قسط 39
ٻلديو مٽلاڻيءَ جو آواز ”ريڊيو پاڪستان حيدرآباد“
ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي
اسين گورڌنداس ڏاندواڻيءَ سان ڀائيواريءَ ۾ فوٽو پروسيسنگ ليبارٽري (QSS) کولڻ جي رٿا ڪيئي هئي؛ جنهن مشين سان هڪ ڪلاڪ کان به گهٽ وقت ۾ ڪلر رول فلم ڊويلپ به ٿيندي هئي ته ان جا پازيٽوِ ڪلر فوٽو گراف به تيار ٿي سگهندا هئا.
گورڌنداس ڏاوندواڻيءَ هتان بمبئيءَ مان هڪ امپورٽ لائسنس خريد ڪري جاپان مان اها مشين گهرائي؛ پر ”فوٽو گرافڪ گُڊس“ جيئن ته ان دور ۾ هندوستان جي امپورٽ پاليسيءَ موجب اعتراض واري لسٽ تي هئا، ته امپورٽ لائسنس باوجود به اها مشين رليز ڪو نه پئي ٿي سگهي، تڏهن گورڌنداس ڪسٽمس ڪليڪٽر وٽ انڊين- ٽيڪنوڪريٽ جي حيثيت ۾ اپيل وڌي هئي؛ جنهن کيس ان مشين تي 65 سيڪڙو ڪسٽمس ڊيوٽي لڳائيندي رليز ڪرڻ جو آرڊر ڪڍيو هئو.
هاڻ گورڌنداس اها سموري ڪسٽم ڊيوٽيءَ واري رقم هتان جي هڪ بئنڪ مان لون کڻي چڪائي ۽ ڊاڪ يارڊ اٿارٽيءَ کي ڊيمريج پڻ ڀريندي اها جاپان واري ”نورٽسو-501“ مشين ريلز ڪرائي. آءٌ گورڌن ۽ سندس شريڪ حيات؛ مسجد بندر تان اها مشين کڻائڻ وياسين؛ جيڪا ٽن الڳ الڳ وڏن ڪنٽينرس ۾ جاپان مان آيل هئي. اها ٽرڪ جڏهن دير رات جو الهاس نگر پهتي ته انهن ڪنٽينرس کي لاهي، کوکن کي کولي مشين ٻاهر ڪڍي اسان واري دوڪان ۾ رکائڻ لاءِ پڻ آرٽ کپندو هئو؛ جو اناڙي هئڻ جي صورت ۾ مشين جي ڀڄڻ جو پڻ ڊپ هئو! ان لاءِ اسين جنهن ڪارپينٽر هرنام سنگهه کان فرنيچر ٺهرايو هئو؛ ان کي ئي گهرائي فنائتي نموني ٽرڪ مان اهي ٽيئي ڪنٽينر کوليندي مشين هيٺ لاهرائي دوڪان ۾ رکائيسين.
هاڻ وري مسئلو ان جاپان کان آيل مشين جا الڳ الڳ پرزا پاڻ ۾ملائي ان کي اسيمبل ڪرڻ جو هئو. ان لاءِ گورڌن، مشين جي ڪمپني ”نورٽسو“ جاپان کي اطلاع ڪري ڇڏيو. هنن ڪجهه ئي ڏينهن ۾ پنهنجي سنگاپور آفيس مان هڪ انجنيئر موڪليو. مسٽر سيوُ، پاڻ دراصل ملائيشيا جو هئو جيڪو ”نورشو“ جي سنگاپور آفيس ۾ ڪم ڪندڙ هئو. اسين هن کي الهاس نگر جي ان مهل واري بهترين هوٽل ۾ رهايوسين. اها مشين ايڏي ته نازڪ نموني ٺاهيل هئي؛ جو خود انهن جي انجنيئر کي به اسيمبل ڪندي ڪندي هڪ هفتو لڳي ويو.
اهم ڳالهه ته اها مشين جو هڪ سال کان بامبي پورٽ تي رکيل هئي؛ جنهن بعد ڪيترا ڏينهن وري اسان وٽ الهاس نگر ۾ کليل روپ ۾ رکئي به ٿي ويا هئا ته مشين اسيمبل ٿيڻ کانپوءِ به چالو ڪو نه پئي ٿي. مسٽر سيوُ، بيحد هوشيار انجنيئر هئو. هن هڪ هڪ وائرنگ چيڪ ڪندي آخر نقص ڳولي لڌو ته ڪنهن جاءِ وٽان ڪجهه وائرنگ ئي ڪوئن کائي ڇڏي هئي. پوءِ ته هن آرام سان هڪ هڪ صحيح وائر پاڻ ۾ ملائيندي مشين تيار ڪري ورتي. جنهن ڏينهن تي مشين تيار ٿيڻي هئي؛ ان ڏينهن هڪ سنڌي ٽيڪنيشن جي مدد سان آءٌ بمبئيءَ مان ”ڪوڊڪ“ ڪمپنيءَ جي هيڊ آفيس مان ان مشين لاءِ سمورا ڪيميڪلس کڻائي آيس. اُهي سڀ ڪيميڪلس به وري الڳ الڳ هوندي به ٻن طرح جا هئا؛ هڪ ”اسٽارٽرس“ جيڪي ڪنهن به نئين مشين ۾ وجهڻا هئا ۽ ٻيا ساڳيا ئي عام ڪيميڪلس، جيڪي انهن مختلف ٽانڪين ۾ هڪٻئي پٺيان ڀرڻا هئا.
مسٽر سيوُ جڏهن اُهي سمورا ڪيميڪل ڀريندي مشين تيار ڪري ورتي ته هن گورڌنداس ڏاندواڻيءَ کي اها مشين هلائڻ لاءِ چيو؛ ڇو ته اُهو پاڻ ئي ”نورٽسو“ وارن جي دعوت تي جاپان وڃي کانئن اها مشين هلائڻ لاءِ هڪ هفتي جي ٽريننگ وٺي آيو هئو. پر هاڻ جڏهن سچ پچ کيس اها مشين هلائڻي هئي ته هن کي ڪجهه به خبر ڪو نه پئي پيئي. ان جا مختلف سبب ٿي سگهيا پئي؛ هڪ ته گورڌن وٽ فوٽوگرافيءَ جو بيڪ گرائونڊ ئي ڪو نه هئو ٻيو ته شايد هو جاپان صرف گهمڻ جي خيال کان ئي ”نورٽسو“ وارن وٽ هڪ هفتو رهي گهمي آيو هئو پر مشين هلائڻ بابت هينئر هن کي ڪجهه به ياد ڪو نه هئو. اهڙي حالت ۾ گورڌنداس ڏاندواڻيءَ ادا پريم کي مشين تي ويهاريو ۽ مسٽر سيوُ کي تڪڙ ۾ کيس ٿوري ۾ ئي اها مشين هلائڻ جي ٽريننگ ڏيڻ لاءِ چيو. هاڻ هن کي ته ٿوري دير ۾ بمبئيءَ ۾ ڪٿي رپورٽ ڪرڻو هئو؛ سو هن تڙ تڪڙ ۾ ادا پريم کي ڪجهه ضروري ڳالهيون ٻڌايون ۽ ڪجهه پرنٽس پاڻ ڪڍي به ڏيکاريون. جنهن بعد مان ۽ گورڌنداس کيس الهاس نگر جي ”وٺلواڙي“ ريلوي اسٽيشن تي ڇڏي آياسين؛ جتان هو لڪل ٽرين ذريعي بمبئيءَ هليو ويو.
”نورٽسو-501“ جيئن ته ‘QSS’ ڪلر فلم پروسيسنگ مشين هئي، ته ان جي هلائڻ لاءِ ٻن اهم ڳالهين جي ڄاڻ بيحد ضروري هئي. هڪ ته اها مشين ڪمپيوٽرائزڊ هئي؛ جنهن ڪري ڪمپيوٽر جي بنيادي ڄاڻ به کپندي هئي ته ان جي پرنٽنگ واري سيڪشن مان صحيح فوٽوگراف ٺاهڻ لاءِ رنگن ڀرڻ جي ڄاڻ به کپندي هئي ته ڪهڙا ٻه رنگ ملائڻ سان ڪهڙو نئون رنگ ٺهندو آهي ۽ ڪهڙو مخالف رنگ ڀرڻ سان اصلي رنگ کي جهڪو ۽ تيز ڪري سگهبو آهي؛ تڏهن ادا پريم هر هڪ الڳ الڳ نيگيٽو ڏسي ان جي ضرورت موجب جدا جدا رنگ ملائيندي مزاح ۾ چوندو هئو ته ”هت ته اسان کي نيروليءَ وارو ڪم ٿو ڪرڻو پوي!“
سنگاپور وارو انجنيئر مسٽر سيوُ واپس ويو ته گورڌنداس به ڪجهه ئي ڏينهن ۾ تائيوان هليو ويو. هيڏانهن ”ٽوڊيز فوٽو“ تي ويهڻو صرف ادا پريم کي هئو ته سندس مدد لاءِ ان سان گڏ مان به ڪاليج مان موٽندي اُتي فل ٽائيم ئي لڳي ويس. هوڏانهن اسان جي ننڍي ڀاءُ منوهر، آر.ڪي.تلريجا ڪاليج، الهاس نگر مان بي.ايس سي.(مائڪرو بايولاجي) ڪرڻ کانپوءِ ٿاڻا شهر جي هڪ انسٽيٽيوٽ مان ”ڊپلوما ان ميڊيڪل ليبارٽري ٽيڪنيشن“ (DMLT) پڻ ڪري ورتي هئي؛ پر هينئر جو ادا پريم اسان جي ڪلياڻ واري ”ٻلديو ميڊيڪل اسٽور“ کي ڇڏي هيڏانهن ”ٽوڊيز فوٽو“ تي اچڻ شروع ڪيو ته اهڙي صورت ۾ اسين منوهر کي في الحال اهو ”ٻلديو ميڊيڪل اسٽور“ جاري رکڻ لاءِ چيو. پر هاڻ منوهر ”ٻلديو ميڊيڪل“ تي بلڪل اڪيلو ئي ويندو رهيو ۽ مون ته ڄڻ اُتي وڃڻ بلڪل بند ئي ڪري ڇڏيو هئو.
ادا پريم کي جديد طرز جي ڪمپيوٽرائيزڊ فوٽو پروسيسنگ مشين کي صحيح نموني ۾ سمجهڻ ۾ ڪجهه دير لڳي رهي هئي؛ جو کيس سمجهائڻ وارو ڪوبه استاد ته ساڻس گڏ هئو ڪونه؛ پر هو مشين سان گڏ آيل ٿلهو مينيوئل پڙهي ‘Trial & Error’ واري بنياد تي سکندي سکندي ليبارٽريءَ تي آيل سمورو ڪم اُن ڪمپيوٽرائيزڊ مشين مان هڪ هڪ نيگيٽو کي ڏسي صحيح پراڊڪشن ڪڍندو هئو ته جيئن مارڪيٽ ۾ پنهنجو برانڊ ٺاهي سگهجي!
اسين الهاس نگر ۾ جهوني گهر بئرڪ 825/5 واري ٺاهيل دوڪان ۾ 9 سيپٽمبر 1984ع تي اها ”ٽوڊيز فوٽو“ QSS ليبارٽري کولي هئي. ان لاءِ بنيادي پونجي گورڌنداس جي لڳايل هئي؛ پر هاڻ کنيل بئنڪ جي ڳرن قرضن جا وياج به ان جي نفعي مان ڪڍڻا هئا ته دوڪان تي ويهڻو به صرف ادا پريم کي ئي هئو. ادا پريم. مشين جو مينوئل پڙهي پڙهي ڪم ته ڪڍي رهيو هئو پر سڀاويڪ هن جي ڪم جي رفتار ڏاڍي گهٽ هئي. اهڙي صورت ۾ جيترو به ڪم آيو پئي ته اهو ڇڏائڻ لاءِ ادا کي رات جو دير دير تائين اُتي ويهڻو پئي پيو!
ادا پريم جي مدد لاءِ مان ڪوشش ڪري جئه هند ڪاليج مان تڪڙو تڪڙو موٽي سڌو ئي ”ٽوڊيز فوٽو“ تي پهچي ويندو هوس. ڪڏهن بمبئيءَ مان ڪيميڪل يا يپر وغيره کپندو هئو ته اهو به وٺندو ايندو هوس. ڪيميڪل ته ڪوڊڪ ڪمپنيءَ کان مقرر اگهه تي ئي ملندو هئو؛ پر پيپر جا اگهه هيٺ مٿي ٿيندا رهندا هئا ۽ گورڌنداس سان اسان جي ڀائيواري به نئين نئين هئي ته اهڙي صورت ۾ آءٌ ڏسي وائسي زوريءَ به جئه هند ڪاليج واري پنهنجي دوست گوپ روپچنداڻيءَ کي پاڻ سان گڏ وٺي وڃي خريداري ڪندو هوس ته جيئن ڪڏهن به گورڌن کانئس اهڙي پڇا ڳاڇا ڪري سگهي! ادا پريم ته ايتري حد تائين ايماندار هوندو هئو؛ جو هڪ ڀيري ‘Fuji’ فوٽوگرافڪ ڪمپنيءَ وارن گورڌن جي غير حاضريءَ ۾ ادا پريم کي ڪنهن ڪانفرنس ۾ گهرايو؛ جتان کيس هڪ گهڙيال گفٽ ۾ مليو هئو ته هن اهو به امانت باسلامت گورڌنداس جي گهر ٿاڻا ۾ سندس شريڪ حيات ۽ لاڙڪاڻه واري ڪيولرام وڪيل جي نياڻي ”پُوريءَ“ کي ڏيئي آيو هئو.
ادا پريم کي مينيوئل پڙهندي پڙهندي خبر پيئي ته مشين مان جيڪو ضايع ٿيل ڪيميڪل ٻاهر نڪري ٿو؛ ان ۾ سلور مليل هوندي آهي. پوءِ هن بمبئيءَ جي ڪنهن واپاريءَ کان ان بابت پڇيو ته کيس خبر پيئي ته ان ويسٽ ڪيميڪل جا به خريدار هوندا آهن؛ جيڪي پاڻ وڃي ان مان چاندي ڪڍندا آهن. ان لاءِ ادا پريم اهڙي هڪ خريدار کي به گهرائي ورتو، جيڪو اسان کان پيسن تي اهو ويسٽ ڪيميڪل وٺي ويندو هئو ۽ اسين اهي پيسا به سنڀالي ڪري گورڌنداس جي گهر حساب ۾ ڏيئي ايندا هئاسين. پر هو جو تقريبن مهيني کانپوءِ تائيوان مان موٽيو ته خبر ناهي ڪنهن کيس رپورٽ ڏني؛ هن ادا پريم ۾ شڪ پئي آندو ته هوُ جو دير دير تائين ”ٽوڊيز فوٽو“ تي ويٺو ٿو ڪم ڪري ته ان ۾ ادا پريم طرفان ڪجهه نه ڪجهه گهوٽآلو ئي آهي. اُن تي ادا پريم به کيس کُتو جواب ڏنو ته مشين هلائڻ لاءِ جاپان مان ٽريننگ وٺي اچڻ کانپوءِ به هو پاڻ ته مشين هلائي به ڪونه پئي سگهيو، ته اهڙي صورت ۾ ادا کي ڪيڏي تڪليف ٿيندي هوندي! بهرحال اها ڳالهه ايترو ڪو نه وڌي؛ پر اسان کي ان مان سبق وٺڻ کپندو هئو ته هو دنيا جي هر فرد کي بي ايمان ئي سمجهندو هئو!
1984ع ۾ ڀارت سرڪار جي سينٽرل هندي ڊائريڪٽوريٽ اندر سنڌي سيل طرفان الهاس نگر ۾ هڪ سيمينار منعقد ڪيو ويو؛ جنهن لاءِ هيروشيوڪاڻيءَ کي سيمينار ڊئريڪٽر مقرر ڪيو ويو هئو. هن ان سيمينار جي بهترين آيوجن لاءِ ڪجهه دوستن احبابن جي آر.ڪي.ٽي.ڪاليج ۾ هڪ ميٽنگ ڪوٺائي؛ جنهن ۾ مختلف ماڻهن کان صلاحون به ورتيون ويون ته الڳ الڳ ماڻهن کي ان لاءِ ڪم پڻ ورهائي ڏنو ويو. مهمانن لاءِ کاڌي جو بندوبست ”گرمک ميڊيڪل اسٽور“ واري دادا گرمکداس تي رکيو ويو. آءٌ شيوڪاڻي صاحب جو جنرل سهيوگي هوس ۽ خاص طور پوري سيمنيار جي ڪمپيئرنگ منهنجي ذمي هئي. مرڪزي سرڪار جي نيشنل سيمينار ۾ آءٌ پهريون دفعو باقائده دعوت ڏنل مهمان هوس! اصل ۾ مونکي اهڙي دعوت ته 1981ع ۾ جڏهن آءٌ جئه هند ڪاليج ۾ ليڪچرر ٿيو هوس ته پٺيان ‘B’ روڊ واري ڪلب هائوس ۾ انهن طرفان هڪ سيمينار ٿيو هئو، جنهن لاءِ سيمينار ڊئريڪٽر ارجن شاد هئو؛ ان مهل پڻ آفيشل دعوت ڏنل مهمان هوس؛ پر دهليءَ کان آيل لفافي تي ٻلديو مٽلاڻي، نيشنل ڪاليج، باندرا بمبئيءَ جي ائڊريس پيل هئي؛ جيڪو لفافو گهمندو گهمندو ٽن مهينن کانپوءِ مون وٽ پهتو هئو. جڏهن اهو لفافو مونکي مليو ته مونکي فطرتن هڪ وڏو جهٽڪو لڳو هئو؛ جو ان سيمينار لاءِ مون شاد صاحب کي ڪافي سهائتا ڏني هئي ۽ سيمينار ڊئريڪٽر وٽ تمام مهمانن جي لسٽ آيل هوندي آهي. ڀل منهنجو لفافو غلط ايڊريس تي هليو ويو هئو؛ پر هو پنهنجي لسٽ موجب مونکي صرف ٻڌائي ها ته آءٌ اهو سيمينار آفيشل طور اٽينڊ ڪري سگهان ها!
هينئر 1984ع واري سيمينار لاءِ سي.ايڇ.ڊي. جو ڊئريڪٽر مسٽر امرناڻي پاڻ به آيل هئو. ان کي جو خبر پيئي ته ڪمپيئرنگ آءٌ ڪرڻ وارو آهيان ته هن پڻ مونکي ڪجهه ضروري هدايتون ڏنيون. پوءِ جڏهن افتتاحي اجلاس ٿيو ته منهنجي ڪمپيئرنگ ٻڌڻ کانپوءِ ايندڙ سيشنس ۾ ڪيترائي ڊيليگيٽ خاص طور گوورڌن ڀارتي ڏاڍي گهڻي ساراه ڪري رهيو هئو. هن ته سڀني جي سامهون ائين پئي چيو ته ٻلديو مٽلاڻيءَ جو آواز ٻڌي ائين پئي لڳو ڄڻ ” ريڊيو پاڪستان حيدرآباد“ تان هلندڙ ڪو خوبصورت پروگرام ٻڌي رهيا آهيون.
ان کانپوءِ 1985ع ۾ مونکي سينٽرل هندي ڊئريڪٽوريٽ (سنڌي سيل) طرفان ڪلڪته ۾ منعقد ٿيندڙ سيمينار ۾ پڻ آفيشل طور گهرايو ويو. جنهن لاءِ مون سان گڏ ڪلياڻ کان ڪلڪته لاءِ ٽرين ۾ ڊاڪٽر نارائڻ ڀارتي، هيروشيوڪاڻي ۽ موهن ڪلپناکان سواءِ هڪ ٻيو همراه به هئو. اهو ٻيو همراھ جيتوڻيڪ مون سان بلڪل به ويجهڙائي رکندڙ ڪو نه هئو؛ پر الائي ڇو پوري سفر ۾ ڪجهه ڪجهه ٽوڪ زني پئي ڪندو هليو. جڏهن ته موهن ڪلپنا کي ڏسي مون کان ته ڇرڪ نڪري ويو هئو جو ان ئي سيمينار جي حوالي ۾ ڪجهه ماڻهن دعوت نامن تي اعتراض وٺندي ڪلڪته سيمينار ۾ شريڪ نه ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو؛ جن ۾ موهن ڪلپنا به هڪ هئو. گاڏي ۾ ته اهو پاڻ اسان کان به اڳ ئي وڃي ويٺو هئو، جيڪا ڳالهه سڀاويڪ طور ڇرڪ ڀرائيندڙ هئي!.
ڪلڪته ۾ پهچڻ سان ان مهل جي سيمينار ڊئريڪٽر اسان کي اول ئي فولڊر ۾ پيش ٿيندڙ مقالا ڏنا؛ جن مان هڪ پيپر ان ئي همراھ جو هئو جيڪو ٽرين ۾ مون سان کؤنس ڪندو آيو هئو. مون سڀ کان پهرين ان همراھ جو مقالو چڱي طرح پڙهي ورتو ته جيئن ان تي ٺوس نموني ڳالهائي سگهان. تحقيقي لحاظ کان جيئن ته اهو بيحد سب-اسٽينڊرڊ مقالو هئو ته اصل باقائده هڪ هڪ ڳالهه نوٽ ڪندي جڏهن اهو پيپر پڙهيو ويو ته مون تي تفصيلوار تنقيد ڪئي. پوءِ ته جيڪو به همراه آيو پئي سو ان جي خلاف پئي ڳالهائيندو ويو. ان ڏينهن جي سيشن پوري ٿيڻ کانپوءِ اسين جيئن ئي پنهنجي هوٽل تي وڃي رهيا هئاسين ته اهو مقاله نگار وڌ ۾ وڌ اصل مون تي ئي برهم لڳو پيو هئو!
سيمينار پورو ٿيڻ کان پوءِ الهاس نگر موٽياسين ته رستي تي ٽرين ۾ وري ساڳيا ئي نارائڻ ڀارتي، هيروشيوڪاڻي، موهن ڪلپنا، مان ۽ اهو همراھ پاڻ ۾ کل ڀوڳ ڪندا آياسين. پر اڃا الهاس نگر مس پهتاسين ته ايندڙ ڏينهن جي ” هندوستان“ سنڌي اخبار ۾ موهن ڪلپنا، هيرو شيوڪاڻيءَ تي ڇوه ڇنڊيا هئا ته هو ڇو ترقي پسندن جي گروه کي ڇڏي ڪري ڪلڪته سيمينار ۾ شريڪ ٿيو هئو؛ جڏهن ته پنهنجي لاءِ چيائين پئي ته هوُ اهو ڏسڻ ويو هئو ته ڪير ڪير ان ۾ شرڪت ڪري رهيا آهن!
”ٽوڊيز فوٽو“ تي جڏهن هڪ سال پورو ڪيوسين. ته اسان کي اُميدن کان وڌيڪ ڏاڍو سٺو منافعو حاصل ٿيو هئو. پر گورڌنداس جو اهو ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ ڪجهه به نه ڳالهائڻ پئي چاهيو ۽ چيائين پئي ته اسين مٿس اعتماد ڪريون؛ ته هينئر هيڏو سارو نفعو هوندي به هوُ اسان کي تمام گهٽ اجورو ڏيئي رهيو هئو. اهڙي صورت ۾ اسين ساڻس اهو ڪم وڌيڪ جاري رکڻ کان جواب ڏنو ته هوُ روز الائي ڪٿان ان مشين هلائڻ لاءِ نوان نوان آپريٽر پئي وٺي آيو. الله جي ڪرڻي وري اهڙي جو جيڪي به آپريٽر گورڌنداس آندا؛ انهن اسان وٽ فوٽو پروسيسنگ مشين تان جيڪو به ڪم پئي ڪڍيو ته انهن جا رنگ وغيره گراهڪن کي پسند ئي ڪو نه پئي آيا. آخر هڪ ڏينهن گورڌنداس پاڻ ئي اوچتو اسان ٻنهي ڀائرن؛ ادا پريم ۽ مونکي گوپ روپچنداڻيءَ جي گهر وٺي هليو جيڪو منهنجو جئه هند ڪاليج وارو ڪليگ هئو. اُتي آخر اسين 27% ادا پريم جي ورڪنگ پارٽنرشپ تي ٺهياسين ۽ مان اُتي وڃان يا نه وڃان مونکي ان کان آزاد رکيو ويو.
آءٌ ادا پريم کي ”ٽوڊيز فوٽو“ تي جيڪو به ڪم ڪرائڻ لاءِ سهايڪ هوندو هوس؛ ان لاءِ گورڌنداس پنهنجو هڪ ٻيو ماڻهو نندلال وڪيل پڻ ادا پريم وٽ موڪلڻ شروع ڪيو. جيئن ته اسان پنهنجي دوڪان سبب گورڌنداس سان ڀائيواري ڪرڻ لاءِ ڦاٿل هئاسين؛ ان لاءِ ڪجهه گهٽ وڌايون سهندي به ادا پريم کي ساڻس نڀائڻو پئي پيو. هڪ ته گورڌن، پوري دنيا کي بي ايمان سمجهندو هئو؛ ٻيو ته هن جو اصول هئو ته جيڪڏهن ڪنهن چور مان به کيس ٻه پيسا بچن ٿا ته ان سان تعلق رکڻ ۾ ڪهڙو به هرجانو ناهي. اهي ٻيئي ڳالهيون وري ادا پريم جي فطرت جي خلاف هيون. اسين ڪنهن به چور سان ڪيڏا به پيسا بچڻ جي صورت ۾ ساڻس ڪهڙو به تعلق ڪونه رکڻ چاهيندا هئاسين. ٿيو ائين، جو اسان وٽ ”ٽوڊيز فوٽو“ تي هڪ ملازم هوندو هئو؛ جيڪو بمبئيءَ وڃي ڪجهه اسٽوڊيوز تان آرڊر وٺي ايندو هئو ۽ پوءِ تيار ٿيل مال انهن کي ڏيئي ايندو هئو. اهو ماڻهو ڪا بي ايماني ڪندي پڪڙجي پيو؛ ادا اُن کي ڪڍڻ پئي چاهيو ته گورڌن جو موقف هئو ته ان ملازم جي بي ايمانيءَ کانپوءِ به جيڪڏهن بچي ٿو ته پوءِ ان کي ڇو ڪڍجي!
عوامي آواز سنڊي ميگزين 10 جنوري 2016
__
ٻلديو مٽلاڻيءَ جو آواز ”ريڊيو پاڪستان حيدرآباد“
ڊاڪٽر ٻلديو مٽلاڻي
اسين گورڌنداس ڏاندواڻيءَ سان ڀائيواريءَ ۾ فوٽو پروسيسنگ ليبارٽري (QSS) کولڻ جي رٿا ڪيئي هئي؛ جنهن مشين سان هڪ ڪلاڪ کان به گهٽ وقت ۾ ڪلر رول فلم ڊويلپ به ٿيندي هئي ته ان جا پازيٽوِ ڪلر فوٽو گراف به تيار ٿي سگهندا هئا.
گورڌنداس ڏاوندواڻيءَ هتان بمبئيءَ مان هڪ امپورٽ لائسنس خريد ڪري جاپان مان اها مشين گهرائي؛ پر ”فوٽو گرافڪ گُڊس“ جيئن ته ان دور ۾ هندوستان جي امپورٽ پاليسيءَ موجب اعتراض واري لسٽ تي هئا، ته امپورٽ لائسنس باوجود به اها مشين رليز ڪو نه پئي ٿي سگهي، تڏهن گورڌنداس ڪسٽمس ڪليڪٽر وٽ انڊين- ٽيڪنوڪريٽ جي حيثيت ۾ اپيل وڌي هئي؛ جنهن کيس ان مشين تي 65 سيڪڙو ڪسٽمس ڊيوٽي لڳائيندي رليز ڪرڻ جو آرڊر ڪڍيو هئو.
هاڻ گورڌنداس اها سموري ڪسٽم ڊيوٽيءَ واري رقم هتان جي هڪ بئنڪ مان لون کڻي چڪائي ۽ ڊاڪ يارڊ اٿارٽيءَ کي ڊيمريج پڻ ڀريندي اها جاپان واري ”نورٽسو-501“ مشين ريلز ڪرائي. آءٌ گورڌن ۽ سندس شريڪ حيات؛ مسجد بندر تان اها مشين کڻائڻ وياسين؛ جيڪا ٽن الڳ الڳ وڏن ڪنٽينرس ۾ جاپان مان آيل هئي. اها ٽرڪ جڏهن دير رات جو الهاس نگر پهتي ته انهن ڪنٽينرس کي لاهي، کوکن کي کولي مشين ٻاهر ڪڍي اسان واري دوڪان ۾ رکائڻ لاءِ پڻ آرٽ کپندو هئو؛ جو اناڙي هئڻ جي صورت ۾ مشين جي ڀڄڻ جو پڻ ڊپ هئو! ان لاءِ اسين جنهن ڪارپينٽر هرنام سنگهه کان فرنيچر ٺهرايو هئو؛ ان کي ئي گهرائي فنائتي نموني ٽرڪ مان اهي ٽيئي ڪنٽينر کوليندي مشين هيٺ لاهرائي دوڪان ۾ رکائيسين.
هاڻ وري مسئلو ان جاپان کان آيل مشين جا الڳ الڳ پرزا پاڻ ۾ملائي ان کي اسيمبل ڪرڻ جو هئو. ان لاءِ گورڌن، مشين جي ڪمپني ”نورٽسو“ جاپان کي اطلاع ڪري ڇڏيو. هنن ڪجهه ئي ڏينهن ۾ پنهنجي سنگاپور آفيس مان هڪ انجنيئر موڪليو. مسٽر سيوُ، پاڻ دراصل ملائيشيا جو هئو جيڪو ”نورشو“ جي سنگاپور آفيس ۾ ڪم ڪندڙ هئو. اسين هن کي الهاس نگر جي ان مهل واري بهترين هوٽل ۾ رهايوسين. اها مشين ايڏي ته نازڪ نموني ٺاهيل هئي؛ جو خود انهن جي انجنيئر کي به اسيمبل ڪندي ڪندي هڪ هفتو لڳي ويو.
اهم ڳالهه ته اها مشين جو هڪ سال کان بامبي پورٽ تي رکيل هئي؛ جنهن بعد ڪيترا ڏينهن وري اسان وٽ الهاس نگر ۾ کليل روپ ۾ رکئي به ٿي ويا هئا ته مشين اسيمبل ٿيڻ کانپوءِ به چالو ڪو نه پئي ٿي. مسٽر سيوُ، بيحد هوشيار انجنيئر هئو. هن هڪ هڪ وائرنگ چيڪ ڪندي آخر نقص ڳولي لڌو ته ڪنهن جاءِ وٽان ڪجهه وائرنگ ئي ڪوئن کائي ڇڏي هئي. پوءِ ته هن آرام سان هڪ هڪ صحيح وائر پاڻ ۾ ملائيندي مشين تيار ڪري ورتي. جنهن ڏينهن تي مشين تيار ٿيڻي هئي؛ ان ڏينهن هڪ سنڌي ٽيڪنيشن جي مدد سان آءٌ بمبئيءَ مان ”ڪوڊڪ“ ڪمپنيءَ جي هيڊ آفيس مان ان مشين لاءِ سمورا ڪيميڪلس کڻائي آيس. اُهي سڀ ڪيميڪلس به وري الڳ الڳ هوندي به ٻن طرح جا هئا؛ هڪ ”اسٽارٽرس“ جيڪي ڪنهن به نئين مشين ۾ وجهڻا هئا ۽ ٻيا ساڳيا ئي عام ڪيميڪلس، جيڪي انهن مختلف ٽانڪين ۾ هڪٻئي پٺيان ڀرڻا هئا.
مسٽر سيوُ جڏهن اُهي سمورا ڪيميڪل ڀريندي مشين تيار ڪري ورتي ته هن گورڌنداس ڏاندواڻيءَ کي اها مشين هلائڻ لاءِ چيو؛ ڇو ته اُهو پاڻ ئي ”نورٽسو“ وارن جي دعوت تي جاپان وڃي کانئن اها مشين هلائڻ لاءِ هڪ هفتي جي ٽريننگ وٺي آيو هئو. پر هاڻ جڏهن سچ پچ کيس اها مشين هلائڻي هئي ته هن کي ڪجهه به خبر ڪو نه پئي پيئي. ان جا مختلف سبب ٿي سگهيا پئي؛ هڪ ته گورڌن وٽ فوٽوگرافيءَ جو بيڪ گرائونڊ ئي ڪو نه هئو ٻيو ته شايد هو جاپان صرف گهمڻ جي خيال کان ئي ”نورٽسو“ وارن وٽ هڪ هفتو رهي گهمي آيو هئو پر مشين هلائڻ بابت هينئر هن کي ڪجهه به ياد ڪو نه هئو. اهڙي حالت ۾ گورڌنداس ڏاندواڻيءَ ادا پريم کي مشين تي ويهاريو ۽ مسٽر سيوُ کي تڪڙ ۾ کيس ٿوري ۾ ئي اها مشين هلائڻ جي ٽريننگ ڏيڻ لاءِ چيو. هاڻ هن کي ته ٿوري دير ۾ بمبئيءَ ۾ ڪٿي رپورٽ ڪرڻو هئو؛ سو هن تڙ تڪڙ ۾ ادا پريم کي ڪجهه ضروري ڳالهيون ٻڌايون ۽ ڪجهه پرنٽس پاڻ ڪڍي به ڏيکاريون. جنهن بعد مان ۽ گورڌنداس کيس الهاس نگر جي ”وٺلواڙي“ ريلوي اسٽيشن تي ڇڏي آياسين؛ جتان هو لڪل ٽرين ذريعي بمبئيءَ هليو ويو.
”نورٽسو-501“ جيئن ته ‘QSS’ ڪلر فلم پروسيسنگ مشين هئي، ته ان جي هلائڻ لاءِ ٻن اهم ڳالهين جي ڄاڻ بيحد ضروري هئي. هڪ ته اها مشين ڪمپيوٽرائزڊ هئي؛ جنهن ڪري ڪمپيوٽر جي بنيادي ڄاڻ به کپندي هئي ته ان جي پرنٽنگ واري سيڪشن مان صحيح فوٽوگراف ٺاهڻ لاءِ رنگن ڀرڻ جي ڄاڻ به کپندي هئي ته ڪهڙا ٻه رنگ ملائڻ سان ڪهڙو نئون رنگ ٺهندو آهي ۽ ڪهڙو مخالف رنگ ڀرڻ سان اصلي رنگ کي جهڪو ۽ تيز ڪري سگهبو آهي؛ تڏهن ادا پريم هر هڪ الڳ الڳ نيگيٽو ڏسي ان جي ضرورت موجب جدا جدا رنگ ملائيندي مزاح ۾ چوندو هئو ته ”هت ته اسان کي نيروليءَ وارو ڪم ٿو ڪرڻو پوي!“
سنگاپور وارو انجنيئر مسٽر سيوُ واپس ويو ته گورڌنداس به ڪجهه ئي ڏينهن ۾ تائيوان هليو ويو. هيڏانهن ”ٽوڊيز فوٽو“ تي ويهڻو صرف ادا پريم کي هئو ته سندس مدد لاءِ ان سان گڏ مان به ڪاليج مان موٽندي اُتي فل ٽائيم ئي لڳي ويس. هوڏانهن اسان جي ننڍي ڀاءُ منوهر، آر.ڪي.تلريجا ڪاليج، الهاس نگر مان بي.ايس سي.(مائڪرو بايولاجي) ڪرڻ کانپوءِ ٿاڻا شهر جي هڪ انسٽيٽيوٽ مان ”ڊپلوما ان ميڊيڪل ليبارٽري ٽيڪنيشن“ (DMLT) پڻ ڪري ورتي هئي؛ پر هينئر جو ادا پريم اسان جي ڪلياڻ واري ”ٻلديو ميڊيڪل اسٽور“ کي ڇڏي هيڏانهن ”ٽوڊيز فوٽو“ تي اچڻ شروع ڪيو ته اهڙي صورت ۾ اسين منوهر کي في الحال اهو ”ٻلديو ميڊيڪل اسٽور“ جاري رکڻ لاءِ چيو. پر هاڻ منوهر ”ٻلديو ميڊيڪل“ تي بلڪل اڪيلو ئي ويندو رهيو ۽ مون ته ڄڻ اُتي وڃڻ بلڪل بند ئي ڪري ڇڏيو هئو.
ادا پريم کي جديد طرز جي ڪمپيوٽرائيزڊ فوٽو پروسيسنگ مشين کي صحيح نموني ۾ سمجهڻ ۾ ڪجهه دير لڳي رهي هئي؛ جو کيس سمجهائڻ وارو ڪوبه استاد ته ساڻس گڏ هئو ڪونه؛ پر هو مشين سان گڏ آيل ٿلهو مينيوئل پڙهي ‘Trial & Error’ واري بنياد تي سکندي سکندي ليبارٽريءَ تي آيل سمورو ڪم اُن ڪمپيوٽرائيزڊ مشين مان هڪ هڪ نيگيٽو کي ڏسي صحيح پراڊڪشن ڪڍندو هئو ته جيئن مارڪيٽ ۾ پنهنجو برانڊ ٺاهي سگهجي!
اسين الهاس نگر ۾ جهوني گهر بئرڪ 825/5 واري ٺاهيل دوڪان ۾ 9 سيپٽمبر 1984ع تي اها ”ٽوڊيز فوٽو“ QSS ليبارٽري کولي هئي. ان لاءِ بنيادي پونجي گورڌنداس جي لڳايل هئي؛ پر هاڻ کنيل بئنڪ جي ڳرن قرضن جا وياج به ان جي نفعي مان ڪڍڻا هئا ته دوڪان تي ويهڻو به صرف ادا پريم کي ئي هئو. ادا پريم. مشين جو مينوئل پڙهي پڙهي ڪم ته ڪڍي رهيو هئو پر سڀاويڪ هن جي ڪم جي رفتار ڏاڍي گهٽ هئي. اهڙي صورت ۾ جيترو به ڪم آيو پئي ته اهو ڇڏائڻ لاءِ ادا کي رات جو دير دير تائين اُتي ويهڻو پئي پيو!
ادا پريم جي مدد لاءِ مان ڪوشش ڪري جئه هند ڪاليج مان تڪڙو تڪڙو موٽي سڌو ئي ”ٽوڊيز فوٽو“ تي پهچي ويندو هوس. ڪڏهن بمبئيءَ مان ڪيميڪل يا يپر وغيره کپندو هئو ته اهو به وٺندو ايندو هوس. ڪيميڪل ته ڪوڊڪ ڪمپنيءَ کان مقرر اگهه تي ئي ملندو هئو؛ پر پيپر جا اگهه هيٺ مٿي ٿيندا رهندا هئا ۽ گورڌنداس سان اسان جي ڀائيواري به نئين نئين هئي ته اهڙي صورت ۾ آءٌ ڏسي وائسي زوريءَ به جئه هند ڪاليج واري پنهنجي دوست گوپ روپچنداڻيءَ کي پاڻ سان گڏ وٺي وڃي خريداري ڪندو هوس ته جيئن ڪڏهن به گورڌن کانئس اهڙي پڇا ڳاڇا ڪري سگهي! ادا پريم ته ايتري حد تائين ايماندار هوندو هئو؛ جو هڪ ڀيري ‘Fuji’ فوٽوگرافڪ ڪمپنيءَ وارن گورڌن جي غير حاضريءَ ۾ ادا پريم کي ڪنهن ڪانفرنس ۾ گهرايو؛ جتان کيس هڪ گهڙيال گفٽ ۾ مليو هئو ته هن اهو به امانت باسلامت گورڌنداس جي گهر ٿاڻا ۾ سندس شريڪ حيات ۽ لاڙڪاڻه واري ڪيولرام وڪيل جي نياڻي ”پُوريءَ“ کي ڏيئي آيو هئو.
ادا پريم کي مينيوئل پڙهندي پڙهندي خبر پيئي ته مشين مان جيڪو ضايع ٿيل ڪيميڪل ٻاهر نڪري ٿو؛ ان ۾ سلور مليل هوندي آهي. پوءِ هن بمبئيءَ جي ڪنهن واپاريءَ کان ان بابت پڇيو ته کيس خبر پيئي ته ان ويسٽ ڪيميڪل جا به خريدار هوندا آهن؛ جيڪي پاڻ وڃي ان مان چاندي ڪڍندا آهن. ان لاءِ ادا پريم اهڙي هڪ خريدار کي به گهرائي ورتو، جيڪو اسان کان پيسن تي اهو ويسٽ ڪيميڪل وٺي ويندو هئو ۽ اسين اهي پيسا به سنڀالي ڪري گورڌنداس جي گهر حساب ۾ ڏيئي ايندا هئاسين. پر هو جو تقريبن مهيني کانپوءِ تائيوان مان موٽيو ته خبر ناهي ڪنهن کيس رپورٽ ڏني؛ هن ادا پريم ۾ شڪ پئي آندو ته هوُ جو دير دير تائين ”ٽوڊيز فوٽو“ تي ويٺو ٿو ڪم ڪري ته ان ۾ ادا پريم طرفان ڪجهه نه ڪجهه گهوٽآلو ئي آهي. اُن تي ادا پريم به کيس کُتو جواب ڏنو ته مشين هلائڻ لاءِ جاپان مان ٽريننگ وٺي اچڻ کانپوءِ به هو پاڻ ته مشين هلائي به ڪونه پئي سگهيو، ته اهڙي صورت ۾ ادا کي ڪيڏي تڪليف ٿيندي هوندي! بهرحال اها ڳالهه ايترو ڪو نه وڌي؛ پر اسان کي ان مان سبق وٺڻ کپندو هئو ته هو دنيا جي هر فرد کي بي ايمان ئي سمجهندو هئو!
1984ع ۾ ڀارت سرڪار جي سينٽرل هندي ڊائريڪٽوريٽ اندر سنڌي سيل طرفان الهاس نگر ۾ هڪ سيمينار منعقد ڪيو ويو؛ جنهن لاءِ هيروشيوڪاڻيءَ کي سيمينار ڊئريڪٽر مقرر ڪيو ويو هئو. هن ان سيمينار جي بهترين آيوجن لاءِ ڪجهه دوستن احبابن جي آر.ڪي.ٽي.ڪاليج ۾ هڪ ميٽنگ ڪوٺائي؛ جنهن ۾ مختلف ماڻهن کان صلاحون به ورتيون ويون ته الڳ الڳ ماڻهن کي ان لاءِ ڪم پڻ ورهائي ڏنو ويو. مهمانن لاءِ کاڌي جو بندوبست ”گرمک ميڊيڪل اسٽور“ واري دادا گرمکداس تي رکيو ويو. آءٌ شيوڪاڻي صاحب جو جنرل سهيوگي هوس ۽ خاص طور پوري سيمنيار جي ڪمپيئرنگ منهنجي ذمي هئي. مرڪزي سرڪار جي نيشنل سيمينار ۾ آءٌ پهريون دفعو باقائده دعوت ڏنل مهمان هوس! اصل ۾ مونکي اهڙي دعوت ته 1981ع ۾ جڏهن آءٌ جئه هند ڪاليج ۾ ليڪچرر ٿيو هوس ته پٺيان ‘B’ روڊ واري ڪلب هائوس ۾ انهن طرفان هڪ سيمينار ٿيو هئو، جنهن لاءِ سيمينار ڊئريڪٽر ارجن شاد هئو؛ ان مهل پڻ آفيشل دعوت ڏنل مهمان هوس؛ پر دهليءَ کان آيل لفافي تي ٻلديو مٽلاڻي، نيشنل ڪاليج، باندرا بمبئيءَ جي ائڊريس پيل هئي؛ جيڪو لفافو گهمندو گهمندو ٽن مهينن کانپوءِ مون وٽ پهتو هئو. جڏهن اهو لفافو مونکي مليو ته مونکي فطرتن هڪ وڏو جهٽڪو لڳو هئو؛ جو ان سيمينار لاءِ مون شاد صاحب کي ڪافي سهائتا ڏني هئي ۽ سيمينار ڊئريڪٽر وٽ تمام مهمانن جي لسٽ آيل هوندي آهي. ڀل منهنجو لفافو غلط ايڊريس تي هليو ويو هئو؛ پر هو پنهنجي لسٽ موجب مونکي صرف ٻڌائي ها ته آءٌ اهو سيمينار آفيشل طور اٽينڊ ڪري سگهان ها!
هينئر 1984ع واري سيمينار لاءِ سي.ايڇ.ڊي. جو ڊئريڪٽر مسٽر امرناڻي پاڻ به آيل هئو. ان کي جو خبر پيئي ته ڪمپيئرنگ آءٌ ڪرڻ وارو آهيان ته هن پڻ مونکي ڪجهه ضروري هدايتون ڏنيون. پوءِ جڏهن افتتاحي اجلاس ٿيو ته منهنجي ڪمپيئرنگ ٻڌڻ کانپوءِ ايندڙ سيشنس ۾ ڪيترائي ڊيليگيٽ خاص طور گوورڌن ڀارتي ڏاڍي گهڻي ساراه ڪري رهيو هئو. هن ته سڀني جي سامهون ائين پئي چيو ته ٻلديو مٽلاڻيءَ جو آواز ٻڌي ائين پئي لڳو ڄڻ ” ريڊيو پاڪستان حيدرآباد“ تان هلندڙ ڪو خوبصورت پروگرام ٻڌي رهيا آهيون.
ان کانپوءِ 1985ع ۾ مونکي سينٽرل هندي ڊئريڪٽوريٽ (سنڌي سيل) طرفان ڪلڪته ۾ منعقد ٿيندڙ سيمينار ۾ پڻ آفيشل طور گهرايو ويو. جنهن لاءِ مون سان گڏ ڪلياڻ کان ڪلڪته لاءِ ٽرين ۾ ڊاڪٽر نارائڻ ڀارتي، هيروشيوڪاڻي ۽ موهن ڪلپناکان سواءِ هڪ ٻيو همراه به هئو. اهو ٻيو همراھ جيتوڻيڪ مون سان بلڪل به ويجهڙائي رکندڙ ڪو نه هئو؛ پر الائي ڇو پوري سفر ۾ ڪجهه ڪجهه ٽوڪ زني پئي ڪندو هليو. جڏهن ته موهن ڪلپنا کي ڏسي مون کان ته ڇرڪ نڪري ويو هئو جو ان ئي سيمينار جي حوالي ۾ ڪجهه ماڻهن دعوت نامن تي اعتراض وٺندي ڪلڪته سيمينار ۾ شريڪ نه ڪرڻ جو اعلان ڪيو هو؛ جن ۾ موهن ڪلپنا به هڪ هئو. گاڏي ۾ ته اهو پاڻ اسان کان به اڳ ئي وڃي ويٺو هئو، جيڪا ڳالهه سڀاويڪ طور ڇرڪ ڀرائيندڙ هئي!.
ڪلڪته ۾ پهچڻ سان ان مهل جي سيمينار ڊئريڪٽر اسان کي اول ئي فولڊر ۾ پيش ٿيندڙ مقالا ڏنا؛ جن مان هڪ پيپر ان ئي همراھ جو هئو جيڪو ٽرين ۾ مون سان کؤنس ڪندو آيو هئو. مون سڀ کان پهرين ان همراھ جو مقالو چڱي طرح پڙهي ورتو ته جيئن ان تي ٺوس نموني ڳالهائي سگهان. تحقيقي لحاظ کان جيئن ته اهو بيحد سب-اسٽينڊرڊ مقالو هئو ته اصل باقائده هڪ هڪ ڳالهه نوٽ ڪندي جڏهن اهو پيپر پڙهيو ويو ته مون تي تفصيلوار تنقيد ڪئي. پوءِ ته جيڪو به همراه آيو پئي سو ان جي خلاف پئي ڳالهائيندو ويو. ان ڏينهن جي سيشن پوري ٿيڻ کانپوءِ اسين جيئن ئي پنهنجي هوٽل تي وڃي رهيا هئاسين ته اهو مقاله نگار وڌ ۾ وڌ اصل مون تي ئي برهم لڳو پيو هئو!
سيمينار پورو ٿيڻ کان پوءِ الهاس نگر موٽياسين ته رستي تي ٽرين ۾ وري ساڳيا ئي نارائڻ ڀارتي، هيروشيوڪاڻي، موهن ڪلپنا، مان ۽ اهو همراھ پاڻ ۾ کل ڀوڳ ڪندا آياسين. پر اڃا الهاس نگر مس پهتاسين ته ايندڙ ڏينهن جي ” هندوستان“ سنڌي اخبار ۾ موهن ڪلپنا، هيرو شيوڪاڻيءَ تي ڇوه ڇنڊيا هئا ته هو ڇو ترقي پسندن جي گروه کي ڇڏي ڪري ڪلڪته سيمينار ۾ شريڪ ٿيو هئو؛ جڏهن ته پنهنجي لاءِ چيائين پئي ته هوُ اهو ڏسڻ ويو هئو ته ڪير ڪير ان ۾ شرڪت ڪري رهيا آهن!
”ٽوڊيز فوٽو“ تي جڏهن هڪ سال پورو ڪيوسين. ته اسان کي اُميدن کان وڌيڪ ڏاڍو سٺو منافعو حاصل ٿيو هئو. پر گورڌنداس جو اهو ڪم شروع ڪرڻ کان اڳ ڪجهه به نه ڳالهائڻ پئي چاهيو ۽ چيائين پئي ته اسين مٿس اعتماد ڪريون؛ ته هينئر هيڏو سارو نفعو هوندي به هوُ اسان کي تمام گهٽ اجورو ڏيئي رهيو هئو. اهڙي صورت ۾ اسين ساڻس اهو ڪم وڌيڪ جاري رکڻ کان جواب ڏنو ته هوُ روز الائي ڪٿان ان مشين هلائڻ لاءِ نوان نوان آپريٽر پئي وٺي آيو. الله جي ڪرڻي وري اهڙي جو جيڪي به آپريٽر گورڌنداس آندا؛ انهن اسان وٽ فوٽو پروسيسنگ مشين تان جيڪو به ڪم پئي ڪڍيو ته انهن جا رنگ وغيره گراهڪن کي پسند ئي ڪو نه پئي آيا. آخر هڪ ڏينهن گورڌنداس پاڻ ئي اوچتو اسان ٻنهي ڀائرن؛ ادا پريم ۽ مونکي گوپ روپچنداڻيءَ جي گهر وٺي هليو جيڪو منهنجو جئه هند ڪاليج وارو ڪليگ هئو. اُتي آخر اسين 27% ادا پريم جي ورڪنگ پارٽنرشپ تي ٺهياسين ۽ مان اُتي وڃان يا نه وڃان مونکي ان کان آزاد رکيو ويو.
آءٌ ادا پريم کي ”ٽوڊيز فوٽو“ تي جيڪو به ڪم ڪرائڻ لاءِ سهايڪ هوندو هوس؛ ان لاءِ گورڌنداس پنهنجو هڪ ٻيو ماڻهو نندلال وڪيل پڻ ادا پريم وٽ موڪلڻ شروع ڪيو. جيئن ته اسان پنهنجي دوڪان سبب گورڌنداس سان ڀائيواري ڪرڻ لاءِ ڦاٿل هئاسين؛ ان لاءِ ڪجهه گهٽ وڌايون سهندي به ادا پريم کي ساڻس نڀائڻو پئي پيو. هڪ ته گورڌن، پوري دنيا کي بي ايمان سمجهندو هئو؛ ٻيو ته هن جو اصول هئو ته جيڪڏهن ڪنهن چور مان به کيس ٻه پيسا بچن ٿا ته ان سان تعلق رکڻ ۾ ڪهڙو به هرجانو ناهي. اهي ٻيئي ڳالهيون وري ادا پريم جي فطرت جي خلاف هيون. اسين ڪنهن به چور سان ڪيڏا به پيسا بچڻ جي صورت ۾ ساڻس ڪهڙو به تعلق ڪونه رکڻ چاهيندا هئاسين. ٿيو ائين، جو اسان وٽ ”ٽوڊيز فوٽو“ تي هڪ ملازم هوندو هئو؛ جيڪو بمبئيءَ وڃي ڪجهه اسٽوڊيوز تان آرڊر وٺي ايندو هئو ۽ پوءِ تيار ٿيل مال انهن کي ڏيئي ايندو هئو. اهو ماڻهو ڪا بي ايماني ڪندي پڪڙجي پيو؛ ادا اُن کي ڪڍڻ پئي چاهيو ته گورڌن جو موقف هئو ته ان ملازم جي بي ايمانيءَ کانپوءِ به جيڪڏهن بچي ٿو ته پوءِ ان کي ڇو ڪڍجي!
عوامي آواز سنڊي ميگزين 10 جنوري 2016
__
