪرڻو پوندو ته ورهاست سڀني ڊيمن جي پاڻيءَ جي ٿئي يا رڳو انڊس دريائي نظام ۾ ٺهيل ننڍن ڊيمن جي؟ ۽ تنهن کانپوءِ آيا سڀني ننڍن ڊيمن جو پاڻي ورهائڻو آهي يا رڳو ٺاهه کانپوءِ ٺهندڙ ننڍن ڊيمن جو؟

منهنجي سنڌ سرڪار کي گذارش آهي ته پهرين مرحلي ۾ ارسا کي انهيءَ بابت هڪ مضبوط ڪيس ٺاهي موڪلي ته جيئن انگريزي ۾ چئبو آهي ته (Set the ball rolling )يعني بال چري.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پاڻيءَ جا وهڪرا ۽ ناڻي اپت وارن فصلن جو مستقبل!




ڇنڇر 29 آگسٽ 2009ع



سنڌ ۾ ٻوڏن وارا چوٽيءَ وارا وهڪرا گهڻو ڪري آگسٽ مهيني جي وچ ڌاري ايندا آهن. رڪارڊ مان خبر پوي ٿي ته پهريون نمبر وڏي ٻوڏ سال 1976ع ۾ آئي، ان سال چوٽي وارو وهڪرو گڊو بيراج تي 12 لک ڪيوسڪ 16 آگسٽ تي آيو، جنهن ڪري ٽن هنڌن تي کنڊ پيا. جنهن مان وڏو نقصان ڏيندڙ کنڊ روهڙي ڀرسان علي واهڻ واري هنڌ پيو. سکر بيراج جي ٻوڏ پاس ڪرڻ جي گنجائش 15 لک ڪيوسڪ هئي، پر ساڄي پاسي واري واهن ۾ لٽ گهٽائڻ لاءِ هڪ ٻيلو ٺاهيو ويو، جنهن ڪري بيراج جا ڏهه در بند ڪيا ويا ۽ انهيءَ ڪري ان جي ٻوڏ پاس ڪرڻ جي گنجائش 9 لک ڪيوسڪ رهجي وئي. گهٽ گنجائش ڪري سکر بيراج مان 12 لک ڪيوسڪ پاڻي پاس ڪرڻ ڏکيو ٿي پيو ۽ مٿي پاڻي جي سطح چڙهي وئي ۽ کنڊ پيو. ٻيو نمبر وڏي ٻوڏ سال 1986ع ۾ آئي، يا ان سال چوٽي وارو وهڪرو 11 لک 73 هزار ڪيوسڪ 15 آگسٽ تي گڊو بيراج تي آيو. هن سال سنڌ ۾ ڪٿي به کنڊ نه پيو. ٽيون نمبر وڏي ٻوڏ سال 1988ع ۾ آئي، ان سال چوٽي وارو وهڪرو 11 لک 62 هزار ڪيوسڪ 31 جولاءِ تي گڊو بيراج تي آيو. هن سال ٺٽي ويجهو سرچاني تي کنڊ پيو، جنهن ڪري تمام گهڻو نقصان ٿيو.

هن سال ٻوڏ جي صورتحال: سنڌ بند مينوئل جنهن کي انگريزي ۾ Bible of bund Engineering in Sindh چيو وڃي ٿو، ان مطابق درياهن ۾ وهڪرا وڌڻ ۽ ٻوڏ پيدا ڪرڻ جا هيٺيان سبب ڄاڻايل آهن.

. اونهاري ۾ برف ۽ گليشيئر جو رجڻ.

. پيل برف تي مينهن پوڻ ڪري ان جو رجڻ.

. ميداني علائقن ۾ مينهن پوڻ.

. بي آف بنگال مان پيدا ٿيل (Depression) ڪري ڪڪرن جو جبلن تي تمام تيز مينهن وسائڻ.

هن سال مٿين سببن واري ڪا به خطرناڪ صورتحال نه ٿي آهي، جنهن ڪري درياهن جا وهڪرا ڪي خاص ناهن وڌيا، ۽ ٻوڏ واري مند به ذري گهٽ ختم ٿي وئي آهي. 26 آگسٽ تي گڊو بيراج تي به لک 34 هزار ڪيوسڪ پاڻي پهتو، جيڪو ٻوڏ جي لحاظ کان ڪو خاص ناهي. سنڌ ۾ ٻوڏ جي درجا بندي گڊو بيراج تي پهتل پاڻي مطابق هيٺين ريت آهي.

ٻن لک ڪيوسڪن تائين ڪا ٻوڏ ناهي ليکبي. ٻن کان ساڍن ٽن لک ڪيوسڪ تائين هيٺين درجي جي ٻوڏ ليکبي. ساڍن ٽن لکن کان پنجن لکن ڪيوسڪ تائين وچين درجي جي ٻوڏ چئبي. 5 لک کان 7 لک ڪيوسڪ تائين مٿين درجي جي ٻوڏ چئي ويندي. 7 لکن کان 9 لکن ڪيوسڪ تائين تمام مٿين درجي جي ٻوڏ ۽ 9 لک ڪيوسڪ کان مٿي سپر فلڊ يعني خطرناڪ ٻوڏ ڪوٺي ويندي آهي. سنڌ ۾ بندن کي پاڻي 7 لک ڪيوسڪ اچڻ تي لڳي ٿو. هينئر آيل پاڻي ٻوڏ جي سڀني کان هيٺين سطح کان ٿورو مٿي آهي. ائين سمجهو ته ٻوڏ ئي ڪانهي. مٿين تجزئي مان خبر پئي ته هن سال اڃا تائين ٻوڏ واري صورتحال نه رهي آهي، مند ختم ٿي وئي آهي، جنهن ڪري ٻوڏ اچڻ جا امڪان ڪونهن. پر وري به انهيءَ ڳالهه کي صفا نه وسارجي ته دنيا جي گولي جو ٽيمپريچر وڌڻ ڪري موسمن ۾ ڦير گهير اچي پئي، اڻ مندائتا مينهن به پون ٿا. مان رڳو ٻه مثال ڏيندس. پهريون اهو ته سال 1992ع ۾ آگسٽ جو مهينو پورو ٿيڻ تي اسان سمجهيوسين ته ٻوڏ جي مند پوري ٿي، پر 10 سيپٽمبر تي بنگال مان هوائون ڪڪر کڻي آيون ۽ ڊپريشن پيدا ٿيڻ ڪري جبلن تي تمام تيز مينهن پيا. انهيءَ ڪري درياهه اٿلي پيا ۽ چوٽي وارا وهڪرا هيٺين ريت پيدا ٿيا.

سنڌو ۾ 3.71 لک ڪيوسڪ، ڪابل ۾ 4.15 لک ڪيوسڪ، جهلم ۾ 6.08 لک ڪيوسڪ ۽ چناب ۾ 5.76 لک ڪيوسڪ وهڪرا رهيا، جيڪي ڪل ٿيا 19.70 لک ڪيوسڪ. شڪر ٿيو، جو انهن جون چوٽيون ساڳي وقت نه مليون يعني (Synchronisation) نه ٿي، نه ته ملڪ ٻوڙي ڇڏي ها. تنهن هوندي به گڊو بيراج تي 10.86 لک ڪيوسڪ پاڻي پهتو، جيڪو سپر فلڊ جي حد ۾ اچي ٿو. الله پاڪ خير ڪيو ۽ سنڌ ۾ ڪٿي به کنڊ نه پيو. ٻيو مثال حيدرآباد شهر جو آهي. سال 2006ع ۾ 7 سيپٽمبر تي حيدرآباد ۾ طوفاني مينهن شروع ٿيو، جيڪو ساندهه 18 ڪلاڪ هليو. ڪل 180 ملي ميٽر برسات پئي، جنهن ڪري حيدرآباد جو سهڻو هوادار ۽ هوا دانن وارو شهر پاڻي هيٺ اچي ويو، روڊ رستا ٻڏي ويا. ماڻهن جو اچڻ وڃڻ ٻيڙين رستي ٿيڻ لڳو، ماڻهو گهرن ۾ قيد ٿي ويا. جن گهرن ۾ پاڻي اچي ويو، اتي جا رهاڪو ڇتين تي وڃي چڙهيا. لطيف آباد جي ڪن يونٽن ۾ 8 فوٽ پاڻي بيهجي ويو. قاسم آباد ۽ ان جا سڀ ڳوٺ پاڻي هيٺ اچي ويا. ٿڌي سڙڪ تي ايترو پاڻي بيٺو جو ٽريفڪ بند ٿي ويئي. هي سڀ ڪجهه موسمي ڦير گهير ڪري اڻ مندائتي مينهن پوڻ سبب ٿيو. تنهن ڪري جيتوڻيڪ ٻوڏ اچڻ جي مند ختم ٿي وئي آهي، پر اڻ مندائتي مينهن پوڻ ڪري سيپٽمبر واري مهيني ۾ به ٻوڏ اچڻ جي امڪان کي رد نٿو ڪري سگهجي.

اسان جا ڊيم گهڻو ڪري 31 آگسٽ تائين ڀرجي ويندا آهن. سيپٽمبر جي مهيني ۾ درياهه جا وهڪرا ايترو گهٽجي ويندا آهن، جو پاڇاٽي خريف جي فصلن کي بچائي نه سگهندا آهن ۽ انهيءَ ڪري سيپٽمبر ۾ ڊيمن ۾ ذخيرو ٿيل پاڻي هيٺ ڇڏڻو پوندو آهي. ربيع جي مند پهرين آڪٽوبر کان شروع ٿئي ٿي، پر ڊيم 31 آگسٽ تائين ڀرجڻ باوجود پهرين آڪٽوبر تي فل نه هوندا آهن، جنهن ڪري استعمال جوڳو پاڻي (Live storage) ڊيم جي ڊيزائن گنجائش کان گهٽ هوندو آهي. ڊيمن جي ڍنڍن ۾ لٽ ويهڻ ڪري به انهن جي گنجائش گهٽجي وڃي ٿي، جنهن ڪري به استعمال جوڳو پاڻي گهٽجي ويو آهي.

هن سال 17 آگسٽ تي درياهن جا ڪل وهڪرا 520000 ڪيوسڪ هئا، جيڪي 26 آگسٽ تي گهٽجي 234000 ڪيوسڪ ٿي ويا آهن. ٺاهه مطابق هينئر واهن جي گهرج 255000 ڪيوسڪ آهي. انهيءَ کي پوري ڪرڻ لاءِ تربيلا ڊيم ۽ منگلا ڊيم مان 26 آگسٽ تي هيٺ پاڻي ڇڏيو ويو آهي، جنهن ڪري تربيلا ڊيم جي ليول هڪ فوٽ گهٽجي ويئي آهي. يعني 1550 فوٽ مان گهٽجي 1549 فوٽ ٿي ويئي آهي، منگلا ڊيم جي فوٽ جو چوٿون حصو گهٽجي وئي آهي، يعني 120350 مان گهٽجي 120325 ٿي وئي آهي. هر سال ڊيمن مان پاڻي سيپٽمبر جي مهيني ۾ ڪڍبو آهي، پر هن سال اهو آگسٽ ۾ شروع ڪيو ويو آهي ۽ جيڪڏهن دريائي وهڪرن جي حالت اها ئي رهي ته خريف جي مند پوري ٿيڻ تائين ڊيمن جي ليول ڪافي هيٺ ٿي ويندي. جنهن ڪري پهرين آڪٽوبر تي ذخيرو ٿيل پاڻي ربيع جي مند لاءِ گهٽجي ويندو. مٿين ڳالهه جو نوٽس وٺندي ارسا جي چيئرمين ٻه ڳالهيون ڪيون آهن. هڪڙي اها ته پاڇاٽي خريف ۾ پاڻي جو انڊينٽ گهٽ ڪجي ۽ ٻيو اها ته ربيع ۾ 20 کان 25 سيڪڙي کوٽ ٿيڻ جو امڪان آهي. اچو ته انهن ٻنهي ڳالهين تي ڪجهه خيالن جي ڏي وٺ ڪيون.

صوبن جو انڊينٽ گهٽائڻ واري ڳالهه:

ارسا وارا چون ٿا ته سنڌ جو پاڻي هڪ لک پنجاهه هزار ڪيوسڪن مان گهٽائي هڪ لک ٽيهه هزار ڪيوسڪ ڪيو ويندو. يعني 20 هزار ڪيوسڪ گهٽايو ويندو. ٺاهه مطابق سنڌ کي آگسٽ جي ٽئين ڏهاڪي ۾ 107000 ڪيوسڪ پاڻي کپي ۽ سيپٽمبر جي پهرين ڏهاڪي ۾ 109000 ڪيوسڪ. اسان جي ساريال وارن علائقن جي پاڻي جي گهرج گهٽجي وئي آهي، ڇاڪاڻ جو ڊيزرٽ پٽ فيڊر بي ايس فيڊر ۽ رائس ڪينال هر هڪ اٽڪل 11000 ڪيوسڪ پاڻي پيو کڻي. 150000 ڪيوسڪ انڊينٽ جي ڀيٽ ۾ اسان واهن ۾ 127000 ڪيوسڪ پاڻي کڻون ٿا. جڏهن پاڻي جو انڊينٽ 130000 ڪيوسڪ ٿيو ته اسان وٽ واهن لاءِ هوندو 11000 ڪيوسڪ. پر لهندڙ درياهه ۾ پاڻي جو ذيان ايترو نه ٿيندو ۽ سنڌ وارن کي انهيءَ لاٿ تي ڪا خاص تڪليف نه ٿيندي. جيڪڏهن انهيءَ کي وڌيڪ گهٽايو ويو ته تڪليف ٿيندي، جو خريف جا فصل ناڻي اپت وارا فصل آهن ۽ آبادگار انهن جو نقصان برداشت نٿا ڪري سگهن.

ايندڙ ربيع ۾ کوٽ جو امڪان:

درياهن جا وهڪرا گهٽجڻ ڪري ڊيمن مان ذخيرو ٿيل پاڻي آبپاشي جي گهرجن جي پورائي لاءِ ڇڏيو ويندو. اها خبر ناهي ته اڃا وهڪرا وڌيڪ گهٽبا يا اتي ئي رهندا. ٻنهي صورتن ۾ ڊيم فل ليول تي نه رهندا ۽ انهن ۾ استعمال جوڳو پاڻي گهٽبو. انهيءَ جو ٻيو سبب ڊيمن جو لٽجڻ آهي، جنهن ڪري به استعمال جوڳو پاڻي گهٽيو آهي. ربيع جو پاڻي ٻن حصن تي مشتمل هوندو آهي. هڪڙو ذخيرو ٿيل پاڻي ۽ ٻيو درياهن ۾ وهي ايندڙ پاڻي. ڪيترن سالن ۾ ائين به ٿيو آهي ته ذخيرو ٿيل پاڻي گهٽ هجڻ باوجود ربيع ۾ پاڻي وهي آيو، جو سياري ۾ برساتون جام پيون. هن سال به ربيع ۾ کوٽ ته ٿيندي پر ڪيتري ٿيندي، سو هينئر چوڻ مشڪل آهي. پوين ڏهن سالن جي رڪارڊ مان خبر پوي ٿي ته سال 2004ع ڊيم ڀرجڻ جي خيال کان تمام خراب سال هو، جنهن ۾ ٻئي ڊيم تربيلا ۽ منگلا ڀرجي نه سگهيا. تربيلا ڊيم 1490 فوٽ جي ليول تي پهتو، جڏهن ته انهيءَ جي فل ليول 1550 فوٽ آهي. منگلا 1169 فوٽ ليول تي پهتو، جڏهن ته انهيءَ جي فل ڀرجڻ جي ليول 1202 فوٽ هئي، پر انهيءَ سال به ربيع ۾ ايترو پاڻي هيو، جيترو ڊيم فل ٿي وڃڻ وارن سالن ۾ هو.

اسان 2 جوڙ 2 برابر چار جي حساب سان سوچيون ٿا. اهو وساري ٿا ويهون ته هڪ ٻيو ۽ مکيه جز به آهي، جيڪو شاهي خاندان سان تعلق رکندڙ آبپاشي جو چيف انجنيئر مير محمد علي ٽالپر (مرحوم) هن ريت ٻڌائيندو هو. ”فصل ڇا آهي، گاهه پن وغيره. فصل اکر تي جڏهن الله پاڪ جي رحمت جو ٽٻڪو ص تي لڳي ٿو تڏهن اهو گاهه مان ڦري فضل ٿئي ٿو. يعني مال، دولت، ڌن“. جنهن پيدا ڪيو آهي اهو اسان جي جيئڻ جو بندوبست به ڪندو. تڪليفون ۽ آزمائشون ته اچن ٿيون پر انهن مان ڪڍڻ وارو به ته مالڪ آهي، اسان کي کپي ته انهيءَ ۾ آسرو رکون ته ٻيڙا پار ٿيندا.

آسرو مَ لاهيج، سڄڻ ٻاجهاريندڙ مان!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪامن سينس ۽ فني ڳالهيون!




اربع 16 سيپٽمبر 2009ع



سنڌ جي وڏي نالي واري اديب عبدالقادر جوڻيجي صاحب جو هڪ مضمون ”ڪامن سينس“ جي عنوان هيٺ ستين سيپٽمبر جي ڪاوش ۾ ڇپيو، جنهن ۾ هن صاحب لوڪ ڏاهپ جي حوالي سان زبردست ڳالهيون لکيون آهن. پهرين علي قاضي صاحب جي حوالي سان ڪامن سينس تي هي تبصرو ڪيو ويو آهي، ”ڪامن سينس ته آهي پر ايڏو ڪامن به ناهي جو ڪو ڪامن سينس کان ڪم وٺي سگهي.“ پوءِ جوڻيجو صاحب لکي ٿو ته ”مون ڪيترا اهڙا ماڻهو ڏٺا، جن وٽ علم جي ذري به نه هئي، پر ڪامن سينس موجود هو. ڪامن سينس کان ڪم وٺندي جوڻيجي صاحب هيٺيون فقيراڻيون ڳالهيون ڪيون.

(1) هڪ جهوني ملاح، جنهن جو نالو سائينداد هو، هن منو ڀائي ۽ شيرين پاشا جي سامهون 1993ع ۾ ڪامن سينس کان ڪم وٺندي اها ڳالهه ڪئي هئي ته جيڪڏهن ملڪ جا بادشاهه عاشق درياهه کي سنگهرون هڻي ٻڌڻ جي ڪوشش ڪندا ته عاشق ٽپ ڏئي ٻئي پاسي ڊوڙندو وڃي پنهنجي معشوق سمنڊ کي ڀاڪر وجهندو، سو ڀاشا ۽ ڪالاباغ ته ڇا پر ڪنهن به هنڌ ڪو به ڊيم ٺاهڻ ڪنهن به صورت ۾ مناسب ناهي. سنڌ ۾ جيڪڏهن ڪو به ڊيم ٺهيو ته نقصان پهچندو، پر پنجاب جو به پورو بيراج سسٽم تباهه ٿي ويندو، ڇاڪاڻ ته سنڌو درياهه رخ بدلائي هاڪڙي واري پيٽ ۾ وڃي پوندو.

(2) نئين تي ڊيم ٺاهڻ اجائي ڳالهه آهي، جو انهن جي رفتار تکي ٿئي ٿي ۽ اهي ٺهيل ڊيمن کان ٻئي پاسي رخ ڪنديون. پاڻيءَ جا ذخيرا ته هوا ٿي ويندا، پر ٻئي پاسي موجود وسندين کي اهي نئيون رڻ ڪري ڇڏينديون، راڄ ته مصبيت ۾ ايندا ئي پر ماحوليات جو خرابو به وڌي ويندو.

(3) ڊيمن ذريعي بجلي پيدا ڪرڻ بدران ٿر جي ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪجي. اسان کي چين کان سبق سکڻ کپي، جو اتي 70 سيڪڙو بجلي ڪوئلي مان پيدا ٿئي ٿي ۽ اتي ڪڏهن به بجلي فيل نٿي ٿئي.

ڪامن سينس يا عام سمجهه اها سمجهه آهي، جيڪا اسان کي ڏسڻ ۽ مشاهدي جي بنياد تي اچي ٿي ۽ شين يا ڳالهين کي ڏسي اسان پنهنجي راءِ قائم ڪريون ٿا. پر ضروري ناهي ته جيڪو ڪجهه اسان ڏسون اهو ائين ئي هجي، جيئن ڏسڻ يا ٻڌڻ ۾ اچي ٿو. اڙدو جو شاعر غالب چئي ويو آهي:

هين ستاري کچهه، نظر آتي هين کچهه،

ديتي هي دهوکا يه بازي گر کهلا!

يعني تارا آهن هڪڙي شيءِ، پر ڏسڻ ۾ ٻي شيءِ اچن ٿا، اهي اسان کي ظاهري ڏيک ويک ۾ دوکو ڏين ٿا. اسان کي تارا سج ۽ چنڊ کان ننڍا نظر اچن ٿا، پر ڪيترا تارا سج ۽ چنڊ کان تمام وڏا آهن. اهي ننڍا انهيءَ ڪري نظر اچن ٿا، جو انهن جو مفاصلو چنڊ ۽ سج جي ڀيٽ ۾ اسان کان تمام گهڻو آهي.

زمين تي هلندڙ ماڻهو کي اها شيءِ هڪ ڪري (Flat) ڏسڻ ۾ اچي ٿي. ڏسندڙ ماڻهن جي عام سمجهه مطابق زمين کي فليٽ سمجهيو ويو، پر هڪڙي سائنسدان جنهن جو نالو گليلو هو، تنهن عام سمجهه جي ڀيٽ ۾ ان کي گول چيو. انهيءَ زماني جي ماڻهن عام سمجهه جي بنياد تي گليلو کي غلط چئي سزا ڏني. چنڊ جي روشني ٿڌي ۽ وڻندڙ ٿئي ٿي، ڪامن سينس جي بنياد تي اسان چنڊ کي پاڻ روشن سمجهون ٿا، پر سائنس ٻڌائي ٿي ته چنڊ پاڻ روشن ناهي، بلڪه اهو سج جي روشنيءَ کي رڳو موٽائي ٿو. ٻئي پاسي چنڊ جي وڻندڙ روشنيءَ سبب اسان ان کي سهڻو ۽ خوبصورت سمجهون ٿا ۽ شاعر ان کي پنهنجي معشوق جي چهري سان ڀيٽ ڏين ٿا، شاعر ابن انشا چئي ويو آهي ته،

کل چودهوين کا چاند تها، شب بهر رها چرچا تيرا ،

کچهه نه کها يه چاند هي، کچهه ني کها چهرا تيرا،

پر جڏهن آمريڪن خلاباز نيل آرمسٽرانگ 1970ع ۾ چنڊ تي لٿو ته خبر پئي ته اتي رڳو مٽي ۽ پٿر هئا ۽ کڏا پيل هئا. يعني چنڊ ايڏو سهڻو ڪو نه آهي، جيترو نظر اچي ٿو. چون ٿا ته انهيءَ کانپوءِ عاشقن پنهنجي معشوقن کي چنڊ سان ڀيٽ ڏيڻ ڇڏي ڏني.

درياهه جي رخ بدلائڻ واري ڳالهه:

اهو چيو ويو آهي ته ڊيم ٺاهڻ ڪري درياهه پنهنجو رخ بدلائيندو ۽ هاڪڙي درياهه، جيڪو ڪنهن زماني ۾ ٿر مان وهندو هو، سو وري چالو ٿي ويندو. زميني حقيقتن مطابق اهو هيئنر ممڪن ناهي. هاڪڙو تڏهن ٿر مان وهندو هو، جڏهن درياهه ڇڙواڳ وهندا هئا. ستلج، بياس، راوي درياهن جو پاڻي سنڌ ۾ ايندو هو. 1960ع واري سنڌ طاس معاهدي کانپوءِ اهي ٽي درياهه هندستان کي مليا ۽ انهن جو 33 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي اچڻ بند ٿي ويو. رڳو ٻوڏ وارن سالن ۾ ڪڏهن ڪڏهن ڪجهه پاڻي اچي ٿو. جڏهن بچاءَ بند نه هوندا هئا ته درياهه ڦرندا گهرندا هئا ۽ آباديون ٻوڙيندا هئا. درياهه جي انهيءَ ڦير گهير کي انگريزي ۾ Meandering چئبو آهي. سڄي سنڌ ۾ رڳو سيوهڻ شريف کان هيٺ ٽڪري کي ڇڏي ٻنهي پاسي بچاءَ بند آهن. هاڻي درياهه رڳو انهن ٻنهي پاسي واري بچاءَ بندن وچ ۾ ڦري گهري سگهي ٿو. جڏهن به انهن بندن کان ٻاهر نڪرڻ جي ڪوشش ڪري ٿو ته ان کي ائين نٿو ڪرڻ ڏنو وڃي، جو پٿرن جي اسپرن سان ان کي ائين ڪرڻ کان روڪيو وڃي ٿو. اهڙا اسپر سکر بيراج کان رڪڻ وٽ، موئن جي دڙي وٽ ۽ ڀاڻوٽ وٽ ٺهيل آهن. الرا جاگير جي کاڌ انهيءَ ڪري آهي جو اسان خيرپور جي بااثر ماڻهن کي فائدو پهچائڻ لاءِ درياهه جي وهڻ واري رستي ۾ اسپر ٺاهيو آهي ۽ کاڌ رڳو گهٽ وهڪري واري وقت ۾ ٿئي ٿي. وهڪري وڌڻ تي اها کاڌ گهٽجي ويندي، جو درياهه بند ويجهو وهڻ بدران بندن جي وچ ۾ سڄي پيٽ ۾ ڦهلجي ويندو.

نئين کي ڊيم ٺاهڻ واري ڳالهه:

جوڻيجو صاحب چوي ٿو ته نئين ۾ ايندڙ پاڻي جي رفتار درياهه جي پاڻيءَ جي رفتار کان تمام گهڻي ٿئي ٿي، تنهن ڪري انهن تي ڊيم ٺاهڻ ڪري نقصان ٿيندو. ڀروارا ماڻهو ٻڏندا ۽ ماحول جي بربادي ٿيندي. اها حقيقت آهي ته نئين مان ايندڙ پاڻيءَ جي رفتار درياهه واري پاڻي جي رفتار کان گهڻو وڌيڪ آهي، پر پوءِ به انهن تي ڊيم ٺاهي سگهجن ٿا. اهو ضروري ناهي ته ڊيم نئين جي منهن ۾ ٺاهيو وڃي. (جيتوڻيڪ اهو به ممڪن آهي) ڊيم ٺاهڻ لاءِ مناسب هنڌ چونڊيو ويندو آهي، جنهن ۾ سڀني ڳالهين جو خيال رکبو آهي. خاص طرح ان ۾ ڇنڊڻ (Spill way) ٺاهبو آهي ته جيئن جڏهن ڊيم ڀرجي وڃي ته واڌو پاڻي هيٺ ڇڏي سگهجي. پاڪستان جي ٻن صوبن يعني سرحد ۽ پنجاب ۾ 200 کان مٿي اهڙا ڊيم ٺهيل آهن، جيڪي صحيح ڪم ڪري رهيا آهن. سنڌ ۾ به لوئر ڪوهستان ۽ ننگر پارڪر ۾ اهڙا ڏهه کان مٿي ڊيم ٺهيل آهن، جيڪي اتي جي مقامي ماڻهن کي فائدو ڏئي رهيا آهن. مان جوڻيجي صاحب کي صلاح ڏيندس ته سماجي ڊيم آرگنائيزيشن جي چيف انجنيئر خالد حيدر ميمڻ سان رابطو ڪري، جنهن جي آفيس حيدرآباد ۾ شهباز بلڊنگ ۾ آهي. اهو صاحب هن کي اهي ٺهيل ڊيم ڏيکاري سگهندو.

ڊيمن بدران ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ:

جوڻيجو صاحب چوي ٿو ته، ڊيمن بدران ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ کپي، جو اسان وٽ ٿر ۾ ڪوئلي جا وڏا ذخيرا موجود آهن. هن چين ۾ ڏٺو آهي ته 70 سيڪڙو بجلي ڪوئلي مان پيدا ڪجي ٿي ۽ اتي ڪڏهن به بجلي فيل نٿي ٿئي. مان پاڻ وڏن ڊيمن جو مخالف آهيان، جن ۾ پاڻي ذخيرو ڪيو وڃي ٿو ۽ بجلي پيدا ٿئي ٿي. پر اهڙا به ڊيم ٿين ٿا، جن ۾ پاڻي ذخيرو نٿو ٿئي ۽ رڳو بجلي پيدا ٿئي ٿي. انهن ڊيمن کي (Run of the river) چئبو آهي. اسان کي برابر ٿر ڪول مان بجلي پيدا ڪرڻ کپي، پر گڏوگڏ رن آف رور منصوبن تي به ڪم ڪرڻ کپي. اهڙو هڪ منصوبو سنڌو درياهه تي بنجي وٽ آهي، جتي 5400 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪري سگهجي ٿي. چين ملڪ جو مثال ڏئي سگهجي ٿو، جتان جوڻيجو صاحب گهمي آيو آهي ته اتي ٿري-گارجن ڊيم ذريعي 18000 ميگا واٽ بجلي پيدا ٿيندي. اهو اهڙو ملڪ ڪري ٿو، جتي 70 سيڪڙو بجلي ڪوئلي ذريعي پيدا ٿئي ٿي. ياد رهي ته پاڻي وارن ڊيمن مان پيدا ٿيندڙ بجلي ٻين سڀني ذريعن مان پيدا ٿيل بجلي کان سستي ٿئي ٿي.

مون هي مضمون نڪته چيني يا ڪنهن جي دل آزاري لاءِ نه لکيو آهي، بلڪه سنڌ واسين کي صحيح ڄاڻ پهچائڻ جي خيال سان لکيو آهي، ڇو جو ڪيتريون ڳالهيون جيڪي ڪامن سينس جي لحاظ کان صحيح نظر اچن ٿيون، فني لحاظ کان صحيح نه هونديون آهن.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسلام آباد کي سنڌوءَ مان پاڻي ڏيڻ واري ڳالهه!




آچر 20 سيپٽمبر 2009ع



مملڪتي وزيرِ ڪيبنٽ ڊويزن محترمه مهرين انور راجا 15 آگسٽ تي قومي اسيمبلي کي ٻڌايو ته سال 2015ع ۾ اسلام آباد جي نلڪن ۾ سنڌو درياءَ جو پاڻي وهندو ۽ انهيءَ نموني شهر جون وڌندڙ گهرجون پوريون ڪيون وينديون. وزير صاحب وڌيڪ ٻڌايو ته هينئر ڪل ملندڙ پاڻي 60 ملين گيلن في ڏينهن آهي، جنهن مان 30 سملي ڊيم مان، 10 خانپور ڊيم مان ۽ 20 ملين گيلن في ڏينهن 180 ٽيوب ويلن مان حاصل ڪجي ٿو. اهو پاڻي اسلام آباد جي هينئر جي گهرجن لاءِ پورو ناهي، سنڌو درياءَ هڪ اعتبار جوڳو پاڻي جو ذريعو آهي، جتان باقائدگي سان پاڻي ملندو رهندو. انهيءَ خبر تي ڪينڊا ۾ رهندڙ سنڌ واسي بدر جتوئي ڊان اخبارن کي هڪ خط لکيو، جيڪو 14 سيپٽمبر تي ڇپيو. انهيءَ خط ۾ ڪينڊا ۾ رهي سنڌ جو اونو ڪندڙ بدر جتوئي چيو ته ائين ڪرڻ سان سڀني کان هيٺين ڀائيوار يعني سنڌ کي اعتماد ۾ وٺڻ گهرجي، ڇو ته اهو ئي انهيءَ سان گهڻي ۾ گهڻو متاثر ٿيندو. هن وڌيڪ لکيو ته اسلام آباد ۽ پنڊي ۾ ملڪ جو گهڻي ۾ گهڻو مينهن پوي ٿو، تنهن ڪري انهيءَ پاڻي کي گڏ ڪري اسلام آباد ۽ پنڊي جي پيئڻ جي پاڻيءَ جي گهرجن جو پورائو ڪرڻ کپي. اچو جائزو وٺون ته ڇا وزير مملڪت جي اها خوشخبري ته سال 2015ع تائين اسلام آباد جي نلڪن ۾ سنڌو درياهه جو پاڻي وهندو، پوري ٿي سگهندي؟

موجوده صورتحال:

پاڪستان جي آدمشماري وڌي پئي، انهيءَ سان گڏوگڏ شهرن جي پيئڻ جي پاڻي جي گهرج به وڌي پئي. اسلام آباد ۾ به گهرج وڌي پئي جو هڪ نئون سيڪٽر ٺهي پيو ۽ ڪيترا وڏا پلازه ۽ هوٽل ٺهن پيا. انهيءَ سان لڳو لڳ پنڊي جوشهر به آهي، جنهن کي اسلام آباد سان ملائي جاڙو شهر چون ٿا. انهيءَ ۾ به پاڻي جي گهرج وڌي پئي. جيڪڏهن پاڻي هجي ته اسلام آباد 112 ملين گيلن في ڏينهن استعمال ڪري سگهي ٿو. ساڳي نموني پنڊي في ڏينهن 100 ملين گيلن استعمال ڪري سگهي ٿو، جڏهن ته اسلام آباد پاڻي اچي ٿو رڳو 70 ملين گيلن في ڏينهن، ۽ پنڊي ۾ پاڻي ملي ٿو، 58 ملين گيلن في ڏينهن. يعني ڪل 128 ملين گيلن هڪ ڏينهن ۾. اهو پاڻي حاصل ڪجي ٿو سملي، خانپور، راول ڊيمن مان ۽ 190 ٽيوب ويلن مان. هينئر ملندڙ 128 ملين گيلن في ڏينهن جي ڀيٽ ۾ گهرج آهي 255 ملين گيلن في ڏينهن جي. وڌندڙ آدمشماري لاءِ موجود پاڻي جا ذريعا پورا ناهن، جن ڊيمن مان پاڻي حاصل ڪجي ٿو، انهن ۾ پاڻي گهٽ جمع ٿئي ٿو، جو انهن ڊيمن کي پاڻي ڏيندڙ ايراضي گهٽجي پئي، ڇاڪاڻ ته انهن ۾ ڪيتريون عمارتون ٺهن پيون ۽ آبادي ٿئي پئي. ٻئي پاسي زيرِ زمين پاڻي وڌيڪ پاڻي ڪڍڻ ڪري گهٽجي پيو. انهيءَ ڪري اسلام آباد ۽ پنڊي جي وڌندڙ گهرجن کي پورو ڪرڻ لاءِ ٻه شيون کپن. هڪڙي اها ته وڌيڪ پاڻي کپي ۽ ٻي اها اعتباري (Dependable) ذريعو کپي.

مستقبل لاءِ رٿابندي:

اسلام آباد کي پاڻي ڏيڻ جي ذميواري سي ڊي اي وٽ آهي، جڏهن ته پنڊي کي پاڻي ڏيڻ جي ذميواري واسا ۽ راولپنڊي ڪينٽونمينٽ بورڊ جي آهي. انهن ٽنهي گڏجي ڪنسلٽنٽنس کان اڀياس ڪرائڻ جو سوچيو ۽ ماٽ ميڪڊانلڊ کي ڪنسلٽنٽ مقرر ڪيو ته ڊگهي عرصي واري گهرجن لاءِ پيئڻ جي پاڻي جي گهرجن ۽ اعتبار جوڳي ذريعي جو پتو لڳائين. انهيءَ ۾ مستقبل لاءِ في ماڻهو في ڏينهن 60 گيلن جي گهرج رکي اڀياس ڪندڙن آدمشماريءَ جي وڌڻ جي بنياد تي سال 2050ع لاءِ ٻنهي شهرن لاءِ پاڻي جي گهرج ڪڍي. هنن ٻڌايو ته ڪل گهرج 600 ملين گيلن في ڏينهن ٿيندي، 400 اسلام آباد لاءِ ۽ 200 پنڊيءَ لاءِ. ياد رهي ته هڪ ملين گيلن في ڏينهن اٽڪل 2 ڪيوسڪ ٿئي ٿو. انهيءَ حساب سان ڪل گهرج 1200 ڪيوسڪ ٿئي ٿي. 800 ڪيوسڪ اسلام آباد لاءِ ۽ 400 ڪيوسڪ پنڊيءَ لاءِ. اعتباري جوڳي ذريعي لاءِ هنن سنڌو درياءَ ٻڌايو. اهو پاڻي تربيلا ڊيم جي مٿين ڀر سيرن پاڪٽ مان کڻي سگهبو. انهيءَ گهرج کي هنن سال 2050ع تائين پنجن مرحلن ۾ ورهايو. پهرين مرحلي ۾ چئن سالن لاءِ هڪ اسڪيم ٺاهي وئي، جنهن جي قيمت 37 ارب رپيا هئي. انهيءَ ۾ 100 ملين گيلن في ڏينهن يعني 200 ڪيوسڪ اسلام آباد لاءِ ۽ 100 ملين گيلن في ڏينهن يعني 200 ڪيوسڪ پنڊي لاءِ ڏيڻ جو تجويز ڪيو ويو.

مامرو ڇا آهي:

پيئڻ جي پاڻي ڏيڻ تي ڪنهن کي به اعتراض نه ٿيڻ کپي، جو پاڻي جي ترجيحات ۾ پهرين ترجيح پيئڻ جي پاڻيءَ جي آهي، پر اصل مامرو اهو آهي ته اهو ڪنهن جي حصي مان ڏنو وڃي. 1991ع واري پاڻيءَ ٺاهه ۾ پاڻي چئني صوبن ۾ ورهايو ويو، وفاق يا ٻيو ڪو علائقو حصيدار ناهي. پاڻي جيڪو ورهايو ويو، تنهن تحت آبپاشي وارو پاڻي نظر ۾ رکيو ويو. معاهدي ٿيڻ وقت سنڌ ڪراچي شهر لاءِ پاڻي گهريو، ڇو جو انهيءَ لاءِ 1200 ڪيوسڪ انهيءَ وقت جي صدر صاحب هڪ حڪم جي ذريعي منظور ڪيو هو. پر اهو معاهدي ۾ جدا نه ڏنو ويو ۽ سنڌ کي پاڻي ڏيڻ واري هنڌ لکيو ويو ته ”ان ۾ ڪراچي شهر لاءِ اڳ منظور ٿيل پيئڻ ۽ صنعتي ضروتن وارو پاڻي شامل آهي.“ انهيءَ مان اهو نتيجو ڪري سگهجي ٿو ته هر صوبي جي ٻين گهرجن لاءِ پاڻي انهيءَ صوبي جي لاءِ ڏنل پاڻيءَ ۾ شامل آهي. پنڊي جوشهر پنجاب صوبي ۾ آهي، تنهن ڪري انهيءَ لاءِ گهربل پيئڻ جو پاڻي انهيءَ جي حصي ۾ بڪ ٿيندو، پر اسلام آباد جي لاءِ گهربل پاڻي ڪنهن جي حصي ۾ وڃي؟ ڇو جو ٺاهه ۾ وفاق لاءِ پاڻي ورهايل ڪونهي ۽ اهو علائقو ڪنهن صوبي جو حصو به ناهي. جڏهن اها اسڪيم پلاننگ ڪميشن وٽ پهتي ته هنن اها صوبن کي تبصري لاءِ موڪلي. سنڌ وارن انهيءَ تي اعتراض ڪيو ۽ چيائون ته اسلام آباد پنجاب صوبي سان لڳو لڳ آهي، تنهن ڪري اهو پاڻي پنجاب جي حساب ۾ رکيو وڃي. اهو مامرو ارسا کي به موڪليو ويو، جو ارسا ٺاهه تي عمل ڪرائڻ وارو ادارو آهي. ارسا وارن ٻڌايو ته ٺاهه ۾ رڳو صوبن ۾ پاڻي ورهايو ويو آهي، انهيءَ ۾ پيئڻ جي پاڻي يا وفاق لاءِ پاڻي جو ذڪر به ڪونهي، پر جيئن ته پيئڻ جو پاڻي هڪ بنيادي گهرج آهي، تنهن ڪري وفاق انهيءَ جي منظوري هڪ سرڪاري حڪمنامي (Executive order) وسيلي ڏئي، پر وفاق ائين نٿو ڪري جو ڪو به صوبو ان تي اعتراض ڪري سگهي ٿو. ٻئي پاسي جڏهن پهرين مرحلي واري اسڪيم CDWP ۾ پيش ڪئي وئي ته انهن به ان جي منظوري نه ڏني، پوءِ هي مامرو بين الصوبائي رابطي واري کاتي کي ڏنو ويو، پر هنن به اهو چئي هٿ ڪڍيا ته اهو مامرو واسطيدار سڌو سنئون صوبن سان طئي ڪن. اڃا تائين اهو مامرو صوبن سان طئي نه ٿي سگهيو آهي ۽ اها اسڪيم رولڙي ۾ آهي.

مامري جو حل:

پهرين مرحلي جي گهرجن لاءِ هر هڪ شهر لاءِ کپي 100 ملين گيلن في ڏينهن. يعني 200 ڪيوسڪ پهرين مرحلي لاءِ پاڻيءَ جي منظوري جو مطلب ته باقي پاڻي به منظور ڪرڻو پوندو، ڇو ته تربيلا کان اسلام آباد پاڻي آڻڻ لاءِ ڪم پهرين مرحلي ۾ ئي ڪرڻو پوندو، پنجن مرحلن لاءِ پنج پائيپ جدا جدا ته نه وجهبا. پاڻيءَ جي اجازت 1200 ڪيوسڪ ڏيڻي پوندي. پنڊي لاءِ گهربل 400 ڪيوسڪ ته سڌو سنئون پنجاب جي حصي مان ويندو، باقي اسلام آباد لاءِ گهربل 800 ڪيوسڪ لاءِ فيصلو ڪرڻو پوندو ته اهو پنجاب جي حصي ۾ وڃي يا سڀني صوبن جي حصي مان؟

پيئڻ لاءِ پاڻي هڪ بنيادي گهرج آهي، جنهن جي سنڌو درياهه مان منظوري تي ڪنهن کي به اعتراض نه هجڻ کپي، جيڪڏهن اعتراض ٿي سگهي ٿو ته حصيداري تي، ته اسلام آباد جو پاڻي ڪهڙي صوبي يا صوبن جي حصي مان وڃي. انهيءَ جي فيصلي ڪرڻ جو طريقو ٺاهه ۾ ڏنل ڪونهي. انهيءَ ڏس ۾ اسان کي آئين ڏي نهارڻو پوندو. انهيءَ جي 153 واري شق ۾ عام مفادن واري ڪائونسل ٺاهڻ جو ذڪر آهي ۽ 154 هين شق ۾ اهو چيو ويو آهي ته پاڻي وارا مامرا عام مفادن واري ڪائونسل طئي ڪندي. 1991ع وارو پاڻي ٺاهه به انهيءَ ڪائونسل منظور ڪيو هو. وفاقي حڪومت کي کپي ته اهو مامرو عام مفادن واري ڪائونسل ڏي موڪليو وڃي، جتي اهو سولائي سان طئي ٿي سگهندو.

منهنجي خيال ۾ وزير مملڪت جي قومي اسيمبلي کي ڏنل خوشخبري مطابق اسلام آباد جي نلڪن ۾ سال 2015ع تائين سنڌو درياهه جو پاڻي وهڻ مشڪل آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسان اڃا جُتي پيا ڳولهيون!




ڇنڇر 26 سيپٽمبر 2009ع



ڳالهه ڪندا آهن ته هڪڙي همراهه کي پنهنجي نوڪر تي ڏاڍو ناز هو ته هو هر ڪم حساب ڪتاب سان وقت جو لحاظ رکي ڪري ٿو. هڪڙي دفعي هن همراهه جو هڪڙو دوست ساڻس ملڻ آيو. هن پنهنجي نوڪر کي مهمان جي خدمت لاءِ بازار مان ڪجهه شيون آڻڻ لاءِ چيو، جڏهن هو هليو ويو ته هو پنهنجي دوست کي ٻڌائڻ لڳو ته هينئر هن جو نوڪر گهران نڪتو آهي، ڪجهه دير کانپوءِ ٻڌايائين ته هينئر رستي ۾ آهي، ٿوري دير کانپوءِ ٻڌايائين ته هينئر دڪان تي پهتو آهي ۽ شيون وٺي پيو. ٿوري دير کانپوءِ ٻڌايائين ته هاڻي شيون وٺي نڪتو آهي، ٿوري دير کانپوءِ چيائين ته هو رستي ۾ آهي. ڪجهه دير کانپوءِ وري چيائين ته هو گهر جي در تي پهتو آهي. اتي همراهه رڙ ڪري پڇيو ته ”اڙي ڇورا شيون وٺي آئين؟ ”نوڪر ٻاهران ورندي ڏني ته ”سائين اڃان جتي پيو ڳولهيان“. ڪجهه اهڙي ئي صورتحال اسان جي ٿر واري ڪوئلي کي ترقي وٺرائڻ جي آهي.

جيالاجيڪل سروي آف پاڪستان وارن 1990ع ۾ ٿر جي 9000 چورس ڪلوميٽر علائقي ۾ 175 ارب ٽن ڪوئلو هجڻ جو ٻڌايو، جنهن مان 2.7 ارب ٽن هڪدم ترقي وٺرائڻ جي لائق آهي. 19 سال گذرڻ کانپوءِ به اڃان تائين خاص چرپر نه ٿي سگهي، جو مفاد پرستن ۽ ٻين لابين انهيءَ ڪم کي اڳتي وڌڻ نه ڏنو. تيل واري مافيائن نه پئي چاهيو ته هيءَ رٿا ترقي وٺي، ڇو جو ائين ٿيڻ سان هنن جي هڪ هٽي ختم پئي ٿئي. ٻئي پاسي ”مٿين“ نه پئي چاهيو ته ڏکڻ وارو علائقو ترقي وٺي. ان سلسلي ۾ ڪڏهن جهيڙو اختيارن تي پئي هليو ته اهو وفاق جو ڪم آهي ۽ ڪيترا بورڊ ۽ اٿارٽيون ٺهيون. نيٺ سنڌ سرڪار جي ڪوشش سان اهو ڪم ان بورڊ کي ڏنو ويو، جنهن جو چيئرمين چيف منسٽر سنڌ آهي. تازو سنڌ سرڪار 1000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ هڪ خانگي ڪمپنيءَ اينگرو سان معاهدو ڪيوآهي ۽ انهيءَ جو نالو ”سنڌ اينگرو ڪول مائيننگ ڪمپني“ رکيو ويو آهي. هن منصوبي تي 3-ارب 30 ڪروڙ ڊالر خرچ ايندو، جنهن مان هڪ ارب 10 ڪروڙ ڊالر کوٽائي تي ۽ ٻه ارب 20 ڪروڙ ڊالر بجلي پيدا ڪرڻ تي خرچ ٿيندا. حڪومت 40 سيڪڙو ۽ اينگرو ڪمپني 60 سيڪڙو سيڙپ ڪندي. انهيءَ معاهدي مطابق 18 مهينن ۾ فزيبلٽي تيار ٿيندي، 12 مهينن ۾ ڪوئلي جي کوٽائي ڪئي ويندي ۽ ٽن سالن کانپوءِ بجلي جي پيداوار شروع ٿيندي. الله ڪري ائين ٿئي ۽ اسان بجلي جي لوڊشيڊنگ جي عذاب کان بچي سگهون. پر مون کي ائين ٿيندو نظر نٿو اچي، جو همراهن اڃا جتي ئي نه لڌي آهي. ڪجهه تفصيل جتي نه لڀڻ جا هيٺ ڏجن ٿا.

ٿر ۾ پاڻي جي اڻاٺ آهي، بلڪه ائين چئون ته پاڻي اڻلڀ آهي. خاص طرح مٺو پاڻي. جيئن انساني جياپي لاءِ پاڻي بنيادي حيثيت رکي ٿو، تيئن ترقياتي سرگرمين لاءِ پهرين بنيادي شيءِ پاڻي آهي. خاص طرح بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ، جو ان جي بوائلرن ۽ مشينن کي ٿڌي ڪرڻ لاءِ پاڻي گهرجي. ساڳي نموني ڳوٺاڻي مشينن لاءِ به پاڻي کپي. 1000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ اٽڪل 300 ڪيوسڪ پاڻي کپي. اهو ايندو ڪٿان؟ جيڪڏهن ان جو ڪو ذريعو آهي ته اسان جو آبپاشي نظام ئي ٿي سگهي ٿو، پر سڄي آبپاشي نظام جون پڇڙيون ٿر ڊيزرٽ وٽ پوريون ٿين ٿيون ۽ اوهان کي خبر آهي ته پڇڙيءَ ۾ سدائين پاڻي جي کوٽ رهي ٿي، پر جيڪڏهن ٿر واري ڪوئلي کي ترقي وٺرائڻي آهي ته اسان کي پنهنجي آبپاشي نظام وسيلي ئي اهو پاڻي اسلام ڪوٽ پهچائڻو پوندو. منهنجي خيال ۾ اهو ٽن ذريعن سان ممڪن ٿي سگهندو. انهن جا ڪجهه تفصيل هيٺ ڏجن ٿا.

نارا ڪينال وسيلي؛

نارا ڪينال سکر بيراج جي کاٻي پاسي کان نڪرندڙ ڊگهي ۾ ڊگهو واهه آهي، جيڪو خيرپور، نوابشاهه، سانگهڙ، ميرپورخاص، عمرڪوٽ ۽ ٿر ضلعن کي آباد ڪندو، ٿر ڊيزرٽ تائين پاڻي کڻي وڃي ٿو. انهيءَ جي منڍ تي ڊسچارج 13649 ڪيوسڪ آهي، پر اڄڪلهه هي منڍ تي 18000 ڪيوسڪ تائين پاڻي کڻي ٿو. LBOD منصوبي هيٺ هن جي منڍ تي ڊسچارج 20000 ڪيوسڪ وڌايو ويو آهي، پر ڪن رڪاوٽن سبب اهو اڃا ايترو پاڻي نٿو کڻي. جيڪڏهن انهن کي دور ڪيو وڃي ته اهو 20000 ڪيوسڪ پاڻي کڻي سگهي ٿو ۽ انهيءَ مان 300 ڪيوسڪ سولائي سان ٿر جي ڪوئلي لاءِ بچائي سگهجي ٿو. ٻيو مسئلو رهيو ان کي اسلام ڪوٽ کڻي وڃڻ جو ته منهنجي خيال ۾ ان لاءِ اعتبار جوڳو ذريعو چوٽياري ڍنڍ آهي، جنهن جي پاڻي ذخيرو ڪرڻ جي گنجائش 0.71 ملين ايڪڙ فوٽ آهي. چوٽياري ڍنڍ کان اهو پاڻي هڪ پڪي واهه وسيلي ٿر ڊيزرٽ وٽ کڻي وڃجي ۽ تنهن کان اڳتي پائپن ۽ بوسٽر پمپن ذريعي اهو اسلام ڪوٽ تائين کڻي وڃجي. ياد رهي ته هينئر اسان مٺي شهر لاءِ پاڻي مٺڙائو ڪئنال جي نئون ڪوٽ برانچ مان نڪرندڙ شاخ سهري مائينر مان 18 انچ پائيپ وسيلي کڻي وڃون ٿا. اهو ننڍي اسڪيل تي آهي، انهيءَ کي وڏي اسڪيل تي کڻي وڃڻو پوندو. پر اسان وٽ مثال موجود آهي، انهيءَ مان سبق پرائي سگهون ٿا ۽ جيڪي ڏکايون هينئر هن ننڍي پائيپ لائين ذريعي پاڻي هلائڻ ۾ اچن ٿيون، انهن جو تدارڪ ڪري سگهجي ٿو. پائيپ لائين انهيءَ لاءِ ضروري آهي ته جيئن رستي تي انهيءَ سان هٿ چراند نه ٿي سگهي. هونئن به واهه ذريعي ٿر ۾ پاڻي کڻي وڃڻ انهيءَ ڪري ڏکيو آهي، جو هوا ذريعي اڏامندڙ واري ان کي سدائين ڀريندي رهندي، جنهن ڪري ان جي پاڻي کڻي وڃڻ جي گنجائش گهٽبي رهندي.

LBOD مان؛

اسلام ڪوٽ جي ڪوئلي واري ايراضي LBOD جي ويجهو آهي. انهيءَ جو پاڻي سولائي سان اسلام ڪوٽ ڏي نيئي سگهجي ٿو، پر اهو پاڻي لوڻياٺو آهي. مون کي خبر ناهي ته اهو پاڻي کوٽڻ وارين ۽ بجلي پيدا ڪندڙ مشينن کي ٿڌي ڪرڻ ۾ ڪم اچي سگهي ٿو يا نه. جيڪڏهن اچي سگهي ٿو ته اهو هڪ اعتبار جوڳو ذريعو آهي. ٻيو جيڪڏهن ان جي لوڻياٺ واري سطح گهٽائي سگهجي، تڏهن به اهو پاڻي ڪم اچي سگهي ٿو. ٻي ڳالهه اها ته برساتن واري مند ۾ اهو پاڻي ڪافي ٺيڪ ٿي وڃي ٿو ۽ لوڻياٺ ليول تمام گهڻي گهٽجي وڃي ٿي.

ڪوٽڙي بيراج مان؛

ڪوٽڙي بيراج جي کاٻي پاسي کان نڪرندڙ اڪرم ولا جي ڇنڊڻ بدين کان هيٺ ڍورو پراڻ ۾ ڇوڙ ڪري ٿي. انهيءَ هنڌ کان اسلام ڪوٽ سامهون آهي يا نه. انهيءَ ڇنڊڻ کي استعمال ڪجي يا ان سان گڏوگڏ ٻيو پڪو واهه اڪرم واهه مان ڍورو پراڻ تان کڻي وجهجي ۽ تنهن کانپوءِ ڍورو پراڻ ٽپائي پائيپن ذريعي انهيءَ پاڻي کي اسلام ڪوٽ تائين کڻي وڃجي. پر سوال ٿو اٿي ته اڪرم واهه مان 300 ڪيوسڪ پاڻي ايندو ڪيئن، جڏهن ته اها به کوٽ ۾ رهي ٿي ۽ انهيءَ کوٽ کي پوري ڪرڻ لاءِ ان کي اونهاري جي مند ۾ علي پور وٽ ڦليلي مان مددي پاڻي ڏنو وڃي ٿو. انهيءَ جو به انجنيئرنگ حل ٿي سگهي ٿو. يا ته بيراج تان هڪ نئون جاڙو واهه اڪرم واهه سان کڻي اچجي ۽ انهيءَ ڇنڊڻ وٽان اسلام ڪوٽ لاءِ ڦيرائجي، ٻي صورت ۾ ڦليلي کي سدا واهه طور هلايو وڃي ۽ انهيءَ مان 300 ڪيوسڪ پاڻي اڪرم واهه کي ڪراس ڪري ڍورو پراڻ تائين پهچايو وڃي ۽ انهيءَ کي ڪراس ڪري پائيپن ذريعي اسلام ڪوٽ نيو وڃي.

هي ڪجهه آپشنز هئا، جن ذريعي اسلام ڪوٽ کي 300 ڪيوسڪ پاڻي 1000 ميگا واٽ بجلي پيدا ڪرڻ لاءِ پهچائي سگهجي ٿو. منهنجي سنڌ سرڪار کي تجويز آهي ته جلد جتي ۾ پير وجهن، يعني پاڻي پهچائڻ واري اسڪيم جي فزيبلٽي ڪرائي انهيءَ تي ڪم شروع ڪن، تڏهن ئي ته ڪول جي ترقي جو عمل شروع ٿي سگهندو.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسان ڪهڙي تياري ڪئي آهي؟




آچر 04 آڪٽوبر 2009ع



سنڌ جي وڏي وزير قائم علي شاهه پهرين آڪٽوبر تي چيف منسٽر هائوس ۾ ٿيل هڪ گڏجاڻي ۾ وزيرن، ڪامورن ۽ واپڊا وارن آفيسرن کي خطاب ڪندي چيو ته، ”پاڪستان کي آبپاشي جي پاڻيءَ جي کوٽ آڏو آهي ۽ ايندڙ سالن ۾ پاڻيءَ جي کوٽ سبب پاڻيءَ جي هڪ هڪ ڦڙي جي اهميت هوندي.“ اسان ڪيئن ٿا چئون ته پاڪستان کي آبپاشي جي پاڻي جي کوٽ آڏو آهي ۽ هڪ بحران پيدا ٿيندو؟ اهو ٻن ڳالهين تي مدار رکي ٿو هڪ پاڻي جي مقدار هجڻ تي ۽ ٻيو پاڻي جي مختلف گهرجن تي. مثال سمجهو ته پاڻي آهي 100 يونٽ ۽ گهرج آهي 80 يونٽ. اها آهي فراواني واري صورتحال. يعني گهرج کان دستيابي وڌيڪ آهي. موجان ئي موجان! خوب پاڻي استعمال ڪنداسين ۽ زيان به ڪنداسين. هاڻي اچو ٻي صورتحال تي. سمجهو ته گهرج آهي 100 يونٽ ۽ پاڻي آهي به 100 يونٽ. گهرجون پوريون ٿينديون، پر پاڻي زيان ڪرڻ جو اسڪوپ ڪونهي. موج به ڪو نه ڪري سگهبي، جو موج فراواني تي مدار رکي ٿي. وري اچو ٽئين صورتحال تي. گهرج آهي 100 يونٽ ۽ پاڻي آهي 80 يونٽ، معنيٰ گهرج کان دستيابي گهٽ آهي، کوٽ آهي. پاڻي تمام خيال سان واپرائبو ۽ انهن شين تي استعمال ڪبو، جن مان فائدو وڌيڪ ٿئي. وري چوٿين صورتحال تي اچو. سمجهو گهرج آهي 100 يونٽ، ۽ پاڻي آهي 80 يونٽ. پر اهو مستقبل ۾ اڃان به گهٽ ٿيندو نظر اچي پيو. اها ٿيندي هڪ بحراني صورتحال، جنهن لاءِ اسان کي هينئر کان ئي تياري ڪرڻي پوندي، ڇو جو هڪڙي پاسي اسان جي آدمشماري وڌڻ سبب پاڻي جي گهرج وڌي رهي آهي ته ٻئي پاسي موسمي ڦير گهير ڪري ۽ ٻين واعدن کي پاڙڻ ڪري اسان جو پاڻي گهٽجي پيو. اسان جي هينئر آبادي اٽڪل 16 ڪروڙ آهي. آدمشماري جي وڌندڙ شرح مطابق اها سال 2025ع ۾ اٽڪل 22 ڪروڙ ٿيندي، ماڻهن کي کاڌو خوارڪ ڏيڻ لاءِ آباديون وڌائڻيون پونديون، جنهن لاءِ پاڻي به کپي ۽ ڪيتريون ٻيون زراعتي لوازمات کپن. صنعتن ۽ ڪارخانن کي وڌيڪ پاڻي کپندو، ساڳي نموني ماڻهن کي پيئڻ لاءِ وڌيڪ پاڻي کپندو. ٻئي پاسي موسمي تبديلي ڪري انٽر گورنمينٽ پينل آف ڪلائيميٽ چئنج جي سال 2007ع جي رپورٽ مطابق گليشيئر رجڻ ڪري سنڌو جو وهڪرو 40 سيڪڙو گهٽجي ويندو. ان سان گڏ سنڌ طاس معاهدي مطابق هندستان پنهنجي 13 لک ايڪڙ ايراضي کان اٽڪل 6 لک رهيل ايراضي آباد ڪرڻ لاءِ 4.8 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي کڻندو. انهيءَ کان سواءِ بجلي پيدا ڪندڙ ڊيمن ۾ ڪتب آڻيندو اٽڪل 3.6 ملين ايڪڙ فوٽ. وري افغانستان ٻين ملڪن جي سهڪار سان ڪيترا نوان ڊيم ٺاهي پيو ۽ ٺاهيندو، جنهن ڪري پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي به گهٽجي ويندو. مطلب ته پاڻيءَ جي لحاظ کان پاڪستان لاءِ تمام ڏکيو وقت اچي پيو، جنهن لاءِ هينئر کان ئي منصوبابندي ڪرڻي پوندي.

ڇا ڪرڻ کپي:

انهيءَ لاءِ ٽي شيون ڪري سگهجن ٿيون، پهرين اها ته پاڻي حاصل ڪرڻ جا نوان ذيعا ڳولهجن ٻي اها ته پاڻي مهيا ڪندڙ نظام کي سڌارجي ۽ ٽئين اها ته پاڻي واپرائڻ ۾ قناعت ۽ ڪفايت شعاري کان ڪم وٺجي. اچو ته انهن جي ڪجهه وڌيڪ تفصيلن بابت ڄاڻ وٺون.

پاڻي حاصل ڪرڻ جا نوان ذريعا:

پهرين انهيءَ ۾ ڊيم ٿي سگهن ٿا. سال 2005ع ۾ ان وقت جي صدر، عباسي صاحب جي رپورٽ اچڻ کانپوءِ 17 جنوري 2006ع تي ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو اعلان ڪيو هو، جنهن تي ڪنهن به صوبي کي ڪو خاص اعتراض ڪونهي. انهيءَ تي ڪم شروع ڪرڻ کپي. ان سان گڏ صوبن ۾ ڪيترن هنڌن تي ننڍا ڊيم ٺاهي سگهجن ٿا. سنڌ ۾ کير ٿر جبلن ۽ ننگر پارڪر ۾ ڪارونجهر جبل تان نڪرندڙ نين تي ڊيم ٺهي سگهن ٿا، جيڪي مقامي ماڻهن کي فائدو ڏيندا. اتي ڊيم ٺاهڻ کپن، ٻيو جتي زيرِ زمين پاڻي گهڻي استعمال ٿيڻ سبب تمام هيٺ لهي ويو آهي، جيئن بلوچستان جي پوشين، لورالائي ۽ ناري واري طاس ۾. اتي انهيءَ کي وري چارج ڪرڻ جي ضرورت آهي. اهو ڪم هٿرادو نموني ٿي سگهي ٿو، اهو ڪرڻ کپي. ٽيون جتي زيرِ زمين پاڻي مٺو آهي، اتي ٽيوب ويل هڻڻ کپن. سنڌ ۾ ان جو اسڪوپ گهٽ آهي، پر تڏهن به هڪ سروي مطابق 95000 ٽيوب ويل لڳي چڪا آهن، جڏهن ته پنجاب ۾ ساڍا نوَ لک ٽيوب ويل لڳي چڪا آهن. سنڌ ۾ وري ڪٿي ڪٿي مٿي مٺو پاڻي آهي ۽ هيٺ کارو پاڻي. هڪ خاص قسم جا ٽيوب ويل، جن کي (Skimming Tube well) چئجي ٿو، هڻڻ کپن. چوٿون مينهن جي پاڻيءَ کي تراين ۽ هيٺائين ۾ گڏ ڪري استعمال ڪري سگهجي ٿو، جنهن کي انگريزي ۾ Rain water harvesting چئجي ٿو. پنجون ڊرينيج واري پاڻيءَ کي آبپاشي لاءِ استعمال ڪري سگهجي ٿو. ايل بي او ڊي جي پاڻيءَ جي لوڻياٺي ليول مينهن واري مند ۾ ڪافي گهٽجي وڃي ٿي، انهيءَ وقت اهو پاڻي آبپاشي لاءِ استعمال ٿي سگهي ٿو. خاص طرح ٿر واري علائقن ۾ وري آر بي او ڊي جو پاڻي به خريف جي مند دوران يا انهيءَ کان يڪدم پوءِ سٺو رهي ٿو. انهيءَ تي به آبپاشي ٿي سگهي ٿي. انگريزي ۾ انهيءَ کي Recycling چئجي ٿو.

پاڻي مهيا ڪندڙ نظام کي سڌارڻ:

اسان جا ڊيم لٽجن پيا، انهيءَ جو مکيه ڪارڻ اهو آهي ته جبلن تي پوندڙ برسات رستي تان تمام گهڻي لٽ کڻي اچي ٿي. جيڪڏهن رستي تي وڻڪار ۽ ٻئي اهڙي آبادي هجي ته جيئن مينهن جي وهڪري ڪري رستي واري مٽي نه لٽجي ته ڊيم ۾ گڏ ٿيندڙ لٽ ڪافي گهٽجي ويندي ۽ ڊيمن جي حياتي وڌي سگهي ٿي. انهيءَ کي انگريزيءَ ۾ Water shed management چئجي ٿو. اسان کي اهو ڪرڻ کپي. اسان بيراجن تي پانڊ ليول وڌايون ٿا ته جيئن واهن ۾ وڌيڪ پاڻي ڏئي سگهون. ائين ڪرڻ سان ڀر وارن پاسن ۾ سيمو وڌي ٿو ۽ پاڻي ذيان ٿو ٿئي ۽ انهيءَ سان گڏ سم وڌي ٿي. پانڊ ليول وڌائڻ تي ڪنٽرول ڪرڻ کپي ۽ تمام مجبوري واري حالت ۾ اها وڌائڻ کپي ۽ اها به ٿوري وقت لاءِ اسان جا واهه مٽي جا ٺهيل آهن، پڪا ناهن، تنهن ڪري انهن مان پاڻي سمي ٿو. جنهن ڪري واهن ۾ کنيل پاڻي ٻنين ۾ اوترو نٿو پهچي. وفاقي پلاننگ ڪميشن جي رپورٽ مطابق وڏن واهن ۽ برانچن ۾ 15 سيڪڙو پاڻي زيان ٿئي ٿو. ننڍن شاخن يعني ڊسٽري ۽ مائنرس ۾ 8 سيڪڙو پاڻي زيان ٿئي ٿو ۽ واٽرن ۾ 30 سيڪڙو. اسان واهن ۾ منڍ تي پاڻي کڻون ٿا 106 ملين ايڪڙ فوٽ. وڏن واهن ۾ 15 سيڪڙو گهٽ ٿيڻ معنيٰ 16 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي گهٽجي ويو ۽ باقي بچيو 90 ملين ايڪڙ فوٽ. وري انهيءَ مان 8 سيڪڙو زيان ٿيو ننڍن شاخن ۾. يعني 7 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ باقي بچيو 83 ملين ايڪڙ فوٽ. انهيءَ بچيل پاڻي مان 30 سيڪڙو زيان ٿئي ٿو واٽرن ۾. يعني 25 ملين، ايڪڙ فوٽ ته باقي بچيو 58 ملين ايڪڙ فوٽ. معنيٰ ته وڏن واهن جي منڍ تي کنيل پاڻي 106 ملين ايڪڙ فوٽ مان ٻني تي پهچي ٿو 58 ملين ايڪڙ فوٽ، يعني زيان ٿئي ٿو 45 سيڪڙو. اهو وڏو زيان آهي، جنهن کي واهه ۽ واٽر پڪا ڪرڻ سان بچائي سگهجي ٿو. هينئر ڪجهه پروگرام هلي رهيا آهن، جن کي وڌائڻ جي سخت ضرورت آهي. اهو به آهي ته آبپاشي نظام جي صحيح ۽ مناسب سار سنڀال نه هجڻ ڪري کنڊ پون ٿا ۽ پاڻي زيان ٿئي ٿو. صحيح سار سنڀال نه هئڻ ڪري نظام جي حالت خراب ٿئي ٿي ۽ اهو گهربل نتيجا نٿو ڏئي. ريگيوليٽرن جي حالت خراب آهي، برم کائجي ويا آهن، فري بورڊ پورا نه آهن. گهٽ گهيڙ آهن، شاخن ۾ پن پيدا ٿين ٿا، شاخون لٽجي وڃن ٿيون. آبپاشي نظام جي صحيح سار سنڀال ڪرڻ سان پاڻيءَ جو زيان روڪي سگهجي ٿو ۽ ماڻهن کي خاطري وارو پاڻي ڏئي سگهجي ٿو.

پاڻي جي استعمال ۾ ڪفايت شعاري ۽ قناعت:

اسان وٽ 106 ملين ايڪڙ فوٽ واهه جي منڍ تي کنيل پاڻيءَ مان رڳو 58 ملين ايڪڙ فوٽ ٻني تي پهچي ٿو، جنهن مان وري 30 سيڪڙو زمين ليول نه هجڻ ڪري ۽ ڇڙواڳ پاڻي ٻنين ۾ ڇڏڻ ڪري زيان ٿئي ٿو. يعني 17 ملين ايڪڙ فوٽ ٻنين ۾ زيان ٿئي ٿو، جيڪو زمين ليول ڪري ۽ پاڻي کرن ۽ ٻين نمونن سان ڏئي بچائي سگهجي ٿو. يعني اسان کي پاڻي استعمال ڪرڻ جي ڪارڪردگي (Efficiency) وڌائڻي آهي. اسان وٽ وڌيڪ پاڻي کڻندڙ فصلن تي زور آهي، جيئن ساريون ۽ ڪمند. اسان جي زراعت کاتي کي کپي ته ماڻهن کي ٻين متبادل فصلن بابت ڄاڻ ڏين، جن ۾ گهٽ پاڻي استعمال ٿئي ۽ اپت وڌيڪ ٿئي. ٻيو اسان سمجهون ٿا ته جيترو وڌيڪ پاڻي فصلن کي ڏينداسين، اوترو سٺو. ائين ناهي، زراعت کاتي وارا انهيءَ بابت به کاتيدارن کي ڄاڻ ڏين ته مختلف فصلن کي ڪيترو پاڻي ڏيڻ کپي. ان سان گڏ گهٽ پاڻي واپرائڻ لاءِ اسپرنڪل ۽ ڊرپ وارا طريقا اچي ويا آهن، اهي هينئر مهانگا ۽ ڏکيا آهن، پر هوريان هوريان اهي سستا به ٿيندا ۽ سولا به. ماڻهن کي انهن بابت سکيا ڏيڻ ۽ نمونا ڏيکارڻ جي گهرج آهي. اهڙا طريقا به استعمال ڪرڻ جي ضرورت آهي، جيئن فصلن جو مدو گهٽائي سگهجي. مليشيا ۾ سارين جو مدو 140 ڏينهن مان گهٽائي 105 ڏينهن ڪيو ويو، جنهن ڪري 28 سيڪڙو پاڻي بچيو.

انسان الله سائين جي اهڙي مخلوق آهي، جيڪا تمام گرم علائقن ۾ به رهي ٿي، جتي ٽيمپريچر 50 ڊگري سينٽي گريڊ تائين پهچي وڃي ٿو ۽ تمام ٿڌن علائقن ۾ به رهي ٿي، جتي ٽيمپريچر زيرو کان به گهٽجي وڃي ٿو. يعني اسان ۾ حالتن مطابق بدلجڻ جي تمام گهڻي صلاحيت موجود آهي. پاڻي جو ايندڙ بحران به هڪ تمام ڏکي صورتحال ٿيندي، پر اسان پنهنجي لياقت، همت ۽ حالتن مطابق بدلجڻ جي خاصيت (Adjustability) ڪري انهيءَ کي منهن ڏئي وينداسين. انشاءَ الله.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسان ڪهڙيون آکاڻيون پيا ٺاهيون؟




ڇنڇر 10 آڪٽوبر 2009ع



1950ع واري ڏهاڪي ۾ مان ميونسپل هاءِ اسڪول قمبر ۾ پڙهندو هوس. انهيءَ زماني ۾ قمبر لاڙڪاڻي ضلعي جو هڪ تعلقو هو، هينئر قمبر-شهدادڪوٽ پاڻ ضلعو آهي. اسڪول ۾ اسان کي هڪ ماستر ٽپس مان آکاڻي ٺاهڻ سيکاريندو هو. هڪڙي دفعي هن اسان کي هوم ورڪ طور هيٺين ڏنل ٽپس مان آکاڻي ٺاهڻ جو چيو، جنهن جو عنوان به ڏيڻو هو. ”ٻه دوست، هڪ شادي شده ۽ ٻيو ڇڙهو. ٻنهي جو هڪ سامونڊي سفر تي گڏجي وڃن، جهاز جو ٻڏڻ، ٻنهي کي هڪ ٻيڙي جو هٿ اچڻ، جيڪا رڳو هڪڙي ماڻهوءَ جو بار کڻي پئي سگهي. شادي شده دوست جو ڇڙهي کي ٻيڙي ۾ چڙهڻ جو چوڻ، انهيءَ جو انڪار ڪرڻ. ڇڙهي جو شادي شده کي ٻيڙي ۾ چڙهڻ جو چوڻ، ان جو به انڪار ڪرڻ، ايتري ۾ هڪ ٻيٽ جو نظر اچڻ، ٻنهي جو گهر پهچڻ، مٿين ٽپس مان جيڪا آکاڻي اسان ٺاهي، سا ڪجهه هن ريت هئي.

ايثار جو ثمر:

ٻه دوست هئا، جن جي تمام گهاٽي دوستي هئي. انهن مان هڪڙو ڇڙهو هو ۽ ٻيو شادي شده. هڪڙي دفعي ٻئي هڪ سامونڊي سفر تي روانا ٿيا، سمنڊ ۾ زبردست طوفان آيو ۽ جهاز ٻڏي ويو. ٻئي دوست پاڻي ۾ ڪري پيا. ٻنهي کي هڪ ٻيڙي ملي وئي، پر اها ايتري ته ڀڳل ۽ ٽٽل هئي جو رڳو هڪڙي ماڻهو جو بار کڻي پئي سگهي. جيڪڏهن هڪ کان وڌيڪ ماڻهو انهيءَ ۾ ويهن ته ٻيڙي ٻڏي وڃي. شادي شده دوست ڇڙهي کي چيو ته، ”ادا! مان شادي شده آهيان. گهڻو ئي کاڌو پيتو اٿم، گهڻو ئي رليو آهيان، دنيا جا لاها چاڙها ڏٺا اٿم، تون اڃا ڇڙهو آهين، اڃا گهڻو ڪجهه ڏسڻو اٿئي، مهرباني ڪري ٻيڙي ۾ چڙهه ۽ جان بچاءِ.“ پر ڇڙهي اها ڳالهه نه مڃي، ورندي ڏنائين ”ادا مان اڪيلو آهيان، تون شادي شده آهين، توکي ٻار ٻچا آهن. جيڪڏهن تون ٻڏي ويندين ته انهن کي ڪير سنڀاليندو؟ مهرباني ڪري تون ٻيڙي ۾ چڙهه ۽ جان بچاءِ.“ پر ان به ڇڙهي جي ڳالهه نه مڃي. الله سائين کي انهن جو ايثار ۽ قرباني پسند آئي، اتي انهن کي هڪ ٻيٽ نظر آيو، ٻئي سلامتي سان ٻيٽ تي پهتا، پر هڪڙي شاگرد جيڪا آکاڻي ٺاهي سا هن ريت هئي.

ٻن دوست جو گڏ ٻڏڻ:

ٻه دوست هئا هڪڙو ڇڙو ۽ ٻيو شادي شده ٻئي گڏ هڪ سامونڊي سفر تي روانا ٿيا. رستي ۾ جهاز ٻڏي ويو، هو ٻئي پاڻي ۾ ڪري پيا. هنن کي هڪ ٻيڙي هٿ آئي، جيڪا ايتري ته ڪمزور هئي جيڪا رڳو هڪڙي ماڻهو جو وزن کڻي پئي سگهي. شادي شده دوست ڏاڍو پريشان هو ته جيڪڏهن هو ٻڏي ويو ته سندس ٻارن جو ڇا ٿيندو، تنهن ڪري هن ڇڙهي دوست کي ايلاز ڪندي چيو ”ادا تون ته ڇڙهو آهين، نه اٿئي ٻار نه ٻچا، نه ڪو پويان روئڻ وارو. جيڪڏهن مان ٻڏي ويس ته منهنجا ٻچا رلي ويندا، مهرباني ڪري تون ٻڏ ۽ مون کي ٻيڙي ۾ چڙهڻ ڏي.“ انهيءَ تي ٻئي دوست جيڪو ڇڙهو هو، تنهن چيس ته ”ادا! تون شادي شده آهين، دنيا جا سڀ مزا ماڻي چڪو آهين. جيڪڏهن تون ٻڏندين ته به تنهنجو نسل اولاد ذريعي هلندو، پر جيڪڏهن مان ٻڏي ويس ته منهنجو نالو وٺڻ وارو به ڪونه هوندو، تنهن ڪري منهنجو نماڻو عرض آهي ته مون کي ٻيڙي ۾ چڙهڻ ڏي ۽ تون ٻڏ.“ اهي ڳالهيون ڪري ٻئي ٻيڙي ۾ چڙهي پيا ۽ ٻئي ٻڏي ويا.

اهڙي ئي صورتحال هڪ ٻي ٽپس مان آکاڻي ٺاهڻ جي آهي، جنهن ۾ گهٽجندڙ پاڻي جي بحران کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪڙي ماڻهو هيٺيون سفارشون ڪيون.

(1) گهٽ عرصي واري اپاءَ طور ڀاشا ڊيم سان گڏ بجلي پيدا ڪندڙ هڪ وڏي ڊيم جو ڪم به شروع ڪرڻ کپي. اسان سمجهون ٿا ته انهيءَ لاءِ ڪالا باغ ڊيم بهترين ٺهي سگهندڙ منصوبو آهي.

(2) ڊگهي عرصي واري اپاءَ طور اسان کي سال 2050ع تائين 50 ملين ايڪڙ فوٽ واڌو پاڻي ذخيرو ڪرڻ جو پلان ٺاهڻ کپي. انهيءَ سان گڏ انهن جي ترجيح مقرر ڪرڻ لاءِ سلسلي وارو پلان ٺاهجي ته جيئن انهن تي عمل ٿي سگهي.

(3) ماڻهن کي ڊيم ٺاهڻ جي فائدن ڏيڻ بابت هڪ ڄاڻ مهم يڪدم هلائڻ کپي.

مٿين سفارشن جا تفصيل هن طرح آهن. مئي 2008ع ۾ سينيئر انجنيئرن جي هڪ گڏجاڻي کانپوءِ پاڪستان انجنيئرنگ ڪائونسل جولاءِ 2008ع ۾ ٻه ڪاميٽون جوڙيون. هڪ دانشورن جي ڪاميٽي (Think tank committee) ۽ ٻي توانائي جي ورجاءَ جي ڪاميٽي. ٿنڪ ٽينڪ ڪاميٽي جي نون ميمبرن مان سنڌ جو رڳو هڪڙو ميمبر هو ۽ اهو هو ڊاڪٽر عبدالقادر راجپوت، وائس چانسلر مهراڻ يونيورسٽي. 26 آگسٽ تي انهي ڪاميٽي جي گڏجاڻي (ڊاڪٽر عبدالقدير موجود نه هو) ٿي، جنهن ۾ ذيلي ڪاميٽيون (Sub-Committees) ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو، جنهن ۾ مکيه هئي توانائي ۽ پاڻي بابت توانائي واري سب ڪاميٽي. چيئرمين ٿيو شمس الملڪ، جيڪو ڪالا باغ ٺاهڻ جو زبردست حامي آهي. پاڻي واري سب ڪاميٽي جو چيئرمين ٿيو رياض احمد خان، جيڪو پنجاب جو سيڪريٽري آبپاشي رهي چڪو آهي ۽ هينئر وزير اعظم جو پاڻي بابت صلاحڪار آهي. انهيءَ گڏجاڻي ۾ رياض احمد خان کي اختيار ڏنو ويو ته هو پنهنجي مرضي سان ميمبر چونڊي. ڪاميٽيءَ جي پهرين گڏجاڻي آڪٽوبر 2008ع ۾ ٿي، جنهن ۾ 9 ماڻهو گڏيا، جن مان هڪڙو بلوچستان جو هو ۽ هڪڙو سرحد جو. باقي 7 ميمبر چيئرمين سوڌو وفاق ۽ صوبي پنجاب جا هئا. وفاق وارا ميمبر به پنجاب صوبي مان هئا، سنڌ جو ڪو به ميمبر نه هو. انهي ۾ هڪ ميمبر مسٽر احمد خان ڀٽي هو، جيڪو واپڊا جو ميمبر واٽر رهي چڪو هو ۽ ٻيو چوڌري مظهر علي هو، جيڪو فني ڪاميٽي ۾ پنجاب جي ٻن ميمبرن ما هڪڙو هو. ڪاميٽي جي ٻي گڏجاڻي مارچ 2009ع ۾ ٿي. انهيءَ ميٽنگ ۾ بلوچستان جي ميمبر سلام خان چيو ته ڪاميٽي ڪا نمائنده ڪاميٽي نه هئي، جو ان ۾ سنڌ جو ميمبر ڪونه هو. فيصلو ڪيو ويو ته الاهي بخش شيخ، جيڪو چيئرمين فيڊرل فلڊ ڪميشن هو ۽ جنهن جو تعلق سنڌ سان هو، تنهن کي شامل ڪيو وڃي. هو جيئن ته اسلام آباد ۾ ئي هو، تنهن ڪري هن کي گهرايو ويو ۽ هو گڏجاڻي ۾ شامل ٿيو. پر انهيءَ تي به سلام خان راضي نه ٿيو ۽ زور ڀريائين ته سنڌ مان ڪنهن اهڙي ماڻهو کي ڪاميٽي ۾ شامل ڪيو وڃي، جيڪو سنڌ جي پاڻي جي مسئلن جي ڄاڻ رکندو هجي. پڇاڙيءَ ۾ اهو فيصلو ڪيو ويو ته مون کي انهيءَ ڪاميٽي ۾ شامل ڪيو وڃي. انهي گڏجاڻي ۾ اهو ٻڌايو ويو ته ٿنڪ ٽينڪ جي مين ڪاميٽي اهو چيو آهي ته مسٽر احمد خان ڀٽي کي چيو وڃي ته هو پيئڻ جي پاڻي ۽ کاڌ خوراڪ جي گهرجن کي منهن ڏيڻ لاءِ هڪ 10 صفحن جي رپورٽ ٺاهي، جنهن ۾ مٿين ڳالهين حاصل ڪرڻ لاءِ حڪمت عملي ۽ عمل ڪرائڻ جو طريقو ڏنل هجي. پاڻي جي ايندڙ کوٽ کي منهن ڏيڻ لاءِ پاڪستان انجنيئرنگ ڪائونسل اها رپورٽ وفاقي سرڪار کي موڪليندي. مان ڪاميٽي جي ٽين گڏجاڻي ۾ شامل ٿيس. ان ۾ احمد خان ڀٽي ڊيم ٺاهڻ ۽ انهن جي فائدن تي زور ڏنو. ان کي انهيءَ رپورٽ کي ورجائڻ لاءِ چيو ويو، جيڪا هن ورجائي سڀني ميمبرن کي موڪلي ڏني. ان ۾ اهي سفارشون ڪيون ويون، جيڪي مان مٿي ٽپس مان آکاڻي ٺاهڻ جي حوالي سان لکي چڪو آهيان، جنهن ۾ هڪڙو شاگرد ٻنهي دوستن کي ٻوڙي ڇڏي ٿو. اهي سفارشون ڏسي دل چاهيو ته پنهنجو مٿو ڦاڙي ڇڏيان يا رپورٽ ٺاهڻ واري جو. پهرين ڳالهه اها آهي ته اسان جي ڊيمن جي پاڻي گڏ ڪرڻ جي صلاحيت گهٽجي پئي، جيڪا واپڊا جي ڪاٿي مطابق سال 2010ع ۾ 38 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽجي ويندي ۽ سال 2020ع ۾4.80 ملين ايڪيڙ فوٽ گهٽجي ويندي. انهي جي تدارڪ لاءِ منگلا ڊيم جي ليول وڌائي پئي وڃي، جنهن ڪري 2.99 ملين ايڪڙ فوٽ وڌيڪ گڏ ٿيندو ۽ ڀاشا ڊيم ٺاهڻ جو فيصلو ڪيو ويو آهي، جنهن مان 6.4 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ملندو. يعني 9.39 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ذخيرو ٿيندو، جڏهن ته سال 2020ع تائين کوٽ رڳو 4.8 ملين ايڪڙ فوٽ ٿيندي. ٻي ڳالهه ته ڇا وڌيڪ ڀرڻ لاءِ پاڻي آهي. پوين 10 سالن ۾ ڪوٽڙي کان هيٺ ويل پاڻي ڪجهه سالن ۾ هن ريت رهيو آهي. سال 2000-1999ع ۾ 8.86 ملين ايڪڙ فوٽ، سال 01-2000ع ۾ 0.74 ملين ايڪڙ فوٽ، سال 02-2001ع ۾ 1.92 ملين ايڪڙ فوٽ، سال 03-2002ع ۾ 2.15 ملين ايڪڙ فوٽ، سال 05-2004ع ۾ 0.28 ملين ايڪڙ فوٽ، سال 09-2008ع ۾ 5.8 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ هن سال سيپٽمبر تائين 3.99 ملين ايڪڙ فوٽ. ڇا انهن سالن ۾ 50 ملين ايڪڙ فوٽ جا ڊيم ڀرجي سگهندا؟ انهن سالن ۾ ته 6 ايڪڙ فوٽ جو هڪڙو ڊيم به ڀرڻ ڏکيو آهي. وري اچو ڪالا باغ ٺاهڻ واري ڳالهه تي ته پ پ وارا چون ٿا ته اسان ڪالا باغ ڊيم کي هميشه لاءِ دفن ڪري ڇڏيو. ڀٽي صاحب ان کي وري جيارڻ جي ڳالهه ڪري ٿو ۽ انهيءَ لاءِ ڄاڻ مهم هلائڻ جي ڳالهه ڪري ٿو. انهن سفارشن تي عمل ڪرڻ ممڪن ناهي، پر جيڪڏهن عمل ڪرڻ جي ڳالهه تي زور ڀريو ويو ته ان شاگرد جهڙي ڳالهه ٿيندي، جنهن ٽپس مان آکاڻي ٺاهي ٻنهي جگري دوستن کي ٻوڙي ڇڏيو. هڪ شاعر سچ چيو آهي ته،

هم وهان هين جهان سي هم کو بهي

کچهه هماري خبر نهين آتي!

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پاڻي ٺاهه تي عمل جي ڪوششن کي توڙ تائين پهچائجي




اربع 14 آڪٽوبر 2009ع



پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ جي سلسلي ۾ ڪجهه واضح چرپر نظر پئي اچي. پهرين سنڌ جي آبپاشي واري سيڪريٽري ارسا جي صلاحڪار ڪاميٽي ۾ اهو مامرو اٿاريو ۽ چيو ته ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ٿيڻ کپي ۽ سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪرڻ غلط آهي. جيڪڏهن ائين نه ڪيو ويو ته سنڌ گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ اهو مسئلو اٿارڻ جو حق رکي ٿي. وري سنڌ ڪابينا ۾ 7 آڪٽوبر تي اهو مسئلو کنيو ويو. ڪابينا يڪراءِ فيصلو ڪندي پاڻي واري وزارتي فيصلي کي رد ڪيو ۽ پاڻيءَ جي ورڇ 1991ع واري ٺاهه مطابق ڪرڻ جي گهر ڪئي. ان ڏس ۾ اهو طئي ڪيو ويو ته وڏو وزير وفاقي سرڪار سان ڳالهيون ڪندو. جيڪڏهن وري به ڪو نتيجو نه نڪتو ته پوءِ پاڻي جي ورڇ 1991ع واري ٺاهه تحت ڪرائڻ لاءِ سنڌ گڏيل مفادن واري ڪائونسل ۾ ويندي. انهيءَ معاملي کي سنڌ سان تعلق رکندڙ ايم اين ايز قومي اسيمبلي ۾ اٿاريو آهي، جنهن تي پاڻي ۽ بجلي واري وزير راجا پرويز اشرف چيو آهي ته ٺاهه تي عمل ڪرائبو. نواب يوسف ٽالپر، امير علي شاهه ڄاموٽ، نواب وساڻ ۽ ٻيا وزير اعظم سان به مليا ۽ وزير اعظم چيو ته انڪوائري ڪرائي سنڌ کي ان جي حصي جو پاڻي ڏياريو ويندو. تازو خبر پئي آهي ته سنڌ جي آبپاشيءَ واري وزير سيد مراد علي شاهه وفاقي وزير بجلي ۽ پاڻي ۽ ٻين کي خط لکيا آهن ته، 1991ع واري پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرايو وڃي. تمام سٺي ڳالهه آهي ته سنڌ جي سياستدانن کي سنڌ جي پاڻيءَ جي حق وٺڻ جو خيال آيو ۽ انهيءَ ڏس ۾ ڪوششون شروع ڪيون ويون آهن. انهن ڪوشش ۾ سڀني کان اهم وزير اعظم سان ملاقات آهي، جنهن انڪوائري ڪرائي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ جو چيو آهي. انڪوائري تڏهن ڪرائبي، جڏهن انڪوائري ٿيل نه هجي. اهو مامرو قانون واري وفاقي وزارت کي ڏنو ويو هو، جنهن ٻه دفعا انهيءَ تي راءِ ڏني آهي. پهريون دفعو 16 آڪٽوبر 2000ع ۾ ۽ ٻيو دفعو 25 اپريل 2002ع ۾. آڪٽوبر 2000ع واري راءِ جو انگرزي متن هيٺ ڏجي ٿو.

As per plain interpretation of clause 14 of the accord the ten daily uses, having become part and parcel of the accord, shall be adjusted pro-rata for sharing shortages, any interpretation of sharing shortages on the basis of historic use shall be violation of the concurrent accord. Moreover under clause 13 of the accord IRSA is responsible for implementation of accord, similarly any dispute on the subject should have been referred to the CCI under the constitution. Hence the formation of taking any decision or interpretation on such report shall be a distortion of the accord as well as violative of the constitution. However since the matter has not been reffered to the appropriate body i,e. CCI by the aggrieved party, therefore the existing arrangements as decided by the IRSA, may be allowed to continue till the constitution of and decision of the CCI.

مٿئين فيصلي ۾ اهو ٻڌايو ويو آهي ته ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن بدران 1977ع کان 1982ع تائين سراسري کنيل پاڻيءَ جي بنياد تي ورهاست ڪرڻ غلط آهي، پر فيصلو گڏيل مفادن واري ڪائونسل کان نه ڪرائڻ ڪري نئين هلندڙ ورهاست هلڻ کپي. وري انهيءَ پئرا کي ختم ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي ۽ قانون واري وفاقي وزارت 25 اپريل 2002ع ۾ اها پئرا به ختم ڪئي، جيڪا هيٺ ڏجي ٿي:

The opinion of this division dated October 16, 2000 and the said directive of the Chief Executive Secretariat dated October 25, 2000 were placed before the then law minister, who approved the proposal that para-2 of the advice dated October 16, 2000 be recalled and consequently this division issued a revised note on February 16, 2000 in these words: In view of the said directive regarding apportionment of water of Indus river system the ministerial award of 1994 is annulled and accord of 1991 has to be implemented. The opinion already conveyed by this division on October 16, 2000 revised and para-2 there of is accordingly recalled.

ٻئي پاسي اڳوڻي صدر پاران جوڙيل فني ڪاميٽي جي رپورٽ ۾ پاڻي ٺاهه بابت هيٺيون ڳالهيون لکيون ويون آهن:

1.ارسا جي 1994ع واري وزارتي فيصلي مطابق صوبن وچ ۾ پاڻي ورهاست ڪرڻ غلط آهي.

2.کوٽ واري وقت ۾ سرحد ۽ بلوچستان کي کوٽ کان آجو ڪرڻ غلط آهي.

3.پاڻيءَ جي هلندڙ سطحي ورهاست غلط آهي.

4.وفاقي حڪومت کي اهڙا اثرائتا اپاءَ وٺڻ گهرجن، جو ارسا پاڻي ٺاهه جي شقن مطابق عمل ڪري. ارسا هلندڙ ٽه سطحي ورهاست کي رد ڪري ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ورهاست ڪري ۽ ڪنهن کي به کوٽ کان آجو نه ڪيو وڃي.

سو انڪوائري ته ٿيل آهي، ڀلي جاچ ڪرائي وڃي ۽ انڪوائريءَ کانپوءِ وزير اعظم کي کپي ته انهيءَ غلطي کي درست ڪرايو وڃي.

مٿئين راءِ ۽ رپورٽ اچڻ کانپوءِ به ڇو اها غلط ورهاست ٺيڪ نه ٿي سگهي، انهيءَ جو سبب اهو هو ته ڪجهه ڌريون ته شايد سڀني کان به وڌيڪ طاقتور هيون. تڏهوڪي صدر ته حڪمنامو جاري ڪرائي ڇڏيو ته ٺاهه مطابق ورهاست ٿئي ۽ انهيءَ کانپوءِ پنجاب جي آبپاشي سيڪريٽري جاويد مجيد، جيڪو فوج کان سول سروس ۾ آيو هو، تنهن ايوان صدر جي هڪ نان سويلين عملدار کان هڪ ليٽر جاري ڪرائي ڇڏيو ته صدر صاحب جي حڪمنامي تي انهن کان پڇا ڪرڻ کانسواءِ عمل نه ٿئي. ارسا وارن يا ته پڇا ئي نه ڪئي، يا اتان ڪو جواب ئي نه مليو ۽ عمل 1994ع واري وزارتي فيصلي مطابق ئي ٿيندو رهيو، وري جڏهن انهيءَ تي مخالفت وڌي ته ارسا 9 اپريل 2003ع تي هڪ ٽه سطحي فارمولو منظور ڪيو، جنهن ۾ پاڻيءَ جي دستيابي کي ٽن سطحن ۾ ورهائي ورهاست جو نئون فارمولو ڏنو ويو، يعني جيڪڏهن پاڻي 105 ملين ايڪڙ فوٽ آهي ته 1994ع واري ورهاست، جيڪڏهن 105 کان مٿي ۽ ٺاهه ۾ ورهايل پاڻي يعني 117.35 ملين ايڪڙ فوٽ جي وچ ۾ آهي ته 105 تائين 1994ع واري فارمولا ۽ 105 کان مٿي واري پاڻيءَ لاءِ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ۽ 117.35کان مٿي لاءِ ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ۽ پئرا 4 جي فارمولا سنڌ 37، پنجاب 37، سرحد 14 ۽ بلوچستان 12 سيڪڙي مطابق.

سنڌ کي انهيءَ ورهاست مان ڪيترو نقصان ٿئي ٿو، تنهن جو ڪجهه اندازو لڳائڻ لاءِ اچو ته پهرين آڪٽوبر کان شروع ٿيندڙ ربيع جي مند جو ئي حساب ڪريون. پهرين اهو حساب لڳائجي ته گهڻو پاڻي ملندو. پاڻي ٻن ذريعن سان ملي ٿو، هڪڙو ڊيمن ۾ ذخيرو ٿيندڙ پاڻي ۽ ٻيو سياري ۾ درياهن ۾ ايندڙ پاڻي. تربيلا ۾بچيل پاڻي 3.883 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ منگلا ۾ بچيل پاڻي 3.5 ملين ايڪڙ فوٽ، ڪل ٿيو 7.383 ملين ايڪڙ فوٽ. درياهن ۾ ايندو 21.027 ملين ايڪڙ فوٽ يعني سنڌ ۾ 8.313، ڪابل ۾ 4.042 جهلم ۾ 4.894، چناب ۾ 3.579 ۽ اڀرندي درياهن ۾ 0.20 ملين ايڪڙ فوٽ. ٻنهي ذريعن وسيلي آيل پاڻي ٿيندو 28.410 ملين ايڪڙ فوٽ ۽ انهيءَ مان اٽڪل 9 سيڪڙو درياهن ۾ زيان ٿيل پاڻي ڪاٽبو 2.576 ملين ايڪڙ فوٽ، ته بچندو 25.834 ملين ايڪڙ فوٽ. وري ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏبو 0.211 ملين ايڪڙ فوٽ، ته صوبن ۾ ورهائڻ لاءِ بچيو 25.623 ملين ايڪڙ فوٽ. انهيءَ مان بلوچستان کي 1.02 ۽ سرحد 0.703 ٺاهه جو مڪمل حصو ڏيڻ کانپوءِ بچيو 23.90 ملين ايڪڙ فوٽ. تاريخي فارمولي واري ورهاست کانپوءِ سنڌ کي ملندو 10.26 ۽ پنجاب کي 13.64 ملين ايڪڙ فوٽ. جيڪڏهن بلوچستان ۽ سرحد کي کوٽ کان آجو نه ڪجي ۽ ورهاست ٺاهه ۾ ڏنل ڏهاڪن مطابق ڪجي ته سنڌ کي ملي ها 10.72 ۽ پنجاب کي 13.65 ملين ايڪڙ فوٽ. معنيٰ ته پنجاب کي ٻنهي نمونن ۾ ساڳيو پاڻي ملي ٿو، جڏهن ته سنڌ کي 0.46 ملين ايڪڙ فوٽ گهٽ پاڻي ملندو. اها رڳو هن ربيع جي صورتحال آهي. جيڪڏهن خريف ۽ ربيع ٻئي ملائجن ته سنڌ کي اٽڪل هڪ ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي هر سال گهٽ ملي ٿو.

آئون سنڌ جي سياستدانن پاران ٺاهه تي عمل ڪرائڻ جي ڪوشش کي ساراهه جي نظر سان ڏسان ٿو، پر انهن ڪوششن کي توڙ تائين پهچائڻ ضروري آهي.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايندڙ پاڻي بحران کي منهن ڏيڻ جا طريقا




ڇنڇر 31 آڪٽوبر 2009ع



سائنسي دنيا ۾ نيوٽن هڪ وڏو ماڻهو ٿي گذريو آهي، جيڪو وڏن توڙي ننڍن ۾ هڪ جيترو مشهور آهي. هن فزڪس جي ڪيترن شعبن ۾ ڪم ڪيو آهي، پر عام ماڻهن ۾ هو حرڪت Motion جي حوالي سان گهڻو سڃاتو وڃي ٿو. هن جا حرڪت جا ڏنل ٽي قاعدا Laws of motion تمام گهڻو مشهور ٿيا، وري انهن مان به حرڪت جو ٽيون قائدو تمام اهم آهي، جيڪو چوي ٿو ته هر هڪ عمل جو اوترو ئي ۽ مخالف ردعمل ٿئي ٿو. سائنس جي دنيا کي ڇڏي جتي مٿين ليول جي حسابداني ٿئي ٿي، عام زندگي ۾ به اهو اصول هلي ٿو، جيڪڏهن مون کي ڪو بدشد ڳالهائي ٿو ته مان موٽ ۾ ان کي به بدشدڳالهايان ٿو، اها جدا ڳالهه آهي مان انهيءَ کان وڌيڪ بدشد ڳالهايان ٿو، يعني مخالف ردعمل ٿئي ٿو، پر عمل کان وڌيڪ. اهو منهنجي مزاج جي تکائي ۽ بداخلاقي جي ڪري ٿئي ٿو، نه ته اصولن مون کي اوترو ئي بدشد ڳالهائڻ جو حق آهي، جيترو مون خلاف ڳالهايو ويو آهي.

دنيا جي هن وڏي سائنسدان کي جڏهن ڪنهن ماڻهو چيو ته، ”سائين توهان کي ڏاڍي ڄاڻ آهي، توهان علم جا سمنڊ آهيو“ ته نيوٽن چيو، ”مان انهيءَ ٻار وانگر آهيان، جيڪو سمنڊ ڪناري پٿريون گڏ ڪري ٿو، جنهن کي ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي سنگتين کان وڌيڪ سٺي پٿري ملي وڃي ٿي پر علم جي وڏي سمنڊ ۾ مون اڃان پير ئي نه پاتو آهي.“ علم ۽ ڄاڻ جي ڪا حد ناهي، ماڻهو ڪيترو به سکي يا پڙهي پر ڪو به خاطري سان چئي نٿو سگهي ته هو سڀ ڄاڻي ٿو.

موسمي ڦير گهير ۽ ٻين ڪيترن سببن ڪري پاڪستان ۾ ايندڙ پاڻي گهٽيو آهي ۽ اڃان گهٽبو، ٻئي پاسي اسان جي آدمشماري وڌي پئي ۽ اڃان وڌندي. معنيٰ پاڻي جون گهرجون وڌنديون، پر ايترو به پاڻي ڪو نه هوندو، وري خاص اثر سنڌ تي پوندو، جو سنڌ درياهه جو وهڪرو جيڪو گليشيئرن جي رجڻ تي مدار رکي ٿو، گهٽبو. ”انٽر گورنمينٽل پينل آن ڪلائيميٽ چينج“ جي سال 2007ع واري رپورٽ مطابق: سنڌو جو وهڪرو 40 سيڪڙو ۽ ان جي معاون درياهه ڪابل جو وهڪرو 20 کان 40 سيڪڙو گهٽبو، انهيءَ گهٽتائي ڪري اسان جي آبپاشي نظام تي دٻاءُ وڌندو، جنهن کي منهن ڏيڻ لاءِ اسان کي آبپاشي نظام کان ٻاهر به ڏسڻو پوندو ۽ آبپاشي نظام اندر به پاڻيءَ جي استعمال ۾ قناعت ڪرڻي پوندي“.

مٿين ڳالهين کي نظر ۾ رکي، اسان ڪجهه آبپاشي نظام سان واسطو رکندڙ ماڻهن گڏجي سوچيو ته ڪراچي جي ويجهڙائي ۾ جتي نهري آبپاشي نظام ڪونهي، اتي ڏسبو ته ماڻهو ڪيئن ٿا آباديون ڪن ۽ انهن جي مدد لاءِ حڪومت ڇا ڪري رهي آهي؟ اسان جي ٽيم ۾ اي اين جي عباسي، مزمل حسين قريشي، سردار احمد مغل، قادر علي ميمڻ ۽ مان شامل هوس. دراصل ان پاسي جا ٻه مسئلا آهن. ماڻهو چون ٿا ته ريتي بجري کڻڻ ڪري نئن ۾ پاڻي تک ڪري هليو وڃي ٿو، جنهن ڪري پاڻي زمين ۾ هيٺ گڏ نٿو ٿئي، جو آبادگار ٽيوب ويل وسيلي ڪڍي آباديون ڪري سگهن. وري جتي نئن جي پيٽ ۾ ٽيوب ويل لڳل آهن، اتي بجلي جي لوڊشيڊنگ ڪري وقتائتو پاڻي نٿو ملي. وري غريب هئڻ سبب انهيءَ پاڻي کي کڻي وڃڻ، ڪٿي گڏ ڪرڻ ۽ وري گڏ ڪرڻ واري جاءِ کان زمين تي کڻي وڃڻ جو خرچ نٿا ڀري سگهن. جيڪڏهن انهيءَ جي ڪجهه مدد ڪئي وڃي ته هو آباديون ڪري پنهنجو گذر سفر به ڪري سگهن ٿا ۽ ملڪ جي اپت به وڌائي سگهن ٿا. هن علائقي ۾ ملير نئن آهي، جيڪا ڪراچي کان 30 ميلن تي سپر هاءِ وي کي ڪراس ڪري ٿي، اتي ٻه نيون مول ۽ گڊيجي ملن ٿيون، انهيءَ پل کان هيٺ ڊفينس ڪراچي واري هنڌ سمنڊ ۾ ڪرڻ تائين اها ملير نئن سڏجي ٿي. برساتن جي وقت درياهه ۾ تمام گهڻو پاڻي اچي ٿو، پر اهو تڪڙو سمنڊ ۾ هليو وڃي ٿو. جيڪڏهن اسان انهيءَ پاڻي کي ڊيم ٺاهي روڪيون ته اهو تمام گهڻو فائدو ڏئي سگهي ٿو، پر اتي ٺهندڙ ڊيم ذخيرو ڪرڻ وارو ڊيم نٿو ٿي سگهي، ته اهو ايندڙ ربيع ۾ به پاڻي ڏئي، جو ملير تي ٻنهي پاسي جبل ڪونهن، پر اهڙو اسٽرڪچر ٺاهي سگهجي ٿو، جيڪو ڪجهه پاڻي روڪي ۽ اهو هيٺ زير زمين سمي ماڻهو ٽيوب ويلن ذريعي اهو ڪڍي آبادي ڪري سگهن. انهيءَ ري چارج ڊيم چئجي ٿو.

اسان ميمڻ ڳوٺ ويجهو ملير نين تي هڪ اهڙو ڊيم ڏٺو، جيڪو سنڌ آبپاشي کاتي وارا ٺهرائن پيا. ان جا تفصيل ڪجهه هن ريت آهن: ڊيم کان مٿي 200 ايڪڙن ۾ پاڻي بيهندو، جنهن مان ڀر وارين هزارين ايڪڙ زمين کي پاڻي ملي سگهندو. ڊيم جي عُمق 7.5 فوٽ آهي، ڊيم هڪ لک نوي هزار پاڻي پاس ڪرڻ لاءِ ٺاهيو ويو آهي. ان جي قيمت جو ڪاٿو 33 ڪروڙ رپيا ٻڌايو ويو. اهو ڊيم جلد پورو ٿيڻ وارو آهي، ۽ مقامي ماڻهن کي تمام گهڻو فائدو ڏيندو ۽ ڪراچي شهر جي فروٽن ۽ ڀاڄين جي گهرج پوري ڪرڻ ۾ مدد ڏيندو. هي ڊيم ملير نئن جي آر ڊي 19.5 تي ٺهي پيو. انهيءَ کان هيٺ اهڙائي ٻه ڊيم آر ڊي 39.2 ۽ 62.3 تي ٺهيل آهن، جن مقامي ماڻهن کي تمام گهڻو فائدو ڏنو آهي. هن علائقي ۾ اهڙا ڊيم ٺاهڻ جي گهڻي گهرج آهي. اقتصادي طرح اهي قيمت ۽ فائدي واري معيار تي نٿا ٺهڪن، پر معاشرتي طرح اهي هن علائقي جي ضرورت آهن ۽ ٺهڻ کپن. ماڻهن جون ٻنيون ڊيم يا نئن کان پري به آهن، انهن وٽ ايترا وسيلا ڪونهن جو اهي اهو پاڻي پمپ ڪري اتي کڻي وڃن، انهيءَ کي ڪنهن تلاءَ ۾ گڏ ڪن ۽ پوءِ وري پري واري زمينن ڏانهن کڻي وڃن، پر جيڪڏهن سڀ ڪا شيءِ سرڪار ڪري ته ماڻهن کان ڪم ڪرڻ ڇڏائجي ويندو. انهن کي انهيءَ ۾ ڀائيوار ڪرڻ ضروري آهي. سرڪار جون ڪيتريون اسڪيمون هلن ٿيون، جن ۾ سرڪار ٺاهڻ لاءِ پئسا ڏئي ٿي، پر ليبر جو خرچ کاتيدار ڀري ٿو. اسان اهڙي ٺهيل هڪ Tank يعني تلاءِ ڏٺو، جيڪو 73 فوٽ ڊگهو، 73 فوٽ ويڪرو ۽ 4.5 فوٽ اونهو هو. انهيءَ تي ڪل خرچ اٽڪل 10 لک رپيا اچي ٿو، جنهن مان سرڪار ڏئي ٿي 8.5 لک رپيا ۽ ليبر يا مزدور ۽ مستري کي ملي ٿو 1.5 لک رپيا، معنيٰ ته 85 سيڪڙو سرڪار مدد ڏئي ٿي ۽ 15 سيڪڙو واسطيدار کاتيدار ڀرين ٿا ۽ اسان مک کاتيدارن کان پڇيوسين ته هن تلاءَ ٺاهڻ جي ڪهڙي ضرورت هئي؟ ته هن ٻڌايو ته، بجلي جي اکٻوٽ ڪري وقتائتو پاڻي نٿو ملي، تلاءَ ۾ ڀريل پاڻي مان جڏهن به فصل کي پاڻي کپي، ڏئي سگهجي ٿو. بجلي جي اکٻوٽ کان سواءِ به هن تلاءَ مان فائدو آهي، تلاءَ ۾ ڀريل پاڻي ڪڏهن به استعمال ڪري سگهجي ٿو. خادم علي ميمڻ جيڪو اڳي آبپاشي جو ايڊيشنل سيڪريٽري رهي چڪو آهي ۽ هينئر هو پروگرام جو ڪنسلٽنٽ آهي، تنهن ٻڌايو ته هو اهڙا 65 تلاءَ ٺاهي چڪو آهي، ماڻهن جي گهر اڃا وڌي رهي آهي.

پاڻي جي قناعت ۽ ڪفايت واري استعمال بابت گڏاپ ۾ هڪ حوصلي مند بلوچ زميندار جو فارم ڏٺوسين، جيڪو ڊرپ سسٽم ۾ سايون ڀاڄيون ۽ فروٽ پوکي ٿو. ٺهيل، تلاءَ مان ڊرپ وارن سنهن پائيپن ذريعي هو ڀاڄي، ۽ ميون جي وڻن جي پاڙن ۾ پاڻي پهچائي ٿو. اسان پوکيل ڪريلن جي وڻن کي پاڻي پهچائڻ وارو طريقو ڏٺو. بلوچ زميندار ٻڌايو ته هن نظام ذريعي ايڪڙ بدران چار ايڪڙ ايراضي آباد ڪري سگهي ٿو ۽ ڪري ٿو. اهو طريقو شروعاتي طرح ته قيمت جي لحاظ کان مهانگو آهي ۽ ڪجهه ڄاڻ گهري ٿو، پر جتي پاڻيءَ جي اڻاٺ هجي، اتي هي هڪ ڪامياب طريقو آهي.

مٿيون ڳالهيون ڏسڻ سان اسان جي علم ۾ تمام گهڻو اضافو ٿيو، آبپاشي جي پاڻي جي سلسلي ۾ پاڻ کي گهڻو ڄاڻو سمجهون ٿا پر جڏهن بلوچ زميندار جون ڊرپ نظام بابت ڳالهيون ٻڌيون سين ته پاڻ کي انهيءَ ميدان ۾ اڻ ڄاڻ ڄاتوسين.

اها حقيقت آهي ته اسان جو پاڻي گهٽجي پيو ۽ اسان يعني سنڌ تي انهيءَ جو تمام گهڻو اثر پوندو، جو اسان آبپاشي نظام جي پڇڙي آهيون، پر جنهن خلقيو آهي، انهيءَ عقل ۽ سمجهه به ڏني آهي، اسان متبادل ذريعن سان پاڻي پيدا ڪري يا گهٽ پاڻيءَ کي ذيان ٿيڻ کان روڪي ۽ انهيءَ کي قناعت ۽ ڪفايت سان استعمال ڪري ايندڙ بحران کي منهن ڏئي سگهون ٿا.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ پاڻيءَ جي گهرج ۽ زيان وارو ضد







جمع 13 نومبر 2009ع



10 نومبر تي هڪ سماجي تنظيم ڪينجهر ڍنڍ تي هڪ سيمينار ڪرايو، جنهن جو عنوان هو: ”ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻيءَ جو بحران، ۽ ان جا معاشي، اقتصادي ۽ ماحولياتي اثر“. هي سيمينار انهيءَ لحاظ کان اهم هو ته هن ۾ ڪي گهڻا پڙهيل لکيل ۽ دانشور شامل نه هئا، بلڪه اهي ماروئڙا ۽ جهانگيئڙا هئا، جيڪي پاڻي کوٽ سبب متاثر ٿيا هئا. انگريزي جي هڪ چوڻي جو ترجمو آهي ته، ”بوٽ پائيندڙ کي ئي خبر هوندي آهي ته بوٽ ڪٿي ٿو چڪ هڻي (لڦون ڪري)“. دانشورن جا تجزيا ڌار هوندا آهن ۽ جن تي گذري ٿي، انهن جو احوال ڪجهه ٻيو ئي ٿئي ٿو. انهن ماڻهن جيڪي ڳالهيون ٻڌايون، سي ٻڌڻ جهڙيون هيون، بلڪه سبق پرائڻ واريون هيون. مون پنهنجي تقرير ۾ ڪي ٽي اين جي ياسر قاضي جي والد ۽ شاعر مقصود گل جا هيٺيان بيت ٻڌايا:

پاڻي ڙي، پاڻي، سنڌو ٿو سڪندي ڏسان

اڻڀي آهي آب ري، راڄن جي راڻي

بنا متي موج جي سنڌڙي آ ساڻي

ٻيڙيون ناهن ٻار ۾، ڪيئن مرڪي مهاڻي

ٻانهي يا راڻي، سڀڪا سنڌوءَ آسري.......

سنڌو نديءَ جو ساهه سڪي ٿو، ڏسو نٿا؟

ٿا موت ڏي وڌو، مگر سنڌي ڪڇو نٿا؟

سنڌ ۾ خاص طور تي ڪوٽڙيءَ کان هيٺ صورتحال تمام گهڻي خراب آهي. زرعي معيشت، ماحوليات تباهه ٿي ويئي آهي. اهو سڀ ڪجهه ڪوٽڙيءَ کان هيٺ گهربل پاڻي نه ڇڏڻ جي ڪري ٿيوآهي. ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ پاڻي ڇوڙ جي مخالفت ڪندڙن جو اهوئي ضد هوندو آهي ته ڪوٽڙي کان هيٺ سراسري 35 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي زيان ٿئي ٿو. پهرين ڳالهه اها ته سراسري ڇڏيو، موجوده حالتن جي ڳالهه ڪجي ته پوين ڏهن سالن ۾ جيڪو پاڻي ڪوٽڙي ڊائون اسٽريم ۾ ويو آهي، اهو ڪجهه هن طرح آهي:

يعني گذريل ڏهن سالن مان ڇهن سالن ۾ 10 ملين ايڪڙ فوٽ کان به گهٽ پاڻي ڪوٽڙيءَ کان هيٺ ويو. ڏهن سالن جو سراسري ٿئي ٿي 10.275 ملين ايڪڙ فوٽ، ۽ انهيءَ کي زيان ڪئين ٿو چئي سگهجي؟ ڇا ڪوٽڙي کان هيٺ ماڻهو نٿا رهن، جن کي پيئڻ جو پاڻي کپي؟ ڇا زرعي آبادي نٿي ٿئي، جنهن کي پاڻي کپي؟ ڇا مال مويشي نه آهن، جن کي پاڻي کپي؟ ڇا دريائي ٻيلا نه آهن، جن کي پاڻي کپي؟ ڇا تمر جا ٻيلا نه آهن، جن کي پاڻي کپي؟ ڇا پلي جهڙي ناياب نسل کي مٿي اچڻ نه کپي؟ ڇا درياهه جي پيٽ کي زنده رکڻ لاءِ پاڻي نه کپي؟ ڇا سمنڊ جي چاڙهه کي روڪڻ لاءِ پاڻي نه کپي؟

اسان نٿا چئون، قمر الزمان چوڌري، موسميات کاتي جو ڊائريڪٽر جنرل چوي ٿو ته ”تمر جا ٻيلا سامونڊي طوفانن کي روڪڻ ۾ مدد ڪن ٿا، انهن جي تباهي افسوسناڪ آهي، ماحوليات واري وزارت کي انهيءَ سلسلي ۾ اپاءَ وٺڻ کپن، تمر جي ٻيلن جي خاتمي کي روڪڻ لاءِ سنڌو درياهه جو مٺو پاڻي سمنڊ ۾ وڃڻ کپي“.

تازو وزير ثقافت سسئي پليجو چيو آهي ته سمنڊ جي پائڻ ڪري هر روز سنڌ جي 80- ايڪڙ زمين ختم ٿي وڃي ٿي، ڇا انهيءَ جو تدارڪ نه ڪرڻ کپي ۽ هٿ تي هٿ رکي انهيءَ تباهيءَ جو منظر ڏسندو رهجي؟ سنڌ جي 10 ملين ايڪڙ فوٽ گهر لاءِ چيو ويو ته انهيءَ لاءِ اڀياس ٿيندا. 1991ع ۾ ٺاهه ٿيو، پر 12 سال اڀياس نه ڪرايا ويا، جو انهن جي مول متن تي وڏي ڀاءُ کي اعتراض هو ته رڳو هڪ مول متي يعني ”سمنڊ جي پائڻ“ تي اڀياس ڪرايا وڃن، جو سنڌ 10 ملين ايڪڙ فوٽ سامونڊي چاڙهه کي روڪڻ لاءِ گهريا هئا. گهڻو ئي سمجهايوسين ته انهيءَ شق جو پڇاڙي وارو فيصلو بهتر آهي، جنهن ۾ سڀني گهرجن لاءِ اڀياس ڪرڻ جو چيو ويو آهي. آخر پارلياماني ڪاميٽي جي چيئرمين نثار ميمڻ انهيءَ لاءِ اڀياس واري ڳالهه مڃرائي. عالمي شهرت رکندڙ ماهرن اهي اڀياس ڪيا آهن ۽ انهن پينل آف ايڪسپرٽس به سڄي صورتحال ڏٺي آهي. هنن جو چوڻ آهي ته هر وقت پنج هزار ڪيوسڪ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏيو وڃي. ۽ پنجن سالن ۾ 25 ملين ايڪڙ فوٽ ڪوٽڙي کان هيٺ پاڻي وڃڻ کپي. سال 2005ع جي پڇاڙي ۾ اها رپورٽ اچي چڪي آهي، پر انهيءَ تي اڃا تائين عمل نه ڪيو پيو وڃي. اڃا پراڻو طريقو پيو هلي. جڏهن پاڻي وڌيڪ هجي ٿو ته هيٺ ڇڏي ڏين ٿا، وري جڏهن گهٽ هجي ٿو ته صفا نٿا ڇڏين. انهيءَ نموني ۾ انڊس ڊيلٽا ۽ ان خطي ۾ رهندڙن جي حالت خراب کان خراب ٿيندي پئي وڃي. هڪ اڳوڻي رپورٽ مطابق: 66 سيڪڙو ماڻهو غربت جي لڪير کان هيٺ هليا ويا آهن، چوپايو مال 50 سيڪڙو گهٽجي ويو آهي، سمنڊ 10 لک ايڪڙ ايراضي پائي ويو آهي، 120-آباد ڳوٺ پاڻي هيٺ اچي ويا آهن، 90 هزار ماڻهو بي گهر ٿي ويا آهن، مڇي، گانگٽ گهٽجي ويا آهن، تمر جا ٻيلا گهٽجي ويا آهن ۽ جيڪي بچيا آهن، تن جي واڌ ويجهه گهٽجي وئي آهي. تمر جي ٻيلن جي ڪري اسان کي ٽي فائدا پهچن ٿا، پهريون ته، اهي طوفانن اڳيان روڪ جو ڪم ڪن ٿا. ٻيو ته، اهي مڇين، گانگٽن لاءِ نرسري جو ڪم ڏين ٿا. انهن جي پاڙن ۾ اهي لڪن ٿا ۽ وڌن ٿا. ٽيون ته، اهي سمنڊ جي ڇولين کي روڪي سمنڊ جي پائڻ کي روڪن ٿا. جيڪڏهن اسان وٽ تمر جا ٻيلا هجن ته جتي سمنڊ روز 80-ايڪڙ ايراضي پائي ٿو، اها تباهي روڪي سگهجي ٿي، پر انهيءَ لاءِ مٺو پاڻي کپي ته جيئن اهي ٻيلا باقي رهي سگهن. مٺو پاڻي تمر جي وڻن جي پاڙن ۾ گڏ ٿيل لوڻياٺ کي ڌوئي ڇڏي ٿو ۽ انهيءَ سان ايندڙ لٽ ان لاءِ ڀاڻ جو ڪم ڏئي ٿي. انهن سببن ڪري ٻيلن جي اوسر تمام سٺي ٿئي ٿي.

اڀياسن مطابق: هر سال 8.6 ملين ايڪڙ فوٽ پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڏيڻو آهي، پر انهيءَ پاڻي سان به درياهه جو پائڻ نه روڪي سگهبو جو ڇولين جو عمل گهڻو تيز آهي. انهيءَ لاءِ هڪ بند ٺاهڻو پوندو، جنهن جو سمنڊ وارو پاسو پٿرن جي پچنگ جو ٺهيل هجڻ کپي. بهتر ته اهو ٿيندو ته انهيءَ بند کي روڊ سان ڳنڍڻ کپي. جيڪڏهن سمنڊ جي ويجهو هڪ ڪوسٽل هاءِ وي ٺاهيو وڃي ته اهو ٻئي ڪم ڪري سگهي ٿو، اهو روڊ جو به ڪم ڏيندو ۽ بند جو به.

ڄاڻايل سيمينار ۾ ٺهراءُ به پاس ڪيا ويا. هڪڙو اهو ته، اڀياس مطابق تجويز ڪيل پاڻي ڪوٽڙي کان هيٺ ڇڏرايو وڃي، ٻيو اهو ته، ڪوسٽل هاءِ وي ٺاهيو وڃي، جيڪو سمنڊ جي پائڻ کي روڪي سگهي ۽ روڊ جو به ڪم ڏئي. صوبائي وزير آبپاشي پاڻي ٺاهه تي عمل ڪرائڻ جي ڀرپور ڪوشش ڪري رهيو آهي. انهن ڪوششن ۾ ڊائون اسٽريم ڪوٽڙي لاءِ پاڻي وٺڻ کي به شامل ڪيو وڃي. ٻئي پاسي سنڌ جي چيف منسٽر کي درخواست آهي ته سمنڊ ويجهو ڪوسٽل هاءِ وي جي اسڪيم منظور ڪئي وڃي ۽ جيڪڏهن اهڙي ڪا اسڪيم اڳي ئي هلندڙ آهي ته انهيءَ کي سمنڊ جي ويجهو ٺاهيو وڃي ته جيئن روڊ سان گڏ سمنڊ جي پائڻ کي به روڪي سگهجي. جيڪي ڪوششون ڪرڻيون آهن، سي هاڻي ئي ڪيون وڃن، ڇو ته مهل اها ئي آهي. ائين نه ٿئي ته ايتري دير ڪري ڇڏجي جو تدارڪ ممڪن ئي نه رهي.

پوکڻي اٿئي ته پوک، نه ته ويندي ويل ٽري

جتي لڻندو لوڪ، اتي سڪندي سنگ لاءِ.

idrisrajput@hotmail.com

 

جواب: ادريس راجپوت جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

چنڊ جو تڪرار



اڱارو 24 نومبر 2009ع




ڪاوش جي هڪ خبر مطابق غير سرڪاري رويتِ هلال ڪاميٽي جو اجلاس 17 نومبر تي پشاور ۾ ٿيو. ڪاميٽي کي چنڊ ڏسڻ ۾ نه آيو، تنهن ڪري هنن ٻڌايو ته ذوالحج مهيني جي پهرين تاريخ 19 نومبر تي ٿيندي ۽ عيدالاضحيٰ 28 نومبر تي ٿيندي. ٻئي پاسي اها خبر به هئي ته سرڪاري رويت هلال ڪاميٽي جو اجلاس 18 نومبر تي ٿيندو، جيڪڏهن چنڊ نظر اچي ويو ته پهرين ذوالحج 19 نومبر تي ٿيندي، پر جيڪڏهن نظر نه آيو پهرين ذوالحج 20 نومبر تي ٿيندي ۽ عيدالاضحيٰ 29 تي ٿيندي. يعني ٻن عيدن وارو مامرو پيدا ٿي ويندو. چنڊ جو تڪرار ۽ عيد واري ڏينهن طئي ڪرڻ جو تڪرار ڪجهه وقت کان هلندڙ آهي. چنڊ ٻي دنيا لاءِ ڀلي کڻي محبت وارن جذبن جي ڪري اهم هجي پر پاڪستان، هندستان ۽ بنگلاديش جي مسلمانن لاءِ رمضان، عيدالاضحيٰ ۽ عيدالفطر جي لحاظ کان چنڊ اهم آهي. شاعرن ۽ عاشقن پنهنجي محبوب کي چنڊ سان مشابهت ڏني آهي، جيئن ابنِ انشا چيو آهي ته:

کل چودهين کا چاند تها، شب بهر رها چرچا تيرا،

کچهه ني کها يه چاند هي، کچهه نه کها چهرا تيرا،

هم بهي وهان موجود تهي، هم چپ رهي کچهه نه کها،

منظور تها پردا تيرا.

ٻئي پاسي شاهه صاحب چنڊ معرفت پنهنجي محبوب کي نياپو ٿو موڪلي ته:

چڱا چنڊ چئيج، سنيها کي سڄڻين،

اڱڻ مٿان اڀري، پريان جي پئيج،

جهيڻو ڳالهائيج، پيرين وجهي هٿڙا،

ٻئي هنڌ شاهه صاحب پنهنجي محبوب کي چنڊ کان مٿڀرو ٿو ڏيکاري:

چنڊ چوانءِ سچ جي مٺيان مور نه ڀانئين،

ڪڏهن اڀرين سنهڙو، ڪڏهن اڀرين ڳچ،

منهن ۾ ٻرئي مچ، تو ۾ ناهي پيشاني پرينءَ جي!

سال 1969ع ۾ آمريڪن خلا باز نيل آرمسٽرانگ چنڊ تي لٿو ۽ ڏٺائين ته اتي ته رڳو مٽي، پٿر ۽ وڏا وڏا کڏا Craters هئا ۽ چنڊ جيترو سهڻو اسان کي نظر اچي ٿو، اوترو سهڻو ڪونهي، بلڪه ان کي پنهنجي روشني ته آهي ئي ڪا نه، اهو رڳو سج جي روشنيءَ کي اسان ڏانهن موٽائي ٿو. آرمسٽرانگ جي اهڙي ڳالهه ۽ انهيءَ ڏينهن کان پوءِ ڪيترائي عاشق پنهنجي محبوب کي چنڊ سان ڀيٽ ڪرڻ کان لنوائين ٿا. مٿيون ته هيون شاعرن ۽ عاشقن جون ڳالهيون، اچو سمجهون ته هي ٻن عيدن وارو مامرو ڇو ٿو ٿئي؟ تازو مون کي اسان جي سفرناما لکندڙ جهاز ران الطاف شيخ جو نئون ڪتاب ”چنڊ چوانءِ سچ“ پڙهڻ جو موقعو مليو. هن ليکڪ پنهنجي جهاز راني جي تجربي جي بنياد تي چنڊ جي ڄمڻ، وڌڻ ۽ گهٽجڻ جو جيڪو احوال ڏنو آهي، سو هن ريت آهي ته: سج لهڻ کان پوءِ ڪافي دير روشني رهي ٿي، انهيءَ کي شفق (Twilight) چئجي ٿو. اها Twilight اسان کي ڪڏهن ڪڏهن نئين چنڊ جي نظر اچڻ بابت مونجهارو پيدا ڪري ٿي ۽ اهو چنڊ ساڳي ڏينهن تي هڪڙي ملڪ ۾ ته نظر اچي ٿو، پر ٻين ۾ نه. يا نئون چنڊ آسمان تي موجود ضرور آهي، پر نظر نٿو اچي ۽ مذهبي نقطهءِ نظر کان اهو قبول ڪيون ٿا ته ”چنڊ نظر نه آيو“ ۽ پهرين تاريخ نه ٿي. سج جي لهڻ کانپوءِ يڪدم اونداهي نٿي ٿئي، پر 18 ڊگرين تائين روشني رهي ٿي، جنهن کي شفق چئجي ٿو. ان شفق جا ٽي درجا آهن. پهريون ڇهن ڊگرين تائين وارو درجو جنهن کي Civil Twilight چئجي ٿو. انهيءَ عرصي ۾ ڌرتي تي ايتري روشني رهي ٿي، جو ڪنهن ڏيئي يا بتي ٻارڻ جي ضرورت نٿي پوي، رستن تي گاڏيون بنا هيڊ لائيٽ آن ڪرڻ جي هلنديون آهن. ٻيو درجو آهي ڇهن کان ٻارنهن ڊگرين تائين جو. جنهن کي Nautical Twilight چئجي ٿو. انهيءَ وقت ۾ شيون نه رڳو بنا بتي جي نظر اچن ٿيون، پر انهن جا تفصيل چٽا نظر نٿا اچن. ٽيون اهو درجو 12 ڊگرين کان 18 ڊگرين تائين ٿئي ٿو. انهيءَ کي Astronomical Twilight چئجي ٿو. انهيءَ وقت تمام هلڪي روشني رهي ٿي، جنهن ۾ آسمان تي اوندهه ڇانيل رهي ٿي. 18 ڊگرين کان مٿي صفا اوندهه ٿي وڃي ٿي. وري اها ڳالهه به سمجهو ته شفق جو وقت دنيا جي مختلف هنڌن تي مختلف ٿئي ٿو. خط استوا وٽ اهو وقت 20 منٽ ٿئي ٿو، جڏهن ته خطِ استوا کان قطبن طرف هي وڌندو وڃي ٿو، جنهن ڪري ڪجهه ملڪ خطِ استوا کان پري هجڻ ڪري اتي چنڊ ڏسڻ ڏکيو ٿي پوي ٿو.

چنڊ ڌرتي جي چوڌاري ڦري ٿو ۽ اسان جي ڌرتي نه رڳو سج جي چوڌاري چڪر هڻي ٿي، پر پنهنجي محور axis تي به گول ڦري ٿي. چنڊ ڌرتيءَ جي چوڌاري اٽڪل ساڍا 29 ڏينهن ۾ چڪر هڻي پورو ڪري ٿو ته اهو سج ۽ ڌرتي سان سڌي لائين ۾ اچيو وڃي. ان وقت سج جي روشني جيڪا چنڊ تي پوي ٿي، اها ڌرتي تان نظر نٿي اچي، ڇاڪاڻ جو چنڊ جو اهو سڄو اڌ جيڪو روشن آهي، ان جي اونداهين پٺ ڌرتي ڏي آهي. چنڊ جو اونداهون اڌ ڌرتي ڏي هجڻ ڪري چنڊ جي موجودگي جي خبر نٿي پوي. ان وقت کانپوءِ چنڊ ڌرتي جي چوڌاري نئين چڪر جي شروعات ڪري ٿو. ان وقت کي چنڊ جو ڄم به سڏجي ٿو، پر ان گهڙي واري چنڊ کي نئون چنڊ به چئجي ٿو. ان گهڙي کان اٽڪل 17 کان 23 ڪلاڪن تائين اهو نئون چنڊ موجود هجڻ باوجود نظر نٿو اچي، چاهي اگهاڙين اکين سان ڏٺو وڃي يا دوربين سان. انهيءَ چنڊ کي ”نه نظر ايندڙ چنڊ“ Invisible چنڊ سڏجي ٿو. مئچوئر ٿيڻ يعني 17 ڪلاڪن کان وڌيڪ عمر ٿيڻ تي اهو چنڊ ۽ شفق جي 6 کان 9 ڊگري واري درجي ۾ هجڻ کان پوءِ جنهن کي Nautical Twilight چئجي ٿو، اهو چنڊ زمين وارن کي نظر اچڻ شروع ٿئي ٿو، بشرطيڪ افق تي مٽي، ڌنڌ، ڪڪر نه هجن. سج پهرين مشرق وارن ملڪن ۾ نظر اچي ٿو، پوءِ هوريان هوريان مغرب ڏانهن نڪري ٿو. اهو ئي سبب آهي جو ملڪن ۾ وقت جو فرق آهي. مثال طور پاڪستان ۽ انگلينڊ ۾ پنجن ڪلاڪن جو فرق آهي، يعني سج پاڪستان ۾ انگلينڊ کان پنج ڪلاڪ اڳ اڀري ٿو. جاپان اسان کان مشرق ڏي آهي، سمجهو ته جاپان ۾ سج لٿي مهل ان نئين ڄاول چنڊ جي عمر ويهه ڪلاڪ آهي ۽ اتي نظر اچي ويو آهي. اسان وٽ اهو چنڊ 24 ڪلاڪن جو هوندو، يعني اڃا وڌيڪ چٽو نظر ايندو ۽ سعودي عرب تائين پهچندي 26 ڪلاڪن جو ٿي ويندو. لنڊن تائين 29 ڪلاڪن جو، نيويارڪ تائين 33 ڪلاڪن جو ۽ هر هنڌ نظر ايندو. وري ٻي صورتحال ڏسون، سمجهو ته چنڊ ٽوڪيو ۾ ڄائو، ڪراچي تائين پهچندي اهو چئن ڪلاڪن جو ٿي ويو، سعودي عرب تائين 6 ڪلاڪن جو، لنڊن تائين 9 ڪلاڪن جو، نيويارڪ تائين 13 ڪلاڪن جو، لاس اينجلس تائين 17 ڪلاڪن جو ۽ هوائي رياست جي شهر هونولولو ۾ 22 ڪلاڪن جو ٿي ويو. چنڊ جي بالغ ٿيڻ جي عمر 17 ڪلاڪن کان 23 ڪلاڪ هجڻ ڪري اهو ڪراچي، جده، لنڊن ۽ نيويارڪ ۾ نظر نه ايندو، کڻي دوربينن سان ڏٺو وڃي. پر لاس اينجلس ۾ نظر اچي سگهي ٿو ۽ هونولولو ۾ ته پڪ نظر ايندو. جيڪڏهن آسمان صاف آهي ته وري هي چڪر پورو ڪري ٽوڪيو پهچندو ته 24 ڪلاڪن جو ٿي ويندو. ڪراچي ۾ 28 ڪلاڪن جو، جده ۾ 30 ڪلاڪن جو، لنڊن ۾ 33 ڪلاڪن جو، نيويارڪ ۾ 37 ڪلاڪن جو ٿي ويندو ۽ هر هنڌ چٽو نظر ايندو. انهيءَ جي ڏسڻ کانپوءِ ٻئي ڏينهن روزا رکي سگهجن ٿا يا عيد ملهائي سگهجي ٿي. ڪڏهن ڪڏهن ماڻهو چنڊ ٿلهو متارو يا وڏو ڏسي چوندا آهن ته چنڊ هڪ ڏينهن اڳ جو آهي ۽ روزا هڪ ڏينهن اڳ رکڻ کپندا هئا، يا عيد هڪ ڏينهن اڳ ڪرڻ کپندي هئي. ائين ناهي، اهو چنڊ جي عمر تي آهي. سمجهو ته هڪڙي ڀيري چنڊ ٽوڪيو ۾ 16 ڪلاڪن جو ٿيو ته ڪراچي ۾ 20 ڪلاڪن جو ٿيو ۽ نظر اچي ويو، جو عمر رڳو 20 ڪلاڪ ٿي. ٻئي دفعي هن جي عمر ٽوڪيو ۾ ٻڙي هئي ۽ ڪراچي ۾ 4 ڪلاڪ ٿي، پر نظر نه آيو، جو نظر اچڻ جي عمر 17 ڪلاڪ آهي. اهو سڄي دنيا ڦري ٽوڪيو ۾ 24 ڪلاڪن جو ٿيو ۽ ڪراچي ۾ 28 ڪلاڪن جو نظر اچي ويو، پر عمر وڌيڪ هجڻ ڪري وڏو نظر ايندو.

چنڊ جي نظر اچڻ ۽ نه اچڻ تي جهيڙو ڪرڻ اجايو آهي، جو انهيءَ جو نظر اچڻ ان جي عمر ۽ آسمان چٽو هجڻ تي دارومدار رکي ٿو. جتي چنڊ نظر اچي، انهيءَ کان پوءِ ٻئي ڏينهن تي روزو رکجي يا انهيءَ حساب سان عيد ڪجي، جتي نظر نه اچي، اتي هڪ ڏينهن کانپوءِ پهرين تاريخ شمار ڪجي. صحيح بخاري ۾ اسان جي رسول ڪريم صلي الله عليه وسلم جن جي هڪ حديث ڏنل آهي، جنهن جو مطلب هن ريت آهي: ”چنڊ ڏسڻ بعد اسان کي رمضان جا روزا رکڻ شروع ڪرڻ کپن ۽ اهڙي طرح اسان کي نئون چنڊ ڏسڻ تي روزا ختم ڪرڻ کپن.“ عيدالاضحيٰ به اسان کي چنڊ ڏسڻ کانپوءِ 10 تاريخ تي ملهائڻ کپي.

idrisrajput@hotmail.com