سنڌ ۾ پيدا ٿيل نئين سياسي اڀار کي ڪهڙو رخ ڏجي؟
ڇنڇر 21 جنوري 2006ع
”پاڻيءَ جي وسيلن سميت سڀني قدرتي وسيلن جي غلط، غير منصفاڻي ۽ استحصال تي ٻڌل ورهاست، پاڻيءَ کي انساني حق ۾ شمار نه ڪرڻ به دراصل هن دور جي سڀ کان وڏي دهشتگردي آهي. پاڻيءَ جي جهيڙي ۾ دهشتگرد اهي ناهن جيڪي افغانستان جي غارن ۾ لڪل آهن. اهي دهشتگرد جيڪي انساني وسيلن تي قبضا ڪن ٿا، تن کي واپاري معاهدن، عالمي بينڪ توڙي حڪومتن جي پردي ۾ لڪل ڏسي سگهجي ٿو“.
اهي مٿيان اکر ٽين دنيا جي انهن activist جاکوڙي دانشورن جا آهن، جيڪي هيڻي ۽ ڏاڍي جي جهيڙي ۾ نه رڳو هيڻي اڪثريت جا ڀر جهلو ٿين ٿا، نه رڳو کين لفظن جي آٿٿ آڇين ٿا، پر عوامي ويڙهاند ۾ ساڻن وک سان وک ملائي هلڻ جو هنر ۽ همت به رکن ٿا. اهي اکر دنيا جي ان دانشور قبيلي جا آهن، جيڪي علميت جي عملي پاسن تي نظر رکندي، دنيا جي تاريخ کي مظلومن جي حق ۾ تبديل ڪرڻ ۽ هيڻن جو پاسو بدلائڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي به تاريخ جو کاڄ بنائڻ کان ڪيٻائن نه ٿا.
”جمهوريت، فقط چونڊ چهچٽي ۽ ووٽ وجهڻ واري رسم کي نٿو چئي سگهجي، پر جمهوريت به دراصل نانءُ آهي ماڻهن کي پنهنجي تقدير ٺاهڻ ۽ قدرتي وسيلن کي سندن اختيار ۾ ڏيڻ جو. جمهوريت دراصل عوام کي پنهنجيءَ پيداوار جي ورهاست، ورڇ ڪرڻ جا اختيار منتقل ڪري ڇڏڻ جو ٻيو نانءُ آهي“. اهي لفظ به مٿين activist دانشور قبيلي جي عورت وندنا شيووا جا آهن.
اهي اڄ کان ڪي ست سال اڳ جا انگ اکر آهن، ته سڄيءَ دنيا ۾ ڪي 28 ملڪ شديد پاڻيءَ جي کوٽ جو شڪار آهن. 2025ع تائين انهن جو انگ 56 تائين وڃي پهچندو. پاڻيءَ جي کوٽ جا اهي انگ اگر يقينن گلوب جي نقشي تي موجود رياستن جي سرحدي پٽين کي ذهن ۾ رکي ڏنا ويا هوندا. ڪيتريون قديم تهذيبون، پاڻيءَ جي کوٽ ڪري وقت هٿان تاراج ٿينديون؟ ممڪن آهي ته اها اسٽڊي به ڪٿي هلندڙ هجي. پر سنڌوءَ ڪناري آباد سنڌو تهذيب، وقت هٿان تاراج ٿيڻ بجاءِ ان سان ويڙهه کائي، پنهنجي بقا جي ويڙهه وڙهڻ گهري ٿي. تاريخ جا شاگرد ۽ تاريخ جوڙيندڙ قوتون، فقط اهو ئي ڄاڻائي سگهن ٿيون، ته وقت جي ان ويڙهه ۾ فاتح فقط اهو آهي، جيڪو اڪثريت جي راءِ کي پنهنجي حق ۾ ڪري، ان کي استعمال ڪرڻ جا گُر ۽ هنر تاريخ جي نصاب مان سکي ٿو وٺي.
”آخري فتح نيٺ به....نيٺ به عوام جي ٿيڻي آهي..“ پنهنجي حقن جي حفاظت کان، پنهنجي بقا جي آخري مورچي تي ثابت قدم ٿي بيهڻ وارن جو هجوم، هاڻ شايد پنهنجي پهرين تيارين ۾آهي. ”آخري فتح نيٺ به عوام جي ٿيندي!“ سماجي تاريخ جو اهو آخري سچ رڳي انهن چي گويرا جي تصويرن سان پلي ڪارڊ کنيل جي اکين جي ويساهه مان ئي نٿي ڦٽو، پر 18 جنوريءَ تيحيدرآباد ۾ اُٿلي پيل سمنڊ ۾.... سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ شهر شهر کان سيڙهجي آيل هزارين عورتن جا هجوم، جن مان اڪثريت انهن ڳوٺاڻين عورتن جي هئي، جيڪي پنهنجي ٻَني ٻاري جا ڪم ڪار توڙي گهر جا ڌنڌا ڌاڙي ڇڏي، ان ميڙ جو حصو ٿيڻ آيون هيون، جيڪو پنهنجي دادلي درياهه جي محافظيءَ لاءِ حيدر بخش جتوئيءَ جي نانءَ سان منسوب شهر حيدرآباد جي حيدر چوڪ تي، پنهنجيءَ قديم تهذيب کي تاراج ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ گڏ ٿيو هو. لکين ماڻهن جي ان پرجوش هجوم ۾ شامل هزارين عورتن جي ميڙ ۾ ڪي اهڙيون عورتون به شامل هيون، جن جا پير ان وقت به اگهاڙا هئا، جڏهن هو پنهنجي ڳوٺان حيدرآباد جي ان سفر لاءِ سنبريون هيون، جيڪو هٽڙي ڌرڻي کان شروع ٿي حيدر چوڪ تائين ختم ٿيڻو هو....ها پر ان سڄي هجوم ۾ ڪي اهڙيون پيرين اگهاڙيون نينگريون به شامل هيون، جن پنهنجون جُتيون، ان ئي پنڌ ۾ وڃايون هيون، جيڪو پنڌ سندن خيال ۾ قومي حاصلات جي واٽ جي اڃا ابتدا ئي مَس هو. پنڌ ۾ هزارين ٻارن، ٻڍن جي هجوم ۾ ڪي اهڙيون سنڌياڻيون به شامل هيون، جن مان ڪن کي انگ اگهاڙا ٻار ڪڇن تي روئيندڙ، تنگ ڪندڙ، پر سندن وک ۽ سندن پنڌ جي وٿ ڄڻ ته صاف صاف ٿي ٻڌايو ته،”آجپي جي سفر ۾ اهي پير، ان کان به مشڪل مارچ جي مسافريءَ تي وڃي سگهن ٿا.“ رڳو نعرا هڻندڙ هجوم، رڳو کين خطاب ڪندڙ سياسي رهنمائن جو ئي نه، پر هي سنڌي ماڻهن جي اجتماعي شرڪت سان تاريخ جو اهو عجب پنڌ بڻجي نمودار ٿيو هو، جنهن کي تماشائين جيان رستن ڪناري بيٺل ماڻهن ئي حيرت منجهان نٿي ڏٺو، پر هي پنڌ سنڌ جي ويجهي ماضيءَ جي تاريخ جو اهو انوکو پنڌ هو، جيڪو موت جهڙي ماٺار واري سياسي ماحول ۾ هڪ اڀ ڏاريندڙ نعري جي صورت ۾ ظاهر ٿيو هو. ”ڪالاباغ ڊيم نه کپي....ڊيم سمورا نامنظور..“ جي گونج رکندڙ سياسي جلسو بيشڪ ته سنڌ جي اجتماعي سياسي شعور جو عڪاس ٿي اُڀريو هو. اهو سياسي شعور جيڪو پويان پندرهن ويهه سال ڄڻ ته تاريخ جي ڊگهي موڪل تي ويل هو.
هٽڙيءَ کان حيدر چوڪ تائين”تاريخ جي ان انتهائي مختصر پنڌ“ ۾، ايترو مختصر جو عام معنائن سان ڏسون، ته پل کن جي چپٽيءَ ۾ قصو پورو ٿيندڙ لڳي، پر هن عجب دور ۾ ان مختصر، هڪ چپٽيءَ ۾، پل کن ۾ ختم ٿيندڙ قصي ۾، ان سڀني ساهن جي خاموش هڪ پڙاڏي جيان ابدي هئي، جيڪو هن ديوار سان لڳايل عوام، زوريءَ اغوا ڪيل گونگي ٻار جيان خاموش ۽ برداشت ڪرڻ واري جبر هيٺ ٿي گذاريا.....سو ان هٽڙيءَ کان حيدر چوڪ واري پنڌ کي، ڪيئي معنائون، ڪيئي عنوان .....۽ اُن مشاهداتي اک سان ماپڻ جا پڻ سوين پئمانا....
اُهي جيڪي هن سڄي پنڌ جي رهبري ڪندڙ رهنما هئا، اُهي، پنهنجي سياسي اڳواڻن جا اسٽيڪر سينن تي چنبڙائي، عام لوڪ سان گڏجي، ڳنڍجي حيدرآباد جون گهٽيون سوڙهيون ڪري رهيا هئا. اهي سياسي ڪارڪن ۽ لاطيني آمريڪا جي ويڙهاڪ هيروز جي پلي ڪارڊن سان هن ميڙاڪي کي عالمي پس منظر سان ڳنڍڻ واري اُتساهه ۾ ورتل نوجوانن جي گروهن، هن سڄي سياسي قصي کي مانيٽر ڪندڙ جوانن کان وٺي ميڊيا تي مشاهداتي اک سان پيش ڪندڙن سميت، هر ڪنهن مختلف نظرئي ۽ مختلف طريقه ڪار رکندڙ وٽ هن ”سياسي ميڙ“ جي بنهه مختلف معنيٰ ڀل ته هجي، پر هڪ بنيادي نُڪتو جنهن کي اهي سڀئي ڌريون تسليم ڪن، سو يقينن.....يقينن اهو هو، ته سنڌي عوام پنهنجي سياسي راءِ جي اظهار توڙي احتجاج ۾ اڄ به اها ئي جداگانه، انوکي ۽ قابل تحسين سرگرمي ڏيکارڻ جو، نه رڳو اهل آهي، پر اڃا به هڪ قدم اڳتي هلي مسلسل تحريڪ جي شڪل ڏيڻ لاءِ تيار آهي.
پاڻ اهڙي ڪنهن به قسم جي تبصري کان پاسو ڪريون ٿا، جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم جي ملتوي ٿيڻ کي ڪنهن پارلياماني گروهه جي سياسي حڪمت عمليءَ جو نتيجو سمجهيو پيو وڃي... پاڻ قومي ميڊيا جي ان تبصري تي به ڪنهن تبصري بازيءَ کان پاسو ڪريون ٿا، جيڪا ڪالاباغ ڊيم کي سياسي ايشو کان جداگانه حيثيت ڏئي رهي آهي. کن پل لاءِ اسان حڪومتي سياست جي ان رمز جا پير لهڻ به وساريون ٿا، ته اوچتو ئي اوچتو ڊيم سياست ملڪي سياست جي سڀ کان اولين ايجنڊا جي جاءِ ڇو والاري...؟ هن وقت ته اهو سوال به شايد فضول ئي لڳي، ته”ڪالاباغ ڊيم واقعي اسٽيبلشمينٽ لاءِ هڪ مسئلو آهي يا مقامي سياسي پارٽين کي ان معاملي تي متحرڪ ڪري، ڪن اندروني بحرانن کي منهن ڏيڻ لاءِ وقت وٺڻ جو هڪ بهانو آهي...“ بيشڪ ته پاڻي سياست جي مشاهدي لاءِ اهي سڀ سوال پنهنجيءَ جاءِ تي ڏاڍا اهم آهن، پر هن وقت شايد غير ضروري هجن. ڪالاباغ ڊيم ور ور ڏيئي، هر نئين حڪومت ۾ نئين انداز سان سنڌ لاءِ تازو ۽ سائو ٿي پوندڙ اهڙو زخم آهي، جيڪو سنڌ جي سياست توڙي قيادت لاءِ ڄڻ هڪ مستقل مسئلي جي صورت اختيار ڪري ويو آهي، جنهن کي جڏهن به، جيئن به چاهي ته ڪا حڪومت، ايشو بنائي، سنڌ جي سموري سياسي سگهه کي هڪ نُڪتي تي بيهاري ڇڏي ۽ وري جڏهن به جيئن به چاهي، هڪ اعلان سان سڄو معاملو ملتوي ڪري، سياسي جوش ٺاريو ڇڏي. جيتوڻيڪ هي سنڌ جي زندگيءَ ۽ موت جو مسئلو بڻيل آهي، پر”ڪالاباغ ڊيم“ اشو هر حڪومت لاءِ اندروني/بيروني بحراني دور مان گذرڻ جو”حيات بخش“ ٽانڪ ٿيو پوي.
هن ڀيري ڪجهه عجيب ٿيو آهي. مطلوبه نتيجه، طئي ٿيل نتيجن سان ميچ ائين نه ٿيڻ کپن، جو سنڌي ماڻهن ۽ سنڌي عوام جي جدوجهد جو آغاز ڀل ته سندن مرضيءَ سان نه ٿيو آهي، پر سنڌ ۾ نئين سنڌ جي جدوجهد جو هڪ باب کلي پيو آهي. اها سياست جيڪا گذريل ڪجهه سالن ۾ ”ووٽ ڏيڻ ۽ وٺڻ“ واري چونڊ مهم کان ٿيندي پارليامينٽ جا در ٽپندي ئي پنهنجون وابستگيون مٽائي، وڏيرن، سردارن ۽ ڌونس داٻي واري سياست جي رکوالن ۽ ”ميوزيڪل چيئر“ جي ڊوڙ ۾ شريڪ ميمبرن تائين محدود ٿي وئي هئي يا وري مخالف ڌر پاران وڌ ۾ وڌ اها احتجاج جي شڪل ۾ اسيمبليءَ جي ئي ڏاڪڻين تي دم ٽوڙيندي نظر ٿي آئي...اها ماڻهن تائين لهي آئي. مخالف ڌر جي احتجاج وارا گهڻا تڻا فوٽو سيشن به انهن اسيمبلين جي ڏاڪڻين تي ئي جنم وٺندي ۽ پنهنجو موت مرندي نظر آيا. سياست، ان اسيمبلي فلور تي هل هنگامي جي صورت ۾ پڻ نظر آئي، جنهن جي آخري صورت اسيمبليءَ جو اجلاس ملتوي ٿيڻ ئي نظر ايندي هئي.
”سياست“ پارلياماني پارٽين جي وڏيرن، پيرن، ميرن وٽ يرغمال ڏسي، اهو سياسي ڪارڪن به وڃي اين جي او جي پناهه وٺي ويٺو. عوام جا مسئلا، هارين جا مسئلا، جمهوريت کي درپيش مسئلا به فنڊيڊ سيمينارن تائين وڃي محدود ٿيا. شاگرد يونينون جيڪي قومي تحريڪن جي سرواڻيءَ جون داعي هيون، سي اخباري بيانن جي گشت کان به آزاد ٿي، تعليمي ادارن جي ڪاريڊورس ۾ نعري بازيءَ تائين محدود ٿيون. سياسي تحريڪن جي زوال کي به ڏٺي، ڪي ٻه ڏهاڪا گذري ئي ويا...اُهو شاگرد نسل ختم ٿئي به ڪي سال گذريا، جن جي هاسٽلن جي ڪمرن تي سڄيءَ دنيا جي انقلابي هيرن ۽ قومي آزادين جي ويڙهُو جوانن جا پوسٽر لڳل هوندا هئا. چي گويرا جي تصوير جي جاءِ تي سلمان خان جا پوسٽر چڙهئي به ڪي ڏينهن ٿيا.
سنڌ ۾ هيڏي ماٺ....هيڏي چپ چُپات، جو پوين ڏينهن ۾ ته بلوچ رهنمائن به سياسي طعنا ٿي اماڻيا. نه ته ڀٽي دور ۾ بلوچستان آپريشن دوران بلوچ، سنڌين پاران هيئن اڪيلا نه ڇڏيا ويا هئا، سنڌ جي رڳي ٽالپر برادران جا ئي ڇوڪرا نه، پر ڪيترائي قوم پرست ويڙهاڪ به بلوچن جي ويڙهه ۾ ساڻن گڏ جبلن تي گڏ هئا.
”هر آواز کي پڙاڏو آهي ۽ ائين سانت کي ....“ ڪميونسٽ تحريڪ سان واڳيل فرانس جي جڳ مشهور فلسفي جين پال سارتر چيو هو- ۽ ائين سنڌ ۾ ٻن ڏهاڪن ۾ پلجندڙ سانت به نيٺ ان پڙاڏي جي صورت ۾ ڦاٽي پئي، جو ڳالهه اسيمبليءَ ۾ ڳري ٿي بيٺي. هر ڪنهن ٿي ڄاتو ته سنڌي ماڻهو هن وقت ”هڪ هڪاڻي“ ڪرڻ جي موڊ ۾ آهي ۽ واپسيءَ تي هو پنهنجي غدارن سان ڪا گهڻي چڱائي نه ڪندا....۽ شايد اها به سنڌي ماڻهوءَ جي احتجاج جي سوڀ هئي، ته سنڌ جي وڏي وزير سميت ڪو اهڙو سياستدان نه هيو، جنهن جي تڪ ۾ احتجاج نه ٿيو هجي، پر هاڻي جڏهن ڪراچيءَ کان ڪشمور ۽ ڪيٽي بندر کان ڪنڌڪوٽ تائين ڪالاباغ ڊيم لاءِ شروع عوامي سياسي مهم جو آغاز ٿي چڪو آهي، تڏهن ان عوامي سياسي مهم کي بي سبب ختم ڪرڻ جو ڪو جواز ناهي رهيو. هن دفعي سياست جي حوالي سان جيڪا ماس موبلائيزيشن(عوامي مهم) شروع ٿي، تنهن ڄڻ ته حيدر چوڪ تي جلسي تائين واري سموري پنڌ کي تحريڪ جي انتها يا خاتمو يا سوڀ سمجهڻ جي غلطي يقينن نه ڪندي.
سنڌ جو نئون سياسي اُڀار، جيڪو حيدر چوڪ تي ڌرڻي جي انت پڄاڻيءَ کان پوءِ شروع ٿيڻ کپي، ان سياسي اُڀار لاءِ سنڌ جي سياسي قيادت کي پاڻيءَ جي سياست کان هڪ وک اڃا به اڳتي وڌي، سموري تحريڪ کي جيڪا پنهنجي وارثيءَ واري سوال تي سنڌ جي سياسي منظر تي اڀرندي نظر اچي ٿي، ان کي اها سڄي جنگ سنڌ جي انهن سمورن قدرتي وسيلن جي وارثي تائين جاري رکڻ کپي، جيڪا بدين جي تيل جي کوهن کان، ٿر ۽ لاکڙا جي ڪوئلي جي ذخيرن کان ٿيندي، گهوٽڪي ۽ دادو جي گئس جي ذخيرن تي گهڻ قومي ڪمپنين جي قبضه گيريءَ سان صوبي ۽ وفاق جي مالڪيءَ واري سوال تي اڃا تائين اڻ نبريل آهي. پاڻيءَ جي سياست تي جڙيل اهو سياسي ٽيمپو، اهو احتجاجي اظهار ۽ عوامي مزاحمت واري اها سياست سنڌ جي سمورن قدرتي وسيلن جي ورهاست سان ائين به ڳنڍي سگهجي ٿي، جيئن اسان وندنا شيووا جا چيل اکر مٿي ڏيئي آيا آهيون.
پنهنجي ناڻي، پنهنجي قدرتي وسيلن ۽ پنهنجي پيداوار کي خرچ ڪرڻ جو اختيار ئي عوام حوالي ڪرڻ جيڪڏهن جمهوريت هجي، ته ان ويڙهه کي رڳو جمهوريت جي تحريڪ سان نٿو ڳنڍي سگهجي، پر ان کي اسان پنهنجي پاڻيءَ واري تحريڪ کان هڪ وک اڳيان ڪندي، قدرتي وسيلن تي مقامي ماڻهن جي حق واري سوال سان ڳنڍي، عالمي حوالي سان لاطيني آمريڪا جي عوامي فتحيابيءَ جي انهن شاندار ڪاميابين جي تجربي جا شريڪ به بڻجي سگهون ٿا، جيڪي انهن قدرتي وسيلن تي مقامي ماڻهن جي حق جي سوال تي منظم ڪيل عوامي سياست وسيلي حاصل ڪيون آهن. يقينن، هٽڙيءَ جي ڌرڻي کان حيدر چوڪ تائين جي سفر جي شروعات کي جيڪڏهن لاطيني آمريڪا جي بوليويا جي عوام جي ڪوچوڪمبا واري پاڻيءَ جي نجڪاريءَ واري مامري تي شروع ٿيندڙ تحريڪ جهڙي هڪجهڙائي نصيب ٿئي، ته پوءِ آجپي جو پنڌ گهڻو پري نه هوندو.
amarsindhu@yahoo.com
ڇنڇر 21 جنوري 2006ع
”پاڻيءَ جي وسيلن سميت سڀني قدرتي وسيلن جي غلط، غير منصفاڻي ۽ استحصال تي ٻڌل ورهاست، پاڻيءَ کي انساني حق ۾ شمار نه ڪرڻ به دراصل هن دور جي سڀ کان وڏي دهشتگردي آهي. پاڻيءَ جي جهيڙي ۾ دهشتگرد اهي ناهن جيڪي افغانستان جي غارن ۾ لڪل آهن. اهي دهشتگرد جيڪي انساني وسيلن تي قبضا ڪن ٿا، تن کي واپاري معاهدن، عالمي بينڪ توڙي حڪومتن جي پردي ۾ لڪل ڏسي سگهجي ٿو“.
اهي مٿيان اکر ٽين دنيا جي انهن activist جاکوڙي دانشورن جا آهن، جيڪي هيڻي ۽ ڏاڍي جي جهيڙي ۾ نه رڳو هيڻي اڪثريت جا ڀر جهلو ٿين ٿا، نه رڳو کين لفظن جي آٿٿ آڇين ٿا، پر عوامي ويڙهاند ۾ ساڻن وک سان وک ملائي هلڻ جو هنر ۽ همت به رکن ٿا. اهي اکر دنيا جي ان دانشور قبيلي جا آهن، جيڪي علميت جي عملي پاسن تي نظر رکندي، دنيا جي تاريخ کي مظلومن جي حق ۾ تبديل ڪرڻ ۽ هيڻن جو پاسو بدلائڻ لاءِ پنهنجو پاڻ کي به تاريخ جو کاڄ بنائڻ کان ڪيٻائن نه ٿا.
”جمهوريت، فقط چونڊ چهچٽي ۽ ووٽ وجهڻ واري رسم کي نٿو چئي سگهجي، پر جمهوريت به دراصل نانءُ آهي ماڻهن کي پنهنجي تقدير ٺاهڻ ۽ قدرتي وسيلن کي سندن اختيار ۾ ڏيڻ جو. جمهوريت دراصل عوام کي پنهنجيءَ پيداوار جي ورهاست، ورڇ ڪرڻ جا اختيار منتقل ڪري ڇڏڻ جو ٻيو نانءُ آهي“. اهي لفظ به مٿين activist دانشور قبيلي جي عورت وندنا شيووا جا آهن.
اهي اڄ کان ڪي ست سال اڳ جا انگ اکر آهن، ته سڄيءَ دنيا ۾ ڪي 28 ملڪ شديد پاڻيءَ جي کوٽ جو شڪار آهن. 2025ع تائين انهن جو انگ 56 تائين وڃي پهچندو. پاڻيءَ جي کوٽ جا اهي انگ اگر يقينن گلوب جي نقشي تي موجود رياستن جي سرحدي پٽين کي ذهن ۾ رکي ڏنا ويا هوندا. ڪيتريون قديم تهذيبون، پاڻيءَ جي کوٽ ڪري وقت هٿان تاراج ٿينديون؟ ممڪن آهي ته اها اسٽڊي به ڪٿي هلندڙ هجي. پر سنڌوءَ ڪناري آباد سنڌو تهذيب، وقت هٿان تاراج ٿيڻ بجاءِ ان سان ويڙهه کائي، پنهنجي بقا جي ويڙهه وڙهڻ گهري ٿي. تاريخ جا شاگرد ۽ تاريخ جوڙيندڙ قوتون، فقط اهو ئي ڄاڻائي سگهن ٿيون، ته وقت جي ان ويڙهه ۾ فاتح فقط اهو آهي، جيڪو اڪثريت جي راءِ کي پنهنجي حق ۾ ڪري، ان کي استعمال ڪرڻ جا گُر ۽ هنر تاريخ جي نصاب مان سکي ٿو وٺي.
”آخري فتح نيٺ به....نيٺ به عوام جي ٿيڻي آهي..“ پنهنجي حقن جي حفاظت کان، پنهنجي بقا جي آخري مورچي تي ثابت قدم ٿي بيهڻ وارن جو هجوم، هاڻ شايد پنهنجي پهرين تيارين ۾آهي. ”آخري فتح نيٺ به عوام جي ٿيندي!“ سماجي تاريخ جو اهو آخري سچ رڳي انهن چي گويرا جي تصويرن سان پلي ڪارڊ کنيل جي اکين جي ويساهه مان ئي نٿي ڦٽو، پر 18 جنوريءَ تيحيدرآباد ۾ اُٿلي پيل سمنڊ ۾.... سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ ۽ شهر شهر کان سيڙهجي آيل هزارين عورتن جا هجوم، جن مان اڪثريت انهن ڳوٺاڻين عورتن جي هئي، جيڪي پنهنجي ٻَني ٻاري جا ڪم ڪار توڙي گهر جا ڌنڌا ڌاڙي ڇڏي، ان ميڙ جو حصو ٿيڻ آيون هيون، جيڪو پنهنجي دادلي درياهه جي محافظيءَ لاءِ حيدر بخش جتوئيءَ جي نانءَ سان منسوب شهر حيدرآباد جي حيدر چوڪ تي، پنهنجيءَ قديم تهذيب کي تاراج ٿيڻ کان بچائڻ لاءِ گڏ ٿيو هو. لکين ماڻهن جي ان پرجوش هجوم ۾ شامل هزارين عورتن جي ميڙ ۾ ڪي اهڙيون عورتون به شامل هيون، جن جا پير ان وقت به اگهاڙا هئا، جڏهن هو پنهنجي ڳوٺان حيدرآباد جي ان سفر لاءِ سنبريون هيون، جيڪو هٽڙي ڌرڻي کان شروع ٿي حيدر چوڪ تائين ختم ٿيڻو هو....ها پر ان سڄي هجوم ۾ ڪي اهڙيون پيرين اگهاڙيون نينگريون به شامل هيون، جن پنهنجون جُتيون، ان ئي پنڌ ۾ وڃايون هيون، جيڪو پنڌ سندن خيال ۾ قومي حاصلات جي واٽ جي اڃا ابتدا ئي مَس هو. پنڌ ۾ هزارين ٻارن، ٻڍن جي هجوم ۾ ڪي اهڙيون سنڌياڻيون به شامل هيون، جن مان ڪن کي انگ اگهاڙا ٻار ڪڇن تي روئيندڙ، تنگ ڪندڙ، پر سندن وک ۽ سندن پنڌ جي وٿ ڄڻ ته صاف صاف ٿي ٻڌايو ته،”آجپي جي سفر ۾ اهي پير، ان کان به مشڪل مارچ جي مسافريءَ تي وڃي سگهن ٿا.“ رڳو نعرا هڻندڙ هجوم، رڳو کين خطاب ڪندڙ سياسي رهنمائن جو ئي نه، پر هي سنڌي ماڻهن جي اجتماعي شرڪت سان تاريخ جو اهو عجب پنڌ بڻجي نمودار ٿيو هو، جنهن کي تماشائين جيان رستن ڪناري بيٺل ماڻهن ئي حيرت منجهان نٿي ڏٺو، پر هي پنڌ سنڌ جي ويجهي ماضيءَ جي تاريخ جو اهو انوکو پنڌ هو، جيڪو موت جهڙي ماٺار واري سياسي ماحول ۾ هڪ اڀ ڏاريندڙ نعري جي صورت ۾ ظاهر ٿيو هو. ”ڪالاباغ ڊيم نه کپي....ڊيم سمورا نامنظور..“ جي گونج رکندڙ سياسي جلسو بيشڪ ته سنڌ جي اجتماعي سياسي شعور جو عڪاس ٿي اُڀريو هو. اهو سياسي شعور جيڪو پويان پندرهن ويهه سال ڄڻ ته تاريخ جي ڊگهي موڪل تي ويل هو.
هٽڙيءَ کان حيدر چوڪ تائين”تاريخ جي ان انتهائي مختصر پنڌ“ ۾، ايترو مختصر جو عام معنائن سان ڏسون، ته پل کن جي چپٽيءَ ۾ قصو پورو ٿيندڙ لڳي، پر هن عجب دور ۾ ان مختصر، هڪ چپٽيءَ ۾، پل کن ۾ ختم ٿيندڙ قصي ۾، ان سڀني ساهن جي خاموش هڪ پڙاڏي جيان ابدي هئي، جيڪو هن ديوار سان لڳايل عوام، زوريءَ اغوا ڪيل گونگي ٻار جيان خاموش ۽ برداشت ڪرڻ واري جبر هيٺ ٿي گذاريا.....سو ان هٽڙيءَ کان حيدر چوڪ واري پنڌ کي، ڪيئي معنائون، ڪيئي عنوان .....۽ اُن مشاهداتي اک سان ماپڻ جا پڻ سوين پئمانا....
اُهي جيڪي هن سڄي پنڌ جي رهبري ڪندڙ رهنما هئا، اُهي، پنهنجي سياسي اڳواڻن جا اسٽيڪر سينن تي چنبڙائي، عام لوڪ سان گڏجي، ڳنڍجي حيدرآباد جون گهٽيون سوڙهيون ڪري رهيا هئا. اهي سياسي ڪارڪن ۽ لاطيني آمريڪا جي ويڙهاڪ هيروز جي پلي ڪارڊن سان هن ميڙاڪي کي عالمي پس منظر سان ڳنڍڻ واري اُتساهه ۾ ورتل نوجوانن جي گروهن، هن سڄي سياسي قصي کي مانيٽر ڪندڙ جوانن کان وٺي ميڊيا تي مشاهداتي اک سان پيش ڪندڙن سميت، هر ڪنهن مختلف نظرئي ۽ مختلف طريقه ڪار رکندڙ وٽ هن ”سياسي ميڙ“ جي بنهه مختلف معنيٰ ڀل ته هجي، پر هڪ بنيادي نُڪتو جنهن کي اهي سڀئي ڌريون تسليم ڪن، سو يقينن.....يقينن اهو هو، ته سنڌي عوام پنهنجي سياسي راءِ جي اظهار توڙي احتجاج ۾ اڄ به اها ئي جداگانه، انوکي ۽ قابل تحسين سرگرمي ڏيکارڻ جو، نه رڳو اهل آهي، پر اڃا به هڪ قدم اڳتي هلي مسلسل تحريڪ جي شڪل ڏيڻ لاءِ تيار آهي.
پاڻ اهڙي ڪنهن به قسم جي تبصري کان پاسو ڪريون ٿا، جنهن ۾ ڪالاباغ ڊيم جي ملتوي ٿيڻ کي ڪنهن پارلياماني گروهه جي سياسي حڪمت عمليءَ جو نتيجو سمجهيو پيو وڃي... پاڻ قومي ميڊيا جي ان تبصري تي به ڪنهن تبصري بازيءَ کان پاسو ڪريون ٿا، جيڪا ڪالاباغ ڊيم کي سياسي ايشو کان جداگانه حيثيت ڏئي رهي آهي. کن پل لاءِ اسان حڪومتي سياست جي ان رمز جا پير لهڻ به وساريون ٿا، ته اوچتو ئي اوچتو ڊيم سياست ملڪي سياست جي سڀ کان اولين ايجنڊا جي جاءِ ڇو والاري...؟ هن وقت ته اهو سوال به شايد فضول ئي لڳي، ته”ڪالاباغ ڊيم واقعي اسٽيبلشمينٽ لاءِ هڪ مسئلو آهي يا مقامي سياسي پارٽين کي ان معاملي تي متحرڪ ڪري، ڪن اندروني بحرانن کي منهن ڏيڻ لاءِ وقت وٺڻ جو هڪ بهانو آهي...“ بيشڪ ته پاڻي سياست جي مشاهدي لاءِ اهي سڀ سوال پنهنجيءَ جاءِ تي ڏاڍا اهم آهن، پر هن وقت شايد غير ضروري هجن. ڪالاباغ ڊيم ور ور ڏيئي، هر نئين حڪومت ۾ نئين انداز سان سنڌ لاءِ تازو ۽ سائو ٿي پوندڙ اهڙو زخم آهي، جيڪو سنڌ جي سياست توڙي قيادت لاءِ ڄڻ هڪ مستقل مسئلي جي صورت اختيار ڪري ويو آهي، جنهن کي جڏهن به، جيئن به چاهي ته ڪا حڪومت، ايشو بنائي، سنڌ جي سموري سياسي سگهه کي هڪ نُڪتي تي بيهاري ڇڏي ۽ وري جڏهن به جيئن به چاهي، هڪ اعلان سان سڄو معاملو ملتوي ڪري، سياسي جوش ٺاريو ڇڏي. جيتوڻيڪ هي سنڌ جي زندگيءَ ۽ موت جو مسئلو بڻيل آهي، پر”ڪالاباغ ڊيم“ اشو هر حڪومت لاءِ اندروني/بيروني بحراني دور مان گذرڻ جو”حيات بخش“ ٽانڪ ٿيو پوي.
هن ڀيري ڪجهه عجيب ٿيو آهي. مطلوبه نتيجه، طئي ٿيل نتيجن سان ميچ ائين نه ٿيڻ کپن، جو سنڌي ماڻهن ۽ سنڌي عوام جي جدوجهد جو آغاز ڀل ته سندن مرضيءَ سان نه ٿيو آهي، پر سنڌ ۾ نئين سنڌ جي جدوجهد جو هڪ باب کلي پيو آهي. اها سياست جيڪا گذريل ڪجهه سالن ۾ ”ووٽ ڏيڻ ۽ وٺڻ“ واري چونڊ مهم کان ٿيندي پارليامينٽ جا در ٽپندي ئي پنهنجون وابستگيون مٽائي، وڏيرن، سردارن ۽ ڌونس داٻي واري سياست جي رکوالن ۽ ”ميوزيڪل چيئر“ جي ڊوڙ ۾ شريڪ ميمبرن تائين محدود ٿي وئي هئي يا وري مخالف ڌر پاران وڌ ۾ وڌ اها احتجاج جي شڪل ۾ اسيمبليءَ جي ئي ڏاڪڻين تي دم ٽوڙيندي نظر ٿي آئي...اها ماڻهن تائين لهي آئي. مخالف ڌر جي احتجاج وارا گهڻا تڻا فوٽو سيشن به انهن اسيمبلين جي ڏاڪڻين تي ئي جنم وٺندي ۽ پنهنجو موت مرندي نظر آيا. سياست، ان اسيمبلي فلور تي هل هنگامي جي صورت ۾ پڻ نظر آئي، جنهن جي آخري صورت اسيمبليءَ جو اجلاس ملتوي ٿيڻ ئي نظر ايندي هئي.
”سياست“ پارلياماني پارٽين جي وڏيرن، پيرن، ميرن وٽ يرغمال ڏسي، اهو سياسي ڪارڪن به وڃي اين جي او جي پناهه وٺي ويٺو. عوام جا مسئلا، هارين جا مسئلا، جمهوريت کي درپيش مسئلا به فنڊيڊ سيمينارن تائين وڃي محدود ٿيا. شاگرد يونينون جيڪي قومي تحريڪن جي سرواڻيءَ جون داعي هيون، سي اخباري بيانن جي گشت کان به آزاد ٿي، تعليمي ادارن جي ڪاريڊورس ۾ نعري بازيءَ تائين محدود ٿيون. سياسي تحريڪن جي زوال کي به ڏٺي، ڪي ٻه ڏهاڪا گذري ئي ويا...اُهو شاگرد نسل ختم ٿئي به ڪي سال گذريا، جن جي هاسٽلن جي ڪمرن تي سڄيءَ دنيا جي انقلابي هيرن ۽ قومي آزادين جي ويڙهُو جوانن جا پوسٽر لڳل هوندا هئا. چي گويرا جي تصوير جي جاءِ تي سلمان خان جا پوسٽر چڙهئي به ڪي ڏينهن ٿيا.
سنڌ ۾ هيڏي ماٺ....هيڏي چپ چُپات، جو پوين ڏينهن ۾ ته بلوچ رهنمائن به سياسي طعنا ٿي اماڻيا. نه ته ڀٽي دور ۾ بلوچستان آپريشن دوران بلوچ، سنڌين پاران هيئن اڪيلا نه ڇڏيا ويا هئا، سنڌ جي رڳي ٽالپر برادران جا ئي ڇوڪرا نه، پر ڪيترائي قوم پرست ويڙهاڪ به بلوچن جي ويڙهه ۾ ساڻن گڏ جبلن تي گڏ هئا.
”هر آواز کي پڙاڏو آهي ۽ ائين سانت کي ....“ ڪميونسٽ تحريڪ سان واڳيل فرانس جي جڳ مشهور فلسفي جين پال سارتر چيو هو- ۽ ائين سنڌ ۾ ٻن ڏهاڪن ۾ پلجندڙ سانت به نيٺ ان پڙاڏي جي صورت ۾ ڦاٽي پئي، جو ڳالهه اسيمبليءَ ۾ ڳري ٿي بيٺي. هر ڪنهن ٿي ڄاتو ته سنڌي ماڻهو هن وقت ”هڪ هڪاڻي“ ڪرڻ جي موڊ ۾ آهي ۽ واپسيءَ تي هو پنهنجي غدارن سان ڪا گهڻي چڱائي نه ڪندا....۽ شايد اها به سنڌي ماڻهوءَ جي احتجاج جي سوڀ هئي، ته سنڌ جي وڏي وزير سميت ڪو اهڙو سياستدان نه هيو، جنهن جي تڪ ۾ احتجاج نه ٿيو هجي، پر هاڻي جڏهن ڪراچيءَ کان ڪشمور ۽ ڪيٽي بندر کان ڪنڌڪوٽ تائين ڪالاباغ ڊيم لاءِ شروع عوامي سياسي مهم جو آغاز ٿي چڪو آهي، تڏهن ان عوامي سياسي مهم کي بي سبب ختم ڪرڻ جو ڪو جواز ناهي رهيو. هن دفعي سياست جي حوالي سان جيڪا ماس موبلائيزيشن(عوامي مهم) شروع ٿي، تنهن ڄڻ ته حيدر چوڪ تي جلسي تائين واري سموري پنڌ کي تحريڪ جي انتها يا خاتمو يا سوڀ سمجهڻ جي غلطي يقينن نه ڪندي.
سنڌ جو نئون سياسي اُڀار، جيڪو حيدر چوڪ تي ڌرڻي جي انت پڄاڻيءَ کان پوءِ شروع ٿيڻ کپي، ان سياسي اُڀار لاءِ سنڌ جي سياسي قيادت کي پاڻيءَ جي سياست کان هڪ وک اڃا به اڳتي وڌي، سموري تحريڪ کي جيڪا پنهنجي وارثيءَ واري سوال تي سنڌ جي سياسي منظر تي اڀرندي نظر اچي ٿي، ان کي اها سڄي جنگ سنڌ جي انهن سمورن قدرتي وسيلن جي وارثي تائين جاري رکڻ کپي، جيڪا بدين جي تيل جي کوهن کان، ٿر ۽ لاکڙا جي ڪوئلي جي ذخيرن کان ٿيندي، گهوٽڪي ۽ دادو جي گئس جي ذخيرن تي گهڻ قومي ڪمپنين جي قبضه گيريءَ سان صوبي ۽ وفاق جي مالڪيءَ واري سوال تي اڃا تائين اڻ نبريل آهي. پاڻيءَ جي سياست تي جڙيل اهو سياسي ٽيمپو، اهو احتجاجي اظهار ۽ عوامي مزاحمت واري اها سياست سنڌ جي سمورن قدرتي وسيلن جي ورهاست سان ائين به ڳنڍي سگهجي ٿي، جيئن اسان وندنا شيووا جا چيل اکر مٿي ڏيئي آيا آهيون.
پنهنجي ناڻي، پنهنجي قدرتي وسيلن ۽ پنهنجي پيداوار کي خرچ ڪرڻ جو اختيار ئي عوام حوالي ڪرڻ جيڪڏهن جمهوريت هجي، ته ان ويڙهه کي رڳو جمهوريت جي تحريڪ سان نٿو ڳنڍي سگهجي، پر ان کي اسان پنهنجي پاڻيءَ واري تحريڪ کان هڪ وک اڳيان ڪندي، قدرتي وسيلن تي مقامي ماڻهن جي حق واري سوال سان ڳنڍي، عالمي حوالي سان لاطيني آمريڪا جي عوامي فتحيابيءَ جي انهن شاندار ڪاميابين جي تجربي جا شريڪ به بڻجي سگهون ٿا، جيڪي انهن قدرتي وسيلن تي مقامي ماڻهن جي حق جي سوال تي منظم ڪيل عوامي سياست وسيلي حاصل ڪيون آهن. يقينن، هٽڙيءَ جي ڌرڻي کان حيدر چوڪ تائين جي سفر جي شروعات کي جيڪڏهن لاطيني آمريڪا جي بوليويا جي عوام جي ڪوچوڪمبا واري پاڻيءَ جي نجڪاريءَ واري مامري تي شروع ٿيندڙ تحريڪ جهڙي هڪجهڙائي نصيب ٿئي، ته پوءِ آجپي جو پنڌ گهڻو پري نه هوندو.
amarsindhu@yahoo.com
