قسط 20
جيئن شاگردن منهنجي ٻولي سمجهي سگهن!
ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي
ادا پريم، 21 آگسٽ تي جيئن ئي وڃي ”رائيس ملنگ ڪارپوريشن“ آفيس لاڙڪاڻي ۾ زونل مئنيجر، غلام نبي مغل صاحب سان مليو ته هو اڳيئي کيس بيحد پريشان پئي نظر آيو. جنرل ضياءٌ الحق اچڻ سان ئي بلوچستان جي چيف سيڪريٽري، نصر من الله خان کي اُتان گهرائيندي ”رائيس ملنگ ڪارپوريشن آف پاڪستان“ جو نئون چيئرمين ڪري مقرر ڪيو هو. هن جي ايمانداريءَ سبب جنرل ضياءُ الحق جو مٿس بيحد اعتماد هئو. پوءِ خود ذوالفقار علي ڀٽي صاحب به پنهنجي آخري ڪتاب If I’ m Assassinated ۾ نصرمن الله خان جي ايمانداريءَ جي ساک ڀري هئي.
غلام نبي مغل صاحب، ادا پريم کي ٻڌايو ته نصر من الله خان پوري سنڌ جي دوري تي آيل آهي ۽ جيڪب آباد ۾ ڌانڌليون ڏسندي اتان جي زونل مئنيجر کي اڳي ئي سسپينڊ ڪري چڪو آهي. ان لاءِ هو ادا پريم ۽ پنهنجي لاءِ رب پاڪ کان خير گهري رهو هئو! ادا پريم کيس ڪجهه ڪجهه همت وڌائيندي چيو ته ”الله وڏو آهي! ڀل نئون چيئرمين وزٽ ڪري.“
اصل ۾ قاضي آصف صاحب واري وقت کان ادا پريم توڙي پوري رائيس ملنگ ڪارپوريشن، لاڙڪاڻي وارو پورو زون اڳ ئي سموريون رپورٽون هميشه تيار ڪري رکڻ تي هريل هئو. ان لاءِ هڪ ته ادا پريم وٽ اُهي رپورٽون ته تيار هيون ئي، جنهن موجب رتوديرو جي صرف چار شيلرن مان هنن ٻارهن لک رپيا ڪمائي ڏيکاريندي بئنڪ اڪائونٽ ۾ رکيا هئا ۽ سارين جو سمورو فصل پڻ ڇڙائي ٿي چڪو هئو؛ صرف چانورن جون ڪي ٿوريون ڳوڻيون ڪنهن ڪنهن ڪارخاني ۾ بچيل پيون هيون؛ ان لاءِ ادا پريم کي ڪو گهڻو فڪر ڪونه هو.
24 آگسٽ تي صبح جو 10.00 وڳي کن نصر من الله خان جيئن ئي جيڪب آباد کان لاڙڪاڻي ايندي پهرين پهرين رتوديرو پهتو ته ادا پريم جي آفيس ۾ ويو ۽ ادا جن طرفان ٺاهيل سمورو رڪارڊ، ڪمائيءَ واري رقم ۽ ڪنهن به قسم جو رهيل ڪم نه ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو، بلڪه هن ته منجهند جي ماني به ادا پريم جن وٽ کاڌي ۽ کانئس پئي حال احوال ورتو. جنهن کانپوءِ ئي هن لاڙڪاڻو شهر ۽ ڪجهه ٻيون ايراضيون ڏٺيون هيون. ان وچ ۾ ادا پريم ڪنهن ضروري ڪم سان ڪراچيءَ مان ٿي آيو ۽ 27 آگسٽ تي جيئن ئي ڪراچيءَ مان موٽيو ته کيس غلام نبي مغل صاحب ٻڌايو ته چيئرمين نصر من الله خان، ادا پريم جي ايمانداريءَ کان خوش ٿي کيس پوري جيڪب آباد زون لاءِ زونل مئنيجر جي اپوائنٽمينٽ ڪئي هئي، جنهن لاءِ ادا کي جلد ئي جيڪب آباد پهچڻو هو.
هاڻ غلام نبي مغل صاحب، ادا پريم کي پنهنجي ڪار ۽ لاڙڪاڻي وارو اڪائونٽنٽ پڻ ساڻ ڏنو ته جيئن ادا پريم جيڪب آباد وڃي زونل مئنيجر جي چارج وٺي سگهي. رستي تي ادا پريم، نئون ديرو ۾ به اُتان جي ايريا مئنيجر نامديو کي پڻ رتوديرو جي ايڊيشنل چارج ڏيندو، جيڪب آباد پهتو ۽ اُتي وڃي جيڪب آباد جي قائم مقام زونل مئنيجر کان چارج ورتائين. اُتي ڪجهه ئي ڏينهن اڳ معطل ٿيل زونل مئنيجر جو ننڍو ڀاءُ منور علي شاھ ايڊمنسٽريٽو آفير طور پڻ ڪم ڪري رهيو هو. جنهن سان ادا پريم کي ٽي چار مهينا ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو. ادا پريم ان مان ادا بيحد مطمئن هوندو هو، پر باقي سموري زون ۾ خريد ٿيل هڪ سئو مڻ سارين مان 67 مڻ چانورن بجاءِ سراسري پيداوار صرف پنجاھ مڻ ڏسي ادا پريم کي پڻ ڪجهه ڪجهه ڀئو پئي لڳو ته ڪٿي ٻين جا پاپ هن جي گلي نه پئجي وڃن. پوءِ فيڊرل انويسٽيگيٽنگ ايجنسي FIA جو هڪ انسپيڪٽر اُتي جاچ ڪرڻ آيو ۽ ادا پريم کان آڏي پڇا ڪندي کيس ڪجهه ڏڪائي رهيو هو ته ادا پريم کيس کُليو چيو ته ڀل اُهي تفصيل سان ڪهڙي به جاچ ويهارين؛ ڇو ته هن جو ڪهڙي به ڏوھ سان واسطو ئي ناهي. پوءِ به ادا پريم جي دل جي ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾ هڪ عجيب ڀئو موجود ئي هو.
وري جو ضياءُالحق ڏٺو ته صرف نصرمن الله خان سان به ڪم ڪو نه هلندو، ته هن ماڳهين ئي 31 آگسٽ 1977ع تي رائيس ملنگ ڪارپوريشن کي بند ڪرڻ جو حڪم ڪڍيو. پوءِ ته اڳ جيان هينئر به هر هڪ ڪارخاني تي ملٽري بيهجي ويئي. اهڙي صورتحال ۾ ته خود ادا پريم کي به انهن اندر اچڻ ڪونه پئي ڏنو. ادا پريم اهڙي صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ پنهنجي ايڊمنسٽريٽو آفيسر منور شاھ سان گڏ جيڪب آباد جي انچارج ميجر ۽ ضلعي جي مارشل لاءِ ايڊمنسٽريٽر، ليفٽيننٽ ڪرنل سان پڻ ملندو رهيو، آخر پندرهن ڏينهن کن پوءِ ئي مس کيس اندر وڃڻ ڏنو ويو.
هوڏانهن ذوالفقار علي ڀٽي صاحب کي جيئن ته هڪ خاموش انقلاب ۾ پاڪستان ملٽري 5 جولاءِ 1977تي راتاهو آڻيندي کيس ڪوه مريءَ جي هڪ بنگلي ۾ پهرين نظر بند ڪري رکيو هو؛ اُتي ڪجهه ڏينهن پوءِ جڏهن ضياءُ الحق کيس ملڻ ويو ته ڀٽو صاحب مٿس ايڏي ته ڪاوڙ ڏيکاري هئي جو ڄڻ هو اڄ به سندس هاءِ ڪمانڊ هجي! ڪجهه اهڙين ڳالهين ۽ ٻيو ته اليڪشن ٿيڻ جي حالتن ۾ ڀُٽي صاحب جو لاهور کان ريل رستي ڪراچيءَ اچي عام جلسي کي خطاب ڪرڻ مهل جيڪا تمام گهڻي رش آئي هئي، ان ضياءُ الحق کي ايڏو ته ڏڪائي ڇڏيو جو هن ماڳهين ئي اليڪشن جي انائونسمينٽ واپس وٺندي ڀٽو صاحب واري دور جي جاچ ڪرائڻ شروع ڪئي جنهن کي محاسبي Accountability جو نالو ڏيئي ڀُٽي صاحب کان هڪ دفعو ٻيهر سندس آزاد کسي وئي.
اهڙين حالتن ۾ ادا پريم کي ڪم ڪندي به ڏاڍي ڪوفت پئي ٿي؛تڏهن هن پاڻ ئي ڪراچيءَ مان ريزيڊنٽ ڊائريڪٽر نور محمد شاھ وٽان جيڪو ڪجهه ٽي مهينا اڳ ميرپور خاص جي ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي تان گهرايو ويو هئو، ان کان نومبر 1977ع جي وچ ڌاري پنهنجي لاءِ Reliving order ڪڍائي اچي گهر ويٺو. جيتوڻيڪ ان کان پوءِ به ڪراچيءَ واري هيڊ آفيس مان ادا پريم کي وري bh جوائن ڪرڻ جي آڇ آئي، پوءِ به هن قبول نه ڪندي ان باهه کان ئي پري رهي هڪ دفعو ٻيهر پنهنجي وڪالت شروع ڪري ڇڏي ۽ واندڪائيءَ واري وقت ۾ ڪڏهن ڪڏهن منوهر وٽ ”انڊس آرٽ اسٽوڊيو“ تي پڻ وڃي ويهندو هو.
ادا پريم مون کي سيپٽمبر 1977ع ۾ جڏهن آءُ اندور رهندو هوس ته پنهنجي زونل مئنيجر واري ترقيءَ جو ٻڌايو هئو ۽ پوءِ جڏهن آءٌ الهاس نگر اچي هڪ نئين جدوجهد جي منهن ۾ پيو هوس ته سندس نوڪري ڇڏڻ جو اطلاع مليو هئو.
هينئر جون 1978ع ۾ مون کي جڏهن آر ڪي تلريجا ڪاليج، الهاس نگر ۾ سنڌي سبجيڪٽ لاءِ جونيئر ڪاليج ٽيچر جو آرڊر مليو ته تمام گهڻي خوشي ٿي هئي؛ جو هن کان اڳ آءٌ سنڌ ۾ ته اڌ پگهار تي بلڪل عارضي نوڪري ئي ڪري آيو هوس. آءٌ وري به ڪنهن قسم جو خطرو نه کڻندي پنهنجي اناج واري ڌنڌي جي سلسلي ۾ في الحال پنهنجي ڀائيوار کي ڪو نه ٻڌايو جو مس مس الله پاڪ جي مهربانيءَ سان اهو ڪم شروع ٿيو هو، ائين نه ٿئي ته ڪنهن به سبب کان آءٌ ڪاليج ۾ نه هلي سگهان ته اناج جي بزنيس کان به جواب ملي وڃي. ان لاءِ مون هفتو کن انتظار پئي ڪرڻ چاهيو.
20 جون 1978ع تي مون جيئن ئي آر ڪي تلريجا ڪاليج جوائن ڪيو ته چوماسي سبب انهن ڏينهن ۾ زبردست مينهن وسي رهيو هئو. آءٌ جڏهن پنهنجو ليڪچر وٺڻ ويس ته يارهون ۽ ٻارهون سائنس ۽ آرٽس ۾ ته ٿورا ئي شآگرد هئا، پر ٻنهي سالن لاءِ ڪامرس فيڪلٽيءَ ۾ ايڏا ته گهڻا شاگرد هئا جو منهن جو ورڪ لوڊ گهٽائڻ لاءِ ڪامرس سنڌي سبجيڪٽ جي ٻن ٻن ڊويزن کي گڏيندي هڪ ڪيو ويو هو. اسان هريل هئاسين لاڙڪاڻي واري ماحول تي جتي هر هڪ ڊويزن ۾ صرف ٽيهارو شاگرد مس هوندا هئا، پر هتي جو ڪامرس جي ٻن ڊويزن کي گڏيائون ته هڪ ئي ليڪچر ۾ ڏيڍ سئو کن اسٽوڊنٽس ٿي ويا. ڪيترا ته ڀت کي ٽيڪ ڏيئي بيٺا هوندا هئا. سنڌ ۾ جيڪا استاد لاءِ تعظيم هوندي هئي، هتي ته اها بلڪل نظر نه پئي آئي. ان وڏي ڪلاس ۾ مون پهريون ليڪچر گرامر جو ئي ورتو ۽ جنهن به شاگرد کي مون شرارتي پئي سمجهيو، ته ان کان زوريءَ به سمجهايل ڳالهه پڇي رهيو هوس. پر ان قسم جا شاگرد به اهڙا ته ڪي نؤد هئا جو هن لاءِ عزت ۽ بي عزتيءَ ۾ ڄڻ فرق ئي ڪو نه هئو. جڏهن نه پئي ٻڌائي سگهيا به کليا پئي ڄڻ وڏي کيپ کٽي هئائون. الله الله ڪندي ڏينهن ڪڍڻ لڳس، پر شاگردن ۾ سنڌي ٻولي سکڻ جو چاھ ڏاڍو گهٽ پئي نظر آيو.
اسان لاڙڪاڻي ۾ هريل هئاسين روز صرف هڪ ليڪچر وٺڻ تي، جڏهن ته هتي جونيئر ڪاليج ۾ هفتي جو ورڪ لوڊ 27 ليڪچر هئو ۽ مونکي ته ٻيو به هڪ ليڪچر ڳنڍيندي ڪل اٺاويهه ليڪچر ڏنا هئائون. يعني ڇهن ڏينهن جي حساب سان ڪڏهن چار ته ڪڏهن پنج ليڪچر! پهريان ڪجهه ڏينهن جيئن ته صرف ٻارهون ڪلاس شروع ٿيل هئو ۽ اڃا يارهين جون داخلائون ئي ڪو نه ٿيون هيون؛ اهڙي صورت ۾ اهي پهريان ڏينهن روز صرف ٻه ليچر هوندا هئا ۽ آءُ آسانيءَ سان پنهنجي اناج جي دوڪان تان هتي پهچي ويندو هوس.
مون سوچيو اهو هئو ته ڪاليج يا اناج جي واپار بابت هفتي کن کانپوءِ طئه ڪبو پر الهاس نگر ڪو هروڀرو ايڏو وڏو شهر ناهي ۽ منهنجي ڀائيوار لالچند کي خبر پئجي ئي ويئي. هن به مون کان سڌوسنئون پڇيو ته مون ليڪچررشپ شروع ڪئي آهي ڇا؟ مون کي ته ها، ئي ڪرڻي پيئي! جيتوڻيڪ هو نه به پڇي ها به آءٌ ته ٻڌائڻ وارو ئي هوس جو يارهون درجو شروع ٿيڻ جي حالت ۾ ته اڌ ڏينهن ڪاليج ۾ لڳي ئي وڃي ها.
روز پنج ليڪچر ۽ جيڪڏهن وچ ۾ ڪنهن مهل فري ليڪچر هجي ته پنج ڇهه ڪلاڪ ته ڪاليج ۾ لڳيو ئي وڃن ها! هتان جو جونيئر ڪاليج پڻ اسڪول جيان آهي ته جتي استاد کي پورو ڏينهن پڙهائڻو ئي پوندو آهي. لالچند مونکي ڪنهن به هڪ ڪم ڪرڻ لاءِ چيو ته مون ڪاليج سروس جي چونڊ ڪئي؛ جنهن جي نتيجي ۾ پوءِ ته ٻن ٽن ڏينهن ۾ ئي دادا چنديرام مٽلاڻيءَ معرفت سمورو حساب ڇڏائي ڪري مون پنهنجي ڀائيواري واپس ورتي.
مون جيئن ئي اناج جو ڪم شروع ڪندي پنهنجي لاءِ گهر به ورتو هئو، ته اهڙي صورت ۾ هڪ مهينو کن مون پنهنجي ماني پاڻ ئي گهر ۾ ڪئي هئي؛ پر منهنجي ماسات اندرا جو مون سان ايڏو ته سنيهه هوندو هو جو اُها پاڻ ۽ سندس گهوٽ راجلداس هڪ ڏينهن منهجي گهر اچي زوريءَ به مڃائي ويا ته ماني آءُ پاڻ نه ڪيان، پر انهن جي گهر ئي کاوان! هنن جو ايڏو پيار ڏسي مان ”نه“ ته نه ڪري سگهيس پر مون وري هڪ ڳالهه کانئن طئه ڪرائي ته مان کين هر مهيني ڪجهه رقم ان ويسيءَ کاتي ڏيندو رهندس! دراصل اندرا ۽ راجلداس جا اُهي قرب آءٌ سڄي حياتي ڪو نه لاهي سگهندس، جو اُتي فطرتاً گهر جي مانيءَ سان گڏوگڏ ڄڻ پنهنجي گهرو زندگي پڻ ملندي هئي!
اسان جو ڪاليج 11.00 کان 5 وڳي تائين هوندو هو ۽ روز منجهند جو ڄڻ اسان جو ڪامن روم خالي، خالي لڳو پيو هوندو هئو. ڪامرس واري ليڪچر ۾ ڪيترا شاگرد ته ايترو شرارتي هوندا هئا، جو ڪو شاگرد هلندي ليڪچر ۾ بوٽ سان فرش تي ٺڪ ٺڪ جو آواز ڪندو رهندو. جنهن کي ته پڪڙڻ به ڏکيو! جو اسٽوڊنٽس جون ڄنگهون ته ڊيسڪ اندر هونديون هيون. هڪ ڏينهن اڳيان ٻين قطار ۾ ويهندڙ هڪ شاگرد اهڙي ئي شرارت ڪئي ۽ پڪڙجڻ جي باوجود به بدتميزيءَ سان ڳالهائڻ لڳو. اسٽوڊنٽس جي بدانتظامي اهري هوندي هئي جو آر ڪي ٽي ڪاليج ۾ اصل رواج هوندو ته هر ٽيچر ڪلاس روم جو دروازو بند ڪري پوءِ ئي اندر پڙهائيندو هو ته جيئن انهن جو آواز ڪنهن به ٻئي ڪلاس ۾ رخنو نه وجهي. انهن ڏينهن ۾ مان به صرف پنجويهه سالن جي عمر جو هوس ۽ سنهڙائپ سبب ڪا منهنجي چهري ۾ دهشت ته هئي ڪونه! مون ڇا ڪيو جو جڏهن ان ٻين قطار واري شاگرد بدتميزي ڪئي ۽ ٻيا ڪيترا شاگرد کلڻ لڳا ته مان ڄڻ هار مڃيندي دروازو کولي ان ئي فلور تي ڪامن روم ۾ آيس ته جيئن ڪنهن سينيئر پروفيسر کان مدد وٺي سگهان! سائينءَ جي مهر سان ان ڏينهن جونيئر ڪاليج جو انچارج، هيرو شيوڪاڻي پاڻ اُتي ويٺو هو. ان کي جو مون شاگرد بابت ٻڌايو ته هو اُٿي مون سان گڏ ڪلاس ۾ آيو ۽ ان ساڳئي شاگرد کي ڪن کان وٺي ايڏو ته زور سان مروڙيائينس جو همراهه کان ته اصل رڙ نڪري ويئي!
پوءِ ته پورو ڪلاس سن ٿي ويو، تڏهن مس مان ليڪچر وٺي سگهيس، آءٌ جڏهن ڪامن روم مان مدد وٺڻ ويو هوس ته شايد ان لاءِ به تيار هوس ته سمورن ٽيچرس ۾ منهنجي بدنامي ٿيندي ته آءُ انتظام نه ٿو رکي سگهان ۽ ڪجهه ڪجهه ان لاءِ به تيار هوس ته ڪٿي مونکي ماڳهين ئي نوڪري مان نه ڪڍيو وڃي! پر جڏهن اهڙو ڪجهه نه ٿيو تڏهن خبر پيئي ته اهو سڀ ڪجهه اُتي معمول مطابق ئي هلي رهيو هئو! پر اهي شرارتي شاگرد ڪو سڌرڻ وارا ڪو نه هئا. وري ساڳيا لاٽون ساڳيا چگهه! ڪجهه ئي ڏينهن ۾ وري مونکي مجبور ڪري ڇڏيائون ته مان دروازو کولي ڪامن روم مان ڪنهن کي وٺي اچان. ان ڏينهن وري ٻيو ڪير به نه ۽ اتفاق سان ڪامرس جو پروفيسر ڪلواڻي پنهنجي ڪنهن دوست سان ڪامن روم ۾ ان منجهند واري وقت تي آيل هئو؛ نه ته ڊگري ڪاليج وارا روز جلد ئي واندا ٿي گهر به هليا ويندا هئا. مون به همت ڪري ڪلواڻي صاحب کي پنهنجي ماجرا ٻڌائي. هن ته فٽافٽ اُٿي هلي اُن شرارتي ڇوڪري کي اهڙيون چماٽون وهائي ڪڍيون، جو پورو ڪلاس اصل چپ ٿي ويو!
ائين آءٌ پنهنجي پوري زندگيءَ ۾ آر ڪي تلريجا ڪاليج واري پهرين سال ۾ ڄڻ جنسي هار قبول ڪندي اُهي ٻه دفعا ٻاهرين مدد ورتي هئي. جيسين مان پاڻ کي هتان جي حالتن سان ٺهڪائي سگهان! ان پهرين ئي سال ٻارهون ڪامرس جي هڪ ڊويزن ۾ جيتوڻيڪ اسان جي سنڌي شعبي جي هيڊ، هيرو شيوڪاڻيءَ جي نياڻي لتا پڻ پڙهندي هئي، جنهن ڪري سڀاويڪ ان ڳالهه جو به خيال رهندو هو ته اها ضرور وڃي پنهنجي والد صاحب کي روزانه رپورٽ ڏيندي هوندي، پر جتي ڪلاس ۾ شرارتي شاگرد هئا ته ڪجهه ڪجهه ڏاڍا سٺا اسٽوڊنٽس به هوندا هئا، جيڪي وري منهنجي علم ۽ منهنجي سمجهاڻيءَ کان بيحد خوش ٿيندا هئا. پر جلد ئي مونکي رپورٽ ملڻ لڳي ته شاگردن کي منهنجي ٻولي ڪجهه وڌيڪ ادبي پئي لڳي ۽ اُهي مون کان هلڪي ڦلڪي ٻوليءَ جي توقع ڪري رهيا هئا. پوءِ آخر مجبور ٿي مونکي ڪلاس روم اندر پنهنجي ڪارڪردگي وڌائڻ لاءِ پنهنجي ڳالهائيندڙ ٻوليءَ جي معيار کي گهٽائڻو پيو ته جيئن شاگرد منهنجي ٻولي سمجهي سگهن!
عوامي آواز سنڊي ميگزين 9 آگسٽ 2015
___
جيئن شاگردن منهنجي ٻولي سمجهي سگهن!
ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي
ادا پريم، 21 آگسٽ تي جيئن ئي وڃي ”رائيس ملنگ ڪارپوريشن“ آفيس لاڙڪاڻي ۾ زونل مئنيجر، غلام نبي مغل صاحب سان مليو ته هو اڳيئي کيس بيحد پريشان پئي نظر آيو. جنرل ضياءٌ الحق اچڻ سان ئي بلوچستان جي چيف سيڪريٽري، نصر من الله خان کي اُتان گهرائيندي ”رائيس ملنگ ڪارپوريشن آف پاڪستان“ جو نئون چيئرمين ڪري مقرر ڪيو هو. هن جي ايمانداريءَ سبب جنرل ضياءُ الحق جو مٿس بيحد اعتماد هئو. پوءِ خود ذوالفقار علي ڀٽي صاحب به پنهنجي آخري ڪتاب If I’ m Assassinated ۾ نصرمن الله خان جي ايمانداريءَ جي ساک ڀري هئي.
غلام نبي مغل صاحب، ادا پريم کي ٻڌايو ته نصر من الله خان پوري سنڌ جي دوري تي آيل آهي ۽ جيڪب آباد ۾ ڌانڌليون ڏسندي اتان جي زونل مئنيجر کي اڳي ئي سسپينڊ ڪري چڪو آهي. ان لاءِ هو ادا پريم ۽ پنهنجي لاءِ رب پاڪ کان خير گهري رهو هئو! ادا پريم کيس ڪجهه ڪجهه همت وڌائيندي چيو ته ”الله وڏو آهي! ڀل نئون چيئرمين وزٽ ڪري.“
اصل ۾ قاضي آصف صاحب واري وقت کان ادا پريم توڙي پوري رائيس ملنگ ڪارپوريشن، لاڙڪاڻي وارو پورو زون اڳ ئي سموريون رپورٽون هميشه تيار ڪري رکڻ تي هريل هئو. ان لاءِ هڪ ته ادا پريم وٽ اُهي رپورٽون ته تيار هيون ئي، جنهن موجب رتوديرو جي صرف چار شيلرن مان هنن ٻارهن لک رپيا ڪمائي ڏيکاريندي بئنڪ اڪائونٽ ۾ رکيا هئا ۽ سارين جو سمورو فصل پڻ ڇڙائي ٿي چڪو هئو؛ صرف چانورن جون ڪي ٿوريون ڳوڻيون ڪنهن ڪنهن ڪارخاني ۾ بچيل پيون هيون؛ ان لاءِ ادا پريم کي ڪو گهڻو فڪر ڪونه هو.
24 آگسٽ تي صبح جو 10.00 وڳي کن نصر من الله خان جيئن ئي جيڪب آباد کان لاڙڪاڻي ايندي پهرين پهرين رتوديرو پهتو ته ادا پريم جي آفيس ۾ ويو ۽ ادا جن طرفان ٺاهيل سمورو رڪارڊ، ڪمائيءَ واري رقم ۽ ڪنهن به قسم جو رهيل ڪم نه ڏسي ڏاڍو خوش ٿيو، بلڪه هن ته منجهند جي ماني به ادا پريم جن وٽ کاڌي ۽ کانئس پئي حال احوال ورتو. جنهن کانپوءِ ئي هن لاڙڪاڻو شهر ۽ ڪجهه ٻيون ايراضيون ڏٺيون هيون. ان وچ ۾ ادا پريم ڪنهن ضروري ڪم سان ڪراچيءَ مان ٿي آيو ۽ 27 آگسٽ تي جيئن ئي ڪراچيءَ مان موٽيو ته کيس غلام نبي مغل صاحب ٻڌايو ته چيئرمين نصر من الله خان، ادا پريم جي ايمانداريءَ کان خوش ٿي کيس پوري جيڪب آباد زون لاءِ زونل مئنيجر جي اپوائنٽمينٽ ڪئي هئي، جنهن لاءِ ادا کي جلد ئي جيڪب آباد پهچڻو هو.
هاڻ غلام نبي مغل صاحب، ادا پريم کي پنهنجي ڪار ۽ لاڙڪاڻي وارو اڪائونٽنٽ پڻ ساڻ ڏنو ته جيئن ادا پريم جيڪب آباد وڃي زونل مئنيجر جي چارج وٺي سگهي. رستي تي ادا پريم، نئون ديرو ۾ به اُتان جي ايريا مئنيجر نامديو کي پڻ رتوديرو جي ايڊيشنل چارج ڏيندو، جيڪب آباد پهتو ۽ اُتي وڃي جيڪب آباد جي قائم مقام زونل مئنيجر کان چارج ورتائين. اُتي ڪجهه ئي ڏينهن اڳ معطل ٿيل زونل مئنيجر جو ننڍو ڀاءُ منور علي شاھ ايڊمنسٽريٽو آفير طور پڻ ڪم ڪري رهيو هو. جنهن سان ادا پريم کي ٽي چار مهينا ڪم ڪرڻ جو موقعو مليو. ادا پريم ان مان ادا بيحد مطمئن هوندو هو، پر باقي سموري زون ۾ خريد ٿيل هڪ سئو مڻ سارين مان 67 مڻ چانورن بجاءِ سراسري پيداوار صرف پنجاھ مڻ ڏسي ادا پريم کي پڻ ڪجهه ڪجهه ڀئو پئي لڳو ته ڪٿي ٻين جا پاپ هن جي گلي نه پئجي وڃن. پوءِ فيڊرل انويسٽيگيٽنگ ايجنسي FIA جو هڪ انسپيڪٽر اُتي جاچ ڪرڻ آيو ۽ ادا پريم کان آڏي پڇا ڪندي کيس ڪجهه ڏڪائي رهيو هو ته ادا پريم کيس کُليو چيو ته ڀل اُهي تفصيل سان ڪهڙي به جاچ ويهارين؛ ڇو ته هن جو ڪهڙي به ڏوھ سان واسطو ئي ناهي. پوءِ به ادا پريم جي دل جي ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾ هڪ عجيب ڀئو موجود ئي هو.
وري جو ضياءُالحق ڏٺو ته صرف نصرمن الله خان سان به ڪم ڪو نه هلندو، ته هن ماڳهين ئي 31 آگسٽ 1977ع تي رائيس ملنگ ڪارپوريشن کي بند ڪرڻ جو حڪم ڪڍيو. پوءِ ته اڳ جيان هينئر به هر هڪ ڪارخاني تي ملٽري بيهجي ويئي. اهڙي صورتحال ۾ ته خود ادا پريم کي به انهن اندر اچڻ ڪونه پئي ڏنو. ادا پريم اهڙي صورتحال کي منهن ڏيڻ لاءِ پنهنجي ايڊمنسٽريٽو آفيسر منور شاھ سان گڏ جيڪب آباد جي انچارج ميجر ۽ ضلعي جي مارشل لاءِ ايڊمنسٽريٽر، ليفٽيننٽ ڪرنل سان پڻ ملندو رهيو، آخر پندرهن ڏينهن کن پوءِ ئي مس کيس اندر وڃڻ ڏنو ويو.
هوڏانهن ذوالفقار علي ڀٽي صاحب کي جيئن ته هڪ خاموش انقلاب ۾ پاڪستان ملٽري 5 جولاءِ 1977تي راتاهو آڻيندي کيس ڪوه مريءَ جي هڪ بنگلي ۾ پهرين نظر بند ڪري رکيو هو؛ اُتي ڪجهه ڏينهن پوءِ جڏهن ضياءُ الحق کيس ملڻ ويو ته ڀٽو صاحب مٿس ايڏي ته ڪاوڙ ڏيکاري هئي جو ڄڻ هو اڄ به سندس هاءِ ڪمانڊ هجي! ڪجهه اهڙين ڳالهين ۽ ٻيو ته اليڪشن ٿيڻ جي حالتن ۾ ڀُٽي صاحب جو لاهور کان ريل رستي ڪراچيءَ اچي عام جلسي کي خطاب ڪرڻ مهل جيڪا تمام گهڻي رش آئي هئي، ان ضياءُ الحق کي ايڏو ته ڏڪائي ڇڏيو جو هن ماڳهين ئي اليڪشن جي انائونسمينٽ واپس وٺندي ڀٽو صاحب واري دور جي جاچ ڪرائڻ شروع ڪئي جنهن کي محاسبي Accountability جو نالو ڏيئي ڀُٽي صاحب کان هڪ دفعو ٻيهر سندس آزاد کسي وئي.
اهڙين حالتن ۾ ادا پريم کي ڪم ڪندي به ڏاڍي ڪوفت پئي ٿي؛تڏهن هن پاڻ ئي ڪراچيءَ مان ريزيڊنٽ ڊائريڪٽر نور محمد شاھ وٽان جيڪو ڪجهه ٽي مهينا اڳ ميرپور خاص جي ڊپٽي ڪمشنر جي عهدي تان گهرايو ويو هئو، ان کان نومبر 1977ع جي وچ ڌاري پنهنجي لاءِ Reliving order ڪڍائي اچي گهر ويٺو. جيتوڻيڪ ان کان پوءِ به ڪراچيءَ واري هيڊ آفيس مان ادا پريم کي وري bh جوائن ڪرڻ جي آڇ آئي، پوءِ به هن قبول نه ڪندي ان باهه کان ئي پري رهي هڪ دفعو ٻيهر پنهنجي وڪالت شروع ڪري ڇڏي ۽ واندڪائيءَ واري وقت ۾ ڪڏهن ڪڏهن منوهر وٽ ”انڊس آرٽ اسٽوڊيو“ تي پڻ وڃي ويهندو هو.
ادا پريم مون کي سيپٽمبر 1977ع ۾ جڏهن آءُ اندور رهندو هوس ته پنهنجي زونل مئنيجر واري ترقيءَ جو ٻڌايو هئو ۽ پوءِ جڏهن آءٌ الهاس نگر اچي هڪ نئين جدوجهد جي منهن ۾ پيو هوس ته سندس نوڪري ڇڏڻ جو اطلاع مليو هئو.
هينئر جون 1978ع ۾ مون کي جڏهن آر ڪي تلريجا ڪاليج، الهاس نگر ۾ سنڌي سبجيڪٽ لاءِ جونيئر ڪاليج ٽيچر جو آرڊر مليو ته تمام گهڻي خوشي ٿي هئي؛ جو هن کان اڳ آءٌ سنڌ ۾ ته اڌ پگهار تي بلڪل عارضي نوڪري ئي ڪري آيو هوس. آءٌ وري به ڪنهن قسم جو خطرو نه کڻندي پنهنجي اناج واري ڌنڌي جي سلسلي ۾ في الحال پنهنجي ڀائيوار کي ڪو نه ٻڌايو جو مس مس الله پاڪ جي مهربانيءَ سان اهو ڪم شروع ٿيو هو، ائين نه ٿئي ته ڪنهن به سبب کان آءٌ ڪاليج ۾ نه هلي سگهان ته اناج جي بزنيس کان به جواب ملي وڃي. ان لاءِ مون هفتو کن انتظار پئي ڪرڻ چاهيو.
20 جون 1978ع تي مون جيئن ئي آر ڪي تلريجا ڪاليج جوائن ڪيو ته چوماسي سبب انهن ڏينهن ۾ زبردست مينهن وسي رهيو هئو. آءٌ جڏهن پنهنجو ليڪچر وٺڻ ويس ته يارهون ۽ ٻارهون سائنس ۽ آرٽس ۾ ته ٿورا ئي شآگرد هئا، پر ٻنهي سالن لاءِ ڪامرس فيڪلٽيءَ ۾ ايڏا ته گهڻا شاگرد هئا جو منهن جو ورڪ لوڊ گهٽائڻ لاءِ ڪامرس سنڌي سبجيڪٽ جي ٻن ٻن ڊويزن کي گڏيندي هڪ ڪيو ويو هو. اسان هريل هئاسين لاڙڪاڻي واري ماحول تي جتي هر هڪ ڊويزن ۾ صرف ٽيهارو شاگرد مس هوندا هئا، پر هتي جو ڪامرس جي ٻن ڊويزن کي گڏيائون ته هڪ ئي ليڪچر ۾ ڏيڍ سئو کن اسٽوڊنٽس ٿي ويا. ڪيترا ته ڀت کي ٽيڪ ڏيئي بيٺا هوندا هئا. سنڌ ۾ جيڪا استاد لاءِ تعظيم هوندي هئي، هتي ته اها بلڪل نظر نه پئي آئي. ان وڏي ڪلاس ۾ مون پهريون ليڪچر گرامر جو ئي ورتو ۽ جنهن به شاگرد کي مون شرارتي پئي سمجهيو، ته ان کان زوريءَ به سمجهايل ڳالهه پڇي رهيو هوس. پر ان قسم جا شاگرد به اهڙا ته ڪي نؤد هئا جو هن لاءِ عزت ۽ بي عزتيءَ ۾ ڄڻ فرق ئي ڪو نه هئو. جڏهن نه پئي ٻڌائي سگهيا به کليا پئي ڄڻ وڏي کيپ کٽي هئائون. الله الله ڪندي ڏينهن ڪڍڻ لڳس، پر شاگردن ۾ سنڌي ٻولي سکڻ جو چاھ ڏاڍو گهٽ پئي نظر آيو.
اسان لاڙڪاڻي ۾ هريل هئاسين روز صرف هڪ ليڪچر وٺڻ تي، جڏهن ته هتي جونيئر ڪاليج ۾ هفتي جو ورڪ لوڊ 27 ليڪچر هئو ۽ مونکي ته ٻيو به هڪ ليڪچر ڳنڍيندي ڪل اٺاويهه ليڪچر ڏنا هئائون. يعني ڇهن ڏينهن جي حساب سان ڪڏهن چار ته ڪڏهن پنج ليڪچر! پهريان ڪجهه ڏينهن جيئن ته صرف ٻارهون ڪلاس شروع ٿيل هئو ۽ اڃا يارهين جون داخلائون ئي ڪو نه ٿيون هيون؛ اهڙي صورت ۾ اهي پهريان ڏينهن روز صرف ٻه ليچر هوندا هئا ۽ آءُ آسانيءَ سان پنهنجي اناج جي دوڪان تان هتي پهچي ويندو هوس.
مون سوچيو اهو هئو ته ڪاليج يا اناج جي واپار بابت هفتي کن کانپوءِ طئه ڪبو پر الهاس نگر ڪو هروڀرو ايڏو وڏو شهر ناهي ۽ منهنجي ڀائيوار لالچند کي خبر پئجي ئي ويئي. هن به مون کان سڌوسنئون پڇيو ته مون ليڪچررشپ شروع ڪئي آهي ڇا؟ مون کي ته ها، ئي ڪرڻي پيئي! جيتوڻيڪ هو نه به پڇي ها به آءٌ ته ٻڌائڻ وارو ئي هوس جو يارهون درجو شروع ٿيڻ جي حالت ۾ ته اڌ ڏينهن ڪاليج ۾ لڳي ئي وڃي ها.
روز پنج ليڪچر ۽ جيڪڏهن وچ ۾ ڪنهن مهل فري ليڪچر هجي ته پنج ڇهه ڪلاڪ ته ڪاليج ۾ لڳيو ئي وڃن ها! هتان جو جونيئر ڪاليج پڻ اسڪول جيان آهي ته جتي استاد کي پورو ڏينهن پڙهائڻو ئي پوندو آهي. لالچند مونکي ڪنهن به هڪ ڪم ڪرڻ لاءِ چيو ته مون ڪاليج سروس جي چونڊ ڪئي؛ جنهن جي نتيجي ۾ پوءِ ته ٻن ٽن ڏينهن ۾ ئي دادا چنديرام مٽلاڻيءَ معرفت سمورو حساب ڇڏائي ڪري مون پنهنجي ڀائيواري واپس ورتي.
مون جيئن ئي اناج جو ڪم شروع ڪندي پنهنجي لاءِ گهر به ورتو هئو، ته اهڙي صورت ۾ هڪ مهينو کن مون پنهنجي ماني پاڻ ئي گهر ۾ ڪئي هئي؛ پر منهنجي ماسات اندرا جو مون سان ايڏو ته سنيهه هوندو هو جو اُها پاڻ ۽ سندس گهوٽ راجلداس هڪ ڏينهن منهجي گهر اچي زوريءَ به مڃائي ويا ته ماني آءُ پاڻ نه ڪيان، پر انهن جي گهر ئي کاوان! هنن جو ايڏو پيار ڏسي مان ”نه“ ته نه ڪري سگهيس پر مون وري هڪ ڳالهه کانئن طئه ڪرائي ته مان کين هر مهيني ڪجهه رقم ان ويسيءَ کاتي ڏيندو رهندس! دراصل اندرا ۽ راجلداس جا اُهي قرب آءٌ سڄي حياتي ڪو نه لاهي سگهندس، جو اُتي فطرتاً گهر جي مانيءَ سان گڏوگڏ ڄڻ پنهنجي گهرو زندگي پڻ ملندي هئي!
اسان جو ڪاليج 11.00 کان 5 وڳي تائين هوندو هو ۽ روز منجهند جو ڄڻ اسان جو ڪامن روم خالي، خالي لڳو پيو هوندو هئو. ڪامرس واري ليڪچر ۾ ڪيترا شاگرد ته ايترو شرارتي هوندا هئا، جو ڪو شاگرد هلندي ليڪچر ۾ بوٽ سان فرش تي ٺڪ ٺڪ جو آواز ڪندو رهندو. جنهن کي ته پڪڙڻ به ڏکيو! جو اسٽوڊنٽس جون ڄنگهون ته ڊيسڪ اندر هونديون هيون. هڪ ڏينهن اڳيان ٻين قطار ۾ ويهندڙ هڪ شاگرد اهڙي ئي شرارت ڪئي ۽ پڪڙجڻ جي باوجود به بدتميزيءَ سان ڳالهائڻ لڳو. اسٽوڊنٽس جي بدانتظامي اهري هوندي هئي جو آر ڪي ٽي ڪاليج ۾ اصل رواج هوندو ته هر ٽيچر ڪلاس روم جو دروازو بند ڪري پوءِ ئي اندر پڙهائيندو هو ته جيئن انهن جو آواز ڪنهن به ٻئي ڪلاس ۾ رخنو نه وجهي. انهن ڏينهن ۾ مان به صرف پنجويهه سالن جي عمر جو هوس ۽ سنهڙائپ سبب ڪا منهنجي چهري ۾ دهشت ته هئي ڪونه! مون ڇا ڪيو جو جڏهن ان ٻين قطار واري شاگرد بدتميزي ڪئي ۽ ٻيا ڪيترا شاگرد کلڻ لڳا ته مان ڄڻ هار مڃيندي دروازو کولي ان ئي فلور تي ڪامن روم ۾ آيس ته جيئن ڪنهن سينيئر پروفيسر کان مدد وٺي سگهان! سائينءَ جي مهر سان ان ڏينهن جونيئر ڪاليج جو انچارج، هيرو شيوڪاڻي پاڻ اُتي ويٺو هو. ان کي جو مون شاگرد بابت ٻڌايو ته هو اُٿي مون سان گڏ ڪلاس ۾ آيو ۽ ان ساڳئي شاگرد کي ڪن کان وٺي ايڏو ته زور سان مروڙيائينس جو همراهه کان ته اصل رڙ نڪري ويئي!
پوءِ ته پورو ڪلاس سن ٿي ويو، تڏهن مس مان ليڪچر وٺي سگهيس، آءٌ جڏهن ڪامن روم مان مدد وٺڻ ويو هوس ته شايد ان لاءِ به تيار هوس ته سمورن ٽيچرس ۾ منهنجي بدنامي ٿيندي ته آءُ انتظام نه ٿو رکي سگهان ۽ ڪجهه ڪجهه ان لاءِ به تيار هوس ته ڪٿي مونکي ماڳهين ئي نوڪري مان نه ڪڍيو وڃي! پر جڏهن اهڙو ڪجهه نه ٿيو تڏهن خبر پيئي ته اهو سڀ ڪجهه اُتي معمول مطابق ئي هلي رهيو هئو! پر اهي شرارتي شاگرد ڪو سڌرڻ وارا ڪو نه هئا. وري ساڳيا لاٽون ساڳيا چگهه! ڪجهه ئي ڏينهن ۾ وري مونکي مجبور ڪري ڇڏيائون ته مان دروازو کولي ڪامن روم مان ڪنهن کي وٺي اچان. ان ڏينهن وري ٻيو ڪير به نه ۽ اتفاق سان ڪامرس جو پروفيسر ڪلواڻي پنهنجي ڪنهن دوست سان ڪامن روم ۾ ان منجهند واري وقت تي آيل هئو؛ نه ته ڊگري ڪاليج وارا روز جلد ئي واندا ٿي گهر به هليا ويندا هئا. مون به همت ڪري ڪلواڻي صاحب کي پنهنجي ماجرا ٻڌائي. هن ته فٽافٽ اُٿي هلي اُن شرارتي ڇوڪري کي اهڙيون چماٽون وهائي ڪڍيون، جو پورو ڪلاس اصل چپ ٿي ويو!
ائين آءٌ پنهنجي پوري زندگيءَ ۾ آر ڪي تلريجا ڪاليج واري پهرين سال ۾ ڄڻ جنسي هار قبول ڪندي اُهي ٻه دفعا ٻاهرين مدد ورتي هئي. جيسين مان پاڻ کي هتان جي حالتن سان ٺهڪائي سگهان! ان پهرين ئي سال ٻارهون ڪامرس جي هڪ ڊويزن ۾ جيتوڻيڪ اسان جي سنڌي شعبي جي هيڊ، هيرو شيوڪاڻيءَ جي نياڻي لتا پڻ پڙهندي هئي، جنهن ڪري سڀاويڪ ان ڳالهه جو به خيال رهندو هو ته اها ضرور وڃي پنهنجي والد صاحب کي روزانه رپورٽ ڏيندي هوندي، پر جتي ڪلاس ۾ شرارتي شاگرد هئا ته ڪجهه ڪجهه ڏاڍا سٺا اسٽوڊنٽس به هوندا هئا، جيڪي وري منهنجي علم ۽ منهنجي سمجهاڻيءَ کان بيحد خوش ٿيندا هئا. پر جلد ئي مونکي رپورٽ ملڻ لڳي ته شاگردن کي منهنجي ٻولي ڪجهه وڌيڪ ادبي پئي لڳي ۽ اُهي مون کان هلڪي ڦلڪي ٻوليءَ جي توقع ڪري رهيا هئا. پوءِ آخر مجبور ٿي مونکي ڪلاس روم اندر پنهنجي ڪارڪردگي وڌائڻ لاءِ پنهنجي ڳالهائيندڙ ٻوليءَ جي معيار کي گهٽائڻو پيو ته جيئن شاگرد منهنجي ٻولي سمجهي سگهن!
عوامي آواز سنڊي ميگزين 9 آگسٽ 2015
___
