امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هڪ عورت جي قتل جو الميو ۽ نئين حڪومت




سومر 31 مارچ 2008ع



ڪروڙين ٻين هم وطنن جيان، ان ويل مون به پنهنجي وجود ۾ قيد رقص کي آزاد ڪرڻ ٿي چاهيو، جيڪو خون جي آبياريءَ سان وجود ۾ ايندڙ پارليامينٽ واري فلور تان نئين قائد ايوان پاران پهرين اعتماد جي ووٽ وٺڻ واري تقريب جي پڄاڻيءَ تي ڪيل تقرير کان پوءِ ازخود اندر ۾ اڀري پيو هو. مون قائد ايوان جي تقرير نه ٻڌي هئي، منهنجي دوست گلشن لغاريءَ جي مبارڪ، ميسيج جي صورت ۾ پهتي هئي. هن پنهنجي واڌائين ۾ چيو هو ته ”شاگرد يونين ۽ پورهيت يونين تان پابنديءَ جي خاتمي جو اعلان ٿيو آهي.“

مون کي دادو شگر مل، پاڪستان اسٽيل مل، پي ٽي سي ايل ۽ ڪيترن ئي ادارن جي پورهيتن جي وهايل خون رائيگان مان خوشبو اچڻ لڳي هئي. اها واڌائي مون دل جي گهرائين سان ٻين کي فارورڊ ڪرڻ ٿي گهري. مون کي پنهنجي ڪئمپس ۾ ڪٺل شاگرد نئون وجود وٺندي محسوس پئي ٿيا. ڪرمنلز جي هٿن ۾ يرغمال شاگرد اڪثريت لاءِ بند ٿيل اونداهي گهٽيءَ جي ٻئي ڇيڙي تي مون کي روشني نظر آئي. منهنجي پنهنجي ڪئمپس ۾ منهنجي پنهنجي مادر علميءَ ۾ رينجرس جي بي پناهه گشت ۽ وک وک تي پوليس چوڪين جي باوجود، هاسٽل جي ڪمري ۾ ٽيڪسي ڊرائيور جي پٽ سان ٿيل ”گينگ ريپ“ تي پنهنجي استاد تنظيم جي سبيل چپن، يونيورسٽي انتظاميه جي مجرمانه خاموشي، پنهنجي مصلحت پسندي ۽ شاگرد اڪثريت جي بيوسيءَ جي سدباب جي هڪ هلڪي روشنيءَ جي ڪرڻي جهڙي اميد نظر آئي هئي. ڌڻن جيان هاسٽلن ۾ واڙيل اڪثريت جي دردن جو درمان نه سهي، پر دانهن ڪرڻ جيتري آزادي محسوس ٿيڻ لڳي هئي. پوائنٽ بسن ۾ جانورن جيان سٿيل شاگردن کي مون ساهه کڻڻ جيتري وٿي ملندي پئي محسوس ڪئي. اها اوچتي مليل خوشي هئي، جيڪا وجود ۾ قيد رقص، چپن ۾ دٻايل احساس کي هڪ لحظي ۾ آزاد ڪرڻ جي سگهه رکي پئي.

”ڪنهن کي مبارڪ باد ڏجي؟؟“

”قائد ايوان کي... ملڪ جي وزير اعظم کي...“

”صاحب اقتدار پارٽيءَ جي قيادت کي... جنهن ان خوشخبريءَ تي لحظي ڀر لئه ئي، پر خوش ٿيڻ، رقص ڪرڻ ڏنو...“

يا وري ان مٽيءَ ۾ لٽيل، صدين کان غلام گردشن جي چڪرن ۾ ڦاٿل، جڳن کان ڏکن سان سمجهوتو ڪري ويهندڙ خاموش اڪثريت کي... يا اڃا به... اڃا به ان هٿين خالي، پيرين اگهاڙي، اکيون آليون ڪيل، غصي ۾ ڀريل طاقت جي ايوانن کي پير سان ٿڏي ڇڏڻ واري فيصله ڪن جنگ لاءِ تيار، ان باغي، ان مشتعل، ان باشعور عوام کي اها مبارڪ پهچائجي، جنهن گهڙيءَ کن لاءِ ئي سهي، پر طاقت جي سڀني مرڪزن جي نشانين کي ارڙهين فيبروري تي پيرن هيٺ لتاڙي، هڪ نئين رستي، هڪ نئين عزم جي ابتدا ڪرڻ جي همت ڪئي.

هيءَ مبارڪباد مون عوام سان گڏ 27هين ڊسمبر جي ان شهيد ڌيءُ کي به موڪلڻ ٿي چاهي، جنهن جي خون کان پوءِ اهو نعرو چپن تي نغمه عوام بڻجي گونجيو هو ته:

”بي بي تيري خون سي، انقلاب آئي گا.“

ها، هي بورجوازي سياست آهي... ڪامريڊ دوست ان کي سترهين آڪٽوبر واري انقلاب سان ڀيٽڻ جي ڀل نه ڪن ها. اها وڏيرن، سرمائيدارن جي پارليامينٽ ئي آهي، پر اسان ان کي بوگس پارليامينٽ چئي، انهن جا همنوا نه ٿينداسين. جن بوگس ۽ ڪرپٽ پارليامينٽ جي پروپيگنڊه سان سٺ سالن مان چاليهه سالن کان مٿي اسان تي سڌي حڪمراني ڪئي. هي وڏيرن، سردارن، سرمائيدارن جو ايوان ڀلي ئي هجي، پر اسان پاڻ تي چاليهه سال حڪمراني ڪندڙن جا همنوا ۽ انهن جي همنوائن جا همنوا ٿيڻ بجاءِ هن کي بوگس پارليامينٽ چوڻ بجاءِ هن کي خون مان تشڪيل ڏنل ايوان سمجهندي، ان خون جي وارثي ڪندي، هن ايوان کي عوام جي امانت، عوام جي خواهشن، امنگن جي امين بنائڻ واري جدوجهد کي معتبر ۽ محترم بنائڻ ضرور گهرون ٿا، پر هن ايوان جي توهين اسان کي ائين زيب نٿي ڏئي. اهو اسان جي دانش، اسان جي ڏاهپ ۽ اسان جي سياست کي سونهين نٿو ته هن ايوان کي بوگس ايوان چئي، عوام جي چونڊ جي توهين ڪري.

مون بيشڪ ته اها خوشي، اها مبارڪ ڳڙهي خدا بخش جي تازي قبر کان ويندي، قائد ايوان، قائد پيپلز پارٽي ۽ ان جي حقيقي وارث عوام سان شيئر ڪرڻ ٿي چاهي. پشاور يونيورسٽيءَ جي ڪئمپس ۾ شاگردن جيان مون به جهومڻ چاهيو پئي، پر شهدادڪوٽ ويندي، انڊس هاءِ وي تي ميهڙ باءِ پاس جي وچ سڙڪ تي پيل ”کٽولي“ منهنجو ڄڻ ته رستو روڪي ورتو. ڄڻ ته هن منهنجي اندر جي ان سڄي خوشي، وجود ۾ ڀريل رن رقص کي لحظي ۾ ڪاوڙ، ڏک، بيوسي ۽ ڌڪار ۾ تبديل ڪري ڇڏيو.

وچ سڙڪ تي پيل کٽوليءَ تي هڪ عورت جو لاش پيل هو. عورت، 31 سالن جي... ستن ٻارن ماءُ. هوءَ پنهنجي مڙس هٿان گولين سان گهائي ويئي هئي. وچ انڌاري، رات جي چئين وڳي سندس چهري تي گوليون هلائي سندس چهرو چچري، کيس ماريو ويو هو.

اهو کٽولو، ٽن ڪلاڪن کان ان ٻرندڙ سج هيٺان وچ سڙڪ تي پيل هو. لاش جي سيرانديءَ وٽ شايد سندس ڀاءُ بيٺل ۽ ٻيا سندس مٽ، سندس مائٽ. سندس ڳوٺائي، ساڳي ئي روڊ تي ڌرڻو هڻي بيٺل هئا.

”هيءُ ڌرڻو به دادو جي ايس پي چوڪ تي لڳل واپڊا واري ان ڌرڻي جيان واپڊا خلاف هوندو.“ جڏهن اسان جي گاڏي اتي بيٺي ته مون سوچيو هو. جڏهن پڇا ڪرڻ تي پتو پيو ته اهو مڙس هٿان بيدرديءَ سان قتل ٿيل رخسانه ڀٽيءَ جو لاش آهي ته پوءِ مون لاءِ ۽ منهنجي ساٿي دوست عطيه دائود لاءِ گاڏيءَ ۾ ويهي ڌرڻي ختم ٿيڻ جو انتظار اجايو هو. اسان ان احتجاج، ان ڌرڻي جا شريڪ هئاسين. اهو بيدرديءَ سان قتل ڪيل هڪ مقتول جي لاءِ احتجاج هو، ان ڪري اهو اسان جو به احتجاج هو.

کٽولي هيٺان رت اڃا به ٽمي رهيو هو. جيتوڻيڪ ان وقت ٻن پهرن جو ٽائيم اچي ڀريو هو. صحافين جا ڍڳ به بيٺل هئا، پر نه حد واري ٿاڻي جو ڪو پوليس اهلڪار هو ۽ نه ئي ان احتجاج تي ڪنهن ٿاڻي، ڪنهن اسپتال جي ايم ايس کي ڪو خطرو هو. احتجاج حقيقتاً ته هو ئي ان تعلقي اسپتال ۽ ٿاڻي جي انهن عملدارن خلاف، جيڪي وقت سر ڪا ڪارروائي ڪرڻ کان قاصر رهيا. اهو پوليس ڪيس هو، اهو قتل هو، پر عورت جو لاش ڪي ڪلاڪ ان تعلقي اسپتال ۾ پيل هو، جتي حسب معمول ڪا ليڊي ڊاڪٽر پوسٽ مارٽم لاءِ موجود نه هئي.

”اهي ڊاڪٽرياڻيون پنهنجون ذاتي ڪلينڪون هلائينديون يا غريبن لاءِ سرڪاري اسپتالن ۾ موجود هونديون؟. ڊاڪٽرياڻي اسپتال ۾ موجود نه آهي.“

”ڇا تعلقي اسپتال ميهڙ ۾ فقط هڪ ئي ليڊي ڊاڪٽر آهي، جيڪا ميهڙ ۾ پنهنجي پرائيويٽ ڪلينڪ هلائڻ باوجود تعلقي اسپتال جي ڊيوٽي تي موجود نٿي هجي.“ عطيه دائود کانئن پڇا ڪئي، جنهن تي ڳوٺاڻن جا ڪئين جواب هئا. ليڊي ڊاڪٽرن جي عام ويم ڪيس لاءِ به دستياب نه هجڻ کان وٺي، ”مٿان“ موڪلون وٺي اچڻ وارو قصو به شايد فقط ميهڙ نه پر سنڌ جي ڳوٺاڻن علائقن ۾ موجود سڀني سرڪاري اسپتالن ۾ لڳ ڀڳ ساڳيو آهي. ڳوٺاڻي سنڌ ۾ ڪيتريون ئي عورتون ويم جهڙي عام ڪيس ۾ به بي موت مرن ٿيون. انهن انگن اکرن جا جيڪڏهن حساب ڪتاب ڊاڪٽر شير شاهه کان وٺجن، ته لڱ ڪانڊارجيو وڃن. پوليو قطرا پيئارڻ جا هيترا رائونڊ ٿيڻ باوجود سنڌ ۾ اڃا تائين پوليو ڪيس ڇو ٿا ظاهر ٿين؟. ان جو حساب ڪتاب به جيڪڏهن ”صحت کاتي سنڌ“ کان وٺجي ته شايد فرض جي ڪوتاهيءَ ۾ رڳو سيڪريٽري صحت ئي نه پر گورنر هائوس کان وزير اعليٰ هائوس به شايد تفتيش جي دائري ۾ اچي وڃن. عطيه ليڊي ڊاڪٽر کي فون ملايو. سندس چواڻي ته ”حيدرآباد ۾ آهي.“ ان جي جاءِ تي ڪهڙي ليڊي ڊاڪٽر ڊيوٽي ڪري رهي آهي؟ اهو پڇڻ لاءِ ميهڙ اسپتال جي ايم ايس کي فون گهمايو ٿو وڃي. عطيه کانئس پڇا ڪري ٿي. ”ڄٽن جي پٽن کي پتو ناهي ته پوسٽ مارٽم وچ سڙڪ تي نه، پر اسپتال ۾ ٿيندو.“ هو ايم ايس جي ڪرسيءَ تي ويٺل هو. بظاهر ڏاڍي عزت ڀرئي عهدي تي. پڙهيل، سُڌريل ۽ مهذب انساني سڀاءُ رکندڙ لهجو متوقع هو. پر هيءُ لهجو ته ڪنهن ميڊيڪل آفيسر نه پر ٿاڻي تي ويٺل نان ميٽريڪيوليٽ سپاهيءَ جو ٿي لڳو.

هو مسلسل ڏاڍيان آواز ۾ بدڪلاميءَ واري لهجي ۾ احتجاج ڪندڙن، مقتوله جي وارثن لاءِ ڳالهائي رهيو هو.

ٻئي پاسي ڳوٺاڻا، مقتوله جا وارث ٻڌائيندا رهيا ته هو مقتوله جو لاش اٺين بجي کان يارهين بجي تائين اسپتال جي آڳر ۾ رکيو ويٺا هئا، پر کين نيٺ بنا پوسٽ مارٽم موٽايو ويو ته ”ليڊي ڊاڪٽر موجود ناهي.“

ريپ ڪيس ۾ هر حال ۾ ليڊي ڊاڪٽر کي ئي پوسٽ مارٽم لاءِ معائنو ڪرڻو ٿو پوي، پر هتي ته مقتوله جي جسم جي ظاهري حصي يعني منهن تي فائر ڪري کيس ماريو ويو هو. اتي ڇا ڪو مرد ڊاڪٽر پوسٽ مارٽم ڪرڻ لاءِ زخم جي پيمائش نٿو ڪري سگهي؟ اسان قانوني طور تي اهو ڄاڻڻ کان قاصر هئاسين.

ان وچ ۾ ڌرڻي ختم ڪرائڻ لاءِ ٿاڻي تان ايس ايڇ او آپريشن پهچي چڪو هو. پوليس جي وردي، قانون نافذ ڪندڙن جا هٿ هميشه مجرمن بجاءِ مظلومن جي ڳچيءَ ۾ ڇو نظر ايندا آهن؟. هن مملڪت خداداد ۾ پاڻ اهو سمجهڻ کان يقيناً قاصر آهيون. ايس ايڇ او جو زور هو ته ”ڌرڻو ڪيئن به ڪري ختم ٿئي.“

”پوسٽ مارٽم کان سواءِ ڌرڻو ختم نه ڪنداسين.“

”اسان ايم ايس ميهڙ کي ڪجهه نٿا چئي سگهون.“ اتي شايد عهدي، شايد سماجي رتبي کان پنهنجو قانون جو محافظ ڏاڍو مرعوب هو. هوڏانهن ايم ايس جو لهجو، ايم ايس جو انداز اهو هو ته انهن چند ماڻهن جو... (جن مان گهڻا مون ڏٺو ته اهڙي ڪاڙهي ۾ ڏامر واري سڙڪ تي پيرن اگهاڙا ٿي نظر آيا) ڌرڻو... احتجاج... دانهن ڪوڪ کيس ڇا ڪندو؟

مون کي ياد آيو هو ته اهو ئي ميهڙ آهي. اهو ئي ميهڙ ايم آر ڊي... جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ ويٽنام بڻيل... جمهوريت جي بحاليءَ لاءِ نه وسارجو، هن شهر جو رت به شامل آهي. ڪيترن ئي سالن کان هڪ ئي خاندان جي اثر هيٺ رهندڙ هن شهر جي سرڪاري عمارتن جي والي وارثن کي شايد اڃا به عوامي احتجاج جي اصل ذائقي جو اندازو نه ٿيو آهي. ڪامورا شاهيءَ جو مزاج شايد اڃا به بدلجڻ لاءِ تيار ناهي.

ٽن ڪلاڪن کان هڪ عورت جي لاش وارو کٽولو هڪ انڊس هاءِ وي بلاڪ ڪيو بيٺو آهي. ٻرندڙ سج جي تپندڙ اُس ۾ لاش de compose ٿي رهيو آهي. مون کي ان وقت دادوءَ جي ڪنهن به نئين چونڊيل نمائندي جو نمبر نٿو هٿ اچي، مون کي دادوءَ جي ڊسٽرڪٽ هيلٿ آفيسر جو نمبر/ نالو نٿو ملي. منهنجو هن ايس ايڇ او کان مٿي سطح واري پوليس آفيسر سان رابطو نٿو ٿئي. ميهڙ جي ايم ايس جو لهجو/جواب اڳ ئي ملي چڪو هو. انڊس هاءِ وي جي ٻنهي پاسي بيٺل سوين گاڏين ۾ ويٺل ماڻهن کي احتجاج ڪندڙن تي غصو اچڻ شروع ٿئي ٿو. ”اسان ڪهڙو ڏوهه ڪيو آهي...؟؟“

انهن جو ڏوهه ، ننڍو نه وڏو هو... هو ملڪ جي رياستي ادارن کي فرض ۾ ڪوتاهي ڪرڻ تي کين سزا ڏيڻ نه سکيا هئا. هنن جو ڏوهه وڏو هو ته هو نا انصافيءَ خلاف ان احتجاج ۾ شريڪ ٿيڻ بجاءِ محض تماشائي بڻيل هئا. تماش بيني وڏو ڏوهه آهي. نا انصافيءَ خلاف احتجاج ۾ شريڪ نه ٿيڻ وڏو ڏوهه هو.

سج جي گرمي وڌي چڪي هئي، لاش de compose ٿي چڪو هو. ماڻهن جي غصي تي لاش جي وارثن کٽولو ٻيهر ڪلهن تي کنيو هو. هو پڻ غصي ۾ هئا. ”اسان توهان جي احتجاج جا شريڪ آهيون. جيڏانهن به هلو، ٿاڻي تي يا اسپتال ۾.“ ايم ايس آڏو مون ۽ عطيه کين آخر تائين چيو، پر هو de compose ٿيل لاش کڻي، مٽي ماءُ حوالي ڪرڻ لاءِ ڳوٺ جي قبرستان ڏانهن روانا ٿيا هئا. ان لاش منهنجي اندر جي رقص کي بلاڪ ڪري ڇڏيو هو.

پاڪستان جو عوام... قائد ايوان... قائد پيپلز پارٽيءَکي منهنجي مبارڪ شايد ان نئين اعلان جمهوريت، خوشخبريءَ نجات تي سندن ڪنن تائين تيستائين نه پهچي، جيستائين منهنجي وطن جي ڪا سڙڪ، ڪنهن لاش سان بلاڪ ٿيندي نظر ايندي... شايد تيستائين جيستائين رخسانه، ستن ٻارن جي ماءُ جي قاتل تائين قانون جي پهچ نه ٿئي. جيستائين سرڪاري ادارن ۾ ڪرسين تي ويٺل ڪامورن کي عوام جي احتجاج تي وٺ ٿيندي، سندن پڪڙ ٿيندي نه ڏسبو. ٿورو پنهنجي قائد ايوان کي اهو به ٻڌائجي ته شهيدن جي رت جي آبياريءَ سان عوامي ايوان وجود ۾ ته اچي سگهن ٿا، پر ان ايوان جي بقا جو سوال ٻين سمورن مسئلن هوندي، سندن نمائندن جي ان ڪارڪردگيءَ سان ضرور ڳنڍيل آهي، جنهن جي نتيجي ۾ ميهڙ جي رخسانه ڀٽي جهڙن ڪئين بيگناهن جي موتن جو انصاف نٿو ٿئي... عوامي ايوان جي نمائندن توڙي قائد ايوان کي وري به... وري ياد ڏيارجي ته وزير اعظم لاءِ اعتماد جي ووٽ جي ضرورت فقط عوامي ايوان جي صاحب اقتدار توڙي حزب اختلاف جي عوامي نمائندن کان ئي نه ملڪ جي هڪ مصروف سڙڪ تي کٽولي تي لاش کڻي بيٺل ان ننڍڙي هجوم کان به آهي، جنهن جو احتجاج هن وقت ته ڀلي حد جي ٿاڻي ۽ تعلقي اسپتال جي ديوارن ۽ ان جي پر آسائش آفيسن تي پهچڻ کان اڳ ئي دم ٽوڙي ٿو ويهي، پر وقت جي ڪک ۾ پلجي اهو احتجاج ڪنهن ڏينهن به اقتدار جي سمورن پيل پاون کي لوڙهي سگهي ٿو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اقتدار ۾ ڀائيواري، پ پ پ ۽ عوام




ڇنڇر 5 اپريل 2008ع



اپريل جي اها رات منهنجي حافظي ۾ محفوظ ناهي، جڏهن ڳڙهي خدا بخش ۾ پهرئين ڀٽي جي قبر ٺهي هئي. مون کي ان ڏينهن جي يادگيري به ناهي، جڏهن اپريل جي ان خبر تي سڄي سنڌ رُني هئي، مون کي فقط ياد آهي ته اپريل ۾ ڳڙهي خدا بخش ۾ ان نئين قبر ٺهڻ کان پوءِ... هر ڏينهن عصر ويلي، فجر وقت منهنجو ڏاڏو اوڇنگارون ڏئي روئندو هو. اهو ڀٽي جو قتل هو، جنهن جو صدمو هن دل جي بيماريءَ جي صورت ۾ کنيو هو ۽ اها دل جي بيماري ئي هئي، جيڪا کيس شهرِ خموشان ۾ هميشه لاءِ سمهاري وئي. سنڌ ۾ پوءِ ڪيترا ئي واقعا اهڙا ضرور ٿيا، جيڪي روح رهڙيندا رهيا، پر ڀٽي جي قتل وارو سانحو ماڻهن کان ڪڏهن نه وسريو. ۽ ڪنهن کي خبر ته سنڌ جي تقدير ۾ هڪ ٻيو زخم لڳڻ به لکيل هو. اها ستاويهين ڊسمبر جي شام، جيڪا پهريون ڀيرو يتيميءَ جو احساس کڻي آئي هئي، تنهن جي سرد رات، سنڌ ۾ باهه جيان ٻري هئي. ماڻهن جا روح ئي نه پر سنڌ ۾ رياست جي سڃاڻپ رکندڙ هر شيءَ به شعلن جي لپيٽ ۾ آئي هئي،

اها رات، سنڌ ۾ ڪير به سمهي نه سگهيو هو. اها رات ٽانڊن تي رقص جي رات هئي. ان رات کان پوءِ مون پنهنجي بابا کي بي بي لاءِ ائين روئندي ڏٺو آهي، جيئن منهنجي بابا پنهنجي پيءُ کي ڏٺو هو. ستاويهين ڊسمبر کان پوءِ هيءَ قوم عجيب طريقي سان مٿي تي ڪفن ٻڌي نڪتي هئي. ماڻهن پنهنجو ووٽ ئي نه پر پنهنجو خون، پنهنجون جانيون به پيپلز پارٽيءَ جي جهوليءَ ۾ وڌيون هيون، ۽ اها فقط سنڌ ئي هئي، جنهن حقيقي معنيٰ ۾ بي بي جي خون جي قيمت چڪائي هئي. فقط سنڌ ئي هئي، جنهن جو مينڊيٽ به رت ۾ ٻڏل هو. دادو کان سڪرنڊ ۽ سڪرنڊ کان ڪنريءَ تائين ماڻهن مزاحمت ۾ پنهنجي پيارن جي لاشن جو ڳرو بار به پنهنجي ڪلهن تي کنيو، پر هنن پيپلز پارٽيءَ جو بار هلڪو ڪرڻ لاءِ ”بلينڪ چيڪ“ جهڙو مينڊيٽ ڏنو. سياسي مامرن ۾ حساب ڪتاب ٿيندا آهن، لکايون پڙهايون ٿينديون آهن، ڏي وٺ ٿيندي آهي، پر سنڌ لاءِ هيءُ عشق جو قصو هو، بي بي سان عشق، ڀٽي سان عشق. عشق ۾ هو ليکا چوکا ڪرڻ سکيا ئي ڪونه هئا. سندن لاءِ هيءَ جان جي بازي هئي، پر پوءِ به هو ان ۾ ائين سرخرو ٿيا هئا جو هنن پنهنجي مٿان لاڳو سڀ قرض چڪائي ڇڏيا هئا. اقتدار سندن ان ڪري به منزل نه هئي، ڇو ته هو سوداگر نه هئا.

18هين فيبروريءَ کان پوءِ هن قوم پنهنجا سمورا بار لاهي، پنهنجو سمورو حساب ڪتاب چڪتو ڪري، پيپلز پارٽيءَ جي نئين سامهون آيل قيادت کي بنا آزمائي، بنا شرط ۽ شروط جي ائين ئي مينڊيٽ ڏنو، جيئن هنن بي بي سان واعدو ڪيو هو. هنن بي بي جي وصيت کي پاڻي ڏيندي، آيل آزمائش تي پورو لهي ڏيکاريو. هنن پنهنجي غيرت، پنهنجي حرمت ۽ پنهنجي سياسي سمجهه ۽ شعور تي حرف اچڻ نه ڏنو.

هن قوم ستاويهين ڊسمبر جي رات ئي باهه ۽ رت جو سمنڊ پار ڪري ورتو هو، پر شايد ڊسمبر جي رات سان نڀائڻ واري ان قوم ان جو تصور نه ڪيو هو ته کين ان خميس واري رات جهڙي ڪا رات به ڏسڻي پوندي، جڏهن سندن نئين قيادت پنهنجن سياسي حريفن سان ويجهڙائيءَ واري پاليسيءَ تحت ايتري اڳڀري ٿيندي ڏسبي، جو ڏسندڙن، ٻڌندڙن، محسوس ڪندڙن ۽ مشاهدو ڪندڙن کي به حيرت توڙي پريشانيءَ ۾ مبتلا ڏٺو ويندو.

ڪالهه به هڪڙو ٽيليفونڪ خطاب شروع ٿيو هو

جيئن لوڪ فنڪار رقص دوران پنهنجي مٿي تي لٺ جي سهاري کنيل دلي جو بار ڪرڻ نه ڏيندو آهي، ان ئي هوشياريءَ سان نائين زيرو وارن پنهنجي مينڊينٽ جي مڃتا وارو دلو به صحيح سلامت رکيو. هنن جي ڪلهن تي اجرڪون هيون، ٽوپيون هيون، چپن تي ”زنده هي بي بي زنده هي“ جا فلڪ شگاف نعرا هئا. ڪئين مڻ گلاب پتين جا هئا، ريڊ ڪارپيٽ سان سينگاريل استقبال هو. اهي سمورا انتظام ڪندڙن نهايت سياڻپ سان ملڪ ۾ پنهنجي سياسي اڪيلائپ واري اميج کي تبديل پئي ڪيو. هنن پنهنجي مينڊيٽ کي هڪ اهڙيءَ قيادت کان ٿي مڃرايو، جنهن کي ووٽ وجهڻ وقت هيءَ قوم ڪنهن ڪارپيٽ واري استقباليئي تان نه، رت هاڻن رستن تان گذري هئي. هنن وٽ ڪيئي مڻ گلاب جون پتيون نه هيون، هنن جي راهن ۾ ڏهڪاءُ ۽ حملا هئا.

هڪڙي اها قيادت هئي، جنهن کي ملڪ جي اسٽئبلشمينٽ حامي جماعتن کان سواءِ سڀ جماعتون پاڻ کان ڌار ڪري بيٺون هيون. اهي پيپلز پارٽيءَ جا نه پر سندس حمايتي جماعتن جا بيان هئا ته ”12 مئي واري واقعي جي جاچ ۽ حساب ڪتاب ٿيڻ گهرجي.“ اها سنڌي ماڻهن جي سئو سيڪڙو مينڊيٽ جي تقاضا به آهي ته هن سانحي جي جاچ ٿئي ۽ ذميوار ڌر جو تعين ڪيو وڃي. پر جيستائين اهو ٿئي ۽ کير کير ۽ پاڻي پاڻي ٿئي، تيستائين نفاست واري ان ريڊ ڪارپيٽ ۽ سوين مڻ گلاب پتين جي ورکا ۾ وڃڻ کان اڳ پنهنجن ماڻهن کان رضامندي وٺڻ ۾ به برائي نه هئي. سياست ۾ سمجهوتا بيشڪ ڪڏهن ڪڏهن اڻٽر به ٿي پوندا آهن. اهو به هڪڙو سمجهوتو هو، جنهن تحت بي بي پنهنجي جلاوطني ختم ڪري، ملڪ موٽي هئي. اها پيپلز پارٽيءَ جي سينٽرل ڪاميٽي به گواهي ڏيندي ته ان فيصلي تي پهچڻ لاءِ بي بي ڪيئن پنهنجي سينٽرل ڪاميٽيءَ کي قائل ڪندي رهي هئي. جيتوڻيڪ ان وقت بي بي جي قيادت تي عوام جو اعتماد قائم هو ۽ بي بي ان وقت تائين ڪيترن ئي ڏکين مرحلن تي عوام جي اعتماد کي قائم رکندي، پنهنجي ذاتي قربانين کان گريز نه ڪيو هو. هن جي سموري زندگي ان مسلسل آزمائش مان گذري پار پئي هئي. خود بي بي به پنهنجي عوام جي غير مشروط محبتن کان اڻ واقف نه هئي، تنهن جي باوجود هن پنهنجي زندگيءَ جو اهو مشڪل ترين فيصلو ڪيو هو. عام عوام جو مٿس اڻ ميو ويساهه هو ۽ ان ويساهه واري آزمائش ۾ بي بي صاحبه ائين پار پئي هئي، جو ماڻهن جي يقين کي، سندن ويساهه کي، هن سلامت رکيو هو ۽ پنهنجي جان تان کيڏي ويئي.

يقينن اهڙو 88ع ۾ سمجهوتو بي بي به ڪيو هو. 88ع ۾ به نائين زيرو تي ائين ئي حاضري ڏني وئي هئي، پر اها حاضري پيپلز پارٽيءَ کي ڪو گهڻو سياسي فائدو نه ڏيئي سگهي هئي. تڏهن ته اڃا سمورا معاملا به نوان هئا. هڪ ٻئي کي سمجهڻ جو به معاملو هو. اڻ مشروط پنڌ ۽ اڻ مشروط حمايت واري ڳالهه سن جي سائينءَ کان به ٿي هئي، پر ڏسجي ته اهي سڀ تجربا ڪي چڱا ۽ بهتر نتيجا ڏيندڙ ثابت ناهن ٿيا. هڪڙن کين اجرڪون، ٽوپيون پائڻ تي سنڌ جي حقيقي وارثن جو درجو ڏيئي، قاسم آباد کان ڪشمور تائين جا رستا کولي ڏنا هئا. نفرتن جي سياست جي خاتمي لاءِ، گڏ جيئڻ، گڏ مرڻ ۽ ڪنهن به سنڌ مخالف ايجنڊا ۾ اسٽئبلشمنٽ جي ڳالهين تي لڳي، هڪ ٻئي لاءِ خنجر تيز ڪرڻ واري روش جو شڪار نه ٿيڻ جي واعدي هيٺ هو اسان جي ڳوٺن تائين به پڳا هئا. اها سن جي سائينءَ جي ئي سياست هئي ته اردو ۽ سنڌي ڳالهائيندڙن وچ ۾ بهتر لاڳاپن جي فضا قائم ٿئي، پر اسان اهو به ڏٺو ته اهو معاهدو هڪ طرفو ئي رهيو. اسان جا قوم پرست اڳواڻ ته ٽيليفونڪ خطاب ٻڌندا رهيا، پر ڪراچي يونيورسٽيءَ کان ويندي ڊائو ميڊيڪل ڪاليج ۽ اين اي ڊي يونيورسٽين تائين سنڌي شاگردن جي داخلا تي بندش ئي رهي. ڪراچيءَ جي پرائيويٽ ادارن ۾ نوڪريءَ لاءِ پڻ ڪراچيءَ جي ڊوميسائيل کي لازمي قرار ڏنو ويو.

جيتوڻيڪ ”سنڌي – مهاجر“ واري موجوده تقسيم کي ڪنهن به ريت روايتي تنگ نظريءَ واري سياسي انداز ۾ نٿو ڏسي سگهجي. ڇو ته ڪنهن کي سمنڊ ۾ ڌڪي ڇڏڻ يا ڪن کي ڳوٺن تائين محدود ڪرڻ واري هر سياست قابل مذمت آهي، پر پوءِ به ان معاملي کي ذميواريءَ سان ڏسڻ جي سخت ضرورت آهي. سن جي سائينءَ جي اهڙي پر امن صوفياڻي سياست به معاملي جو جوڳو حل نه ڏئي سگهي، جو اسان ڏٺو ته اسان جا شهري ڀائر سدائين غير جمهوري قوتن سان الحاق ۾ رهيا ته ساڳئي وقت سندن اقتداري دور ۾ سنڌي ۽ اردو ڳالهائيندڙ آبادين ۾ ترقياتي حوالي سان به تفاوت ڪيو ويو. سنڌ جي شهرن ۽ ٻهراڙين جو فرق اڃا به وڌيڪ وڌايو ويو.

سياست جي دنيا ۾ سمجهوتا ممڪن هوندا آهن ۽ سياست ۾ حرف آخر جهڙي ڪا شيءِ نه هوندي آهي. نيلسن منڊيلا به جڏهن فتح جو هٿ اڀو ڪيو هو ته سندس هٿ ۾ اهو گورو هٿ به هو، جنهن ماضيءَ ۾ سائوٿ آفريقا جي ڪارن تي ڌرتي ئي نه پر زندگي به ممنوع بڻائي ڇڏي هئي. سياست جي دنيا ۾ بيشڪ سمجهوتا اڻ ٽر ناهن، پر ماضيءَ جي آڌار تي مستقبل جي سياست لاءِ ضمانتون ضرور وٺبيون آهن. ماضيءَ جي معاملن کي بلڪل پٺيءَ پويان اڇلائي يا نظر انداز ڪري نوان رشتا قائم ڪرڻ يا ڪو نئون سفر گڏ شروع ڪرڻ جو فيصلو ايترو درست به نٿو ٿي سگهي، جيترو سمجهيو پيو وڃي. پيپلز پارٽي جيڪڏهن ساڳيو سفر اَٺاسيءَ کان شروع ڪري ٿي ته يقينن اها ڳالهه عجيب هوندي.

اها ڳالهه بار بار چئي چڪا آهيون ته 18هين فيبروريءَ جي فاتح پيپلز پارٽيءَ جي قيادت ناهي. شهيد جمهوريت جي خون ۽ جو باهه جو درياهه پار ڪري اها منزل ماڻيندڙ، عوام ئي آهي. ان فتح جو قائد عوام آهي. ان پيپلز پارٽيءَ کان وڌيڪ عوام جي فتح هئي. اها ڀٽن جي خون جي Legacy هئي، جو ٻنهي ايوانن ۾ ”جيئي ڀٽو“ جا نعرا لڳا هئا. پيپلز پارٽي جي قيادت کي اهو نه وسارڻ گهرجي ته جي اڳتي هلي بلاول کي به ان ئي Legacy جو حصو بڻجڻو آهي، ته ان جي فتح جو اعلان به ”ان عوامي نعري“ سان ئي ٿيندو. سياسي مفاهمتي سفر ۾ جيڪي نعرا لڳايا ويا، اهي اهميت رکندا آهن. جيڪڏهن Political Symbolism ۾ پ پ قيادت شهيد ڀٽو ۽ بينظير ڀٽو جي legacy کي فالو ڪرڻ ۾ ناڪام رهي ٿي ته اها اقتدار جي اعليٰ منصب تائين ته ڀلي پُڄي وڃي، پر عوام جي دلين تائين رستو ٺاهڻ ۾ کيس مشڪل پيش ايندي. دراصل عوامي مقبوليت جا درجا ان اقتداري منصب تائين پهچڻ واري حڪمت عمليءَ بجاءِ ان سياسي Symbolism وسيلي طئي ڪبا آهن. بيانن وارو رتبو بيشڪ ته ان مفاهمتي سياست واري حڪمت عمليءَ سان ملي وڃي، پر جيڪڏهن اهڙيءَ حڪمت عمليءَ کي عوام جو مئنڊيٽ حاصل نه هجي ته اها حڪمت عملي فائدي بجاءِ نقصان ڏئي سگهي ٿي. اهو به قطعي نه وسارڻ کپي ته عوامي حمايت کان خالي ڪا به جنگ مفاهمتي ٽيبل تان کٽي نٿي سگهجي. ٽيبل تي کٽيل مذاڪراتي جنگ، ڪڏهن عين ممڪن آهي ته روسٽرم تي اچي ائين هارائجي وڃي، جيئن ان رات پاڻ عين وقت تي ليڊر شپ جي بحران کي شدت سان محسوس ڪيو. پيپلز پارٽيءَ جي اها عوامي قيادت جيڪا ذوالفقار علي ڀٽي کان وٺي محترمه بينظير ڀٽو تائين پنهنجي فن خطابت ۾ سياسي Symbolism جو استعمال ڪرڻ ۾ ڪمال کي پهتل هئي، تنهن جي کوٽ محسوس ٿيندي رهي. محترمه بينظير ڀٽو کان سکڻ کپي، جيڪا لحظي ڀر لاءِ نه وساريندي هئي ته هوءَ ڪنهن سان به مخاطب هجي، پر کيس ڏسندڙ عوام، سندس اکر اکر مان سياسي معنائون ڪڍي ٿو. سندس ڪهڙي ادا، ڪهڙي معنيٰ ۽ ڪهڙا لفظ عوام جي دلين تائين رستو ٺاهيندا، هوءَ بيشڪ ته ان کان مڪمل طور واقف هئي ۽ ان ۾ کيس ڪمال حاصل هو. صدر سان صدارتي مفاهمتي آرڊيننس واري معاملي ۾ به هوءَ ائين ئي پار پئي هئي، جو سمورن انٽيليڪچوئلس، سمورن اعليٰ سياسي ڏاهن جي مخالفت باوجود هوءَ عوام کان پنهنجي لاءِ حمايت حاصل ڪرڻ ۾ ڪامياب وئي هئي. اهو ئي سبب هو ته ليفٽ کان رائيٽ تائين، طارق علي کان حميد گل تائين، هر پاسي کان تنقيد ٿيڻ باوجود 18 هين آڪٽوبر تي ٿيل سندس عوامي استقبال هر تنقيد جو مُنهن بند ڪري ڇڏيو هو. اها به بي بي جي سياسي قيادت جي ڪمال جي مهارت هئي ته هن ضياءَ جي آمريت سان ويڙهه ۾ انهن سياسي قوتن سان به وڃي هٿ ملايو، جن مارشل لا کي پاڻ پڪاريو هو ۽ ضياءَ جي آجيان ڪئي هئي. ها، پر ان وقت جدوجهد ۾ شرڪت جو سوال هو. اقتدار ۾ ڀاڱي ڀائيواريءَ جو مسئلو نه هو. بينظير ڀٽو به ڳريءَ دل سان کين قبوليو هو، پر جمهوريت جي جدوجهد لاءِ هن پنهنجي عوام جي حمايت واري سوال کي نه وساريو هو.

دنيا جي تاريخ ۾ به کوڙ اهڙا مثال موجود آهن، جن ۾ هڪ ٻئي جي سخت حريف جماعتن/ ملڪن جا پاڻ ۾ ٺاهه ٿيندا آهن/ ٿيا آهن، پر وارسا پئڪٽ کان شملا معاهدي تائين، هڪ ٻئي جا حريف ملڪ سفارتي ڊائلاگ ۾ هڪ ٻئي آڏو ويٺا آهن. بظاهر ائين به لڳو آهي ته اهي معاهدا هڪڙن ملڪن جي فتح ۽ ٻين جي شڪست آهن، پر تاريخ ۾ انهن معاهدن جي آڌار تي اهي ڪڏهن به هڪ ٻئي آڏو فاتح ۽ مفتوح ناهن سمجهيا ويا. ائين ئي جي اقتدار جي اعليٰ منصب خاطر بجاءِ سنڌ جي امن ۽ ترقيءَ خاطر متحده ۽ پيپلز پارٽيءَ وچ ۾ مفاهمت پئي ٿي ته به ان لاءِ لازمي هو ته پهرين ان لاءِ عوامي حمايت حاصل ڪجي ها ۽ عوام کي ان فيصلي جو شريڪ بڻائجي ها، ڇو ته اصل ويجهڙائي ته عوام جي ويجهڙائي ئي آهي.

نائين زيرو جي ريڊ ڪارپيٽ وارو سفر، دُهلن شرنائين سان آجيان، لوڪ فنڪارن جي ڪرتب بازي ۽ سوين مڻ گلاب پتين سان استقبال جي قيمت تي عوامي جذبات جي آزمائش ائين نه ڪجي ها، جو ان سموري صورتحال جي پڄاڻيءَ تي عوام پنهنجو پاڻ کي ويڳاڻو سمجهڻ لڳي ها. هتي بيشڪ ته ان ملاقات ۽ مفاهمت ۾ ماضيءَ ۾ ٿيل ”خونن“ جا لاگ بُڪ نه کولجن ها، بيشڪ ته مفاهمت، نفرت جي آڌار تي نه ٿيندي آهي، ها پر اها ان رت کي به نظر انداز نه ٿيڻ کپي، جيڪو جمهوريت جي بحاليءَ واري سفر ۾ پيپلز پارٽيءَ جي قيادت توڙي ڪارڪنن ڏنو آهي.

جڏهن بينظير جي جان نثارن تي سڌيون گوليون هليون، وک وک تي رياستي ڏاڍ هو، خودڪش بم حملا ڪيا ويا، ٻڌايو وڃي ٿو ته ان وقت متحده ڪهڙيءَ ڌر سان گڏ هئي؟ جيڪڏهن هاڻ اها اقتدار جي شريڪ ٿيڻ چاهي ٿي ته ان لاءِ ڪهڙيون قربانيون ڏيڻ لاءِ تيار ٿيندي؟. فقط اقتدار جا نه پر جمهوريت جي بحاليءَ واري جدوجهد جا شريڪ به گهرجن. روڊن، رستن، گولين ۽ بم ڌماڪن جي صورت ۾ منهن ڏيئي کٽيل جمهوريت کي مفاهمت جي ميز تي هارائڻ نه گهرجي.

نائين زيرو جي روسٽرم تي ڪيل تقرير کان ويندي مذاڪراتي ميڙ ۾ ڪيل ڏي وٺ تائين کي بيشڪ ته بي بي وصيت جو حصو چئي، ان کي پيپلز پارٽيءَ جي مشن جي تڪميل سمجهجي، پر اسان کي بنهه چٽو ياد آهي ته محترمه بينظير ڀٽو، جيتوڻيڪ متحده سان مذاڪرات جو رستو ڪڏهن به بند نه ڪيو هو، پر هن سدائين واضح لفظن ۾ چيو هو ته ”ايم ڪيو ايم جي پوليٽيڪل ونگ سان ڳالهيون ممڪن آهن.“ اسان کي نه وسارڻ کپي ته اٺاسيءَ جو عهدنامو به ايم ڪيو ايم پاران پيش ڪيل ”چارٽر آف ڊمانڊ“ واري هڪ معاهدي تي دستخط سان ٿيو هو.

ان پيپلز پارٽي قيادت کي ٻڌائڻ گهرجي ته نائين زيرو جي ريڊ ڪارپيٽ وارو هاڻوڪو سفر ڪهڙيءَ ”ڏي وٺ“ تحت طئه ٿي رهيو آهي. ايم ڪيو ايم کان سندس ماضيءَ معرفت اها اميد اجائي آهي ته اها بنا ڪنهن سوديبازيءَ جي جمهوريت جي ان فتح جي شريڪ ٿيندي، پر پيپلز پارٽي جيڪا پنهنجو سڀ کان قيمتي سرمايو يعني محترمه بينظير جي جان جي قيمت ڏيئي، اقتداري منصب تي پهتي آهي ته اتي کيس ٻين ڌرين کي شريڪ اقتدار ڪرڻ لاءِ ٿيندڙ ”ڏي وٺ“ ۾ تمام گهڻي احتياط کان ڪم وٺڻو پوندو.

نائين زيرو جي هاڻوڪي سفر سبب عوام ۾ پيدا ٿيل بي چيني ۽ ڳڻتي ختم ڪيئن ڪجي، اهو ته پيپلز پارٽيءَ ۾ موجود سياسي مفڪرن کي ئي سوچڻ کپي، پر جيڪي خدشا عوام جي ذهن ۾ ان اقتداري ڀاڱي ڀائيواريءَ جي حوالي سان موجود آهن، تن جي وضاحت ڪنهن به حتمي اعلان تي پهچڻ کان اڳ ئي ٿيڻ لازمي آهي. مثلاً ڪي وڏا مامرا يعني 58 بي واري آرٽيڪل جي خاتمي، سنڌ جي گورنر شپ، حيدرآباد جي ورهاست کي Undo ڪرڻ سميت 18 هين آڪٽوبر واري قتل عام ۾ سٽي گورنمينٽ جي ڪوتاهين جي جاچ لهڻ، وزارتن ۾ حصي پتيءَ سميت ڪراچي نيوسٽي واري منصوبي جو جائزو ۽ ڪراچيءَ جي سڀني تعليمي ادارن ۾ سنڌي شاگردن جي داخلا ۽ سندن با حفاظت ٿيڻ جي ضمانتن کان ويندي امن امان، گذريل حڪومتن ۾ نوڪرين ۾ سنڌين جي ڪوٽا کي نظر انداز ڪرڻ سميت ڪيترا ئي اهڙا معاملا آهن، جن تي سنڌي عوام سڌي ضمانت چاهي ٿو. ڇاڪاڻ ته هن ڀيري عوام پيپلز پارٽيءَ کي اڪيلي سر حڪومت ٺاهڻ جو مينڊيٽ ڏيئي چڪو آهي، جي پ پ ڪنهن کي اقتدار ۾ ڀائيوار رکڻ چاهي ٿي ته ان لاءِ عوام کي اعتماد ۾ وٺڻ ضروري آهي. سنڌ پيپلز پارٽيءَ جي پاڙ آهي. ان ڪري پيپلز پارٽيءَ کي گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ ڪنهن به پارٽيءَ کي شامل اقتدار ڪرڻ واري عمل ۾ سنڌين کي اعتماد ۾ ضرور وٺڻ کپي. اها اقتداري شراڪت ڪهڙن شرطن تي ٿي رهي آهي، اهو به ظاهر ٿيڻ کپي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

صدر مشرف جي ”سويلين برگيڊ“ سنڌ ۾ ڇا ڪرڻ پئي چاهي؟




خميس 10 اپريل 2008ع



سج لٿي کان اڳ ڪالهه ٽي وي اسڪرين تي جيڪو ڪجهه پيش ٿي رهيو هو، ان جو فوڪس ڪراچي ئي هو. ڪراچي جيڪو ڪجهه سال ماٺار کان پهرين دهشتگردي جي ور چڙهيل هو. ماٺار جي وقفي ۾ به بيشڪ ڪٿي ڪٿي ڪا ٻارهين مئي، ڪٿي ڪو نشتر پارڪ وارو بم بلاسٽ ۽ ڪٿي ڪٿي ڪڏهن منور سهرووردي جهڙو ڪو جيالو، ڪو ڪارڪن گن ڊائون ٿي پنهنجي زندگي هارائي ٿي ويو ته مڙئي خير هو. 12 مئي پنهنجي صدر چواڻي ته عوامي طاقت جو مظاهرو هو ۽ جن مظاهرو پيش ڪيو، سي جس لهن. اها ئي ڪراچي، جنهن جي هر ديوار عمران خان خلاف تهذيب کان ڪريل چاڪنگ سان ڀريل به نظر آئي. رڳو عمران خان ئي نه، پر چيف جسٽس صاحب جي داخلا به هن شهر لاءِ ممنوع هئي. اهي تڏهوڪا واقعا هئا، جڏهن جمهوريت جو سج ايوانِ صدر تان اڀريو هو ۽ اها جمهوريت ايوانِ صدر جي ڪُل اختيارن جو هڪ حصو هئي. سو سج لٿي کان اڳ ۾ ميڊيا ۾ هڪ پريڊ نظر آئي. ڪنگري هائوس کان نائن زيرو ۽ نائن زيرو کان ارباب هائوس تائين ٿيندڙ ان پريڊ جو فوڪس اهي جمهوري قدر هئا، جيڪي هڪ بدڪلامي، بدزباني طور مشهور حڪمران تي پادر الارڻ تان مجروح ٿيا هئا. حڪومتي مخالف ڌر کان ويندي ترقي پسند سياستدانن به جمهوري قدرن جي پائماليءَ تي نوحه خواني ڪئي. بيشڪ ته اهو جمهوري قدر جي خلاف هو ته بدڪلامي ۽ بدزباني جي پڪڙ ۽ وٺ پادرن سان ڪجي ها، پر جيڪڏهن 12 مئي جي واقعي کي عوامي طاقت جو مظاهرو سڏجي، ۽ عورتن خلاف بدڪلامي کي سياست چئجي ته ڇا اهو عين جمهوري قدرن سان ميچ کائيندڙ لڳي ٿو؟

اها ئي سپريم ڪورٽ جي عمارت هئي، جنهن ۾ وردي وارن ڪالر کان گهليندي ججن کي ٻاهر نڪرڻ تي مجبور ڪيو هو ۽ اتان ساڳي لاهور هاءِ ڪورٽ واري عمارت هئي، جنهن جي اڱڻ تي بڪتربند گاڏيون چاڙهيون ويون. ڪنگري هائوس کان نائن زيرو تائين ۽ نائن زيرو کان ارباب هائوس تائين گڏجندڙ، هڪ ٿيندڙ ۽ ”ٻئي جوتي“ جي ڳالهه جي اصل متن يعني ”مارشل لا“ جي دڙڪن سان جمهوريت پسندن کي سبق سيکاريندڙ اها سويلين برگيڊ ڪهڙي ايجنڊا کي پاڻي ڏيڻ لاءِ اڱاري واري ڏينهن مسلسل پنهنجي پريس ڪانفرنس وسيلي ميڊيا ۾ In رهي؟ ان جو اندازو لڳائڻ ڪو گهڻو مشڪل ناهي. سج لٿي کان هڪ خاص ايجنڊا تي نڪتل اها سويلين برگيڊ ميڊيا جي فوڪس ۾ هئي، ۽ عوام مخالف بدڪلام طور مشهور قاف ليگ اڳواڻ تي پادرن جي وسڪاري تي جمهوريت جو اونو کين سوايو هو.

ميڊيا جي هر اينڪر پرسن، تجزئي نگار، هر ڪالر وٽ بس موضوع ئي اهو هڪ هو، پر سج لٿي کانپوءِ منظر تبديل هئا. ميڊيا هن وقت لاهور جي مزنگ روڊ کي فوڪس ڪيو بيٺي هئي. اهو ئي مزنگ روڊ، جتي مڇريل وڪيلن جو هڪ ”هجومِ خاص“ ڊاڪٽر شير افگن نيازي جو گهيرو ڪري بيٺل هو. اهو گهيرو جيتوڻيڪ نه زار شاهي جي مهل جهڙو گهيرو هو ۽ نه ئي مڇريل هجوم فرانس جي راڻي ميري انٽوئين کي گلوٽين هيٺان ڏيئي سسي سر کان ڌار ڪرڻ واري هجوم جيان انتقام ٿي چاهيو. هو اڇن ڪپڙن ۾ ملبوس، سليوٽ ڪندڙ عام خاڪي سپاهي هئا، يا ڪارن ڪوٽن ۾ ملبوس واقعي ڪاوڙيل وڪيل هئا، سندن هٿن ۾ نه ڪي لٺيون، نه ڀالا، نه هٿيار هئا. انهن جي هٿن ۾ ڪي چند ڪنا ٽماٽا، ڪي سڙيل انڊا (جن تي شيرافگن نيازي لکيل هو) هئا. انهن ان ئي حال سان بس علامتي طور تي ان شخص جو استقبال ڪرڻ ٿي چاهيو. جيڪو جيستائين ايوانِ صدر واري جمهوريت جو حصو رهيو، تيستائين هر ان عمل جو شريڪ رهيو، جيڪو عمل پنهنجي روح ۾ غير جمهوري ئي نه، پر ان رياستي ڏاڍ کي هٿي ڏيندڙ هو، جن خالي هٿين ماڻهن جا مٿا به ٿي ڦاڙيا ته آنسو گئس جي شيلن سان کين ڊڪايو به ٿي، ته وري لاٺي چارج ۾ ساڳين ماڻهن سوٽا به پئي کاڌا. ايوانِ صدر واري ان جمهوريت کي تڏهن سچ به ائين ڪو لوڏو نه آيو هو، جڏهن اسلام آباد جي پوليس چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري کي وارن ۾ هٿ وجهي ججز ڪالوني واري شاهراهه تي گهليندي سندس ڪپڙا ڦاڙي ويٺي هئي. تڏهن به جڏهن اهو ساڳيو شير افگن ان عمل جي تائيد ڪندي ان جو وڏو حامي ٿي نظر آيو، جڏهن چيف جسٽس بنا ڪنهن ڏوهه، بنا ڪنهن وارنٽ جي پنهنجي ٻارين ٻچين ست مهينا هٿياربند پوليس جي بڪتربند گاڏين، خاردار تارن ۽ سيمينٽ جي ڪنڪريٽ پويان پنهنجي گهر ۾ قيد ڪيو ويو هو. عوام جيتوڻيڪ پنهنجي سموري غصي واري باهه 18 هين فيبروري تي بيلٽ پيپر تي ٺپي جي صورت ۾ ڪڍي چڪو هو، پر بيلٽ باڪس کان نڪتل ووٽ جي پرچي اقتدار جي ان پيل پاوي کي ڪو گهڻي ٿيڙ ڏيڻ ۾ ائين اڃان تائين ڪامياب نه وئي، جو ڪو لڳ ڀڳ پوڻن ٻن مهينن کانپوءِ به اڃا اقتدار جي منتقلي عوام جي چونڊيل نمائندن جي پارليامينٽ ڏانهن نه ٿي سگهي آهي. سڀني خوب ٿي ڄاتو ته واشنگٽن ڊي سي کان ويندي هنگامي طاقت جي مرڪزن وڏا زور ٿي لاتا ته ڪيئن به ڪري پاور شيئر فارمولا ۾ به نه رڳو پراڻي مرڪزن جي ڀائيواري ڪرائجي، پر گڏوگڏ شينهن ۽ ٻڪري کي هڪ ئي گهاٽ تان پاڻي پياري، جمهوريت ۾ ايوانِ صدر جي پراڻن حمايتن جي شموليت کي يقيني بڻائجي، پر ايئن ٿي نه سگهيو. ممڪن آهي ته هن ڀيري چونڊيل قيادتن جا اقتدار تائين پڄڻ جا طريقا ۽ مقصد ٻيا هجن، پر هن ڀيري ان عوام، جنهن رياستي ڏاڍ کي منهن سامهون ٿيندي پنهنجي ووٽ جي حرمت بچائي، سو قطعي طور به غير جمهوري طاقتن سان مفاهمت ۽ سندن باقيات سان هلڻ لاءِ راضي نه هو. عوام يقينن سازش وسيلي محترمه جي قتل جي حقيقت ڄاڻن کان پوءِ پنهنجي فيصلن جا اختيار پنهنجي قيادتن کان کسي چڪو هو. جڏهن محترمه بينظير ڀٽو جي قتل کان پوءِ ٽن ڏينهن تائين طاقت جي هر علامت باهه ۾ سڙي رهي هئي، دراصل تنهن وقت جي عوام جي موڊ، ان جي غصي، ان جي ڪاوڙ ۽ ان جي مزاحمت جي انداز جي ڪٿ ڪري ڇڏڻ کپي ها. الائي ڇو هو هميشه جيان ڀليل هئا ته طاقت جي استعمال سان هو عوامي غصي ۽ مزاحمت جو منهن چٿي وٺندا. طاقت جو استعمال ائين به ٿيو جو هاڻي ”عوامي اقتدار“ تي قابض ٿيڻ کان سواءِ عوام جو غصو نه لهندي ڏسي چونڊ مهم توڙي چونڊ ڏينهن تي رياستي ادارا بنهه هڪ ڌر بڻيل نظر ٿي آيا. پوليس وردين ۾ سپاهي ڏٺا ويا، جن قاف ليگ جا جهنڊا پي لڳرايا.

هڪ پاسي بم بلاسٽ جو سلسلو شروع ٿيو هو ۽ ٻئي پاسي ڪورٽن جي مڪمل تالا بندي هئي. وڪيلن جي تحريڪ ئي دراصل طاقت جي مرڪز سان مفاهمت واري فارمولي جي برخلاف ٿي بيٺي هئي. نائن زيرو تي پيپلز پارٽي جي قيادت واري حاضري کي سنڌ جي عوام رد ٿي ڪيو ته ٻئي پاسي مائنس فارمولا تي وڪيل به راضي ٿيندي نٿي ڏٺا ويا. عام لوڪ ان کي مڪافاتِ عمل چوندو رهيو، جيڪو سنڌ اسيمبلي ۾ ان شخص سان ٿي رهيو هو، جيڪو عورت مخالفت ۾ اهڙا بيان ڏئي چڪو هو، جو جڏهن ٽيون ڏينهن هڪ بلوچ عورت پادرن سان سندس انتظار ۽ استقبال ڪندي ڏٺي وئي ته گهڻن ان کي پنهنجي پوکئي جو لڻڻ به چيو.

اها سازش هئي، يا واقعي مڪافات جو عمل هو، يا انقلابي ٻولي ۾ اهو عوام جو احتساب هو، پر ”شير افگن“ سان ٿيندڙ ڪارروائي جڏهن ميڊيا اميجز ذريعي عام العام ۽ خاص الخاص تائين پڳي ته جمهوريت کي پيش خطرن کان وڌ جنهن ڳالهه کي مين اسٽريم ميڊيا ٿي کنيو، اهو انسانيت سوز تشدد انسانيت، جمهوريت ۽ شعور جي بنهه ابتڙ آهي، جيڪو يقينن صحيح به هو، پر ان واقعي کي جيئن ته ميڊيا سنئون سڌو ڏيکاري رهي هئي، تنهن ڪري ان سنيئن سڌي تبصري سان عام ماڻهن کي Sensitize ڪرڻ جي به ڪوشش به ڪئي پئي وڃي. ميڊيا ان کي جهڙي طرح کليل دهشتگردي سان ڀيٽيندي رهي، ان سان سچ به ائين محسوس ٿي ٿيو ته ڄڻ پاڪستان جي تاريخ ۾ شايد اها دهشتگردي ڪڏهن به نه ڏٺي وئي هجي. ارباب جي واقعي کان شير افگن واري واقعي وارو واقعو جيئن ته سڀني مسئلن تي حاوي رهيو، ان ۾ يقينن ڪيترن ئي رُخن کان ڳالهائڻ جي ضرورت آهي. ٻڌائيندو هلجي ته ان واقعي تي شرمسار روحن کي ٻڌائيندو هلجي ته بيشڪ ڪالهوڪو واقعو تڪليف ده هو، جنهن لاءِ مذمت به ضرور ڪجي، پر اهو به ٻڌائيندو هلجي ته روح جي شرمساري لاءِ ٺيڪ ان ڏينهن تي هڪ ٻيو به واقعو ٿيو، جيڪو نه ائين ميڊيا جي ڌيان تي چڙهيو ۽ نه ئي ان بنگلن ۾ ويٺل امن پسندن کي رنجايو.

اڱاري واري ڏينهن ٺيڪ جنهن وقت سويلين برگيڊ ڪنگري هائوس کان نائن زيرو تائين ”هم ظلم کي خلاف مظلوم کي ساٿ هين“ جو هوڪو ڏيندي نظر پئي آئي، ٺيڪ ان ئي وقت هڪ مشتعل هجوم ان کان ٻيڻي تشدد جو نشانو هڪ عام پورهيت ڪارڪن کي بنائي رهيو هو، جنهن تي ان هجوم سندن عقيدي کي ڇيهو رسائڻ جو الزام آندو هو. ميرپور خاص جي ان هندو پورهيت کي ان هجوم نه رڳو تشدد جو نشانو بڻايو، پر ان کي رت ۾ ڳاڙهو ڪندي کيس قتل ڪري ڇڏيو. ”جوتي“ جي استعمال تي اسان جي سياسي روحن کي ائين رهڙ آئي، جو ان کي ملڪي وقار، عزت و آبرو، جمهوريت جي نقصان سان ڀيٽي پنهنجي پاڻ کي ڏک ۾ پي هلاڪ ڪيو. ٺيڪ ان ئي ڏينهن تي ان پورهيت جي لاش تي پيل اڇي ڪپڙي تي رت جي ڳاڙهاڻ ۽ پورهيت جيڪو پوليس پهري ۾ ماريو ويو، نه ان جو لاش، نه ان تي ٿيل تشدد اسان جي ضمير کي چهنڊڙي هنئي. ٺيڪ ان کان ڪو ڏينهن ٻه اڳ تڏهن به اسان جي سياسي ماڻهن جي ضمير کي ائين تڪليف نه پهتي هئي، اسان جي ميڊيا ايئن عوام کي Sensitize نه ڪيو هو، جڏهن ڏينهن ڏٺي جو رينجرز جي ڪرنل اهلڪار ڪراچي يونيورسٽي جي ڪئمپس اندر هڪ Activist استاد، جنهن وٽ نه رڳو ٻاهرين ڊاڪٽريٽ ڪيل ڊگري ان اهلڪار جي رتبي کان مٿاهين هئي، پر هن جو واسطو به ماستري واري پيغمبري پيشي سان هو، هو ان اهلڪارپاران نه رڳو بيرحمانه تشدد جو شڪار ٿيو، پر کيس بيلٽن سان ائين ڪٽيو ۽ بعد ۾ رستي تي گهلي، سندس پيشي، سندس عهدي ۽ سندس رتبي جي سرِ عام تذليل ڪئي وئي. ان تي شايد ئي ڪنهن سياسي پارٽي ردعمل طور احتجاج ڪيو هجي، شايد ئي ڪنهن يونيورسٽي جا استاد هجن، جن جنرل باڊيون ڪري ان استاد جي ئي ٿيندڙ ان بيرحمانه سلوڪ خلاف احتجاج ڪيو هجي. جيڪڏهن قانوني ادارن پاران غير انساني سلوڪ ڪڏهن عام ماڻهو سان ٿئي ته ان تي سول سوسائٽي ۽ ٻين جو روح ائين تڙپندي نه ڏٺو ويو. حقيقت ته اها آهي ته عوام جي احتساب جي ڳالهه اچي ته ادارتي تشدد ۽ ڏاڍي پاران ڪيل تشدد ان ڪري هضم ٿي وڃي ٿو جو اهو سماج ۾ اڻ ٿيندڙ لقاءُ نه آهي. ڏاڍي پاران تشدد عام رواجي ڳالهه ليکي ٿي وڃي. ائين اهو ئي دور هو، جڏهن پاڻ ان گورنر هائوس آڏو استادن کي ڪُٽجندي، مٿي مان رت ڦوهارا وهائيندي سڙڪن تي پوليس تشدد هٿان بيهوش ٿيندي ڏٺو آهي، تنهن وقت متحده ۽ ٻيون پيپلز پارٽي ۽ جمهوريت مخالف قوتون ائين ظلم ٿيندڙ سان گڏ ٿيندي نه ڏٺيون ويون. اها ئي سڙڪ هئي، جتي سنڌياڻي تحريڪ جي ڪارڪنن کي پوليس ٿي گهليو، اتي ان کي جمهوريت جي تذليل نٿي سڏيو ويو، پر ردعمل طور اهو تشدد جڏهن تشدد سهندڙ پاران ورجايو ويو آهي ته سماج کي انارڪي پکڙجڻ جو خوف ڏياريو پيو وڃي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڇا هو ناڪاميءَ کان پوءِ ڪو نئون ”پيپر پلان“ جوڙيندا؟




خميس 17 اپريل 2008ع



دوستو غور سان ڏسندا هلو ته سٺ سالن کان طاقت جي مرڪزيت تي قابض پنڊي اسلام آباد جي پاور ڪاريڊورس ۾ پُراسرار روحن جيان سدا وسندڙ روحن جي راند اڃا ختم نه ٿي آهي. سياست هنن لاءِ سدائين جنگي منصوبي جيان رهي آهي. جنگي منصوبا، جيڪي پيپر تي پلان ڪري آزمايا وڃن ٿا ۽ اهي پيپر، جنهن ۾ هو انساني توڙي سماج اندر موجود خود ساخته دفاعي نظام جي ڪٿ ڪرڻ هر ڀيري وساري ويهن ٿا. اهڙو دفاعي نظام، جيڪو حملا آور کان لڪندو، ڀڄندو ضرور آهي پر ڪڏهن ڪڏهن پنهنجي بچاءَ ۾ حملي آور جا سڀ هٿيار ڦٽا ڪرايو ڇڏي. سو ائين ئي پيپر پلان تحت پهاڙن تي چڙهيا، پر واپسي ۾ هو ڪارگل تان منهن لڪائي ڀڳا هئا. هنن سونار بنگال کان به سياسي فارمولي بجاءِ پيپر پلان مطابق سڌو ڪرڻ گهريو هو. سونار بنگال ۾ سخت بندوقون پنهنجن ئي ڀائرن جي سيني ۾ لٿيون هيون. پنهنجو هاڻوڪو صدر جڏهن پنهنجي وردي ۾ هو تڏهن هن بنگال جي ان ئي سونار ڌرتي تي وڃي پنهنجي ڀائي بردارن جي ڪيل ظلمن تي افسوس ظاهر ڪيو هو. سندس افسوس جو اظهار هڪ لحاظ کان هن رياست پاران معافي ئي هو. توڙي جو سندس معافي نامو ان پوپ پال جي معافي جيان نه هو، جنهن ۾ هن وچين صدين ۾ چرچ جي عيسائيت پاران ستايل انسانيت کان هن معافي طلبي هئي. اهي ماضي جا ڏوهه هئا، جنهن کي هن پنهنجي معافي سان ڌوئڻ ٿي چاهيو.

ڪليسا جي اونداهن منارن تي راڄ ڪندڙ عيسائيت سان پنهنجي ملڪي اسٽيبلشمينٽ جي ڀل ڀيٽ اجائي آهي، پنهنجي صدر جي معذرت ائين به ڏيکاءُ ڏئي رهي هئي جو هتان جي بندوق جي راند بلوچستان جي دل کي زخمي ڪرڻ وارو انگل اڄ تائين اڃان ڇڏيو ناهي. بلوچستان جي اها آبادي جيڪا ساڻن ٽڪراءَ ۾ رهي، تن کي آسمان کنڀي ويو يا زمين ڳِهي وئي، ان جو پتو هن رئيساڻي ٻار کي به ناهي، جنهن وٽ هن وقت پوري ڌرتي جي واڳ آيل آهي.

سٺ سالن جي تاريخ عجيب ڀول ڀُليان واري تاريخ آهي، ور وڪڙ ڏيئي نيٺ‎ به اتي پهچي ٿي، جتان شروع ٿي ٿئي. جيڪا گولي لياقت علي خان جي سيني ۾ لٿي، اها ڪڏهن به عجائب گهر جي زينت نه بڻي، هڪ بندوق سدائين ان گوليءَ سان لوڊ رهي، جيڪا هر ان سياسي ماڻهو/رهنما جو سينو چيري سگهي، جنهن جي دل ۾ عوام جي ڌڙڪن آهي. جيتوڻيڪ اهڙا سينا ڪي ورلي ئي هئا پر بندوق سدائين لوڊ ئي رهي. انهن سٺ سالن ۾ يا هن بندوق راڄ ڪيو آهي، يا پوءِ بندوق جي خوف...بندوق جي ان سڌي سنئين راڄ ۾ هڪ نالي ماتر، هڪ نه ليکي جهڙي رڪاوٽ پيپلز اسيمبلي جي صورت ۾ سدا رهي آهي. اها پيپلز اسيمبلي جنهن ۾ عوام پنهنجي خواهش آڌار پنهنجي نمائندگي ڪندڙ ڌر کي مينڊيٽ ڏيندو آيو آهي. پر 73ع جي آئين ۾ اٺين ترميم کانپوءِ هڪ زهر آلود خنجر جي صورت ۾ جمهوريت جي شب خون جي تياري لاءِ ان اٺين ترميم جو استعمال، اسٽيبلشمينٽ جو اهو ڳجهو هٿيار هو، جنهن ۾ اسيمبلي هنن بندوق سان نه پر بندوق هلائي وڃڻ جي خوف کان ٿي هلائي. اٺين ترميم عجب زهر آلود خنجر هو، جنهن جي ڪرشمي سازي ۾ ڪڏهن ته سندن ئي ڪک ڄاول ٻار اقتداري ڌر ذريعي نواز شريف جي سرڪار تان به دانهن نڪري وئي هئي. دراصل هو به ووٽن سان چونڊيو ويو هو ۽ ان ڪري سندن پيپر پلان جو نظم و ضبط پورو نه ٿيو. هو جڏهن پيپر پلان کڻي هلڻ کان انڪاري ٿيو ته اسٽيبلشمينٽ جي پوڙهي ساٿاري غلام اسحاق خان وسيلي اٺين ترميم جو زهر آلوس خنجر استعمال ڪندي کيس سيکت ڏني وئي. غلام اسحاق خان جي پين جي هڪ ئي گهڪي کيس ياد ڏياري ڇڏيو هو ته عوام جي ووٽ جي اوقات دراصل اها ئي آهي. جيتوڻيڪ پيپلز پارٽي هر مفاهمت باوجود سندن لاءِ ڪڏهن به قابلِ اعتبار نه رهي آهي، پر پوءِ به نواز شريف کي سيکت ڏيندي جڏهن هن پوڙهي کي به گهر هلڻو پيو، تڏهن پنهنجي ساک جي بحاليءَ لاءِ هو نيٺ پيپلز پارٽي کي اقتدار ڏيڻ لاءِ تيار ٿيا. ٻي معنيٰ ۾ هنن وري به دل تي پٿر رکي هڪ عورت کي سليوٽ ڪرڻ وارو زهر جو ڪوڙو ڍُڪ ڀري ئي ورتو. الائي ڇو پنهنجي هن داناءَ اڳواڻ کان به اها ڳالهه وسري وئي جو هن ”همارا بهائي) چئي فاروق لغاري صاحب کي صدارتي منصب تي ويهاري هوءَ شب خون واري خطري کي ۽ زهر آلود خنجر کي وساري ئي ويٺي هئي. هن کان وسري ويو هو ته All are kings horses (سڀ بادشاهه جا گهوڙا آهن) هن کان وسري ويو هو ته اسٽيبلشمينٽ جي راند بندوق ۾ لوڊ ڪيل گولي جو وقت ڪڏهن به ڪٿي به ٿي سگهي ٿو. رڳو هو ئي نه، پُٺ ۾ خنجر ته ”ڀاءُ“ به لاهي سگهي ٿو. ان خنجر جي استعمال جي سازش، ان لوڊ ٿيل بندوق جي نشاني وٺڻ واري سازش به ستاويهين ڊسمبر جيان ئي بيرحم هئي. ڀاءُ جي سيني ۾ لوڊ ٿيل بندوق جي گولي ۽ سندس اقتدار جي پُٺ ۾ خنجر ساڳي وقت ئي لٿو هو.

ان وقت هو پاڪستان جي تاريخ ۾ هيڻي کان هيڻي وزير اعظم هئي ۽ اهو مٿس ستاويهين ڊسمبر کان به ڳرو وقت هو، جڏهن هوءَ پيرين اگهاڙي ڊوڙندي ڀاءُ جي لاش تي پهتي هئي. جنهن گهڙي جنهن وار کان بچائڻ لاءِ هوءَ ڀاءُ کي پاڪستان نه اچڻ لاءِ منٿون ڪندي رهي، ان گهڙي ان وار کان پاڻ به گهائي وئي.

آڪٽوبر جي مهيني ۾ جڏهن سندس سياسي حريف ٻيو ڀيرو اقتدار تان لاٿو ويو، تڏهن کيس نه رڳو هٿڪڙيون لڳايون ويون هيون، پر هو ڪيپٽن رينڪ جي سپاهي جوانن جو جسماني تشدد به برداشت ڪندو رهيو هو. جيتوڻيڪ سندس حريف جي جان بخشي ته ٿي هئي، پر پارليامينٽ جي بالادستي جو قصو جيئن جو تيئن رهيو. اٺن سالن تائين پارليامينٽ جي بالادستي جي عيوض هنن خوب مستيون ڪيون، هنن وچين دور جي خليفين جيان خوب راڄ ڪيو، خليفن جا دٻاري به ائين ئي فيضياب ٿيندا رهيا. اٺن سالن تائين هو بنا ڪنهن خوف جي رهيا، هو اسان تي ائين حڪومت ڪندا رهيا ۽ سندن ٻانهي گولي غلام ٿيڻ کان جنهن به انڪار ٿي ڪيو، ان انڪار جي چڱي قيمت پي ادا ڪئي. نائين مارچ 2007ع تائين هن ملڪ جي هر چرندڙ پتي تي سندن اختيار هو، پر نائين مارچ اها آخري حد هئي، جڏهن ڳالهه سندن پيپر پلان کان مٿڀري ٿي وئي. جيتوڻيڪ وٽن ماڻهن کي سڌي ڪرڻ جو نسخو پراڻو ئي هو، مارشل لا جي خوف سان لوڊ ڪيل بندوق پر هن ڀيري الائي به ڇو اسٽيبلشمينٽ جي چلتي پرزن يعني شريف الدين پيرزادي ٽائيپ ميڪينڪ ذهن ڪم ڪرڻ ڇڏي ڏنو هو. اڳ وٽن ڏنڊي جي استعمال سان ئي پراڻو قصو چالو ٿي پوندو هو، پر هن ڀيري ڪارن ڪوٽن آئين کي ٽشو پيپر جيان استعمال ڪرڻ وارن جا دڳ سوڙها ڪرڻ شروع ڪيا. ڪارن ڪوٽن کين عدالت ۾ ئي نه پر رستي سڙڪ تي به سوڙهو ڪرڻ شروع ڪيو هو. شب خون کان بچڻ لاءِ هو خون جو خراج ڏيندا رهيا. پوليس جي سڌي ڏنڊي جو استعمال نه ٿيو هو، پر هو خودڪش بمبارن جي نشاني تي به آندا ويا. خودڪش بمبارن جو ٽارگيٽ به پيپلز پارٽي جا جيالا رهيا ۽ ٻئي پاسي ڪارن ڪوٽن جو هيرو چيف جسٽس هو، ۽ رت جو خراج پيپلز پارٽي پي ڏنو. 12 مئي تي چيف جسٽس ڪراچي جي دهشتگردن جي نشاني تي هو، رت جي هولي پوءِ به سندن ارادن کي منتشر ڪرڻ بجاءِ کين پختو ڪري وئي. پيپر پلان ۾ طئي ٿيو هو ته سياسي جماعتن سان مفاهمت ڪري وڪيلن کي سوڙهو ڪجي ۽ چيف جسٽس کي اڪيلو ڪجي. اهو سياسي جماعتن لاءِ پڻ سٺو موقعو هو ته ڪمزو ٿيندڙ اسٽيبلشمينٽ وسيلي هو هڪ دفعو ملڪي سياسي منظرنامي ۾ ان ٿي وڃن، پوءِ يقينن مامرا ائين نه رهندا، جيئن پيپر پلان ۾ طئي ٿين ٿا.

پيپر پلان ۾ دشمن کي شڪست ڏيڻ جا خواب ڏسندڙ ٿڌن ڪمرن واري اسٽيبلشمينٽ نه پئي ڄاڻي سگهي ته سياستدان ڪيئن ڪمال مهارت سان عوام جي نبض تي آڱر رکيو ايندا آهن، کين ڪيئن عوام جي مزاج مطابق پنهنجي لهجي جي اُتار چڙهاءَ تي عبور هوندو آهي، ڪيئن ملڪ جي اعليٰ سياسي ليڊرشپ آڱر جي هڪ اشاري سان مڇريل هجومن کي باهه ڪڍڻ جو هنڌ ڏسي سگهي ٿي ۽ ڪيئن ڪمال هوشياري سان ”بارگين“ واري راند ۾ مخالف کي ”چارون شاني چت“ ڪرڻ واري مات ڏئي سگهي ٿو. دبئي ۾ محترمه بينظير ڀٽو کي پيپر پلان ۾ فٽ ڪري هنن پنهنجي اقتدار جي توثيق چاهي هئي، پر هنن جي پيپر پلان جي حاصل نتيجن ۾ طئي اهو ٿيو هو ته ان مفاهمت سان هو دراصل بينظير ڀٽو کي سياسي موت ڏيئي سگهندا. هنن هڪ پاسي وڪيلن جي تحريڪ ۾ پاڻ کي ڪمزور ٿيندو ڏسي ”ڀٽو مفاهمت“ وڪيلن جي تحريڪ کي سياسي پارٽين جي مدِ مقابل بيهارڻ چاهيو. هنن سوچيو ته سياسي پارٽيون جڏهن ان تحريڪ کي ماٺو ڪري وٺن ته کين پنهنجي شرطن تي آڻي بيهاري کين سوڙهو ڪجي. بينظير ڀٽو جي ان سياسي مفاهمت واري عمل ۾ کيس اڪيلو ڪرڻ لاءِ ان ساڳي ئي اسٽيبلشمينٽ ”لنڊن آل پارٽيز ڪانفرنس“ ۾ پنهنجا ماڻهو موڪلي اي آر ڊي کي ٽوڙي ”گرينڊ پيپلز پارٽي“ مائنس هڪ ”گرينڊ الائنس“ جوڙايو. ٻئي پاسي ان سياسي پروپيگنڊا کي به تيز ڪرايو ويو ته ”مشرف-ڀٽو“ مفاهمت ۾ ڀٽو صاحبه پنهنجي عوام سان غداري ڪئي آهي. پيپر پلان جي ڪٿ ۾ هنن سوچيو هو ته اها مفاهمت عوام لاءِ قابل قبول نه هوندي، ان ڪري ”ڀٽو صاحبه“ پنهنجي ئي مفاهمت ۾ پنهنجي ماڻهن جو اعتماد وڃائي ويهندي ۽ پوءِ سندس ڪمزور پوزيشن سان بارگينگ نه رڳو آسان ٿيندي، پر موجوده اقتداري سيٽ اپ ۾ کيس قاف ليگ ۽ ايم ڪيو ايم سان ويهاري نظام جيئن جو تيئن هلايو ويندو، پر اها حقيقي سياسي مفهوم جي نه، پر پيپر پلان جي ڪٿ هئي. کين پتو نه هو ته سالن جو سياسي عمل هوندو آهي، جنهن وسيلي عوام پنهنجي قيادت تي اعتماد قائم ڪرڻ سکندو آهي ۽ اهو به ان سياسي عمل جو ئي نتيجو هوندو آهي، جڏهن قيادت عوام جي امنگن جي آئينه دار ٿي بيهندي آهي. ڪٿ اها هئي ته ان مفاهمت کي ”ڀٽو صاحبه“ جي سرينڊر سان تشبيهه ڏئي، ان کي عوام ۾ غير مقبول ڪيو ويندو ۽ جنهن ڏينهن معاهدو طئي ٿيو، تڏهن پاڪستان جي اخبارن ۾ ”ڀٽو-مشرف“ مفاهمت جو نانءُ ڏئي، محترمه جا ڳاڙهن ڪپڙن ۾ ڪنوار جيان محسوس ڪرائيندڙ ۽ مشرف جا گهوٽ جهڙا فوٽو ڇاپي عوام ۾ اهو تاثر ڏنو ويو ته ڪونڊي ۽ برطانيا جي ڪوششن کان پوءِ اها سياسي شادي عمل ۾ آئي آهي. اسٽيبلشمينٽ جي ليکارين ان تي وڌاءُ لاءِ طنزيه آرٽيڪل لکيا، ٻيو ته ٺهيو اهڙو هڪ مضححه خيز آرٽيڪل کاٻي ڌر جي جڳ مشهور دانشور طارق علي پاران به لکيو ويو. جڏهن ته حقيقت اها هئي ته اها مفاهمت ئي اسٽيبلشمينٽ لاءِ اهو سوراخ ثابت ٿي، جتان ٻوڏ جي پاڻي پنهنجو رستو ٺاهيو. ڀٽو جي واپسي کان اڳ ۾ ئي کين پتو پئجي ويو هو ته ”پيپر پلان“ مطابق حاصل نتيجن واري ڪٿ ممڪن ناهي، ڇاڪاڻ ته بينظير جي واپسيءَ جي اعلان سان سڄي ملڪ ۾ جشن جهڙو سمان پيدا ٿي چڪو هو. عوام کي پنهنجي قيادت تي يقين ڪامل هو. ڪنهن خوب لکيو هو ته جيڪڏهن بينظير ڀٽو مشرف جي ٽينڪ تي چڙهي ته اچي ها ته به عوام سندس استقبال ائين ئي ڪري ها، جو کين پنهنجي قيادت تي مڪمل اعتماد آهي. ائين ئي ٿيو هو، جيتوڻيڪ سندس واپسي وقت حڪومتِ وقت کيس انتهاپسندن پاران نشانو ٺاهڻ، کيس مارڻ واري ڌمڪين وسيلي روڪڻ جي ڪوشش به ڪئي، جو کين پتو هو ته محترمه جي واپسي کان پوءِ سڀ پيپر پلان، سڀ حفاظتي بند عوامي طوفان ۾ ڪک پن ٿي وڃڻا آهن. هو ڪيڏي بهادر خاتون، ڪيڏي بهادر اڳواڻ آهي، اهو اندازو کين تڏهن ئي ٿيو ته موت جي ڌمڪين باوجود موت سامهون ڏسڻ باوجود هوءَ پنهنجي واعدي وفائي لاءِ پنهنجي ملڪ جي تقدير بدلائڻ لاءِ پنهنجي وصيت لکي واپسيءَ جي سفر تي نڪري پئي، اهو ڄاڻڻ باوجود ته ملڪ ۾ عوام سان گڏ اسٽيبلشمينٽ پاران مڙهيل موت به سندس منتظر آهي. هن پنهنجي امڪاني قاتلن کي اڳواٽ ئي نامينيٽ ڪيو هو. اهو خط ملڪ جي سربراهه کي موڪليائين. ارڙهين آڪٽوبر تي هوءَ موت جي منهن مان بچي نڪتي، سندس نشاني باز پنڊي ۾ پيپر پلان مطابق کيس پنهنجي ٽارگيٽ پوري ڪرڻ کان پوءِ ڪلاڪ اندر سڄي سڙڪ ڌوئي ٻهاري ويا، جنهن تي وهيل رت سان هن ديس جي راهه کي روشن ٿيڻو هو.

پيپر پلان ۾ اڃا گهڻو ڪجهه شايد طئه ٿيل هو. سڄي ملڪ ۾ ۽ خاص طور تي جيڪو سنڌ ۾ ردِ عمل ٿيو، ان جي اڳ ئي ڪٿ ٿيل هئي. پيپلز پلان مطابق سنڌي-پنجابي جهيڙو اڻ ٽر هو، خانه جنگي اڻ ٽر هئي. سندن ڪٿ اها هئي ته سنڌي-پنجابي جهيڙن جو گراف ائين چڙهيل هوندو جو پوءِ ”خانه جنگي“ کي منهن ڏيڻ لاءِ سياسي حڪومت جي ناڪامي هوندي. ملڪ ۾ ٻيهر فوجي راڄ جو رستو صاف ٿيندو. ٻئي پاسي ڏسجي ته جيڪڏهن اها واقعي انٽرنيشنل گيم هئي ته به ملڪ جي غير مستحڪم صورتحال ۾ ٻيهر ائٽمي اثاثن کي خطري ۾ هئڻ ۽ اترئين علائقن ۾ انتهاپسندي کي منهن ڏيڻ لاءِ سنئين سڌي آمريڪي فورسز جي آمد جو ميدان تيار ڪجي ها.

اها پيپر پلان جي ناڪامي هئي ته سنڌي ماڻهن جو ردِ عمل پنجاب بجاءِ ان سموري اسٽرڪچر خلاف ٿي بيٺو، جيڪو حڪومت ۽ ان جي ڪنٽرول وارن ادارن کي نشانو ڪري رهيو هو. جيتوڻيڪ انهن ٽن ڏينهن تائين جڏهن رياست جي هر شيءِ سڙندي رهي، تڏهن قانون لاڳو ڪندڙ ادارن مان ڪنهن کي به مٿان حڪم نه هو ته وڳوڙين تي ڪنٽرول ڪن، البته کين پنهنجي ٿاڻن جي حدن تائين محدود رکڻ جون هدايتون ضروري آيل هيون. ان ئي وقت پاڻ ڏٺو هو ته اقتداري ڌريون قاف ليگ ۽ ايم ڪيو ايم سميت سڀ ”خانه جنگي“ جو راڳ الاپي رهيا هئا. پنجاب ۾ سنڌ مان لڏي آيلن لاءِ ڪيمپون قائم ٿيون، چڙ ڏياريندڙ اشتهار بازي ۽ گڏوگڏ ڪراچيءَ جي قيادت به ”عورتن جي لڄالٽ“ وارو هٿرادو اشو کڻي ماڻهن کي مشتعل ڪرڻ جي ڪوشش ڪندي رهي پر پيپر پلان واري ”خانه جنگي“ جو ڪو جواز جڙي نه سگهيو.

محترمه بينظير ڀٽو جي خاتمي سان هنن سوچيو ٿي ته شايد هو عوامي سگهه رکندڙ پيپلز پارٽي کي ٽوڙڻ ۾ ڪامياب ويندا، پر محترمه جي وصيت ڪم آئي، يا اها خود پارٽي جي سينٽرل ڪاميٽي جي گڏيل دانش هئي، جو محترمه جي جيون ساٿي کي پارٽي هلائڻ لاءِ موزون سمجهيو ويو ۽ اها به سندس ئي قيادت ۽ سينٽرل ڪاميٽيءَ جو فيصلو هو ته پيپر پلان جي عين ابتڙ انهن سياسي قتل جو انتقام جمهوريت وسيلي وٺڻ جو اعلان ڪندي انهن پاڪستان يا انارڪي ڏانهن ويندڙ هر عوامي جذبي کي مهل تي ڪنٽرول ڪري چونڊ عمل ۾ حصو وٺڻ جو اعلان ڪري ڇڏيو. محترمه جي قتل سان اقتداري ڌرين پنهنجي پر ۾ نه رڳو پيپلز پارٽي ختم ڪري ڇڏي هئي پر انهن اهو به سمجهيو ته پنڊي مان هڪ ٻئي ڀُٽي جو لاش سنڌ اچڻ تي شايد اها پارٽي هڪ صوبي جي سياست تائين محدود ٿي ويندي، پر نئين ۽ اڻ آزمايل قيادت اهو بار پنهنجي ڪلهن تي کنيو. پيپر پلان مطابق ته ڪجهه به ٿي نه سگهيو، نه هو محترمه کي ماري ملڪ کي سول وار جو شڪار بنائي سگهيا، نه هو پارٽي قيادت واري مامري کي تڪراري بنائي سگهيا، نه هنن جو پيپلز پارٽيءَ کي سنڌ جي سياست تائين محدود ڪرڻ جو خواب پورو ٿيو، ۽ نه ئي هو پيپلز پارٽيءَ کي چونڊ عمل کان ٻاهر رکڻ جي ڪوشش ۾ ڪامياب ٿيا.

غير متوقع چونڊ نتيجن ۾ جڏهن صدارتي هائوس ۾ قائم پولنگ اسٽيشن ۾ به نواز ليگ قائد ليگ کي شڪست ڏني ته به صدارتي ڪيمپ پنهنجي پراڻن اتحادين کي پري نه ڪيو. هاڻ پيپر پلان ۾ پيپلز پارٽي جي وزير اعظم جي انتخاب تي ڏڦيڙ وجهڻ جي ڪوشش سميت اها ڪوشش حت الامڪان ڪئي وئي ته نواز شريف کي ۽ آصف علي زرداري کي هڪٻئي سان اتحاد کان روڪيو وڃي. ان لاءِ آصف علي زرداري کي پنجاب حڪومت ۾ قائد ليگ سان اتحادي بنائي پنجاب ۾ حڪومت جي آفر به ڪئي وئي، پر ٻنهي عوامي پارٽين جي قيادت هاڻوڪي عوامي فتح کي لحظي هڪ ۾ ريٽي اسٽيبلشمينٽ جي منشا تي عمل ڪرڻ کان سڌو انڪار ڪيو. اسٽيبلشمينٽ اهي سڀ پتا کيڏيا، جنهن ۾ واشنگٽن جي دٻاءَ کان وٺي ڪراچي جي اسٽريٽ ٽيرر جي استعمال جا به امڪان سامهون آيا. ڪراچي جا پتا کيڏڻ کان اڳ ۾ شير افگن وارو ڊرامو به خوب اسڪيچ ڪيو ويو پر هن ڀيري به نتيجا پيپر پلان ابتڙ آيا. چيو وڃي ٿو ته هن ڀيري ان ڊرامي ۾ اڇن ڪپڙن وارن پُراسرار ڪارندن هٿان شير افگن جي قتل جي رٿ رٿي وئي. ڪاوڙيل هجوم مٿان قتل ٿيل وزير جي بهاني کين گورنر راڄ هڻڻ جو موقعو هٿ اچي ها. ان لاءِ پنجاب جي گورنر پاران تياري مڪمل هئڻ باوجود عين موقعي تي اعتزاز احسن پهچي سفيد ڪپڙن وارن پُراسرار ڪارندن جو کيل بگاڙي ڇڏيو. مسلم ليگ (ن) کي حڪومت ۾ اچڻ کان روڪڻ وارو پيپر پلان فيل ٿيو ته انهن ڪراچي ۾ دهشتگردي وارو پتو کيڏڻ جو سوچيو. ڪراچي ۾ ”اسٽريٽ ٽيرر“ ڪڏهن به نئين چونڊيل حڪومت جي راهه ۾ رڪاوٽ وجهي. تشدد جو بازار گرم ڪري اسٽيبلشمينٽ جو کيل آسان ڪري سگهيو ٿي، اهو ئي سوچي پيپلز پارٽي جي قيادت پنهنجي ماڻهن پاران ڇتي تنقيد سهندي رس ڪس کائيندي وڃي نائن زيرو تي حاضري ڀري هئي ته جيئن حڪومت ٺهڻ کان اڳ ئي سندن ڪراچي ۾ دهشت جو بهانو بنائي کين گهر ڀيڙو نه ڪيو وڃي. جيتوڻيڪ اهو مرحلو به انتهائي ڏکيو هو، ڇاڪاڻ ته سنڌي عوام جي مينڊيٽ جي ٺاهه جي اها صورت پسند نٿي ڪئي. جيتوڻيڪ ٿوري رس ڪس سان جتي امن امان جي گارنٽي ملي ها ته سودو مهانگو نه هو پر پنڊي جي بادشاهن ۽ واشنگٽن جي همراهن جي من ۾ اڃان تائين خانه جنگي وارو مشن پيپر پلان تي موجود هو ۽ پوءِ نائين اپريل کي ان جي ريهرسل طور آزمايو ويو. جيتوڻيڪ زنده ساڙي ماريل انسانن جهڙو واقعو ڪيو ويو، پر ان کي شير افگن تي ٿيل تشدد جو ردِ عمل ڪوٺي ڪنهن سخت موقف اختيار ڪرڻ کان لنوايو ويو، پر سمجهڻ وارا صحيح ڪري ويا. ڳالهه اڃا ڳري آهي، مشن اڃان باقي آهي، اهو ڪو حادثاتي اتفاق نه هو ته هڪ پاسي متحده پيپلز پارٽي جي هيڏي رس ڪس کي ڪنهن کاهيءَ ۾ وجهڻ کانسواءِ ڳالهه ٻولهه وارو دور بند ڪري مخالف ڌر ۾ ويهڻ جو اعلان ڪيو ۽ ٻئي پاسي وزير اعظم جي شهر ۾ باهه ۽ هل هنگاما ٿيا ۽ باهه جا اُلا آسمان ڇهڻ لڳا.

سنڌ ۽ پنجاب ٻنهي ۾ هڪ ئي وقت گوڙ ڪرائڻ، هنگاما ڪرائڻ پوءِ ملڪ کي خانه جنگي ڏانهن وٺي وڃڻ وارو پيپر پلان تيار آهي. هتان نه رڳو گوڙ ڪرائڻ لاءِ ماڻهو لاهور مان ويا، پر هٿيار ۽ پيسا به وڏي تعداد ۾ پهچايا ويا هئا. پيپر پلان ۾ وڏي رتوڇاڻ جا منصوبا نظر اچي سگهن ٿا. ڪراچي، حيدرآباد، ملتان، لاهور يا پنڊي نشاني تي ڪو به شهر اچي سگهي ٿو. حڪومت کي ناڪام ڪرڻ جي منصوبا بندي ڪٿي به ڪيئن به ٺهي، پر هي وقت، هي مرحلو سياسي ليڊرشپ لاءِ سجاڳ رهڻ جو آهي. باخبر رهڻ جو آهي. ها هيءُ ئي اختيارن جي منتقلي جو عبوري دور آهي. حڪومت ۾ ايندڙن کي ڪي ڏينهن ته ان اقتدار جي نشي کان بچڻو پوندو، پاڻ سنڀالڻو پوندو، پنهنجي اتحاد سان رهڻو ئي پوندو، جو ڌڪ ڪٿان به، ڪڏهن به لڳي سگهي ٿو. دفاعي ديوار مضبوط رکجي، پارليامينٽ جي سلامتي ۽ بقا لاءِ عدالت جي آزادي ۾ ڍر دراصل سياسي سگهه کي وڏي نقصان ڏانهن وٺي وڃي سگهي ٿي. خود اها سياسي قيادت جي ئي نه، پر عوام جي شعور جي آزمائش جي ڏکي گهڙي آهي ته هن وقت عوام پارليامينٽ جي بقا لاءِ پنهنجي سياسي قيادت سان گڏ بيهي ٿو، يا پنهنجي جذباتن ۾ اچي خانه جنگي لاءِ ڪو اهڙو واقعو فراهم ڪري ٿو، جنهن سان انهن قوتن جو رستو آسان ٿئي، جيڪي هن پارليامينٽ کي پنهنجي آغاز کان اڳ ئي انجام تائين پهچائڻ لاءِ مسلسل خانه جنگي جون ڪوششون دهرائي رهيا آهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پهاڙن کان پارليامينٽ تائين نيپالي انقلابين جو سفر




ڇنڇر 19 اپريل 2008ع



”جيتوڻيڪ اسان مڪمل طور تي ان ڳالهه جي آگاهي رکون ٿا ته صدين جي غلاميءَ جي شڪنجي کي ٽوڙڻ لاءِ اسان جي جنگ هڪ نئين جمهوري رياست جي تعمير تائين بنهه ڏکي، پر خطر ۽ پر پيچ آهي، پر دراصل هيءَ فضا ۽ هيءُ ئي واحد رستو آهي، جيڪو عوام جي آزادي ۽ روشن مستقبل جي تعمير ڏانهن وڃي ٿو“.

اڄ کان لڳ ڀڳ ڪي ڏهه سال اڳ اهي مائو نواز ڪميونسٽ جڏهن پارليامينٽ جي سياست ڇڏي، هٿياربند ويڙهه وارو رستو اختيار ڪري، هڪ نئين جدوجهد جو آغاز ڪري رهيا هئا، تڏهن انهن سڄي نيپال ۾ اهي پفليٽ ورهايا هئا. اڄ ڪي ڏهن سالن بعد اهي ساڳيا ئي مائو نواز ڪميونسٽ فاتح جي حيثيت ۾ نيپال جي پارليامينٽ ۾ داخل ٿي رهيا آهن.

جنهن وقت به ڪنهن جو طوق ٽٽو

مون ائين سمجهيو

ڄڻ منهنجي گردن هلڪي ٿي

ها، اڄ هو فاتح آهن، اڄ هو عوام کان به پنهنجي نمائندگيءَ جو حق ووٽن وسيلي حاصل ڪري رهيا آهن، تڏهن سچ به هينئن سنڌ جي سڀني ڏتڙيلن ۽ مسڪين هارين، مزدورن جي نجات واري سپني ۾ ساهه پوندي نظر اچي رهيو آهي، نظر اچي رهيو آهي ته عوام جي نجات جي نعري ۾ عوام سان گڏ بيهندڙن کي شڪست ڪڏهن اچڻي ئي ناهي.

نيپالي پارليامينٽ ۾ مائو نواز ڪميونسٽن جو فاتح قدم ڄڻ ته سڄي ايشيا کي هڪ نئين دور جي نويد ڏيندڙ آهي. انقلاب جو نعرو ۽ انقلابي سياست فقط نيپال ئي نه، سڄي ڏکڻ ايشيا جي سياسي ڪلچر ۾ رومانس پيدا ڪندڙ لقاءُ ضرور رهيو آهي، پر جيڪڏهن پنهنجي وطن ڏانهن نظر ڦيرجي ته نظرياتي طور تي ڏاڍا ساهه وجهڻ باوجود انقلاب جي نعري وارا سمورا گروهه ڪميونسٽ پارٽي آف پاڪستان کان ويندي عوامي تحريڪ تائين، اڄ سوڌو اهڙي عوامي مقبوليت حاصل نه ڪري سگهيا آهن، جو حقيقي انقلاب لاءِ محض ميدان سڌو ٿيندي به ڏسي سگهجي. ٻئي پاسي سريلنڪا، نيپال ۽ خود ڀارت ۾ اڃا ايترو ڏڪر ناهي پيو، جو انقلاب جو نعرو هڻندڙن ۾ اسيمبليءَ جي هڪ سيٽ کٽڻ جي سگهه به نه هجي.

نيپال ۾ ٿيندڙ چونڊ جي عمل ۾ بطور Observer شريڪ ٿيڻ جي جڏهن مون کي سائوٿ ايشين ميڊيا واچ پاران آڇ ٿي هئي، ته خبر ناهي ڇو مون سنجيدگيءَ سان ان تي نه سوچيو هو. شايد ان ڳالهه جو مون کي ته ڇا، پر خود انٽرنيشنل ميڊيا ۽ خود نيپال جي اشرافيه کي به يقين نه هو ته ڪو هي چونڊون آسانيءَ سان اهي مائو نواز کٽي ويندا. جن جي سياسي پروگرام ۾ نه پارليامينٽري چونڊون شامل هيون ۽ نه ئي ان وقت، جڏهن گذريل سال فيبروريءَ ۾ کٽمنڊو جو سانده نوَ ڏينهن تائين ست پارٽي اتحاد پاران گهيراءُ ڪيو ويو هو، تڏهن ڪنهن ٿي سوچيو ته ڪو کٽمنڊو جي شاهي محل جي گهيراءُ کانپوءِ ڪا اها نوبت به ايندي ته بادشاهت جي سخت مخالف جماعت، جيڪا هٿيارن سان ليس، پهاڙن ۾ زميندارن جون زمينون هٿ ڪري بي زمين هارين ۾ ورهائي رهي آهي، سا ڪا ائين چونڊ وسيلي پارليامينٽ تي قابض به ٿي ويندي.

اها ويڙهه، جيڪا نيپال جي ڪن ٽن چئن ضلعن تائين محدود هئي، ڪنهن به نٿي ڄاتو ته اها ويڙهه ڏهن سالن جي مختصر عرصي ۾ عوام ائين پاڙ ڪري ويل آهي، جو کيس سڄي نيپال مان ائين پذيرائي ملندي. نيپال جي پهاڙي ٻهراڙين کان ٿيندي، مائوسٽن جي جدوجهد بادشاهت جي تخت گاهه واري گاديءَ ۾ ائين فاتح جي حيثيت ۾ داخل ٿيندي اهو اندازو شايد ڪنهن کي به ڪو نه هو.

”بورجوا جمهوريت نيپالي عوامي جدوجهد جي ابتدا آهي يا عوامي جدوجهد جو خاتمو“ اهو بحث تڏهن به شروع ڪيو ويو، جڏهن گذريل سال مائو وادي کاٻي ڌر انهن چونڊن ۾ حصو وٺڻ لاءِ راضي ٿي هئي.

سياسي پنڊتن ۽ پراڻن ڪامريڊن جو خيال اهو هو ته، جيئن ته هٿياربند جدوجهد جا پنهنجا اصول، پنهنجا ضابطا هوندا آهن، ان ڪري اهو لازمي ناهي ته سندن چونڊ عمل ۾ به ائين پذيرائي ٿئي، ڇاڪاڻ ته چونڊن ۾ اڪثريت نه ماڻڻ جي صورت ۾ کين بورجوازي سياست جو حصو بڻجي ان ۾ شريڪ ٿيڻو پوندو. پر حيرت ٿي هئي ته سياسي پنڊتن جي پيشنگوئين جي عين ابتڙ مائو وادي هيٿاربند ڪميونسٽن عوامي ويڙهه ۾ شريڪ ڪار پنهنجي سدا قائم ساٿي رائيفل کي پاسي تي رکي، بادشاهت جي آئيني خاتمي لاءِ ڳالهه ٻولهه ڪرڻ شروع ڪئي هئي. اها گذريل سال کٽمنڊو ۾ نئين چونڊ عمل شروع ڪرائڻ لاءِ 19 ڏينهن واري جدوجهد هئي، جنهن ۾ سخت ڪرفيو ۾ به نيپالي عوام گولين سان سينو ساهيندي سياسي حڪومت جي قيام لاءِ احتجاج لاءِ بيٺا رهيا هئا. ان 19 ڏينهن واري احتجاج ۾ ڇهه ماڻهو سنئون سڌو گولين وسيلي هلاڪ به ڪيا ويا هئا، پر ان جدوجهد انهن نيپالي مائو وادين جي سگهه کي سياسي سگهه طور تسليم ضرور ڪرايو هو. جيڪي ان کان اڳ عالمي ميڊيا، نيپالي رياستي توڙي سامراجي پروپيگنڊا ۾ دهشتگرد سڏيا ٿي ويا. سندن واحد مطالبو اهو هو ته نيپال ۾ جمهوري رياست ۽ آئيني پارليامينٽ جي اهڙي قيام کي ممڪن بنايو وڃي.

نيپالي سماج ۾ بادشاهت دراصل هڪ اهڙو مذهبي، سماجي لقاءُ جو مظهر هئي، جنهن ۾ بادشاهه کي وشنو جو پنر جنم سمجهيو ٿي ويو، ان ڪري نيپال ۾بادشاهت جي مخالفت کي ان سموري مذهبي ۽ سماجي ڍانچي خلاف بغاوت تصور ڪندي سياست ۾ ان تي تنقيد ڪرڻ کان پاسو ڪيو ٿي ويو.

نيپال جي سياست جو جائزو ورتو وڃي ته اتي پارليامينٽ، بادشاهت جي اختيار هيٺ هلندڙ ادارو تسليم ڪيو ويندو هو. مطلق العنان بادشاهت ۾ پارليامينٽ جي هلڻ جو سوال تڏهن ئي پيدا ٿي سگهي ٿو، جڏهن اها بادشاهه جي مفادن سان ٽڪراءُ ۾ نه اچي. فوج به پارليامينٽ بجاءِ جيئن ته شاهي فوج يعني بادشاهه جي اختيار هيٺ هلندڙ فوج هئي، تنهن ڪري اهو ممڪن ئي نه هو ته پارليامينٽ کي عوامي نمائندگيءَ جو حق ادا ڪندي ڏسجي ها.

نيپال ۾ جيتوڻيڪ کاٻي ڌر جي سياست به نيپالي ڪانگريس جي حوالي سان سال 1960ع کان هلندي پئي آئي، پر اها جلد ئي بادشاهت يا پارليامينٽ جي سوال تي تڏهن ورهائجي ٻه اڌ ٿي، جڏهن 1960ع ۾ بادشاهه پارليامينٽ ٽوڙي هئي. بادشاهه سان سلهاڙيل گروپ ماسڪو نواز کاٻي ڌر ۽ پارليامينٽ جي بحاليءَ جو سوال رکندڙ ڌڙي پنهنجو لاڙو چين ڏانهن رکيو. جيتوڻيڪ کاٻي ڌر ۾ موجود هٿياربند جدوجهد يا پارلياماني جدوجهد جي سوال تي نه رڳو بحث ٿيندو رهيو پر هر ڀيري جڏهن اسيمبلي ۾ پهچڻ کانپوءِ پارٽين بادشاهه جي خلاف ڪم ڪرڻ کان لاچاري ٿي ڏيکاري، تڏهن نيٺ به مائو وادي گروپ پنهنجي هٿياربند ويڙهه جو آغاز ڪيو. ڪڏهن به، ڪنهن به صورت ۾ هنن جدوجهد اڌورن ۽ اڻپورن سڌارن لاءِ Instrument طور استعمال نه ڪئي ۽ نه ئي وري بورجوازي طبقي تي خالي دٻاءُ وجهي ڪي سطحي قسم جا سمجهوتا ڪيا، مائو نواز ڪميونسٽن پنهنجي جدوجهد لاءِ اڳ ئي طئه ڪري ورتو هو ته پارٽي لائين ڇا هوندي، نظرياتي حوالي سان پارٽيءَ واضح ڪيو هو ته، ”نيم بيٺڪيتي ڪمپرو بورجو ازي ۽ جاگيردار طبقي جي ڳٺ ڇوڙ تي ٻڌل سماج ۾ جتي آمريتون، ۽ بادشاهتون، رياستي مفادن هيٺ بورجوازي ۽ جاگيردار طبقي جي مفادن جي پاسباني ڪندي ان جي Safe guard وارو ڪردار ادا ڪن، اهڙن سماجن ۾ انقلاب کي لازمي طور ٻن مرحلن مان گذرڻو پوندو، جنهن ۾ پهريون لازمي مرحلو جمهوري انقلاب جو ئي آهي ۽ جيڪو ئي پوءِ ٻئي مرحلي ۾ سوشلسٽ انقلاب بربا ڪندو.“

دراصل اها ئي نظرياتي سمجهه جي کوٽ آهي، جنهن ڪري اسان وٽ موجود انقلابي پارٽيون، انقلاب جو نعرو هڻندي ڪنهن به جمهوري جدوجهد ۾ سنئون سڌو شريڪ ٿيڻ بجاءِ، ان کي بوگس چئي عوامي مينڊيٽ جي توهين ڪندي نظر اچن ٿيون. اهو ئي سبب آهي جو دانشوري جي سطح تي ته سندن پذيرائي نظر ايندي پر عوام ۾ سندن مقبوليت نظر نه ايندي. نيپال جي ڪميونسٽ پارٽي (مائو وادي) ان ڏس ۾ بنهه واضح موقف رکندڙ آهي ته، ”انقلاب جي مٿي ذڪر ڪيل ٻنهي مرحلن مان، پهرئين مرحلي ۾ انقلابي پارٽي، جيڪا زرعي سماج ۽ ٻهراڙين ۾ عوامي ويڙهه وسيلي پنهنجو Base ٺاهي، پرولتاري طبقي جي نمائندگيءَ ۾ اهڙي وسيع تر اتحادي محاذ لاءِ جاکوڙي، جنهن ۾ سماج زرعي هجي ۽ صنعتي مزدور جي اڻ هوند هجي، اتي لازمي طور تي غريب هاري ئي انقلابي طبقي طور انقلاب جي سرواڻي ڪندا پر پورهيت ۽ هاري اتحاد لازمي طور تي ان جمهوري پروگرام جو مک فيصلائتو ڪردار ادا ڪندڙ هجي.

نيپالي پارٽي انقلابي نظريي جي اهڙي ڀيٽ، جي پاڻ وٽ موجود پارٽين سان ڪجي، ته عجيب مايوسي ٿيندي ته اهڙي انقلاب جو ادارڪ شايد ئي عملي طور تي ڪنهن پارٽي وٽ موجود هجي. ”اهڙن ملڪن/رياستن ۾ جتي راڄ ڪندڙ طبقا بدترين آمريت يا پارليامينٽ ذريعي حڪمراني ڪن، ته اتي پرولتاري طبقن ۾، توڙي عام ماڻهن ۾ سامراج مخالف ڪاوڙ، غصو ۽ چڙ مستقل طور رهي ٿي. اهڙي صورتحال ۾ اها نه فقط انقلابي طبقي کي انقلابي جدوجهد لاءِ مجبور ڪري ٿي، پر سماج جي ٻين طبقن کي پڻ ان جي حمايت تي مجبور ڪري ٿي. اهو ڪم محض ۽ محض هڪ مارڪسي ۽ لينني پارٽي قيادت هيٺ ئي ممڪن آهي، جيڪا مائو جي عوامي ويڙهه واري نظريي هيٺ انقلابي جدوجهد جي شروعات ڪري.

مائو نواز پارٽي پنهنجي نظريي مطابق نه صرف ٻهراڙين ۾ بيس ٺاهيو پر هٿياربند ويڙهه سان گڏوگڏ هن رڳو طبقاتي دشمن خلاف ويڙهه نه ٿي ڪئي پر ان انقلابي پارٽيءَ ثقافتي جوڙجڪ ۽ سماج جي بنيادي ڍانچي بابت به سوال ٿي اٿاريا، جنهن عام ماڻهن کي به متوجهه ڪيو. مثال طور؛ شادي، پيار، خاندان ۽ ٻين سماجي تعلقات بابت بحث سان گڏ عورتن ۽ مردن جي برابريءَ واري سوال تي به سندن پارٽي خصوصي موقف رکندي ان جي تشريح ٿي ڪئي. اهو نظرياتي تربيت جو ئي نتيجو هو جو سندن هٿياربند فوج ۾ چاليهه سيڪڙو عورتون شامل هيون.

”اسان کي دراصل نئين سماج لاءِ نوان رشتا جوڙڻا آهن، تنهن ڪري عورت ۽ مرد جو رشتو به ساڳئي جاگيرداراڻي سماج جي نوع ۾ نه هلي سگهندو.“

دراصل رڳو عورت، مرد وارو سوال ئي نه پر هندواڻي سماج ۾ موجود ذات، پات واري سوال ۽ گڏوگڏ ڌڪاريل نيپالي قومن کي نون رشتن ۽ آرگنائيزيشن وسيلي اڳتي آندو ويو. سندن سدائين اهو موقف رهيو ته حقيقي انقلابي پارٽي لاءِ ۽ حقيقي انقلاب لاءِ رڳو حڪمران طبقي سان پرتشدد ويڙهه ئي ڪافي ناهي پر سماجي رشتن ۽ رسمن رواجن ۾ ڦاٿل اڪثريت جي استحصال کي پڻ نظرياتي طور شڪست ڏيڻ به سندن مشن هو.

هو ڪي ڏهه سال نيپال جي پهاڙن، جهنگلن تي قابض رهيا ۽ حيرت انگيز طور سندن ڪنٽرول ڪيل علائقن ۾ ٽئڪس وٺڻ کان ويندي عوامي ڪورٽن جي قيام، شادين سميت لينڊ ريفارمس ۽ زرعي زمين جي ورهاست جا مامرا به پارٽي پاڻ ٿي سنڀاليا.

ٻهراڙين جي ”بيس“ مان اڀري آيل نيپال جي اها انقلابي پارٽي، جيڪا هيل تائين آمريڪا، ڀارت ۽ چين سميت مغرب ۾ هڪ دهشتگرد تنظيم طور ليکي ويندي هئي ۽ سمجهيو ويندو هو ته سندن سگهه جو اصل ڪارڻ سندن بندوق آهي، پر هاڻوڪي چونڊ نتيجن ثابت ڪيو آهي ته دراصل سندن اصل سگهه، جيڪا هاڻ آمريڪا ۽ ڀارت لاءِ وڌيڪ ناقابل قبول هوندي، سا سندن بندوق جي نه پر اها عوامي طاقت آهي، جنهن عوام کين پنهنجي نمائندگي لاءِ چونڊي فاتح طور نيپالي اسيمبلي ۾ آڻي دنيا آڏو سرخرو ڪيو آهي. نيپال ۾ ڦهلجندڙ اها سرخي نيٺ سڄي ايشيا سان گڏجي ڏتڙيل عوام جو مستقبل به بڻجي سگهي ٿي پر فقط تڏهن، جڏهن پنهنجا انقلابي به پنهنجا شهري ڊرائنگ روم ڇڏي ٻهراڙين ۾ ڪم ڪرڻ سکندا

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پيپلز پارٽي ججن واري معاملي تي گوهيون ڇو پئي ڪري؟




سومر 28 اپريل 2008ع



اُبتي ڳڻپ شروع ٿي چڪي آهي، پنهنجي اختتام جي انتهائي ويجهو پهچندي پهچندي اها اُبتي ڳڻپ جنهن سياسي شعور جي اڻت پئي ڪئي آهي، يقين ڄاڻو ته ان کي گهٽ درجي جو سمجهندي ايوانِ صدر کان ويندي تازو اقتدار تائين پڳل سڀ ڌريون هڪ گهاٽي جو سودو ڪري رهيون آهن. پتو ناهي ڇو، پر مون کي انهيءَ اُبتي ڳڻپ ۾ فقط ايوانِ صدر جي طاقت ۾ رڦڻي محسوس ٿيندي نظر نه پئي اچي، پر اها ابتي ڳڻپ انهن اقتداري ڌرين جي عوامي مقبوليت جي گراف کي پڻ گهڻو هيٺ ڪيرائيندي نظر اچي رهي آهي، جيڪي ”گرتي هوئي ديوار کو ايڪ دهکا اور دو“ جي ابتڙ ججن جي بحالي ۾ ”چونڪه، چنانچه، اگرچه، مگرچه“ جهڙي ٽال مٽول ڪندي ايوانِ صدر سان برميچڻ واري سرگرميءَ ۾ مصروف آهن. انهن ايوانن جون ديوارون طاقت جا اهي مضبوط پلر (پيل پاوا) ضرور آهن، جيڪي عوام کي سوڙهو ڪرڻ لاءِ ڪنهن به خطرناڪ حد تائين وڃڻ جي سگهه رکن ٿا. اها خطرناڪ حد سول وار هجي، انارڪي هجي پر هن رياست جي سدا حيات طاقت جي مرڪزن کي پنهنجي دفاع ۾ ڪو به گُر آزمائيندي ڪا گهڻي دير نٿي لڳي. اهو ڪو گهڻو پراڻو ماضي ناهي، جڏهن اسان بنگال کي رت جي درياءَ مان پار ٿيندي ڏٺو. بيشڪ ته هو انتهائي طاقتور، بيشڪ ته پاڪستان جي سٺ ساله تاريخ ۾ ان اسٽيبلشمينٽ جي شڪست جو ڪو مختصر باب به موجود ڪونهي، پر گذريل سال کان نائين مارچ تي ٽن جنرلن جي موجودگيءَ ۾ هڪ شخص جي انڪار سان تاريخ جو جيڪو نئون سفر شروع ٿيو. اهي Defining Moments ان شخص جي انڪار سان شروع ٿيون، جنهن صدارتي حڪم تي استعيفيٰ کان انڪار ئي نه ڪيو پر ان جي پاران پنهنجي معطلي واري حالت کي پڻ غير آئيني سمجهندي ٻئي ڏينهن ڪورٽ وڃڻ لاءِ ساڳي طرح تيار ٿيو، جيئن نائين اپريل کان اڳ ٿيندو پئي آيو. هن ساڳيو ئي ڪارو ڪوٽ پاتو هو، هو گهر کان اڪيلو پنڌ ئي ٻاهر نڪتو هو، پر سندس آجيان معمول کان مختلف هئي. هو سڙڪ تي انهن ئي فورسز جي گهيري ۾ هو، جن جو بنيادي ڪم قانون تي عمل ڪرائڻ هوندو آهي. چيف جسٽس جي وارن ۾ سندن هٿ هئا، چيف جسٽس جا ڪپڙا به ان ڇڪ ڇڪان ۾ انهن ڦاڙي ليڙ ليڙ ڪيا هئا. پوءِ جيڪو ڪجهه ٿيو، ان ۾ سڙڪن تي وهيل رت، وڪيلن جي ڦاٽل مٿن، بم ڌماڪن، آنسو گئس جي شيلن جي منهن سامهون بيٺل هٿين خالي اڪثريت وارو منظر هو. ان کي ٻن سٽن ۾ بيان ڪجي ته هن دفعي عوامي مزاحمت ۾ اسٽيبلشمينٽ هڪ وک پوئتي هٽڻ تي ايئن مجبور ٿي، جو کين چيف جسٽس جي بحاليءَ جو فيصلو قبول ڪرڻو ئي پيو هو. عوامي فتح جو هڪ انوکو سنگِ ميل هو. اهو 20 جولاءِ جو ڏينهن هو، جڏهن ايوانِ صدر سان دوستي نڀائيندڙ شريف الدين پيرزادي جي صلاح مطابق فيصلو آيو هو. ايوان صدر پاران ڪارن ڪوٽن جي جدوجهد کي ڏاڍوUnder Estimate ڪيو ويو هو. بيشڪ ته اهو جمهور جو آواز هو، اهو تنهن وقت جي سول سوسائٽيءَ جي جدوجهد جو نتيجو هو. دراصل چيف جسٽس جي ڊرائيور عجب ڪري ڏيکاريو هو، هن پنجاب جي هڪ هڪ شهر، هڪ هڪ سڙڪ تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ اها گاڏي ڊرائيو ڪري هڪ نئين سياسي مزاحمت کي جنم ڏنو هو. اها سياسي مزاحمت جلائو، گهيرائو جي رنگ ۾ رڱيل سياست نه هئي. ان مزاحمت هڪ نئين اعتماد، هڪ نئين سياسي شعور جي اُڻت ڪئي. وٽن ڪو گهڻو ڪجهه نه هو پر دراصل هن جدوجهد هڪ نئين يقين محڪم جي آبياري پئي ڪئي. نوانوي کان سُتل خوابيده قوم ۾ ڄڻ ته هڪ نئون اتساهه جاڳي پيو هو. هن قوم جا حقيقي سياسي ليڊر جلاوطن هئا ۽ هيءَ قوم ڪنهن نئين مسيحا جي ڇُهاءَ جي لاءِ واجهائيندڙ هئي. افتخار محمد چوڌري لاءِ هنن ائين ٿي محسوس ڪيو ته ڄڻ هوءَ طاقت جي ايوانن ۾ سندن آواز جو پڙاءُ بڻجي گونجي رهيو هو ۽ اها عوام سان هم آواز ٿيڻ، عوام جي همنوائي جي سزا هئي ته ڪورٽ جي ان مسند تي جنهن کي هن انصاف جي حقيقي فراهمي جي ضمانت بنائڻ ٿي چاهيو اتان محروم ڪيو ويو. اسٽيبلشمينٽ جي مُهرن وٽ هنن طاقتن جي پيل پاون وچ افسوس ته عوام جي ڪٿ ڪرڻ جو نه ڪو هنر آهي ۽ نه ڪو ڏانءُ....هو عوام جا نبض شناس هجن ها ته کين پتو پوي ها ته عوام وٽ فقط اهو انسان ئي قابل قبول ٿيو هو آهي، جنهن جڏهن به عوام جي حق ۾ فيصلو ڪرڻ وقت عوام ڏانهن رجوع ڪيو آهي. اهو پوءِ ڪڏهن نه ناڪام، نه ڪڏهن خالي موٽيو آهي. چيف جسٽس تي به اهي ئي الزام هئا ته هن اسٽيبلشمينٽ کي جيئن جو تيئن هلڻ ۾ رڪاوٽ ٿي وڌي. جيڪڏهن ڪنريءَ جي ڪنڊ ۾ ڪا عورت ناظم هٿان ستائي ٿي وئي ته هيءُ ان جي داد فرياد لاءِ موجود هو، ڪا ماءُ بلوچستان جي ڪنهن پهاڙي ڪنڊ ۾ پنهنجي وڃايل ٻار لاءِ ٿي رني ته هن ٿي Missing Person وارو ڪيس کنيو. صفدر سرڪي جو آسرو به اها ڪورٽ، ته آصف بالادي جي ڳولا لاءِ به آخري در اها ڪورٽ هئي. ٻارن جي هٿن ۾ هٿڪڙيون لڳل ڏسي به جنهن جو روح ان ڪرسي تي ڦٿڪيو ٿي ته اهو به ساڳيو چيف جسٽس هو ۽ جيڪڏهن منو ڀيل جي ٻارن جي وارثي لاءِ پوليس کاتي ۾ ٿي ٽاڪوڙو وڌو ته اهو به ساڳيو ئي افتخار محمد چوڌري هو. ان ئي افتخار محمد چوڌري کي ساڻ ڪري جڏهن اعتزاز احسن پنجاب جي شهر شهر ۽ سڙڪ سڙڪ تائين پهتو ته سدائين ايوانن جي ساٿاري بيٺل ان پنجاب جو پروفائيل ئي ڪو ٻيو بڻجي پيو هو. شايد سٺ سالن ۾ اها پهرين تحريڪ هئي، جنهن ۾ طاقت جو حقيقي مرڪز ٿي لڏيو ۽ شايد اها ئي پهرين تحريڪ هئي، جنهن ۾ پنجاب جي سڙڪن تي روز رت جي راند هلندي رهي. اهو لاهور جو ئي حالي روڊ هو، جنهن تي هر صبح ڪي ڪارا ڪوٽ گڏبا هئا. ”هم ديکهين گي“ جا نعريٰ لڳندا هئا ۽ موٽ ۾ سندن لاءِ زهر ۾ ٻڏل ڏنڊا هئا. ان سلسلي ۾ ٽي وي جا ڪلپس اڄ به ڏسي سگهجن ٿا، جنهن ۾ پنجاب جي مزاحمت هڪ نان سويلين آڏو سينو ساهي بيٺي. هن دفعي هن تحريڪ جو مرڪز ڳوٺ نه، پر شهر هئا. پڙهيل لکيل اها سهل پسند ڌُر هئي، جنهن وٽ ان کان اڳ ٻيو ته ٺهيو، پر سياست جي به ڪا معنيٰ نه هئي. هاڻ اها هڪ شخص جي لڙائي نه رهي هئي، اها هڪ اداري جي بچاءَ جي لڙائي هئي. اها هڪ اميد، هڪ آسري جي لڙائي هئي. هن تحريڪ جو مرڪز پنجاب ئي رهيو، شايد کين پتو هو ته اها تحريڪ جيڪڏهن ائين ملڪ گير ٿي ته شايد پوءِ سندن شڪست حرفِ آخر طور لازم هئي. اهو ئي سبب هو جو ٻارهين مئي جهڙي خوني ڪارروائي ڪري انهن کيس ان ڪري به سنڌ ۾ گهڙڻ نه ڏنو، جو جيڪڏهن هڪ دفعو چيف جسٽس ڪراچي وڃي ها ته خون ۽ دهشت جي راڄ جي به پوءِ ابتي ڳڻپ شروع ٿي چڪي هجي ها.

وڪيلن جي گهرن ۾ فاقا ڪشيءَ تائين به نوبت شايد پهتي هجي، جو هو اهڙي عدالت جي ڪارروائيءَ کان مڪمل بائيڪاٽي هئا، جيڪا پنهنجي بنيادي اصول خلاف کين ڪم ڪندي پئي محسوس ٿي. اهو ئي صدارتي ايوان جو ڪمزور لمحو هو، جڏهن هن وڪيلن جي تحريڪ کي سياسي طاقتن سان ٽڪراءَ ۾ آڻي ختم ڪرڻ ٿي گهريو. قومي مفاهمتي آرڊيننس کي دراصل هن پنهنجي بچاءَ طور ئي استعمال ڪرڻ ٿي گهريو، پر کيس اهو پتو لڳائڻ ۾ ڪا گهڻي دير نه لڳي ته اهو ئي مفاهمتي آرڊيننس هوندو، جيڪو اڳتي هلي هڪ باصلاحيت سياسي اڳواڻ کي ايتري طاقت بخشيندو، جو ان ئي آرڊيننس سان سندس کڙيون تپائي رت ڪيون وينديون ۽ اهو ئي مفاهمتي آرڊيننس هوندو، جنهن تي صحيح سندس واپسي واري دستاويز تي صحيح ثابت ٿيندي.

سياست پنهنجا اصول رکندي به شطرنج جي اها راند آهي، جنهن ۾ ”شاهه“ پيادي جي چال ۾ ڦاسي شهه کائي ٿو، ۽ ائين مفاهمتي آرڊيننس تي مفاهمت جي پهرين ڏينهن تي ئي کيس خوب پتو پيو ته هو هاڻ محترمه بينظير هٿان مات کائي چڪو آهي. اهو مفاهمتي آرڊيننس نه رڳو محترمه کي پر سندس حريفِ تازا جي طياري کي به پاڪستان ۾ لهڻ کان نٿو روڪي سگهي. هوءَ آئي ئي مس هئي ته سندس آجيان هڪ خوني راند سان ڪئي وئي. محترمه جي هن ڀيري اسٽيبلشمينٽ سان ويڙهه جو طريقو تبديل هو، پر سندس سياسي يقين محڪم ساڳيو هو. وڪيلن جي مزاحمت اسٽيبلشمينٽ جا گوڏا کوڙائي چڪي هئي، محترمه بينظير هن کي وردي لاهڻ لاءِ مجبور ڪيو. هُن وڏي ڪمال سان پنهنجي دشمن کي آخري ويڙهه ۾ للڪارڻ کان اڳ بي هٿيار ڪرڻ وارو مرحلو پورو ڪيو، پر دوبدو لڙائي يا اڃا به ائين کڻي چئجي ته منهن سامهون ٿي شڪست کائڻ جو خوف هو، محترمه کي رستي تان هٽائڻ واري منصوبي لاءِ 27 هين ڊسمبر اڻٽر ٿي پئي هئي. 27 هين ڊسمبر کان پوءِ ارڙهين فيبروري جي فتح يقيني هئي، ان ڪري جو عوامي عزم ۾ پختگي صاف ظاهر هئي. ارڙهين فيبروريءَ جو ووٽ ڪنهن اقتدار جي جمهوريت لاءِ نه پيو هو، ارڙهين فيبروري انتقام جي باهه جو ڏينهن هو، اٺ ساله استحصال جي حساب ڪتاب جو ڏينهن هو، 12 مئي جي پڇاڻي جو ڏينهن هو، وڪيلن جي ڦاٽل مٿن، بم ڌماڪن ۾ انگ انگ کان جدا ٿيل عضون جي حساب جو ڏينهن هو، چيف جسٽس جي ڦاٽل گريبان، پوليس جي بيرحم تشدد، ميڊيا جي زبان بندي ۽ ججن جي نظربندي جي حسابن ڪتابن جو ڏينهن هو. سنڌ ۾ ارڙهين فيبروري يقينن ستاويهين ڊسمبر جي خون جي انتقام جو ڏينهن هو، ان واعدي جي پورائي جو ڏينهن هو ته سندس قاتلن کان حساب وٺبو. ارڙهين فيبروري تي به سنڌ ۾ بيلٽ باڪس رت ۾ ٻڏل هئا، ايوانِ صدر خلاف هڪ نفرت جي اظهار طور ووٽ جي پرچي جو استعمال ٿيو هو. اقتدار جي منتقلي جو مرحلو ووٽن جي مرحلي مان بخوبي پار پيو هو. اهو مرحلو نه رڳو ڏکيو پر اها وڏي آزمائش هئي، جنهن مان نئين قيادت کي پنهنجي مڪمل دانش ۽ معاملا فهمي سان گذرڻو هو. دراصل سياسي قيادت جي پنهنجي زندگيءَ جي قرباني عيوض هڪ نئين صبح جي نويد ملي ضرور هئي، جنهن ۾ عوام پنهنجي نه رڳو ووٽ وسيلي پر پنهنجي جدوجهد ۽ مزاحمت وسيلي پنهنجو طئي حصو به يقينن وڌو هو، پر هاڻ اقتدار جي حصول واري واٽ شايد ستاويهين ڊسمبر کان به ڳري ٿي هئي. هتي هاڻ ڪنهن دانسته/نادانسته غلطي جي گنجائش بنهه نه هئي. اهو مرحلو ائين پار ٿيڻو هو ته جيئن نه ستاوهين ڊسمبر واري قربانيءَ جو شان وڃي ۽ نه ئي عوام جي اعتماد جو ساٿ وڃي. پيپلز پارٽي جي قيادت کي اهو ضرور سوچڻو هو ته ڪهڙي ۽ ڪٿي سندس مفاهمت عوام وٽ قبول پوندي ۽ ڪهڙين طاقتن سان هٿ ملائڻ وقت عوام جي چهري تي ناگوار تاثر اڀرندا. پيپلز پارٽي کي، سندس قيادت، سندس ٿنڪ ٽينڪ، سندس سينٽرل ڪاميٽي کي ڪنهن به سياسي gesture، ڪنهن به بيان، ڪنهن به مفاهمت، ڪنهن به معاهدي، ڪنهن به سوديبازي کان اڳ ڏهه ڏهه دفعا، بلڪه بار بار سوچڻو ئي پوندو.

شملا معاهدي کان ويندي پنڊي ۾ پنهنجي آخري تقرير تائين ڀٽو هر وڏي ننڍي فيصلي ۾ عوام سان رجوع ڪندو رهيو. ائين محترمه جي نائن زيرو سان مفاهمت به هڪ لکيل چارٽر جي صورت ۾ سامهون آئي، ان باوجود به محترمه پنهنجي ڪن عملن کي ماضيءَ جون غلطيون ڪوٺيندي رهي هئي. ستاويهين ڊسمبر سانحي کانپوءِ ڀل ته سڄو پاڪستان پيپلز پارٽيءَ سان گڏ هجي پر پارٽي کي نه وسارڻ کپي ته هاڻ وٽن محترمه بينظير ڀٽو ناهي، وٽن اها قيادت ناهي، جيڪا فيصلا ته پهرين ڪري پر عوام کان قبوليت بعد ۾ وٺي. پيپلز پارٽي کي اهو به نه وسارڻ کپي ته ستاويهين ڊسمبر کانپوءِ وٽن محترمه جي قيادت ته بيشڪ نه رهي هئي پر عوام جو ساٿ غير مشروط طور تي ساڻن گڏ هو. پيپلز پارٽي کي اقتدار جي حصوليت واري راهه ۾ اهو به نه وساري ته عوام جو ساٿ سدائين غير مشروط نه رهندو آهي ۽ کين اهو به نه وسارڻ کپي ته هي آخري ڀيرو ناهي جو کين ٻيهر عوام ڏانهن رجوع ڪرڻو نه پوي، جلد يا دير پيپلز پارٽي نيٺ وري به سڙڪن تي اچڻي آهي، پر ائين نه ٿئي جو تيستائين هو پنجاب مان پنهنجا پير اکيڙائي چڪا هجن. سنڌ جي سياست ۽ سنڌ جا معيار بيشڪ ته ٻيا آهن پر پنجاب پنهنجي نائين مارچ کان شروع ٿيل هڪ مزاحمتي تحريڪ کي اقتدار جي سودي ۾ ويندو ڏسڻ لاءِ قطعي تيار نه آهي. خبر ناهي ڇو پيپلز پارٽي پنهنجي ٿنڪ ٽينڪ کي ان ڳالهه جو اندازو لڳائڻ لاءِ ڇو نه چيو آهي ته، ”ستاويهين ڊسمبر جي جنهن سڙڪ تي سندن قائد شهيد ٿي، ان شهر مان کيس ڪائي سيٽ ڇو نه ملي؟ پيپلز پارٽي نيٺ اتان ڇو هارايو، جتي محترمه جو خون وهيو؟

پيپلز پارٽي پنهنجي اندر ۾ خبر ناهي ته ان ڳالهه تي غور به ڪيو آهي يا نه، ته ان لاهور مان نيٺ به بري طرح شڪست ڇو کاڌي؟ پيپلز پارٽي جي سچن دوستن کي نيٺ به ويچار ڪرڻ کپي ته سڄي پنجاب ۾ جي ٽي روڊ (جرنيلي سڙڪ) سان لڳندڙ سڀني شهرن ۾ پيپلز پارٽي جا اميدوار چونڊ ڇو نه کٽي سگهيا؟ پيپلز پارٽي کي جيڪڏهن اقتدار بجاءِ سچ پچ سياسي ميدان ۾ پنهنجي حريف کي شڪست ڏيڻي آهي ته کين ججن جي بحاليءَ واري مامري تي ”چونڪه، چنانچه، اگرچه، مگرچه“ واري سياست کان باز اچڻو پوندو، ان کي ججن واري معاملي تي گوهيون ترڪ ڪرڻيون پونديون. پيپلز پارٽي اهو ڇو ٿي وساري ته پرويز الاهي پنج سالن بعد به پنهنجي سيٽ نه بچائي سگهيو، اقتدار وڏي شيءِ ناهي، جدوجهد وڏي شيءِ آهي، ماڻهن سان هم آواز، هم قدم ٿيڻ وڏي ڳالهه آهي.

ابتي ڳڻپ جا ڏينهن پورا ٿيندا پيا وڃن، لاهور وڃي مون کي اندازو ٿيو ته فاروق نائيڪ جي ايوانِ صدر ۽ شريف الدين پيرزادي سان ويجهڙائي اتي ڪهڙي شعور جي اڻت ڪري رهي آهي؟ اها سول سوسائٽي هڪ نئين لانگ مارچ لاءِ تيار ٿيندي پئي ڏسجي، هڪ نئين ابتي ڳڻپ جي شروعات ۾ به شايد ڪي گهڻا ڏينهن نه لڳن. پيپلز پارٽي ججن جي بحالي تي چٽو موقف نه رکڻ ڪري پنڊي، لاهور ۽ جي ٽي روڊ سان منسلڪ شهرن ۾ پنهنجي شڪست اڳواٽ ئي ڏسي چڪي آهي، اهي سڀئي اهڙا شهر آهن، جتي طاقت جي ايوانن سان سدائين گڏ بيٺل عوام کي اعتزاز احسن هڪ مزاحمتي سياست جي دائري ۾ داخل ڪري چڪو هو.

ججن جي بحالي طئي آهي، وڪيلن جي جدوجهد فتح کانسواءِ هاڻي ختم ٿيڻي ناهي، ان جدوجهد کي هٿيار بنائي بي بي صاحبه صدر کان اها وردي لهرائي ڇڏي هئي، جنهن کي هن پنهنجي کل ٿي ڪوٺيو. بارگينگ ۾ هاڻ پيپلز پارٽيءَ جا رستا ايوانِ صدر سان ويجهڙائپ وارو تاثر پيدا ڪندا ته به پيپلز پارٽيءَ جي فتحيابي نه ليکبي. جيئن صدر جي فوجي وردي ۾ چيف جسٽس سان ملاقات واري فريم هڪ نئين مزاحمت جي شروعات ڪئي هئي، تيئن عين ممڪن آهي ته ٻه ڏينهن اڳ وارين اخبارن جي فرنٽ پيج تي وزير اعظم ۽ صدر جو هڪ تصويري فريم پيپلز پارٽي لاءِ ابتي ڳڻپ جي شروعات تيز ڪري ڇڏي. پيپلز پارٽيءَ جي سڄڻن کي اهو به ياد ڏيارجي ته اڳ يا پوءِ کين به ان ئي سڙڪ واري سياست ڏانهن اچڻو آهي، جو ايوان صدر مان ڏنگجڻ جي مند ڪا گهڻي پري نٿي ڏسجي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پ پ پ به اسٽيبلشمينٽ جي فريم ۾ پوري اچي ويندي؟




اربع 7 مئي 2008ع



اڄڪلهه پنهنجو صدر بيشڪ ته پنهنجي ان طاقتور ورديءَ ۾ نه رهيو آهي، جنهن جي طاقت کان سورنهن ڪروڙ عوام جا چونڊيل سربراهه به ڏڪندا رهيا آهن. اها ئي سندس طاقتور وردي هئي، جنهن جي ڏڍ تي هن عوام جي چونڊيل پارليامينٽ کي رٻڙ اسٽيمپ جي درجي تائين گهٽائي رکڻ کان علاوه به جيڪو ڪجهه ڪيو، سو ڪنهن کان ڳجهو نه آهي. بلوچستان جي پهاڙن ۾ بارود وسيلي رڻ ٻارڻ کان علاوه لاهور، پنڊي ۽ اسلام آباد ۾ به ڇا ڇا نه ٿيو. ان صدر، پنهنجي ورديءَ جي طاقت جي آڌار تي جڏهن ٻارهن مئي کي طاقت جو مظاهرو چئي شاباشيون ڏنيون ته نائين اپريل ڪراچيءَ ۾ چتا جيان ساڙي ٻاري ماريل وڪيلن واري ڪارروائيءَ کي پڻ شير افگن کي لاهور ۾ مار ملڻ جو ردعمل چئي، جسٽيفاءِ ڪيو ويو. اهو ئي ”سويلين صدر“، جنهن وٽ اڄ وردي به نه رهي آهي ۽ نه ئي سندس اتحادين مان ڪو چونڊن ۾ ٻوٽو ٻاري سگهيو، سو اڄڪلهه پنهنجن پراڻن قاف ليگي ڪامريڊن جي ڀيٽ ۾ نئين حڪومت سان وڌيڪ ڪمفرٽيبل ڏسجي رهيو آهي، جيڪا چونڊن ۾ ڪنهن ڳجهي طاقت سان ڳٺ جوڙ ۾ نه پر عوامي مينڊيٽ جي نتيجي ۾ جڙي آهي. اهي صدر جا قاف ليگي پراڻا ساٿي جن وک وک تي صدر کي ڪنهن به مصيبت ۾ ڦاسڻ کان پئي بچايو هو، سي هاڻ ٻاهرئين ڪناري تي نظر ٿا اچن. جيتوڻيڪ اهي ئي نائين مارچ کان پوءِ صدر لاءِ شروع ٿيندڙ هاٽ واٽرس جي سفر ۾ سندس پير تريون بڻيل رهيا. بلوچستان جي پهاڙن ۾ راڙ هئي ته هي اتي به ڪي ڇنڊا هڻي، صدر جي بچاءَ لاءِ موجود رهيا. ٻيو ته ٺهيو، پر لال مسجد واري سائيلينس آپريشن ۾ پورو اسلام آباد ٻري اٿيو، تڏهن به قاف ليگي ٽيم ئي ميڊيا کي منهن ڏنو. هو ايوان صدر جي هر عمل جا شريڪ رهيا. هو پنهنجي صدر جي سياسي ڍال هئا. آخري ڀيري هنن صدارتي چونڊ ۾ جڏهن صدر لاءِ رستو صاف ڪري ڇڏيو، تڏهن هن صدارتي ڪئمپ ايندڙ پنجن سالن لاءِ ڀيچي مٽائڻ واري پاليسيءَ تي عمل ڪندي، ڪوشش ڪئي ته عوامي مينڊيٽ سان چونڊجي آيل نئين ٽيم کي آجياڻي طور ان پراڻي ٽيم جو شريڪ بنائي، اڳتي وڌجي. پيپلز پارٽيءَ جي ڪا به حڪومت پنجن سالن تائين راڄ ڪندي، اهو پيپلز پارٽيءَ جي خواهش ۽ ارادو ته ٿي سگهي ٿو، پر ويجهي مستقبل ۾ عوامي مينڊيٽ کي ڪو اهڙو مان ملي، ائين ٿيندي ڏسجي نٿو.

محترمه جي شهادت تي قاف ليگ کي قاتل ليگ جو مخفف سڏيو ويو. قاتلن جي ان ٽولي ۾ ڪير ڪير شريڪ هئا، ڪنهن جي ڪنهن دامن تي ان خون بيگناهه جا داڳ آهن، اهو ته شايد اها اقوام متحده واري ٽيم ئي پتو لڳائي سگهي، جنهن لاءِ ميان مشاهد حسين کي ڳڻتي ورائي وئي آهي ته ”پينڊورا باڪس کلي پوندو“، جيتوڻيڪ سڀ اهو ئي چاهين ٿا ته اهو پينڊورا باڪس کلڻ ئي کپي. اهو پينڊورا باڪس کلي ته پتو پوي، ته ڪير ڪير ان جرم ۾ شريڪ آهي. اسان کي قاتل جو هٿ نه قتل جي منصوبي جي ذهن جي تلاش آهي. بهرحال قاف ليگ کي قاتل ليگ چئي پيپلز پارٽيءَ جي ڪو چيئرمين آصف زرداري، محترمه جي ٽيجهي تي ڳالهه پٽ پڌري ڪري وڌي. وقت جو چرخو ان حالت کان پوءِ ائين عجب ڦريو، جو قاف سنڌ مان ته وائيپ آئوٽ ٿي ئي ٿي، پر ڪنهن به صوبي ۾ اها اڪثريتي پارٽيءَ جيترا ووٽ کڻڻ ۾ ڪامياب نه ٿي. تن وقتن ۾ جڏهن صدر اليڪشن کان اڳ هاٽ واٽرس ۾ صفا ٻرڻ جهڙو هو، جڏهن ٿڌا ڪمرا، اي سيون به سندس پگهر سڪائڻ ۾ ناڪام ٿي نظر آيون، شايد تن ڏينهن ۾ ئي کيس ڀيچي بدلائڻ جو خيال آيو هجي. هن کي ٻاهرين دورن ۾ پريس چڱو سوڙهو ڪيو هو. بيلجيم کان برطانيا تائين، سندس آجيان مذمتي مظاهرن سان ٿي هئي. انهن مظاهرن ۾ ان ساڳئي پيپلز پارٽيءَ جا جيالا شريڪ هيا، جن محترمه جي قتل جي ذميوارن خلاف ڪارروائي ٿي چاهي ۽ صدر جي اقتدار ڇڏڻ کان هيٺ لهڻ لاءِ تيار نه هئا. جيتوڻيڪ چاليهه ڏينهن ڪافي هئا، جنهن ۾ پيپلز پارٽيءَ جي قيادت پنهنجا اهي ساٿي گڏ ڪري پئي سگهي، جن کي مارشل لائي دورن جو سڌو سنئون تجربو هو. اها قيادت جيڪا مزاحمتي ويڙهه ۾ هر اول دستو ثابت ٿئي ها، مفاهمتي ٽيم بجاءِ پيپلز پارٽيءَ کي اهو وڌيڪ مناسب هو ته اها پنهنجي مزاحمتي ٽيم کي به پاڻ سان گڏ گڏ رکي ها.

نيٺ اعلان موجب چونڊون به ٿيون ۽ نتيجا به سامهون آيا، تڏهن پتو پيو ته صدارتي محل واري پولنگ مان به صدر جي حامي ليگ بجاءِ نون ليگ جي اميدوار وڌيڪ ووٽ کنيا هئا ۽ جڏهن صدارتي هائوس جي پولنگ جو نتيجو به ٻين نتيجن جيان غير متوقع آيو، تڏهن اسان جي ميڊيا صدر کي ڏاڍو انڊر ايسٽيميٽ ڪرڻ شروع ڪيو هو. ميڊيا ايوان صدر ۾ صدر جي وڌندڙ اڪيلائپ جي ڪٿ ڪرڻ لڳي هئي. هن جي لٿل منهن ۽ چهري تي ايندڙ پگهر کي هن جي شڪست سان ڀيٽ ڏني وئي. ميڊيا وٽ اها به بريڪنگ نيوز هئي ته هن پريس ڪانفرنس دوران ڪيترا ئي ڀيرا پنهنجو پگهريل چهرو ٽشوءَ سان ٿي صاف ڪيو. ميڊيا سندس ڪڍ لڳل هئي ته هو ڪيترائي ڀيرا منجهي منجهي ٿو ڳالهائي. هن جي باڊي لينگويج تي فقط ملڪي ميڊيا ئي نه، سڄيءَ دنيا جون اکيون هيون.

ڪيئن هو عوام جي چونڊيل وزيراعظم سان اکيون اکين ۾ ملائي ڳالهائي ٿو؟ ڪيئن نئين چونڊيل ڪابينه کان هو قسم کڻائڻ آيو ته سندس چال ۾ اٽڪ ئي نه، سندس چپن جي ڪنڊن ۾ ڦاٿل زوريءَ مرڪ کان وٺي، لهجي جي رواني ۽ اکيون ڇنڀڻ جي تعداد جي به ڳڻپ پئي رکي وئي. ماڻهن اهو ڏسڻ ٿي چاهيو ته اهو صدر جنهن وٽ هاڻ ورديءَ جي طاقت رهي آهي ۽ نه ئي سندس حمايتي پارٽي چونڊن ۾ اڪثريت حاصل ڪري سگهي آهي، ان صدر جا سويلين صدر بڻجڻ بعد ڪهڙيءَ ريت پير زمين تان اکڙڻ لڳا آهن. انهن دراصل ڏسڻ پئي چاهيو ته هڪ هارايل صدر جي واپسي ڪيئن ٿي ٿئي.

هو پنهنجا ڪيڏا نه نادان دوست هئا ۽ سندن ڪٿ ڪيڏي نه عام ۽ سادي هئي. کين الائي ڇو عوامي فتح جي نشي ۽ ڪاميابيءَ جي خمارن ۾ اهو وسري ويو هو ته پاڪستان ۾ سڀ کان طاقتور اسٽيبلشمينٽ ئي آهي. هنن شايد يونان جي ان انوکي ڊاڪوءَ پراقرسطيس جي اڏي تي رکيل هڪ خاص بستري بابت نه پڙهيو هو، جيڪو راهگيرن کان سندس ساز و سامان ڦرڻ بعد کيس زبردستي ان بستري تي سمهاريندو هو ۽ پوءِ سندس قد جي ماپ ان بستري جيتري ڪئي ويندي هئي. جيڪڏهن خدانخواسته ان جون ٽنگون بستري کان وڏيون هونديون هيون ته اهي ڪٽي، کيس بستري برابر ڪيو ويندو هو ۽ ساڳيءَ ريت ڪنهن قسمت جي ماريل انسان جون ٽنگون سندس بستري کان ننڍيون هونديون هيون، ته پراقرسطيس جا ساٿي کيس هٿن ۽ ٽنگن کان جهلي، زور سان ڇڪيندا هئا ته جيئن ان جو مٿو ۽ ٽنگون ڇڪجي بستري جيتريون ٿي وڃن. ميڊيا جا اهي تجزيي نگار جيڪي هارايل صدر جي واپسيءَ جا منتظر ٿي، سندس باڊي لينگويج جي ڪٿ ڪري رهيا هئا، تن کان بنهه وسري ويو هو ته هن رياست جي اسٽيبلشمينٽ به هر ايندڙ جي ماپ وٺڻ جو هنر ڄاڻي ٿي. ڇا جي فتح ۽ ڇا جي عواميت؟؟ ڇا جي حڪمراني ۽ ڇا جا اختيار؟؟ حڪمرانيءَ جي ان ڍانچي ۾ گهڙڻ لاءِ نئين شڪار کي پنهنجون ٽنگون ڪپائڻيون پونديون آهن يا وري ڇڪرائي، ان فريم جيتريون ڪرڻيون پونديون آهن.

پيپلز پارٽيءَ جي قيادت جيستائين نئين ديري ۾ ڳڙهي خدا بخش ويجهو رهي، تيستائين ائين ٿي لڳو ڄڻ هن دفعي شڪار جي نه، پر ان بستري جو خير ناهي، جنهن هيل تائين اسان کي پنهنجي قد موجب يا ته ٽنگون ڪٽيل يا پوءِ ڳچي ۽ ٽنگون نڪتل حڪومتون پئي آفر ڪيون آهن.

جڏهن پيپلز پارٽيءَ جي ڪو چيئرمين اهو ٿي چيو ته ”اسان کين ٻڌائڻ ٿا گهرون ته هن دفعي اسان کي حڪومت نه، پر اختيار کپن، نه ته ڳڙهي خدا بخش ۾ هڪ نئين قبر ٺهندي.“ تڏهن اهو لهجو، اها Determination ، اها سياسي حڪمت عملي هئي، جنهن يقين ٿي ڏياريو ته اسٽيبلشمينٽ کي ڳڙهي خدا بخش ۾ محترمه جي ٺهيل نئين قبر چين سان ويهڻ نه ڏيندي. ائين لڳو ٿي، آصف علي زرداري، محترمه جي ان قتل جو انتقام ائين نه وٺندو، جيئن بينظير صاحبه پنهنجي والد جو ورتو هو. بينظير کان به تڏهن ڀل ٿي هئي، جيئن سندس والد کان به ڀل ٿي هئي. انهن ماڻهن خلاف ڪا به ڪارروائي ڪرڻ بجاءِ، جن جا هٿ بنگالين جي خون ۾ رڱيل هئا، انهن کي Safe Passage مليو هو، ائين ئي به ڪيو هو. تڏهن به غلام اسحاق خان ۽ صاحبزادي يعقوب کي ائين قبول ڪيو ويو هو، جيئن هاڻ ايوان صدر جو مالڪ ۽ سندس اٽارني جنرل قيوم ۽ گڏوگڏ شريف الدين پيرزادي ۽ ڪمپنيءَ کي قبول ڪيو ويو آهي.

شهيد بينظير ڀٽو کي به پتو هو ته هن مملڪت ۾ طاقت جو اصل سرچشمو ڪير آهي، تڏهن ئي هن تمغه جمهوريت عوام جي سيني تي سجائڻ بجاءِ مرزا اسلم بيگ جي سيني تي پارايو هو، جنهن وٽ تنهن وقت پاڪستان پيپلز پارٽيءَ کي اقتدار ڏيڻ کان سواءِ ڪا ٻي راهه نه بچي هئي. اسحاق خان به سويلين صدر هو، پر مرزا اسلم بيگ جي منظوري ۽ قبوليت کان سواءِ وزيراعظم هائوس ائين خالي ڪرائڻ جي همت هئي ۽ نه جرئت. اهو اسلم بيگ ئي هو، جنهن هڪ ٽي وي پروگرام ۾ پاڻ ٻڌايو ته اڍائي سالن ۾ ئي محترمه جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ کان اڳ ۾ صدر اسحاق خان کيس وزيراعظم خلاف چارج شيٽ ڏني هئي ۽ جيڪا پوءِ هن چيف آف آرمي اسٽاف جي حيثيت ۾ ڪور ڪمانڊرن جي ميٽنگ ۾ رکي کانئن منظوري ورتي هئي. ايئن جيڪڏهن هڪ ڀيرو سينائي سورما سورنهن ڪروڙ عوام جي چونڊيل نمائندن کي گهر ڀيڙو ڪرڻ جو سوچي وٺن ته بقول مرزا اسلم بيگ جي ” ان سورنهن ڪروڙ عوام جي چونڊيل سربراهه کي هڪ منٽ اندر گهر موڪلڻ لاءِ سپاهين جي محض هڪ جيپ ئي ڪافي هوندي آهي.“

ائين محترمه سان به ٿيو. کيس نه ڪنهن ايجنسي ٻڌايو، نه کيس ڪٿان پتو پيو، پر هڪ حڪم سان ئي هن جي حڪومت جا ڏينهن پورا ٿي ويا. بلاول هائوس تائين پهچندي، اڻ ڳڻيا الزام، ڪرپشن جا ڪيس سندس دامن سان چنبڙايا ويا هئا ۽ ايئن پئي لڳو ته ان کان اڳ ڄڻ حڪومت فرشتن جي هئي. پيپلز پارٽيءَ جي هاڻوڪي ڪو چيئرمين آصف زرداريءَ جي ڪرپشن جا قصا گهڙيندڙ ياد رکن ته ٻيو ڪو به نه پر ساڳيو ئي صدر هو، جنهن کي محترمه نوابزادي نصر الله جي ڀيٽ ۾ ٻيهر صدر چونڊيو هو. بيشڪ ته ٻي ٽرم ۾ محترمه ڪجهه محتاط ضرور هئي، پر هن دفعي به کيس پنهنجي چونڊ جا غلط نتيجا مليا هئا.

جيتوڻيڪ ارڙهين واري اليڪشن کان پوءِ هي پيپلز پارٽيءَ کي مليل چوٿون، پر ڀٽن جي قيادت کان سواءِ پهريون ٽرم آهي. پيپلز پارٽي ۾ جبل جيڏي قدآور ٻي ڪا شخصيت جيتوڻيڪ نه هئي، پر ان وقت پارٽي جي ڪو چيئرمين جي پارٽي سنڀاليندي ئي پيپلز پارٽيءَ ۾ اختلافي نوٽ ميڊيا ۾ سامهون اچڻ لڳا. اها امتحان جي گهڙي هئي، پيپلز پارٽيءَ جي پار پوڻ گهڙي هئي. ماضيءَ جي ٽريڪ ۽ اسٽيبلشمينٽ جي زور جي بنهه ابتڙ عوام آصف علي زرداريءَ کي قائد طور تسليم ڪري چڪو هو ۽ هو ڪنهن به حد تائين عوام ۾ اهو تاثر ويهارڻ ۾ ڪامياب ٿي ويو هو ته سندس رستا اقتدار جي ايوانن ۾ به محترمه جي رستن کان جدا نه ٿيندا ۽ اهي ڌريون، اها اسٽيبلشمينٽ جيڪي محترمه جي قتل جي ڇنڊن مان پنهنجو پاڻ آجو ڪرائي نه سگهيون آهن، تن سان سندس ويڙهه فتح يا موت جي آخري مورچي تائين جاري رهندي.

جڏهن نواز ليگ سان، عوامي نيشنل پارٽيءَ سان مفاهمت ۽ ڀائيچاري جي ڳالهه ڪئي وئي ته عوام الائي به ڇو اهو آسرو ڪري ويٺو ته هاڻ پراڻي اسٽيبلشمينٽ سان ويڙهه آسان ٿيندي. اهو مورچو جتان هميشه عوامي قيادت لاءِ گوليءَ جو پيغام آيو آهي، هاڻ ان مورچي جو نشانو آسان رهندو. ”مري معاهدو“ به ان خوشفهميءَ سان قبوليو ويو، پر پوءِ جيڪو ڪجهه گذريل ڏينهن ۾ ٿيندي نظر آيو آهي، ان سان ته ائين ٿو لڳي ته اسٽيبلشمينٽ جي فريم ۾ ماپجڻ جي ڪوشش ٿي رهي آهي.

پيپلز پارٽيءَ جي اها ليڊرشپ جيڪا ڪي ڏينهن اڳ اڻ ڇهيل آسمان تي هئي، هڪدم ميڊيا ۽ سول سوسائٽيءَ جي ٽارگيٽ تي اچي وئي آهي. انهن مطابق ته اسٽيبلشمينٽ جي فريم ۾ ماپجڻ لاءِ اها ئي غلطي دهرائي پئي وڃي، جيڪا محترمه صدر اسحاق خان سان سمجهوتي جي صورت ۾ ڪئي هئي.

ايوان صدر جي پولنگ اسٽيشن تان هارايل صدر هاڻ پنهنجا ڀيچي تبديل ڪرڻ گهري ٿو. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت الائي به ڇو اهو وساري ٿي ته نواز شريف جو تختو 58 ٽو بي تحت اونڌو نه ڪيو ويو هو. پيپلز پارٽيءَ کي به گهر موڪلڻ لاءِ هروڀرو 58 ٽو بي جو استعمال ئي ضروري ناهي. سال ڏيڍ کان پوءِ سندن حڪومت کي به ائين ئي هاٽ واٽرس جو سفر طئي ڪرڻو آهي. الائي ڇو پيپلز پارٽيءَ کي نظر نٿو اچي ته اها هاڻ اپر پنجاب ۽ سينٽر پنجاب جو گرائونڊ وڃائي چڪي آهي. پنڊي سندس هٿان نڪري چڪي آهي، اسلام آباد ۾ ٻيهر سندس پير ڄمائڻ ائين به مشڪل آهي، جو سندس قيادت ججن جي معاملي تي سول سوسائٽيءَ جو اعتماد بحال رکڻ ۾ ناڪام رهي آهي. نواز ليگ کان علحيدگيءَ جي صورت ۾ پيپلز پارٽي جيڪي ڀيچي پاڻ سان کنيا آهن، ان ۾ ايم ڪيو ايم تي اعتماد ڪرڻ وارو تجربو پ پ پ اڳ به ڪري چڪي آهي ۽ نتيجا ڏسي چڪي آهي. صدر مشرف جي آسري ۾ ٿي سگهي ٿو ته پيپلز پارٽيءَ جي قيادت شجاعت/ چوڌري پرويز مائينس قاف ليگ کي به قبول ڪري وٺي. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت وٽ ججن جي بحاليءَ لاءِ ٺاهيل ڪاميٽيءَ ۾ حفيظ پيرزادي جي موجودگي(جيڪو صدر جو وڪيل آهي) ۽ فخرالدين جي ابراهيم جي استعيفيٰ بعد نيٺ به فيس سيونگ لاءِ باقي ڇا بچندو؟؟

پيپلز پارٽيءَ جي قيادت وٽ جيڪڏهن ججن جي بحاليءَ تي مينڊيٽ نه کڻي اچڻ جو دليل آهي، تڏهن به کين وڌيڪ آنا ڪاني ڪرڻ بجاءِ صاف انڪار واري پوزيشن وٺڻ کپي(جيڪا سندن لاءِ سياسي موت ثابت ٿي سگهي ٿي).

فاروق نائيڪ جون اٽارني جنرل سان ملاقاتون، رحمان ملڪ پاران اليڪشن ملتوي ڪرائڻ وارو قصو، واقعن ۽ حالتن جو ايترو منجهيل هئڻ، جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي قيادت پنهنجي لاءِ فائديمند سمجهي ٿي ته اها ان جي سادگي آهي. شايد کين پتو ئي ناهي ته هن سموري گيم پلان ۾ هو ڪيترو نه تيزيءَ سان پنهنجا همدرد وڃائي رهيا آهن ۽ جيڪڏهن اهو گيم پلان، جنهن ۾ سياست جو هر مهرو مشڪوڪ ٿي وڃي، پيپلز پارٽيءَ جي هاءِ ڪمانڊ جي Approval سان عمل ۾ نه آندو ويو آهي، ته به پيپلز پارٽيءَ جي قيادت کي پنهنجي عدم شموليت کي عوام آڏو آڻي، پنهنجي صفائي پيش ڪرڻ کپي. پيپلز پارٽيءَ جي قيادت نيٺ به اهو ڇو ٿي وساري ته ميڊيا جي ايتري باخبر هجڻ واري دور ۾ جڏهن ايوان صدر ۾ صدر به پگهر اگهندي ڏٺو ويو هجي، تڏهن ڇا پيپلز پارٽيءَ جا هڪ ئي وقت ايوان صدر سان رابطا ۽ ٻئي پاسي حڪومت خلاف سازشن واري ڳالهه ٺيڪ لڳي ٿي؟.

جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت خلاف سازشون ٿي رهيون آهن ته پيپلز پارٽي انهن سازشي عنصرن کي پڌرو ڪرڻ کان ڇو ٿي ڪيٻائي؟ جيڪڏهن ايوان صدر انهن سازشن جو شريڪ آهي ته پوءِ ساڻس قرب جي بحاليءَ جي ڪهڙي حڪمت عملي آهي؟.

پيپلز پارٽيءَ جي قيادت الائي به ڇو اهو وساري ٿي ويهي ته هي نه اسيءَ جو ڏهاڪو آهي ۽ نه نوي جو، هي نئين هزاري سال جي پهرئين ڏهاڪي جي آخري سالن جو دور آهي. ڪيمرا جي اک ۽ ميڊيا جي باخبريءَ جي رفتار کي جيڪڏهن وڏي هوشياري، مهارت ۽ سياسي حڪمت عمليءَ سان منهن نه ڏبو ته رحمان ملڪ جي اليڪشن ملتوي ڪرائڻ جي صلاح، بابر اعواڻ جي وڪيلن خلاف چڙيل زبان، احمد مختار پاران صدر مشرف کي ”قومي سرمايو“ سڏڻ جهڙيون ڳالهيون کيس اوس ڀوڳڻيون پونديون. جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي نئين قيادت سنجيدگيءَ سان پنهنجي پارٽيءَ جي همدردن ۾ لاٿ ۽ غير مقبوليت تي غور نه ڪيو ته ان ڳالهه جي امڪان کي رد ڪري نٿو سگهجي ته پيپلز پارٽي خود قيادت جي بحران جو شڪار ٿي وڃي ۽ ظاهر آهي ته اها ڳالهه پيپلز پارٽيءَ لاءِ ئي نه، عوام لاءِ به ڏک جو سبب هوندي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

يونيورسٽي انتظاميا جو آمريتي انداز ۽ شاگردن جو وهندڙ خون!




اڱارو 20 مئي 2008ع



دنيا جي طبعي موسمن ۾ اهي ڏينهن کڻي ڪهڙا به هئا، پر هن لاءِ اهي ڀري جواني جي بهار جا ابتدائي ڏهاڙا هئا. اهي ڏهاڙا جن ۾ ماڻهو پنهنجي ئي خوابن جي خماريل وجود ۾ پيو ساهه کڻندو آهي. هيءُ به ان جي سپني جو پهريون ئي ڏينهن هو، جڏهن هن يونيورسٽي ۾ پنهنجي ٽيڪنالاجي سول مان تبديل ڪرائي مڪينيڪل انجنيئرنگ ڊپارٽمينٽ جوائن ڪيو هو. ان ڊپارٽمينٽ ۾ سندس اهو پهريون ئي ڏينهن هو، جڏهن ڪيمپس جي هوائن ۾ ٺڪاءَ ٿيا هئا، بارود جي بوءِ ڦهليل هئي ۽ هڪ گولي سندس پيشانيءَ تي اکين مٿان اچي پيو ست ٿي هئي. ڪيمپس ۾ بارود جي بوءِ ڄامشوري جي هوائن لاءِ جيتوڻيڪ نئين نه هئي، پر هر دفعي جيان هن دفعي به سندس شڪار نئون ئي هو. اهو بدقسمت، جيڪو ان گولي جو ٽارگيٽ بڻيو، سو گهوٽڪي جو اظهار لغاري هو. اظهار لغاري اوپن ميرٽ تي مهراڻ يونيورسٽي ۾ داخلا گهوٽڪي جي نه پر حيدرآباد جي ان شهري علائقي جي ڊوميسائيل تي انتهائي ٽف ڪامپيٽيشن کانپوءِ حاصل ڪئي. هن جي منزل جيتوڻيڪ ڄامشوري جي اها يونيورسٽي نه هئي، پر سندس خوابن جي اڏام لاهور جي بزنس ايڊمنسٽريشن مئنيجمينٽ سائنس واري جديد تعليمي اداري ۾ داخلا کان به مٿڀري ٿيندي، ڏوراهين ديس ۾ اعليٰ تعليم حاصل ڪرڻ تائين هئي.

”مان جڏهن گهوٽڪي ۾ پنهنجي هڪ جيڏن کي تعليم بجاءِ عام مزدوري ۾ رڌل، مينوئل تعليم حاصل ڪندي جديد تعليمي ادارن جي قصور کان ناآشنا ٿو ڏسان ته منهنجي دل ٿي چئي ته انهن ادارن مان تعليم حاصل ڪيان، جيئن ان جي ڦل کان منهنجو ديش به آشنا ٿئي.“ هن جڏهن لمس لاءِ پنهنجو فارم ۽ پرپوزل ٿي موڪليو، تڏهن هن اهي ئي لفظ ٿي لکيا. مارچ ۾ جڏهن لمس جي داخلا جي لاءِ ٽيسٽ جي تاريخ آئي، تڏهن اظهار ان گولي جو شڪار ٿي موت کان زندگي ڏانهن واپس موٽيو هو. هو موت سان هٿ ملائي زندگي ڏانهن واپس ضرور موٽيو هو، پر زندگي هن لاءِ هاڻ مڪمل طور ٻي ٿي چڪي هئي. زندگي هاڻ اظهار لاءِ ائين ساڳي نه رهي هئي، جيڪا ڪيمپس ۾ گولي جي شڪار ٿيڻ کان اڳ هئي. اڳ هو جسماني، ذهني، طور تي مڪمل صحتمند ۽ خوبصورتي جا سپنا ڏسندڙ جوان هو، گولي لڳڻ کان پوءِ سندس جسم جو کاٻو حصو وٺجي چڪو هو. هو هاڻ مڪمل طور بستري تي اچي چڪو هو. هن جي زندگي بيشڪ جاري ۽ سندس خواب ڏسندڙ اکيون اڄ به حسين، پر ان ۾ هڪ نه ختم ٿيندڙ تلخي، هڪ اڻ کٽ غصو ڀرجي چڪو آهي. هو پنهنجي پيءُ کان شايد ڪجهه شاڪي آهي، جنهن کيس هتي پڙهڻ لاءِ زور ٿي ڀريو. سندس والد به ان ئي يونيورسٽيءَ جو گريجوئيٽ، ان ئي يونيورسٽي ۾ پنهنجي ڪيريئر جي ابتدا ڪندڙ، ان ئي يونيورسٽي ۾ پڙهائيندڙ استاد، سول سوسائٽي جو بافضيلت، انتهائي ذميوار فرد، اظهار جو والد احسان لغاري ان گولي کي (انڌي گولي) مڃڻ کان انڪاري آهي. توڙي جو گولي اتفاقيه طور تي سندس لختِ جگر جي پيشاني چيري وئي، پر هو ان کي اتفاقي مڃڻ کان انڪار ڪري ٿو. بيشڪ ته گولي جو نشانو سندس پُٽ نه هو، پر گولي جيڪا ڪيمپس ۾ ريوالور جي نالي مان نڪري ٿي نڪرندي فضائن کي بارود جي دونهين سان آلوده ڪري ٿي، سان دراصل سنڌ جي مستقبل جو نشانو وٺي ٿي وڃي ۽ يقينن سنڌ جي مستقبل کي ڪيمپس ۾ گولي سان چٽڻ ۾ سڀ کان ڳري ذميواري جنهن تي عائد ٿئي ٿي، اهي طاقت ۽ جواني جي نشي ۾ سرشار هٿ نه، پر ڪيمپس جي ان قيادت/ سربراهه جا ڪلها آهن، جنهن تي يونيورسٽي جي سربراهي جو بار رکيل آهي. يقينن اها ان سربراهه ۽ قيادت جي ڪوتاهي ليکبي، جڏهن تعليمي ادارن ۾ تدريسي عمل بجاءِ بارود جي بوءِ ڦهليل ۽ رت جا ڇنڊا اڏامجندي ڏسجن.

”اظهار کي لڳل گولي رڳو سندس اڌ جسم کي ئي متاثر نه ڪيو آهي، پر يقين ڪريو ان گولي اسان جي سڄي خاندان، سڀني علمي گهر ڀاتين جي زندگي کي اڌورو ڪري ڇڏيو آهي.“ اها گولي جنهن سان اظهار لغاري جي جسم ۽ احسان لغاري جي خاندان ۾ زهر ڀريو ويو، اها گولي هلائيندڙ هٿ، اها ڌر ته اڄ ڪلهه يونيورسٽي ۾ ڪلاس اٽينڊ ڪري رهي آهي پر اهو شاگرد جيڪو سندن آڪڙ ۽ انا جي انڌ ۾ هلايل گولي جو نشانو بڻيو، سو اڄ بستري تي زندگي کي هڪ عجب امتحان جيان پاس ڪندي نظر اچي پيو. مهراڻ يونيورسٽي واري واقعي کي ڪي گهڻا ڏينهن نه گذريا ته اهي ئي رت جا ڇنڊا، اهي ئي گولين جا ٺڪاءَ، اها ئي بارود جي بوءِ سنڌ يونيورسٽي جي ڪيمپس ۾ اسان جا ضمير رهڙيندي رهي. ڪيمپس ۾ جڏهن اها گولي هلي، ان کان اڳ ڪيمپس ۾ امتحان هلي رهيا هئا، ڪيمپس ۾ سڪون ڪيترو هوندو آهي؟ ۽ ڪهڙي قيمت تي قائم رهندو آهي، سو ته کڻي انهن کان پڇو، جيڪي هاسٽلن جا باندي آهن ۽ جن کي تعليم ڏيڻ واسطي ئي اسان ماسترن جي ٻچن جي روزي روٽي جو سامان ملندڙ آهي ۽ اهي شاگرد ئي آهن، جن جي دم سان انتظاميا جي عياشين جا سامان به ممڪن آهن.

احسان لغاري ڪنهن يونيورسٽي جو پگهادار ناهي، ان ڪري ئي چوي ٿو ته، ”اعليٰ تعليمي ادارن يعني يونيورسٽين جي اعليٰ قيادت جڏهن ڪيمپس ۾ امن قائم ڪرڻ ۾ ناڪام وڃي، تڏهن توهان سڀني سنڌين کي ڪنهن ڪالا باغ ڊيم جي سياست ڪرڻ بجاءِ انهن ادارن جي امن لاءِ انهن اعليٰ ادارن جي نااهل قيادت، ان جي معطل تعليمي نظام جي حقيقي بحالي لاءِ جدوجهد ڪرڻ کپي.“ سندس چواڻي ”جڏهن پشاور يونيورسٽي، طالبان جهڙي عروج و زوال، متحده مجلس عمل جي دور اقتدار ۾ به پنهنجي تعليمي معيار تي ڪنهن به ڪمپرومائيز جو شڪار نٿي ٿئي ته نيٺ به اسان وٽ سياسي لاهن، چاڙهن ۾ يونيورسٽي جي اعليٰ قيادت سياسي بار هيٺ پنهنجي چيلهه چٻي ڪرڻ ۾ ڇو فخر محسوس ٿي ڪري؟“ خبر ناهي ڇا سوچي راشدي ڀائرن ڄامشورو جي هيءَ زمين سنڌ يونيورسٽي جي نئين ڪيمپس جي قيام لاءِ چونڊي هئي، پر هڪ دفعو جڏهن ان ڪيمپس ۾ پوکيل وڻ انسانن جي قد کان به اوچا ٿيڻ شروع ٿيا، هن ئي ڪيمپس ۾ ڪيترائي ٻيا ڪيمپس ڦٽي نڪتا هئا. چوڻ وارا چون ٿا ته اڃا جڏهن ان ڪيمپس ۾ پوکيل وڻن جي اوچائي آدم جي قد تائين ئي نه پڳي هئي ته هن زمين تي سڄي سنڌ جو Youth تعليم لاءِ ڪشمور کان ڪيٽي بندر ۽ سکر کان ننگر پارڪر تائين اچي هتي ڪٺو ٿئي ٿو، تڏهن ڪي اڻ ڏٺا، ڪي اڻ اعلانيه حملا به محسوس ٿي ٿيا. سنڌ جي جواني جي سموري سگهه کي هڪ هنڌ ڪٺو ڪندڙ هن ڌرتي/سنڌ يونيورسٽي کي ڍاڪا يونيورسٽي ٿيڻ کان بچائڻو هو، ان ڪري ئي شايد تڏهن ئي ان جي ٽوڙ طور شاگرد ٽولن ۾، شاگرد سياست ۾ ڏوهارين پناهه وٺڻ شروع ڪئي. ڪشمير خان جهڙن جي پناهه گاهن بڻجندڙن هاسٽلن ۾ ڏوهه ڪيئن پلبا، ڪيئن پاليا ويندا رهيا، اهو ته ٿيو ماضي جو قصو، پر شايد اهو به هڪ آمريتي دور هو، جڏهن هاسٽلن ۾ شاگردن کي پناهه ڏيڻ جي لاءِ ديوارون کڙيون ڪيون ويون. منطق تڏهن به اهو هيو ته هاسٽلن جي چوڌاري ديوار ڏيڻ جو مقصد هاسٽلن کي ڏوهارين ۽ هٿيارن کان پاڪ رکڻ آهي. حقيقت ته اها آهي ته نه تڏهن ۽ نه ئي اڄ جڏهن هاسٽلن کي ديوارون به ڏنل آهن، هاسٽلن جي ديوارن تي چيڪ پوسٽون به قائم آهن، رينجرز جا دستا به نه رڳو پيٽرولنگ ڪن ٿا، پر اهي چيڪ پوسٽ تي به مقرر ڪيل آهن، تڏهن به يونيورسٽي جو هڪ به سربراهه اهڙو نه گذريو آهي، جيڪو هاسٽلن کي هٿيار کان پاڪ هئڻ واري دعويٰ ڪري سگهي.

حقيقت ته اها آهي ته يونيورسٽيون نه رڳو تڏهن، پر اڄ به اهڙن عنصرن کان پاڪ نه ٿي سگهيون آهن، جيڪي جڏهن به چاهين يونيورسٽي کي مڪمل طور تي تدريسي توڙي تعليمي طور تي مفلوج ڪري سگهن ٿا. جيڪڏهن ان حوالي سان پرويز هودڀائي جا هي اکر دهرائجن ته شايد اهي بي وقتائتا نه لڳن. ”پاڪستاني يونيورسٽيون، رياست جي ٽيمين جي حيثيت رکن ٿيون، جن جي پرورش ۾ ڪنهن سوچ جو دخل ناهي، هي فاقص نظم و ضبط ۽ بيوروڪريٽڪ سازشن جو شڪار آهن.“ احسان لغاري، جنهن جي زندگي کي زهر ڪندڙ گولي، ان ڪيمپس جي بدانتظامي جي واضح صورت هئي، سندس چواڻي ته يونيورسٽي جي ڪمزور، فيصلي جي سگهه نه رکندڙ قيادت ئي دراصل ان بدانتظامي جو سبب بڻجي ٿي، جنهن جي ڪک ۾ ڪيمپس ۾ قتل جهڙا واقعا جنم وٺن ٿا. پرويز هودڀائي، جيڪو خود به پاڪستان جي ماڊل يونيورسٽي قائد اعظم اسلام آباد ۾ پروفيسر آهي، يونيورسٽي جي قيادت بابت سندس چواڻي ته، پاڪستاني يونيورسٽي جو سربراهه، ان جو وائيس چانسلر هجي ٿو، هڪ اهڙو آفيسر جنهن جو گريڊ جوائنٽ سيڪريٽري (22 هون گريڊ) وارو هجي ٿو. وائيس چانسلر لاءِ ڪنهن خصوصي رسمي تعليم، علمي مرتبي يا انتظامي تجربي جو هئڻ لازم نٿو سمجهيو وڃي، پر ان جي مقرري چانسلر جي خوشامد ۽ خوشنودي سان ٿئي ٿي، جيڪو صوبي جو گورنر هجي ٿو.

شاگردن جي صورت ۾ ڏوهاري عنصرن جي يونيورسٽين ۾ موجودگي يا هاسٽلن تي قبضي کي به جيڪڏهن انتظاميا جي لاپرواهي نه سڏجي ته ٻيو ڇا چئجي؟ ۽ ڪيمپس ۾ قتل جا واقعا ڪڏهن به، ڪنهن به اوچتي ۽ اچانڪ واقعي جي صورت ۾ ڀل رونما ٿين، پر ان کان انڪار شايد ئي ممڪن ٿئي ته هاسٽلن جو مجموعي نظام، شاگردن جي مجموعي صورتحال، شاگردن جي عدم اطمينان واري تعليمي نظام ۽ عام غير سياسي، غير جماعتي، شاگردن کي يونيورسٽي ۾ درپيش مسئلن کي مؤثر طريقي سان حل نه ڪرڻ واري عنصرن کي نظرانداز ڪري نٿو سگهجي. شاگردن جي مسئلن جي نمائندگي لاءِ مؤثر فورم، مؤثر آواز نه هئڻ کي به ان سبب طور ڄاڻائي سگهجي ٿو، جيڪو هڪ خاص حد برداشت تائين پڄڻ کانپوءِ ”پُرتشدد“ ذريعن پاران جلد ئي يرغمال ٿي سگهي ٿو.

آمريتي طرز انتظام تحت ڪنهن حد تائين ته جائز مسئلن کي دٻائي سگهجي ٿو، پر جڏهن حقيقي قيادت جي اڻ هوند ۾ اهي پنهنجو پاڻ اظهارين ٿا ته کين پُرتشدد ردِعمل سان روڪڻ جي ڪوشش يونيورسٽي انتظاميا جو عام حربو ٿئي ٿو. دراصل اهو به فردِ واحد جي حڪمراني وارو شخصي آمريت وارو دورِ حڪومت هوندو آهي، جڏهن تعليمي ادارن جي انتظاميا آپيشاهي روين جو شڪار ٿي وڃي ٿي. يونيورسٽي انتظاميا ۾ جڏهن سربراهن پاران جمهوري روين کي ترڪ ڪندي پنهنجا نواز جهڙيون پاليسيون به سالن جا سال جاري رهن، تڏهن به عدم اطمينان واري صورتحال کي گهڻي عرصي تائين قابو هيٺ نٿو رکي سگهجي. سڄي ڳالهه ته اها آهي ته گذريل ڏهاڪو کن سالن کان جڏهن سنڌ جي يونيورسٽين ۾ سربراهن جي مقرري خالصتن سياسي بنيادن تي ٿيندي هجي، تڏهن خيرپور يونيورسٽي، ذريعي يونيورسٽي سان گڏوگڏ پنهنجي ٻيون نمبر قديم يونيورسٽي جي رينڪنگ يقينن شرمساري جو ڪارڻ بڻبي رهي آهي. دراصل آپيشاهي رويا، ڪڏهن به يونيورسٽي جي تعليمي، تدريسي توڙي تحقيقي ماحول جي آبياري لاءِ نه مددگار ثابت ٿين ٿا ۽ نه ئي وري يونيورسٽين ۾ ڪنهن اهڙي اعليٰ معيار واري ماحول جي آبياري ڪري سگهن ٿا، جنهن ۾ ڪو به شاگرد عدم تحفظ جو شڪار ٿيڻ کانسواءِ بي ڊپو ٿي تعليم حاصل ڪرڻ لاءِ ڏور پراهان گهر ڇڏي اچي سگهي. ڪو ٽيون سال هوندو، جڏهن هن يعني سنڌ جي مادر علمي سڏائيندڙ يونيورسٽي جي شاگرد ٽولن ”رگنگ“ جي نالي ۾ نئين سال ۾ ايندڙ شاگردن لاءِ طوفانِ بدتميزي کڙو ڪيو هو. ڇوڪرن سان جيڪي جٺيون ۽ تعديون ٿيون، تن جا احوال ته پاڻ انهن صفحن تي به پڙهيا، پر تڏهن به انتظاميا پاران تعليم اڌ ۾ ڇڏي ويندڙ خوفزده شاگردن کي موٽائڻ ۽ سندن اعتماد جي بحالي لاءِ ڪي جوڳا قدم نه کنيا ويا.

مون کي ياد آهي ته اها آپا قمر واحد جي گهر سنڌ جي انٽيلڪچوئلز جي گڏجاڻي هئي، پنهنجي جهوني دانشور محمد ابراهيم جوئي، اعجاز قريشي سميت ٻيا به ڪيترائي اهل دانش خواتين و حضرات ان محفل ۾ شريڪ هئا، دردمنديءَ سان مون کين تفصيل ٻڌائيندي گذارش ڪئي هئي ته پنهنجي ادارن جي مالڪي ڪريو ۽ شاگردن کي ائين بي وارثو نه ڇڏيو. سچي ڳالهه اها آهي ته انتظاميا جي بدانتظامي ۽ لاپرواهين ۽ شاگردن جي جائز مسئلن ڏانهن بي توجهگيءَ جو نوٽيس وٺڻ لاءِ ڪا به ڌر تيار نٿي ٿئي، جو هتي اهڙن مسئلن تي ڳالهائڻ کي يونيورسٽي جي بدناموسي سان ڀيٽي زبان بندي تي مجبور ڪيو ويندو رهيو آهي، نه ته حقيقت ۾ ڏٺو وڃي ته اهو شاگرد، جيڪو هاسٽل ۾ مسئلن جي انبار هيٺ جنهن ۾ پاڻي جي عدم دستيابي، غير معياري کاڌي، غير معياري رهائش ۽ ٻين ڪيترن ئي مسئلن کي منهن ڏيندي ۽ پنهنجي عزتِ نفس مجروح ڪرڻ کان سواءِ رهي نٿو سگهي، هاسٽلن ۾ شاگردن کي درپيش ان مسئلن واري سچ کي بيوروڪريٽڪ انداز ۾ ٽارڻ بجاءِ هڪ حساس ۽ نرم دل رکندڙ ڪسٽوڊين جي حيثيت ۾ ڏسجي ته يقينن دل رت جا ڳوڙها ڳاڙي. سچي ڳالهه ته اها آهي ته اسان استادن جي اڪثريت به شاگردن کي درپيش حقيقي مسئلن تي انتظاميا سان ڳالهائڻ بجاءِ ان اڻ ڏٺي دٻاءَ جو شڪار رهي ٿي، جنهن ۾ اهو ظهير جمالي، هڪ ٽيڪسي ڊرائيور جي پٽ سان هاسٽل اندر ٿيل ريپ جو واقعو هو، جتي يونيورسٽي انتظاميا کي سنجيدگي سان نوٽيس وٺڻ کپي ها، عزت و نفس مجروح ڪندڙ رگنگ تي ڌر نه ٿي شاگردن جو پاسو نه وٺڻ واري ڳالهه به آئي وئي ڪري سگهجي ٿي، پر ڇا يونيورسٽي جي ڪسٽڊي ۾ شاگرد سان هاسٽل اندر، اها هاسٽل جتي رينجرز ۽ پوليس جو پهرو سدائين برقرار آهي، اتي جيڪڏهن ڪنهن شاگرد سان جُٺ ٿئي ٿي ته ڇا ان جي ذميواري کان انتظاميا کي آجو قرار ڏئي سگهجي ٿو ۽ اڄ به جڏهن انهن ئي هاسٽلن جي مسئلن تي شاگردن جي اٿيل هجوم سان، هڪ ڄڻو گولي جو شڪار ٿي وڃي ۽ ڇهه ڀائر ۽ چار ڀينرون جڏهن گهر ۾ يونيورسٽي ۾ پڙهندڙ ڀاءُ جي کٽ کڄندي ڏسن ته سنڌ جو هڪ عام ماڻهو پنهنجا ٻار ڪنهن جي ضمانت تي يونيورسٽي ۾ پڙهڻ لاءِ ڇڏڻ تي تيار ٿيندو؟

ياد رهي ته هيءُ به پهريون دفعو ٿيو آهي جو خود يونيورسٽي ۾ مقرر ڪيل اسٽوڊنٽ ويلفيئر آفيسر جو نالو ايف آءِ آر ۾ ڄاڻايو ويو آهي. اهو ئي آفيسر، جنهن کي ڪسٽوڊين هئڻ کپي ها، اخبارون عجب حالات لکي رهيون آهن ته انتظاميا اڃا تائين هاسٽلن جي سرچ آپريشن جي لاءِ اجازت ڏيڻ کان ڪيٻائي رهي آهي. پوليس ۽ يونيورسٽي انتظاميا ان جو نيٺ حتمي حل ڇا ٿيون ڳولين، سو ته کين ڳولهڻ ڏجي، پر سنڌ جي اها وات سبيل سول سوسائيٽي جيڪا فقط ۽ فقط ميڊيا ايونٽ ۾ جيئڻ جا جتن ڪندي رهي ٿي، ڇا ان جو فرض نٿو بڻجي ته يونيورسٽي ڪيمپس هٿيارن کان پاڪ رکڻ لاءِ يونيورسٽي انتظاميا تي زور بار وجهي؟ ڇا هن وقت سنڌ جي سياستدان کي نٿو سونهين ته سنڌ جي مادرِ علمي کي شاگردن جي قتل گاهه بنائڻ واري ڪوششن کي ناڪام ڪندي سنڌ جي تعليمي ادارن کي تشدد کان پاڪ ڪرائڻ لاءِ هو اڳتي اچن ۽ شاگردن جي جائز مسئلن جي حل لاءِ ڪوششون وٺن. گڏوگڏ يونيورسٽي جي سربراهن تي به اخلاقي زور بار وجهن ته اهي يونيورسٽي ڪيمپس ۾ پُرامن ماحول جي قيام لاءِ Student Friendly Atmosphere لاءِ آپيشاهي روين بجاءِ جمهوري قدرن جو نڀاءُ ڪندي، مسئلن جي حل لاءِ ڪنهن سياسي دٻاءَ ۾ اچڻ بجاءِ حقيقي اپاءَ وٺن. ياد رکو ته ڪيمپس ۾ ڪنهن شاگرد جي سيني تي هلندڙ گولي فقط هڪ شاگرد جي جسم کي ئي نه، سندس گهر کي ئي نه، پر سڄي سماج کي گهائيندي سنڌ جي مستقبل کي قتل ڪندي نظر اچي ٿي ۽ اهي ڪيمپس ۾ قتل ائين عام رواجي معنيٰ ۾ ڪنهن ٻئي قتل کان وڌيڪ توجهه ان ڪري به طلبي ٿو، جو دراصل هي يونيورسٽيون ۽ هي تعليمي ادارا ئي اهو ذهن هجن ٿا، جتان نه صرف سنڌ جي نئين قيادت کي جنم ڏيئي سگهجي ٿو، پر هي اها واحد جاءِ آهي جتي سنڌ جي حسين مستقبل جو خواب ساڀيان ٿي سگهي ٿو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جمهوريت جي آزمائش




آچر 25 مئي 2008ع



اڃا ستاويهه ڊسمبر واري قهرناڪ شام هڪ تاريڪ مستقبل جو پيام کڻي هن ملڪ جي سياسي افق تي رونما نه ٿي هئي، پر تڏهن به پيپلز پارٽيءَ جي اقتدار ۾ شريڪ ڪار بنجڻ جي اميد بهر صورت هر ذي الشعور کي هئي ۽ ان جو سبب به رڳي پاڪستاني عوام جي امنگن تي آڌاريل نه هو، پر عالمي طاقتن پاران هن ملڪ جي سياسي نقشي ۾ بظاهر شڪلين جي تبديلي ڏسڻ جي خواهش جو عمل دخل پڻ شامل هو. اڃان ستاويهه ڊسمبر ۾ ڪي ڏهاڙا باقي هئا، ملڪي سياست جي مستقبل جا خدو خال واضح ٿيڻ شروع ٿيا هئا، ته ”جمهوريت ڪي آزمائش“ جي نالي سان هڪ ڪتاب دانيال پبليڪيشنز پاران ڇپائي پڌرو ڪيو ويو. ان ڪتاب ۾ ڊاڪٽر سيد جعفر احمد جا اهي مضمون ۽ ايڊيٽوريل شايع ڪيا ويا هئا، جيڪي هن 1993ع کان 1997ع جي وچ واري عرصي دوران ترقي پسند سياسي ادب جي ترجمان رسالن ”ليل و نهار“ ۽ ”سنهرا دور“ لاءِ لکيا هئا. ڊاڪٽر جعفر احمد جي تعارف تي اچون، ان کان اڳ ٻڌائيندو هلجي ته، ”جمهوريت ڪي آزمائش“ ۾ شامل ڊاڪٽر جعفر احمد جا مضمون ۽ ايڊيٽوريل دراصل محترمه بينظير ڀٽو جي ٻئي دور اقتدار دوران حڪومت جي سياسي رجحانن، ان کي پيش مسئلن ۽ ان جي تجزين تي ٻڌل آهن، جن کي جيڪڏهن پيپلز پارٽيءَ جي ٽئين ۽ محترمه بينظير ڀٽو جي ٻئي دور جو سياسي تت ۽ تجزيو سڏجي، ته ڪو غلط نه ٿيندو.

ڊاڪٽر جعفر احمد پاڻ به ترقي پسند فڪر سان سلهاڙيل اهو حقيقي روشن خيال اسڪالر آهي، جنهن جي اسڪالر شپ، سندس قلمي پورهئي ۽ گڏوگڏ انتظآمي قابليت تي پاڪستان جي اڪيڊيميا ائين به فخر ڪري سگهي ٿي، جو اسان وٽ سرڪاري ادارن ۾ هن قسم جي فڪر جي آزادي ۽ اظهار جو حوصلو رکندڙ ايماندار ماڻهن جو ڏڪر سدائين محسوس ٿيندو رهيو آهي. پاڻ ڪراچي يونيورسٽيءَ ۾ پاڪستان اسٽڊي سينٽر جي ڊائريڪٽر جي حيثيت ۾ ڪم ڪندڙ آهن، پر سندس ان انتظامي رتبي ۽ سندس ترقي پسند فڪر ۾ تضاد ان ڪري به نظر نٿو اچي، جو سندس شخصي فڪر لاڙي جي روشنيءَ ۾ ڪراچي يونيورسٽيءَ جي پاڪستان اسٽڊي سينٽر هڪ روايتي، مدي خارج، رجعت پرستانه اداري جي ڏيک ڏيڻ بجاءِ هڪ روشن خيال فڪر تحت پاڪستاني تاريخ جي انهن پردن پيل ڪردارن ۽ پيچرن تان دز ڇنڊڻ، نئين سر نکاري، جديد سائنسي تحقيقي انداز ۾ پيش ڪيا آهن، جو اچرج ٿئي ٿو. ته نه رڳو ترقي پسند تحريڪ پر گڏوگڏ ترقي پسند تحريڪ جي امتزاج ۾ هلندڙ ڪميونسٽ پارٽيءَ جي انهن ڪردارن کي به سامهون آڻي ڪٺن ڪم به ڪيو آهي. فيض احمد فيض، سبط حسن، سجاد ظهير، حسن عابدي، تقريبن سڀ ئي اهي نالا، جيڪي اسان جي اڪيڊيميا ۾ ”شجر ممنوعه“ طور ليکيا ٿي ويا، انهن ڪردارن کي سندن عملي ۽ فڪري حوالن سان سندن ڪم کي سهيڙي عام عوام آڏو آڻڻ ڊاڪٽر جعفر احمد جو ئي وڙ آهي. پاڪستان اسٽڊي سينٽر، جيڪي عام طور تي ڪنڊ پاسي پيل، شاگردن کان خالي ڊپارٽمينٽ ليکيا ٿي ويا، ڊاڪٽر جعفر احمد ان جو پروفائيل ئي بنهه تبديل ڪري ڇڏيو. ڪراچي يونيورسٽيءَ کان سنڌ يونيورسٽيءَ جي پاڪستان اسٽڊي سينٽر تائين پڄندي، ان ترقي پسند تبديليءَ کي ڪيترا ڏينهن ٿا گذرن، سو ته ذڪر اجايو ٿيندو.

”جمهوريت ڪي آزمائش“ ۾ لڳ ڀڳ ڪي 127 مضمون شامل آهن. جيتوڻيڪ اهو ڪتاب ڇپجڻ کان جلد ئي پوءِ مون وٽ پهتو هو، ته ان کي Review ڪجي ها، پر جيئن ته ڪتاب ۾ اهڙا کوڙ سارا مضمون، تجزيا شامل هئا، جيڪي چونڊ مهم ۾ يا پوءِ حڪومت ٺهڻ وارن ڏينهن ۾ پيپلز پارٽيءَ جي اندر موجود انهن خامين، ڪوتاهين کي پڌرو ڪن ها، جنهن کي خود محترمه به ماضيءَ ۾ ڪيل پنهنجون غلطيون چوندي رهي هئي ۽ ارڙهين آڪٽوبر کان ستاويهه ڊسمبر واري عرصي تائين هوءَ بار بار اهو چوندي رهي هئي ته، هوءَ ڪڏهن به ماضيءَ جون اهي غلطيون نه ورجائيندي، جيڪي آمريت جي مضبوطي ۽ جمهوريت کي ڪمزور ڪندڙ هجن. ڪتاب منهنجي سيرانديءَ ۾ گهڻو وقت گذاريو، ڇاڪاڻ ته اهو وقت جمهوري حڪومت جي خامين/خرابين، ڪوتاهين جو پرچار ڪري غير جمهوري حڪومتن لاءِ جواز پيدا ڪرڻو نه هو، پر هاڻ جڏهن چونڊن کانپوءِ هڪ عوامي چونڊيل سرڪار پنهنجي روايتي سياسي حريف کي پنهنجو برابر جو شريڪ بنائي، نئين سفر جي شروعات ڪري چڪي آهي. سفر جي ابتدا ۾ ئي جيئن هڪ مهيني جي عرصي کان ڪو وڌيڪ عرصو نه گذريو آهي. ته اتحادي ٻن وڏين پارٽين ۾ رنجشن جي ابتدا ٿي چڪي آهي. خوف، انديشن، وسوسن جو دور ٻنهي طرف زوران زور آهي. فقط اتحادي ئي نه، پر اهي، جيڪي هڪ ڊگهي انتظار کانپوءِ پاڪستان ۾ جمهوري حڪومت (باوجود خامين/خرابين جي) جي قيام تي اطمينان جو ساهه کڻڻ لاءِ آتا هئا، سي به انهن وسوسن ۾ ورتل ٿا ڏسجن ته، ڇا ٻن وڏين پارٽين ۾ اها محاذ آرائي ٻيهر شروع ٿيڻ واري آهي، جنهن جي پڄاڻي هميشه هڪ غير جمهوري حڪمران جي آمد سان ٿي آهي. پاڪستان ۾ جمهوريت جو سفر يا جمهوري حڪومتن جو دور حڪومت ڪو ايڏو ساراهيندڙ نه رهيو آهي. حقيقت ته اها آهي ته، هر بار اقتدار جي منتقليءَ جو ڊرامو ته پاڻ ڏسندا، جمهوريت جي نالي ۾ ڏسندا آيا آهيون پر ”اختيارن جي منتقليءَ“ وارو سوال اڃا سوڌو اڻ نبريل آهي. اسان جو بيلٽ باڪس ۾ وڌل ووٽ فقط حڪومتي چهرن جي تبديليءَ جو ڪارڻ ته بڻيو آهي پر اها حقيقي حڪومتي تبديلي، جنهن ۾ اختيار پڻ چونڊيل حڪومتن کي منتقل ڪيا وڃن، اهو ويجهي مستقبل تائين ٿيندي نظر نٿو اچي، ڇاڪاڻ ته حڪومتي چهرن جي تبديلي ته بظاهر ٿي چڪي آهي، پر اختيارن جي مرڪزيت اڄ به ايوان صدر کي يا ان صدر کي حاصل آهي، جيڪو هن وقت به اڃا تائين آرمي هائوس ۾ براجمان آهي.

جيڪڏهن عام رواجي اک سان اڄوڪي سياسي منظر نامي کي ڏسجي ته شايد ائين محسوس ٿئي ته، عدليه جي بحران سميت ڪيترائي نوان مسئلا، نيون ڳالهيون، نيون اميدون، نوان خوف خطرا ملڪ جي سياسي مستقبل سان وابسته لڳن، پر جي حقيقي طور تي، مشاهداتي اک سان تاريخ تي نظر ڦيرائيندي، سياسي صورتحال ۽ جمهوريت جي راهه ۾ درپيش مسئلن کي ڏسجي ته وقت جو ڪانٽو ان ئي پنجين جولاءِ تي بيٺل نظر ايندو، جڏهن ملڪ جي چونڊيل وزير اعظم جي بيڊ روم تائين ”ڍول سپاهيا“ گهڙي آيا هئا ۽ فقط ملڪ جو چونڊيل وزير اعظم ئي نه، پر ملڪ ۾ جمهوريت جي اميد به ڪال ڪوٺڙيءَ ۾ پهري هيٺ اچي وئي هئي. وقت جو چرخو مادي ترقيءَ لاءِ ته ڀل کڻي ڦريو گهريو هجي، پر جمهوريت جي سفر کي به وکون اڳتي ڪرڻ وارو ڪم کانئس به نه پڳو آهي. هي ته عجب مقام آهي ته هن وقت به پيپلز پارٽيءَ لاءِ لڳ ڀڳ ساڳي صورتحال آهي ۽ وٽس سالار جمهوريت واري اها هستي به نه رهي آهي، جيڪا هر صورت هڪ اميد، آسري ۽ آمريت سان مسلسل جهيڙي ۾ رهڻ ڪري جمهوريت جي علامت سمجهي ٿي وئي.

ڊاڪٽر جعفر احمد به اهو ڪتاب ان آرزو، ان امنگ کي سامهون رکندي پيش ڪيو هو ته، ڪاش! ماضيءَ جي تجزين جي روشنيءَ ۾، خاص طور تي جنهن دور جي واقعن کي ان ڪتاب ۾ بحث هيٺ آندو ويو آهي، انهن کي سامهون رکندي اسان جي سياسي قيادت ان مان ڪو سبق حاصل ڪري سگهي.

ڪتاب ۾ شامل پهريون ئي مضمون هو، جيڪو محترمه جي ٻئي دفعي وزير اعظم بڻجڻ تي لکيو ويو هو. جيتوڻيڪ محترمه کي ان مضمون ۾ سندس سياسي قيادت جي حوالي سان، قربانين جي حوالي سان زبردست خراج تحسين پيش ڪندي لکيو ويو ته، هن جي سياست ۾ آمد جو حوالو ته بيشڪ سندس والد ذوالفقار علي ڀٽو ئي هو، پر هوءَ ليڊر پنهنجي ئي ميرٽ تي بڻي آهي. محترمه جي سياسي ڪيريئر ۽ دور اقتدار جي ڪٿ ڪندي لکيو ويو ته، 1988ع ۾ جنرل ضياءَ جي موت کانپوءِ کيس حڪومت سازيءَ جو موقعو ته ضرور ڏنو ويو پر در حقيقت ان جي صورت برسر اقتدار بجاءِ شريڪ اقتدار واري هئي. ڊاڪٽر جعفر احمد جي ڪٿ موجب، صدر مملڪت، فوج جي سربراهه ۽ ٻين رياستي ادارن تي ٻڌل اسٽيبلشمينٽ ڏاڍي ڳري ڍل سان پيپلز پارٽيءَ کي قبوليو هو. ( هينئر به جيڪڏهن ڏسجي ته پيپلز پارٽيءَ لاءِ صورتحال 88ع واري اقتدار کان گهڻي مختلف ناهي، پاور اڄ به انهن ئي هٿن ۾ آهن، جن جو ذڪر ڊاڪٽر جعفر احمد ڪيو آهي.) بينظير ڀٽو جي ٻئي دور کان اڳ به ان جمهوري دور ۾، حزب اختلاف ۾ پيپلز پارٽيءَ سان جيڪي جٺيون، تعديون ٿيون، اهو تاريخ جو حصو آهي. سنڌ ۾ ڄام صادق علي کي پيپلز پارٽي لاءِ جيئن مختص ڪيو ويو هو. ان بقول ڊاڪٽر جعفر احمد جي، پيپلز پارٽيءَ جي خلاف انتهائي ڪاررواين جو سلسلو شروع ڪيو ۽ سياست ۾ جنهن فاشست لهجي کي متعارف ڪرايو، اهو ڪنهن بيمار ذهن جي حامل هڪ فرد جو انفرادي فعل نه هو پر ائين ان جي پويان صدر ۽ وزير اعظم جي خاموش تائيد شامل هئي.

پيپلز پارٽي نه رڳو تڏهن، پر هاڻي به، جڏهن ارباب غلام رحيم پاران ڄام صادق علي جي روح جي ڳالهه ڪري جنهن فاشي سياست جو دور جاري رکيو، ڪيئن چئجي ته سندس سموري زباني بدڪلامي ۽ انتقامي ڪاررواين پويان صدر ۽ وزير اعظم جي پٺي ٺپرڻ وارو عمل نه هو ۽ اڄ به جڏهن سندس نالو ايگزٽ ڪنٽرول لسٽ ۾ هئڻ باوجود جڏهن هو چڪلالا ايئر پورٽ تان ٻاهرين اڏام لاءِ نڪري ٿو، تڏهن اقتدار جي منتقلي ۽ اختيارن جي منتقليءَ وارو فرق صاف نظر اچي ٿو.

بنيادي طور تي پاڪستان ۾ جمهوريت يا پارليامينٽ کي اختيارن جي منتقليءَ ۾ وڏي رڪاوٽ ته بنا ڪنهن شڪ جي نان سولين جي مداخلت وارو ڊپ ۽ عملي مظاهرو ئي شامل هجي ٿو، طاقت جي توازن ۾ اختيار جي توازن واري ويڙهه ۾ نيٺ به سوڀارو اهو ئي ليکيو ٿو وڃي، جيڪو اختيارن جي ان ٽرائيڪا ۾، جنهن ۾ پارليامينٽ، صدر ۽ فوج اچي وڃي ٿي، ان توازن کي برقرار رکڻ ۾ ڪامياب وڃي، ڪتاب ۾ شامل پيش لفظ ۾ ان صورتحال کي ڊاڪٽر جعفر احمد جي ڪٿ ائين بيان ڪري ٿي ته،

”پاڪستان ۾ فوجي حاڪميت جي علمبردار رياست اندر جمهوري حدف حاصل ڪرڻ انتهائي مشڪل آهي. مملڪت اندر فوج جي بالادست سياسي حيثيت جي موجودگيءَ ۾ سياسي پارٽيون، محض اقتدار جون شريڪ ته ٿي سگهن ٿيون، پر کين بااختيار اقتدار حاصل نٿو ٿئي. سويلين بالادستيءَ لاءِ هڪ طويل جمهوري جدوجهد جي ضرورت آهي، جنهن لاءِ سياسي جماعتن، پورهيتن، شاگردن ۽ سول سوسائٽي جي مختلف حلقن کي هڪ گڏيل جدوجهد ڪرڻي پوندي. جمهوريت پنهنجي قيام لاءِ پڻ هڪ طويل ۽ ڊگهي، صبر آزما، نور نچوئيندڙ جدوجهد جي گهرجائو هجي ٿي. جيڪڏهن کيس پنهنجي قيام لاءِ ٿوري به گنجائش، ٿوري به وٿي ملي ته هيءَ هڪ آزمائش جو سفر آهي، جنهن کي طئه ڪرڻ سان ئي جمهوري نظام مستحڪم ڪري سگهجي ٿو.“

ان حوالي سان بينظير ڀٽو جو ٻيو دور حڪومت، جنهن ۾ کيس ساڍن ٽن سالن جي جيڪا اڻ لکي وٿي شراڪت اقتدار (مڪمل اقتدار قطعي نه سمجهڻ کپي) جي صورت ۾ ملي هئي، اهو دراصل جمهوريت جي آزمائش جو وقت هو ۽ پوءِ جيڪا حڪومت نسبتن مڪمل اختيارن سان نواز شريف کي ملي، سا پڻ جمهوريت جي آزمائش جي پلصراط تي بيٺل هئي. بينظير ڀٽو ته پنهنجي ٻئي دور ۾ به جيئن حڪومت ۾ آئي، ته کيس نه رڳو ٻرندڙ ڪراچي مليو، پر سنڌ ۾ فوجي آپريشن هلندڙ هو، پنجاب ۾ مخلوط حڪومت هئي، عدالتن سان ٽڪراءُ به سندس دور حڪومت جي حصي ۾ آيو. ڪراچيءَ ۾ سندس انهن مذاڪرات کي ڪنهن به حتمي نتيجي تائين پهچڻ نه ڏنو ويو. پوليس ٽارگيٽ ڪلنگ ۾ سندس ئي موڀي ڀاءُ کي نشانو ٺاهيو ويو. ائين ميان صاحب جو به دور آيو ته پيپلز پارٽيءَ لاءِ عذابن ۽ عتابن جو سلسلو شروع ٿيو. جمهوريت لاءِ مليل وٿي ٻنهي ڌرين ائين وڃائي، جو کين ان وٿيءَ ۾، ان نالي ماتر شراڪت اقتدار واري دور ۾، سياست جي پنڊوليم کي جمهوري قوت سان ٽڪراءَ بجاءِ انهن سان سلهاڙي ڏسجي ها. خود نواز شريف جي دور ۾ سپريم ڪورٽ تي حزب اقتدار جي ميمبرن پاران حملو ڪرڻ، انتقامي ڪاررواين ۾ پيپلز پارٽيءَ لاءِ ڌرتي ٽانڊو ڪرڻ ۽ آئيني ترميمن وسيلي ملڪ ۾ شرعي نظام نافذ ڪرڻ ۽ سينيٽ جي اختيارن ۾ گهٽ وڌائي ڪري ملڪ کي آمريت ڏانهن ڌڪڻ جي ڪوشش نيٺ تاڪ ۾ ويٺل غير جمهوري قوتن کي ٽيڪ اوور ڪرڻ جو موقعو ڏنو.

باوجود ان جي ته ملڪ ۾ چونڊن جا نتيجا صدر جي غير مقبوليت کي واضح ڪري چڪا آهن، پر ٽيڪ اوور جي طاقت رکندڙن وٽ هينگ اوور نئون ناهي. اڄ به جي خطرو آهي ته جمهوريت کي ۽ جمهوري ادارن کي. اڄ به جيڪڏهن ڪير سڀ کان وڌيڪ محفوظ آهي ته اهو نان سويلين صدر، جنهن وردي ته لاٿي پر اختيار جمهوري ادارن کي منتقل ڪرڻ ۾ وڏي رڪاوٽ سمجهيو ٿو وڃي.

عدالتي بحران واري مسئلي کي بنياد بنائي نواز شريف ليگ شريڪ اقتدار واري منصب تان هڪ وک پوئتي هٽائي آهي، پر الائي به ڇو ائين ٿو محسوس ٿئي ته، ٿوري به لاپرواهي، ٿوري به اٻهرائپ، ٿوري به نادانستگي ملڪ کي اهڙي دڳ ڏانهن وٺي نه وڃي، جتان واپسيءَ لاءِ وري ساڍا يارهن سال اوسيئڙي ۾ گذرن.

عدالتي بحران بيشڪ ته سڄي ملڪ کي مفلوج ڪريو بيٺو آهي پر ان ۾ به تڪڙ بجاءِ سهپ جي ضرورت آهي. جمهوريت جي هيءَ وٿي ڪهڙن به شرطن تي آئي آهي، پر جمهوريت جي ابتدا جنهن پارليامينٽري اتحاد سان ٿي، ان جو مثال نٿو ملي. ماضيءَ ۾ بيشڪ ته اهڙو ڪو تاريخي ڏاهپ وارو، سياسي دانشمنديءَ وارو فيصلو نٿو ملي، جنهن ۾ سياسي پارٽيون هڪٻئي سان گڏجي پاڪستان ۾ حزب اقتدار جي ۽ حزب اختلاف جي روايتي معنيٰ ئي تبديل ڪري ڇڏين، ته حزب اقتدار معنيٰ پارلياماني پارٽيون ۽ حزب اختلاف معنيٰ اسٽيبلشمينٽ.

دراصل ان ”اتحاد“، ان تاريخي دانشمنديءَ، جنهن جو آغاز بينظير ڀٽو پنهنجي ”چارٽر آف ڊيموڪريسي“ وسيلي ڪيو، ان اتحاد کي ڪو به خطرو، ڪٿان به پهتل ڌڪ، اهو پوءِ سندن پنهنجي هڪ ٻئي سان عدم اعتماد واري صورتحال مان پيدا ٿئي، سو کين ان جمهوريت جي آزمائش ۾ ناڪام ڪندو.

ڊاڪٽر جعفر احمد جي ان مضمون کي ضرور هتي دهرائجي، جيڪي ان بينظير ڀٽو جي ٻيهر اقتدار ۾ اچڻ لاءِ لکيو هو. بنا ڪنهن شڪ جي پيپلز پارٽيءَ کي انهن لفظن جي طاقت ۽ دانش تي ويچارڻ به کپي ته،

”هن وقت بينظير ڀٽو (پيپلز پارٽي) هڪ نئين مينڊيٽ سان اقتدار ۾ آئي آهي. هن وقت بينظير ڀٽو (پ پ پ) پنهنجي سڀني صلاحيتن سان پهريون دفعو تاريخ ۽ عوام جي عدالت ۾ اچي پڳي آهي، جتي ان جي ڪردار جو فيصلو به سندس ئي ڪردار سان ٿيندو. هي صحيح فيصلي ڪرڻ جو وقت آهي، ملڪ کي هڪ نئين راهه ڏيڻ جو وقت آهي، وقت ڏاڍو گهٽ ڪنهن کي اها مهلت ڏيندوآهي.“

پيپلز پارٽيءَ جون ترجيحات هن وقت ڇا هجڻ کپن، ان کان اڳ وري به ڊاڪٽر صاحب جي هيءَ ڪٿ ذهن ۾ رکجي ته،

”جيتوڻيڪ پلن هيٺان گهڻو پاڻي گذري چڪو آهي، ڪيترن ئي سياسي بحرانن باوجود پاڪستاني سياست جون بنيادي حقيقتون پنهنجي جاءِ تي قائم آهن، ملڪ ۾ فوجي اشرافيه، جيڪا سڀ کان وڌيڪ منظم اداري جي صورت رکي ٿي، ان جي ۽ ملڪ جي سول سوسائٽي جي وچ ۾ غير معمولي مفاصلو آهي، جيڪو وقت گذرڻ سان اڃان وڌي رهيو آهي. پاڪستان جو سياسي مستقبل اڄ جنهن غير يقينيءَ جو شڪار آهي، ان جو بنيادي سبب فوج جو سياست ۾ عمل دخل ۽ ملڪ جي سياسي ڪلاس جي ڀيٽ ۾ بالادستي آهي ۽ دراصل اهو پڻ چند فردن جو نه، پر ٻن مختلف ڌارائن ۽ مختلف تصورِ رياست جو فرق آهي، جنهن ۾ فوج جي آڏو پاڪستان هڪ قومي سلامتيءَ جي رياست آهي، جنهن جو پهريون مقصد پنهنجو دفاع آهي ۽ جنهن لاءِ هو پاڻ کي، مملڪت کي هڪٻئي لاءِ لازم ملزوم سمجهي ٿي. جڏهن ان طرز فڪر ۾ شهري حق، انهن جي اقتصادي سماجي ترقي، ملڪ جا سياسي ادارا، ايستائين جو آئين به ثانوي حيثيت رکندڙ آهي ۽ ٻيو طرز فڪر شهرين جي فلاح کي ئي مملڪت جي اصل طاقت سمجهندڙ آهي ۽ سندن خيال ۾ پاڪستان جو مستقبل صرف جمهوريت ۾ ئي محفوظ رهي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته پاڪستاني معاشري جي شڪل ۽ جوڙجڪ ئي اهڙي آهي ته پنهنجي گهڻ ثقافتي ۽ گهڻ لساني معاشرت جي تناظر ۾ هڪ حقيقي وفاقي پارلياماني جمهوريت ئي ان مملڪت جي بقا جي ضمانت ڏئي سگهي ٿي.“

پيپلز پارٽي ۽ نواز شريف ليگ، ٻئي وڏيون سياسي قوتون هن دفعي اقتدار جون شريڪ ٿي جيڪڏهن ملڪ ۾ جمهوري ادارن ۽ جمهوري قدرن جي بحاليءَ لاءِ ٽڪراءَ جي سياست کان باز ايندي، حقيقي مفاهمت سان ڪي وکون هلي پيون ته اها به جمهوريت جي آزمائش واري هن مليل ننڍڙي وٿيءَ ۾ هڪ اهڙي ڪلچر جو بنياد وجهي سگهي ٿي، جنهن ۾ سياسي پارٽيون گڏجي حزب اقتدار يا حزب اختلاف ٻنهي جڳهن تي جمهوريت جي بحالي ۽ جمهوريت جي بقا لاءِ، جمهوري ادارن ۽ جمهوري قوتن جي ترويج ڪنديون رهنديون، اهو يقينن ملڪ کي فلاحي مملڪت ڏانهن وٺي ويندڙ سندن گڏيل ڪوشش، گڏيل پورهيو هوندو، جيڪو جمهوريت جي بقا جو ضامن پڻ ٿيندو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پوپٽ پڪڙڻ جي عمر ۾ سڱ چٽيءَ طور ڏنل پندرنهن نياڻيون




اربع 4 جون 2008ع



ترسو!

اڃا ترسو، منهنجي ديس جي عورت جي لانگ مارچ جو پنڌ گهڻو پري آهي. رڳو ڪنڌ ورائي ڏسو، رڳو نظر ڦيرائي ڏسو، ڪشمور کان خيبر تائين ۽ ملتان کان مستونگ تائين، ملير کان لاهور تائين ۽ پنڊيءَ کان پنجگور تائين، غور سان ڏسو ته هن ديس جي عورتن لاءِ زندگي به ممنوع بڻيل آهي. انهن جي آزادي ته پري، ساهه کڻڻ واري وٿيءَ جو پنڌ به اڃا گهڻو اڳتي آهي. خودمختيار پارليامينٽ ۽ آزاد عدليه لاءِ جهيڙيندڙئو! ڏسو، هن ديس جي عورت جو، زندگيءَ تائين پڄڻ وارو پنڌ توهان جي ارڙهين آڪٽوبر، توهان جي ابتي ڳڻپ، توهان جي لانگ مارچن، توهان جي مفاهمتي سياست کان گهڻو پري آهي. معاف ڪندؤ! منهنجيءَ حڪمران جماعت جا اڳواڻو، منهنجا معتبر حڪمرانو! توهان جي سياسي ويڙهه، پوءِ اها اقتدار جي حصوليءَ لاءِ هجي، اصولن جي پاس خاطريءَ لاءِ هجي يا وري سياسي مفاد حاصل ڪرڻ واري جنگ... هن ديس جي عورت جو پنڌ، ان تازي ڪيل ويڙهه واري ميدان کان گهڻو پرتي، ڪن صدين، جڳن جي مفاصلي تي بيٺل آهي. ساهن جي سور هاڻن سلسلن ۾ جاري، موت جي اڻ کٽ، بي حساب لمحن ۾ لتاڙجندڙ هن ديس جي عورت جي زندگي، توهان جي سمورن سياسي معرڪن، توهان جي هيل تائين ماڻيل سياسي ڪاميابين، توهان جي چارٽر آف ڊيموڪريسيءَ کان ويندي ٽيهتر جي آئين جي مقدس ميني فيسٽو واري پنڌ کان به، گهڻو پوئتي بيٺل آهي.

سياست جي سيني ۾ عورت جي دل رکڻ جي ڪوشش ۾ ناڪامياب اسان جي عورت قائد اڳواڻ هاڻ جڏهن ڳڙهي خدا بخش جي خاموش خاڪ کي اوڇڻ ڪري سمهي پئي آهي ته ان خاموش خاڪ کان وٺي پيپلز پارٽيءَ جي ووڪل ليڊر شپ جي ساڄي کاٻي پاسي بيٺل انتهائي ڪميٽيڊ ڪارڪن عورتن جو، دل کي آٿت بخشيندڙ انگ به عورت تي ٿيندڙ ڪنهن ڪاري قهر تي ڪڇڻ، ٻه لفظ ٻولڻ بجاءِ ”پارٽي مصلحت“ ۽ ”پاليسي ميٽرس“ جو شڪار ٿئي، ته دانهن لاءِ ٻيا سڀ در ته هونئن ئي ٻيڪڙيل نظر ايندا.

اها عدالت ته ٽين نومبر تي پڄاڻيءَ کي پهتي، جتان ڪو مسيحائي آواز، ڪا مسيحائي اک، ڪا ٻاجهاري دل، چيف جسٽس واري جبي ۾ اها دانهن ٻڌي وٺندي هئي، جيڪا حد واري ٿاڻي تي ويٺل ڪو صوبيدار نه ٻڌي سگهندو هو. هن اها ٻاجهه واري دل نيٺ به ڪٿان آندي هئي، جيڪا ٿاڻي تي واڙيل هٿڪڙين ۾ ڦاٿل اهي هٿ ڏسي تڪليف محسوس ڪندي هئي، ته انهن هٿن ۾ ته قلم هجڻ کپي ها، هٿڪڙي ڪيئن لڳي؟ جن جا گهر ڪچا هجن، جن کي نه ڪنهن آسمان جو آسرو هجي، نه ڪنهن زمين جي آٿت هجي، ان بي نانءَ مخلوق لاءِ هو الائي ته ڪيئن اهڙو سانتا ڪلاز بڻجي ويو هو، جيڪو ڊسمبر جي ناتال وارن ڏهاڙن ۾ آسمانن تان لهندو هجي. ننڊ پيل ٻارڙن لاءِ جنهن جي هٿ ۾ کوڙ تحفا هجن، جيڪو سندن ننڊ ۾ ڳوڙها اگهندي، چپن تي مرڪ ڇڏيندو ويندو هو. رياست جي هيڏي مشينريءَ ۾ فقط ان جو ئي فرمان جاري ٿيو هو ته اتر سنڌ ۾ جرڳن جي جهان خانن ۾ ڪنبڻي پئجي وئي هئي. هو آئين جو رکوالو ته کڻي اعتزاز احسن لاءِ هجي، آئين جي حفاظت تي کيس هيرو بڻائيندڙ ڀلي اها ڪارن ڪوٽن واري خلق هجي، پر هن ديس ڌڪاڻن لاءِ اهو چيف ڄڻ ته ملڪ ۾ سٺ سالن کان وڃايل انصاف جي علامت بڻيل هو. بيٺڪيتي ملڪن ۾ آزاد عدليه، خودمختيار پارليامينٽ واري راند ڀل ته سياستدانن کي کيڏڻ ڏيون، بيٺڪيتي ملڪ ۾ ”آزادي“ ۽ ”آزاد ادارن“ واري مشڪري به ڀلي کين کيڏڻ ڏجي، ان داءُ پيچ ۾ آخري ٽهڪ ڀلي ڪنهن جي به حصي ۾ اچي، پر عورتن نالي اها لتاڙيل خلق، جيڪا جرڳن جي جهان ۾ سردارن، آقائن، پارٽي وڏيرن پاران رڍ، ڳئون، ٻڪريءَ جيان ڏي وٺ لاءِ استعمال ٿئي، پارلياماني ليڊرن، قانون جي رکوالن توڙي اقتدار ۽ اختيارن جي رسا ڪشيءَ ۾ باقائده ڌر بڻيل سول سوسائٽي پاران به جيڪڏهن ڪو ٻڙڪ ٻاڦڻ جي جرئت نه ڪري، ته سياسي ميدان ۾ جمهوريت توڙي اختيار وارا سڀ نعريٰ ثانوي محسوس ٿيندا.

هيءَ اتر سنڌ جي روح ۾ سرد ڏڪڻيءَ جيان لهندڙ خبر هئي ته هن جمهوري حڪومت ۾ جڏهن ”عوام“ ۽ ”عوامي نمائندن“ جو نعرو به وڏي واڪ لڳي رهيو آهي، جڏهن پارليامينٽ جي خودمختياري ۽ عدليه جي بحاليءَ جي جنگ به منزل ماڻڻ ڏانهن وڌندي نظر اچي رهي آهي، جڏهن مرڪز توڙي صوبائي حڪومت جي انفارميشن جي وزارت به ٻن روشن خيال، ترقي پسند ۽ عورتن جي تحريڪ سان سلهاڙيل عورت وزيرن جي هٿن ۾ آهي، تڏهن اها خبر يقينن روح ڏڪائيندڙ ئي چئبي ته ”پندرهن معصوم نياڻيون، قبائلي جهيڙي جي نبيري ۾ سڱ چٽيءَ طور ڏنيون ويون.“

اها خبر سنڌ بلوچستان جي سرحدي پٽيءَ تي P.S ڪشمور جي بخشا پور ويجهو لنجو سگهري ڳوٺ جي هئي. اهو ڳوٺ ايڪيهين صديءَ ۾ به ڪنهن رياستي اداري بجاءِ سردار يا چڱي مڙس جي اثر هيٺ زندگي گذاري ٿو. اهي ”پندرهن معصوم نياڻيون“، جيڪي اڃا پوپٽن جي رنگن جي سڃاڻپ واريءَ عمر سان تعلق رکن ٿيون. اهي، جن کي اها خبر به ناهي ته اهڙن علائقن ۾ سڱ چٽيءَ ۾ وڪرو ڪيل/عيوضي ۾ ويل عورتن جي زندگيءَ جو ذائقو زهر کان به ڪسارو ٿئي ٿو. اهي جن کي پنهنجي ڪراڙين نانين، ڏاڏين شايد اڃا اهو به نه ٻڌايو هوندو ته سڱ چٽيءَ ۾ ويل عورتن جي رڳي پورهئي ۽ جسم تي ئي مخالفن جو اختيار نٿو هجي، پر اها ڏنڊ ۾ وڃڻ کان پوءِ ٻيهر به ڪٿي وڪرو ٿي سگهي ٿي. سندن جسماني، جنسي توڙي شخصي تذليل ”مخالفن“ لاءِ ڪيئن نه تسڪين جو باعث هوندي آهي، اهي ڳالهيون به شايد ان عمر ۾ سمجهه ۾ اچي نٿيون سگهن. اها ئي سنڌ جي سرحدي پٽي، جتي سردارن جي چڱ مڙسي قائم آهي ۽ شخصي فيصلن ۾ ”انسان“ پنهنجي ”انساني قدر“ تان هٿ کڻڻ تي مجبور آهي ۽ غلاميءَ طرف سفر ڪندو ڏسجي ٿو، اهي معصوم نياڻيون اتي ئي ڏنڊ چٽيءَ ۾ ڏنيون ويون آهن. اهي برادريون جن ۾ گهڻو کير ڏيندڙ مينهن، ڀلي گهوڙي ۽ شڪاري ڪتي جو ملهه عورت جي ملهه کان گهڻو وڌيڪ هجي، اتي اڄ به جمهوريت جو سج اڀري ته ڇا، لهي ته ڇا. هنن پندرهن بدنصيب ٻارڙين جي بدقسمتيءَ واري جرڳي جو داستان به عجب داستان آهي.

پيپلز پارٽيءَ جي قيادت ڀلي ته وڪيلن جي لانگ مارچ لاءِ گلن جي هارن ۽ شربتن جا بندوبست ڪري، پر هنن ٻارڙين جي سار لهڻ به ان جي ئي ذميواري آهي. خاص طور شيري رحمان (جيڪا هونئن پيپلز پارٽيءَ جي ميل شائونسٽ سنڌي وڏيري کي ائين ڀانءِ نٿي پئي، جيئن کين ناهيد خان سان شڪايتون هيون) ۽ شازيه مريءَ تي ان جي وڌيڪ ذميواري عائد ٿئي ٿي. شيري رحمان سدائين عورت تنظيمن جي همنوا ۽ سندن ڪاز کي قلمي مورچي تي به کڻندي رهي آهي. پيپلز پارٽيءَ جي ٻي قيادت ممڪن آهي ته روايتي مصلحت جو شڪار ٿيندي پنهنجو دامن بچائي به وڃي، پر شيري رحمان ۽ شازيه مريءَ کي مصلحت جو شڪار نه ٿيڻ کپي ۽ اسان انهن مان اڃا ته اميدون لاٿيون به ناهن. سندن خاموشيءَ تي ميار رکندي، پاڻ هتي ان جرڳي ۽ ان جي تفصيلي پسمنظر کي دهرائيندا هلون، جيڪو اخبارن توڙي اليڪٽرانڪ ميڊيا تي اچڻ کان رهجي ويو هو.

هيءَ ٻن بلوچ قبيلن جي ان مدي خارج انا، سرداري ۽ قبيلائي بي حسيءَ جو داستان آهي، جنهن ۾ پنجن سالن ۾ چوڏهن لاش کٽولن تي کڄي چڪا آهن، جن ۾ هڪ لاش عورت جو به آهي. هيءَ ڪا روايتي غيرت تان شروع ٿيل جهيڙي جي ڪهاڻي نه هئي، جنهن ۾ عورت ۽ مرد جي تعلق سبب ڪنهن جي غيرت جاڳي پئي هجي ۽ خون تان خون ٿيندا ويا هجن، جيئن اڪثر قصن ۾ هوندو آهي. هيءَ ڪنهن به بدڪردار عورت ۽ لوڙهو ٽپي ايندڙ مرد تان اٿيل غيرت جو قصو نه، پر ”هڪ ڪتي ۽ هڪ گڏهه“ واري مامري تي مچيل جنگ جو قصو آهي، جنهن کي خونن جي انت پڄاڻيءَ تي ٻن سالن کان ڏهن سالن تائين جي عمر جي 15 معصوم نياڻين کي سڱ چٽيءَ طور ڏئي، جهيڙو نبيرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي. سنڌ- بلوچستان سرحدي پٽيءَ جي ڳوٺ اسير قلندراڻيءَ جي ”گڏهه“ کي چاڪراڻي بگٽين جي ڪتي چڪ پاتو هو. ڪتي کي سبق سيکارڻ لاءِ قلندراڻي قبيلي جي ماڻهن فائر ڪري، چاڪراڻي بگٽين جو ڪتو ٿڏي تي ماري وڌو هو. اهو گڏهه کي لڳل ڪتي جو چڪ هو، جنهن تان ڪتو ماريو ويو. ڪتي جي مالڪن پلاند پاڙڻ لاءِ قلندراڻي قبيلي جا ماڻهو ڊاهي ڏيکاريا. 2002ع ۾ ان تڪرار جو فيصلو انتهائي خونريزيءَ کان پوءِ بلوچ قومپرست سردار اڪبر بگٽي وٽ ويو.

بگٽي سردار ان خوني جهيڙي جو انصاف ايئن ڪيو ته هن 55 لک چاڪراڻي بگٽين تي ڏنڊ وڌو. ڇو ته چاڪراڻين قلندراڻي قبيلي جا يارهن همراهه ماري وڌا هئا ۽ ٻه همراهه قلندراڻين به پلاند ۾ پورا ڪيا هئا. ان ماڊل قومپرست هيرو جي انصاف جي حد اها به هئي ته هن چاڪراڻين کي 15 نينگرين جا سڱ قلندراڻين کي ڏيڻا ڪيا، جيڪي هر مهيني هڪ سڱ جي حساب سان قلندراڻين کي ڏيڻا هئا. ياد رهي ته ان ۾ پنهنجي قومپرست بلوچ اڳواڻ ڇوڪرين جي عمر جي نسبت سان سڱ مقرر نه ڪيا هئا، پر سندس فيصلو هو ته قلندراڻين مان ڪنهن به عمر جي ماڻهوءَ کي هر مهيني جي حساب سان سڱ ڏنو ويندو. نواب اڪبر بگٽيءَ جي قتل کان پوءِ به سندس انصاف ڪرڻ جو اهو سرداري طريقو دفن نه ٿيو هو. بلوچ روايت پرست قبيلن ۾ اهڙي ”منصف“ توڙي ”انصاف“ تي تنقيد يا منهن گهنجائڻ جي گنجائش گهٽ ئي هوندي آهي.

انصاف جو اهو ئي سلسلو، اهو ئي عورت مخالف/انسان مخالف ذاتي انا ۽ غيرتي پيمانن تي بيٺل جرڳائي طريقو سنڌ اندر به گذريل اربع تي جيئن جو تيئن اپنايو ويو. اخبارن ۾ جرڳو ڪرائيندڙن جا نالا مٺل خان جکراڻي ۽ شير خان مزاريءَ طور رپورٽ به ٿيا آهن. جيتوڻيڪ ان علائقي جو هر صحافي، ان جرڳي جي اهتمام ۽ ان جي ڪارروائيءَ کان واقف هو، پر نه پئي ته خبر پنهنجي پوليس ۽ علائقي جي انتظاميه کي ئي نه پئي. ڊي سي او ۽ ڊي پي او ڪشمور- ڪنڌڪوٽ ٻيئي واقعي کان پاڻ کي بنهه بي خبر ظاهر ڪن ٿا. ياد رهي ته ڪجهه سال اڳ جسٽس رحمت جعفري جي نگرانيءَ ۾ ويٺل سنڌ هاءِ ڪورٽ جي سکر سرڪٽ بينچ جرڳن کي غير قانوني سڏي، انهن مٿان پابندي وڌي هئي.

اها سنڌ اٿَوَ دوستو!

اهو سنڌ ۾ عورتن ۽ انصاف جي ڪاري جهان جو قصو هو. ٻئي هٿ مٿي تي رکندي، سياسي مالڪي نه هئڻ واري ماتام ۾ ورتل هئاسين. هاڻ، عوامي حڪومت به پنهنجي اٿوَ، ميمبر/ناظم/رياستي مشينريءَ جو هر پرزو توهان جو پنهنجو آهي، پر پوءِ به ڏسو ته هيءُ ڪنهن جو ديس پيو لٽجي؟؟

ڪراچيءَ ۾ امن جي قيام لاءِ 12هين آڪٽوبر وسارڻ تي صد آفرين، پارليامينٽ جي بالادستيءَ لاءِ آئيني پيڪيج اکين تي، عدليه جي آزاديءَ لاءِ وڪيلن جي تحريڪ جي جوڙ توڙ واري ڪوشش به قابل ساراهه، چاليهه ڏينهن ٺلهن بيانن جي آسري ۾ ٽارڻ تي به توهان جا لک قرب، ڳڙهي خدا بخش ۾ خاموش خاڪ سان ستل آخري اميد کي به سلام، پر سندس پويان پارٽيءَ ۾ رهجي ويل شيري رحمان سان گڏ اسان جي سنڌ حڪومت ۾ شامل شهلا رضا ڊپٽي اسپيڪر، شازيه مري وزير اطلاعات، سسئي پليجو وزير ثقافت ۽ سياحت، توقير فاطمه وزير عورتن جي ڀلائي، نرگس اين ڊي خان ۽ ٻيون پارٽي اڳواڻ حميره علواڻي، فرحين، شگفته جماڻي ۽ لاتعداد عورت ڪارڪنن جي موجودگيءَ ۾ جيڪڏهن سسئيءَ جو ڀنڀور ايئن لٽجندو رهي، سندن ئي پارٽيءَ جي حڪومت ۾به جرڳو ٿيڻ، عورتن جو وڪرو ٿيڻ، سڱ چٽيءَ ۾ ڏيڻ به بند نه ٿئي ته پوءِ وقت جي حڪمرانن جي انڌي، گونگي، ٻوڙي هئڻ وارو احساس ختم ٿيڻ بجاءِ ڪيئن نه وڌندو نظر ايندو؟

افسوس ته اسان جا حڪمران ٻين نومبر واري عدليه بحال ڪرڻ ته ٺهيو، پر ان چيف کان سندس اها مهربان دل به اڌاري وٺڻ ۾ ناڪام ويا، جيڪا ٽين نومبر تائين بي پهچ، هٿين خالي، اڪثريت ۽ انصاف کان وانجهيل خلق لاءِ آسمان جيڏي آٿت بڻيل هئي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

پيار جي ”گناهه“ ۾ ماريل عورت!




آچر 15 جون 2008ع



پيار جي پارت واري تراني طور ڳائيندي ڏيکارجي پر سنڌ جي مستقبل جي ماءُ ۽ ڌيءَ جي ان نئين عهدنامي جي تراني کي ان سنڌ تائين، ان حقيقي نيم قبائلي سنڌ تائين پڄندي پڄندي اڃا ڪيترائي سال، صديون لڳندا. جتي مائرون اڄ به پنهنجن ڏڪندڙ هٿن سان دعائون ڪندي زندگي گذارين ٿيون ته هو ڪڏهن نياڻي ٻار جي ماءُ نه بڻجڻ ۽ جيڪڏهن نياڻي سندن ڪک مان جنم وٺي به ته هو گهر جا سڀ ٿانوَ اونڌا ڪري ڏک جي اظهار ۾ جهان پورو اونڌو ڪري دل ئي دل ۾ اها دعا گهرندي عمر پوري ڳاريو ڇڏين ته سندن نياڻي جي سموري زندگي هڪ خشڪ، ويران ۽ ٺوٺ صحرا جيان گذري، جتي سندن جسم ۾ دل بجاءِ ٺوٺ ڌرتي هجي. خوفِ دوزخ کان وڌيڪ هو پنهنجي نياڻي ٻار کي ان هڪڙي قدم، هڪڙي نگاهه، هڪڙي فيصلي کان ڊيڄارڻ شروع ڪنديون آهن. اهو قدم، جيڪو کين روايتن کان ٻاهر وٺي وڃڻ تي انهن کي ٿڏي ڇڏڻ تي مجبور ڪري. هڪ اها نگاهه، جيڪا سندن ٺوٺ دل جي ڌرتي کي آباد ڪري ۽ اهو آخري فيصلو، جنهن ۾ هوءَ بي رنگ وڏي ڄمار جو بار کڻڻ بجاءِ اهو جيون ماڻڻ جو فيصلو ڪن، جنهن ۾ سندن پيار تي سندن پنهنجو اختيار هجي...

هن نيم قبائلي سماج ۾ اوچتو، جڏهن مائرن جون دعائون اچانڪ ئي پنهنجو اثر وڃائي ويهن، اچانڪ ئي سندن مقدرن ۾ سندن ڪک ڄاول نياڻين جي زندگيءَ ۾ اهو قدم، ان نگاهه ۽ ان فيصلي جي گهڙي اچي وئي وڃي، تڏهن رڳو مائرن جي خوابن ۾ ئي نه، پر سچ پچ هڪڙي عبرتناڪ موت، هڪڙي عبرتناڪ سزا جي صورت به سندن نياڻين جي ڪڍ لڳي ٿي. روايتن کان بغاوت وارو قدم ۽ زندگي ۾ نغمگي ۽ گيت و ساز جي چونڊ نيم قبائلي سماج جي ٻهراڙين/شهرن جي نياڻين جي پنڌ ۾ گلاب پتيون ناهن، رڳو موت، رڳو عبرتناڪ سزائن جا سلسلا ئي آهن.

بلوچستان جي لوهي نيم قبائلي سماج ۾ رهندڙ اها نصيبان باريچو هئي، هر قبائلي ماءُ جيان ممڪن آهي ته سندس ماءُ به سندس ڄم تي گهر جا ٿانوَ اونڌا ڪري ڪنڊ ۾ پنهنجا لڙڪ اگهيا هجن. ممڪن آهي ته سندس ماءُ کيس پيار جي عذاب کان بچائڻ لاءِ پنهنجي زماني ۾ اهڙين سڀني عورتن جا قصا کيس سڻايا هجن، جيڪي ان چونڊ جي نتيجي ۾ پياسين هرڻين جيان ٿڪائي ماريون ويون هجن. اهڙا قصا ڳوٺ جي هر گهٽي ۾ بي حساب ملي سگهن ٿا. خبرناهي ڪيئن نصيبان باريچو هڪ اهڙي ئي نگاهه جو شڪار بڻي، جنهن کان نه سزا جو خوف سندس پير روڪي سگهيو ۽ نه ئي عبرتناڪ موت جي دکندڙ خيال سندس پير وک روڪي. ڳوٺ جي ڊيگهه ويڪر ۾ ايتري وسعت ئي ڪٿي هوندي آهي، جو ڪنهن جي پيار جي ڳجهه کي لڪائي سگهي. هن پنهنجي پريمي سان ڪهڙا قسم کنيا ۽ ڪهڙي زندگي جا خواب ڏٺا، پر جڏهن اهي کيس ڳوٺ جي سرحدن ۾ ممڪن ٿيندي نظر نه آيا ته هنن ڳوٺ ڇڏي انهن روايتن جون سرحدون ڇڏي دنيا جي ڪنهن اهڙي ڪنڊ ۾ وڃي پنهنجي زندگي گذارڻ جو سوچيو، جتي هو گڏ زندگي گهاري سگهن. هو ڳوٺاڻا نڪتا، رات جو وڳڙو هو، يا ڏينهن، هو بلوچستان جي سرحد ٽپي سنڌ جي ڪاڇي ۾ اڃان شايد داخل ئي مس ٿيا هوندا ته اڳيان کين پتو نه هو ته ونجهه وٽي جي راند جيان کين وک وک تي اڳ ڦري آيل شڪارين سان منهن سامهون ٿيڻو هو. ڳوٺ لوهي مان ئي ٽنڊ رحيم جي ناظم کي فون ٿي چڪي هئي، کين اڳ هوشيار ڪيو ويو ته پيار جي پرڻي لاءِ ڳوٺ لوهي مان نصيبان باريجو ۽ سندس ساٿي گڏ آهن، کين ڪورٽ تائين پهچڻ ناهي ڏيڻو.

هيءَ سنڌ-بلوچستان جون سرحدون پنهنجي لاءِ ته کڻي سرحدون هونديون، يونس ۽ نصيبان باريچو ته انهن سرحدن کي سرحدون ئي سمجهيو هوندو پر حقيقت اها آهي ته وس وارن سردارن ۽ حڪومتي اثر رسوخ وارن نمائندن لاءِ نه ڪا سرحد آهي، ۽ نه ئي سندس اختيارن جو ڪو هنڌ مقرر آهي. انهن وس وارن جي مفادن جون ڳنڍيون هڪٻئي سان ڳنڍيل آهن. اهو ٽنڊي رحيم خان جو عوام دوست ناظم هو، جنهن پنهنجي حد جي پوليس اهلڪارن کي ڪورٽ جي هر گس تي ائين بيهاريو، جيئن اهي نصيبان باريچو ۽ يونس باريچو جي استقبال جي خوابن جي راند ڦٽائڻ لاءِ کين ڪورٽ ۾ سندن نڪاح رجسٽرڊ ٿيڻ کان اڳ کين ائين کنڀي کڻي وڃن، جيئن شڪاري باز ڪڪڙ جا ٻچا کنڀي کڻندا آهن ۽ ائين ئي ٿيو. نصيبان ۽ يونس باريچو کنڀي پوليس ٿاڻي آندا ويا، پوليس ٿاڻي تان اهي ناظم ٽنڊي رحيم خان جي معرفت لوهيءَ جي باريچن جي چڱي مڙس جان محمد باريچي ۽ سندس ڀاءُ نذير باريچي جي حوالي ڪيا ويا. اهي نياڻيون جيڪي هڪ دفعو گهر جي چائنٺ ٽپي وڃن، تن جي واپسيءَ ۾ تن جي ٻيهر ”آجيان“ ڪيئن ٿيندي آهي، اها سڀني کي خبر آهي. هيڏانهن نصيبان جي بدقسمتي سندس مقدر هئي ۽ هوڏانهن وس وارن جو ”ٻانهن“ موٽائي ڏيڻ وارو هڪ ٻئي تي ٿورو هو.

نصيبان...بدنصيب نصيبان جو نصيب اهو بڻيو ته هوءَ قانون جي رکوالن جي هٿ ۾ انهن آهني ديوارن پويان حفاظت ۾ اچڻ کان پوءِ به دوستي، ياري ۽ روايت داري جي اصول آڌار انهن هٿن ۾ ڏني وڃي ٿي، جيڪي ”ڪاري“ جي خون کي ”گناهه“ ۽ ”ڏوهه“ نه پر روايت جي پاسداري آڌار نه رڳو جائز سمجهن ٿا پر اهي هميشه جيان ”ڪاري“ کي اهڙي عبرتناڪ موت جي سزا ڏيڻ ۾ وسان نه گهٽائيندا آهن، جنهن ۾ نياڻيون ”پنهنجي پسند“ واري گناهه ڪبيره جي سزا کان بچي به ويون ته پنهنجي سڄي عمر خشڪ صحرا جيان گذاري ڇڏين ٿيون. نصيبان اتان کڻي پنهنجي اباڻي ڳوٺ آندي وئي. سندس ”موت“ جي سزا طئي هئي. ”ڪاري“ جو موت ته اڳ ئي طئي هو، پر هن سزا کي ائين عبرتناڪ بنائڻو هو، جو سندس پاڙي، سندس ذات، سندس ڳوٺ، سندس گهٽي جي ڪا ٻي نينگري ان موتمار پيار جي جرئت نه ڪري سگهي. هن جا هٿ پويان رسن سان ٻڌا ويا، ڇو ته نصيبان زور آور ته هئي ئي. هن وقت هن جي ماءُ سندس هٿ پير قابو ڪرڻ ۾ پوري هوندي، يا ڪنهن ڪنڊ ۾ روئيندي هوندي، اصل حقيقت ڪير ڄاڻي؟؟

هن جا پير ٻڌا ويا، ها کيس چوکنڀو ٻڌي سندس نڙي ۾ زهر لاٿو ويو. (مون کي ٻڌايو ويو ته هاڻي ڪهاڙين ۽ گولي سان موت مارڻ بجاءِ زهر ان ڪري به ڏنو ٿو وڃي ته جيئن بيگناهه موت جو چرچو، قتل جو چرچو عام نه ٿئي) هن بدنصيب نصيبان کي زهر کان پوءِ به ڦٿڪي مرڻ نه ڏنو ويو، کيس گهٽا به ڏنا ويا، پر غيرت جي باهه تيستائين جهڪي نه ٿي، جيستائين سندس جسم ۾ گولين جا سوراخ نه ڪيا ويا. هاڻ خون نه لڪندا آهن، بيگناهه خون ڦاٽ کائيندا آهن. ٻهراڙين ۾ ڪٿي آهن، انساني حقن جا نمائندا ۽ سندن تنظيمون، اهي ڪي صحافي، ڪي تو، مون جهڙا ماڻهو به هجن ٿا، جن کي بيگناهه مقتولن جون دانهون سمهڻ نه ڏينديون آهن. اها خبر پکڙي ۽ جهنگ ۾ هوا جيان پکڙي ته ساڳي ئي پوليس واري وردي جي اعليٰ اهلڪار جي به شايد ننڊ ڦٽي ۽ شايد ڪا دانهن، مقتول جي ڪا ڪوڪ ٻڌڻ ۾ کيس آئي. ڊي آءِ جي حيدرآباد پاران ان قتل جو نوٽيس ورتو ويو. قتل ۾ ٽنڊو رحيم خان ٿاڻي جا هٿ به ائين ملوث هئا، جو ان نصيبان کي حفاظت ڏيڻ بجاءِ، قانوني حراست ۾ وٺڻ بجاءِ مقتولن جي حوالي ڪيو. ڊي آءِ جي حيدرآباد رڳو ان ٿاڻي جي رياستي ڊيڪوريم کي تباهه ڪندڙ ايس ايڇ او اسلم کوسي کي قانون جي گرفت ۾ آندو، پر لمحي کن ۾ هو سڄي عوامي حڪومت واري سياسي پريشر کي وساري ناظم ٽنڊو رحيم خان اسلم لنجواڻي کي به گرفتار ڪري عجيب مثال قائم ڪيو. نصيبان جي قتل جي نه پر اها ٿاڻي جي ايڇ ايس او ۽ عوام دوست ناظم جي گرفتاري جي خبر هئي، جنهن ڪري واقعو اخبارن جي سرخي ۾ رپورٽ ٿيو. يونس باريچو، جنهن سان نينهن جو وچن نڀائيندي نصيبان زهر ڏيئي ڦٿڪائي ماري وئي، اهو يونس باريچو ڪٿي، ڪهڙن قاتل هٿن ۾ ڏنو ويو؟ يقينن خبرن جي سرخي ۾ اهو سوال اچڻو ئي هو.

ڊي آءِ جي حيدرآباد ثناالله عباسي رابطي تي ٻڌايو ته يونس باريچي کي بازياب ڪرائڻ لاءِ پوليس ڀرپور ڪوشش وٺي رهي آهي. ياد رهي ته نصيبان کي قاتلن جي هٿن ۾ ڏيڻ جو ڪم به ٿاڻي جي سربراهه ڪيو هو. عجب اتفاق اهو هيو ته هن ڀيري روايتن جي بنهه برعڪس اهو پنهنجي ئي اداري جو پريشر هو، جو هڪ پوليس اهلڪار گرفتار ٿيو هو ۽ چونڊيل عوامي نمائندا ڏوهه ۾ ملوث ڄاڻايل ناظم کي بچائڻ لاءِ پنهنجو سياسي اثر رسوخ استعمال ڪندي ڏٺا ٿي ويا. موت جنهن جي تعاقب ۾ آهي، اهو يونس باريچو هينئر به غير مصدقه اطلاع موجب ڀان سعيد آباد جي بااثر ماڻهو جي قبضي هيٺ آهي. ٿيڻ ته ائين کپي ها ته دادو ضلعي جي چونڊيل عوامي نمائندن کي پنهنجي ناظم کي ڇڏائڻ لاءِ پوليس کاتي جي اصلي اهلڪارن تي پنهنجو سياسي اثر رسوخ استعمال ڪرڻ بجاءِ ان يونس باريچي جي بازيابي ۾ مددگار ٿيڻ کپي ها ۽ سندس زندگي جي بچاءَ لاءِ ڪي حتمي ۽ ٺوس اپاءَ وٺڻ کپن ها، جيڪو هن وقت به ڀان سعيد آباد جي بااثر ماڻهو وٽ قيد آهي ۽ اهي خبرون به گردش ۾ آهن ته نصيبان جيان کيس به ماري خودڪشي جو ڪيس بنائڻ جي ڪوشش ڪئي ويندي.

قصو نصيبان جي موت جو به ايترو حيرت جوڳو ناهي، ڪالهوڪي اخبار جي پوين پني جي سرخين ۾ ٽنڊي محمد خان جي ممتاز خاتون، گهوٽڪي ضلعي جي عالم خاتون، جوهي جي نصيبان جي نمونن جي خبرن سميت پني عاقل ۾ وڏيري پاران 4 ۽ 14 ورهين جي ٻارڙين جا سڱ چٽي ۾ نڪاح ۽ سوڀيديري ۾ سڱ چٽي جون خبرون پڙهي ڏسو ته سماج جي عورت دشمني جي سطح پرکڻ ڪا ايڏي ڏکي نه هوندي. پر نصيبان جي ڪيس جي اهميت ان ڪري به اهم آهي، جو اتي پوليس کاتي حقن جي لتاڙ جو پاڻمرادو ايئن نوٽيس ورتو، جيئن اڳ معزول چيف جسٽس جي عدالت انساني حقن جي ڀڃڪڙين تي ڇرڪي پوندي هئي. پتو ناهي ته هن ڪيس وسيلي سڄو پوليس کاتو پنهنجو قبلو سڌارڻ جي ڪوشش ڪري رهيو آهي، يا اها وري به ان ڊي آءِ جي جي شخصي دلچسپي آهي ته انساني حقن جي لتاڙ ۾ مصروف پوليس کاتي کي ملزم سان گڏ هجڻ واري تاثر کي سڌاري. گهڻا نه سهي، پر ڪي ايڪڙ ٻيڪڙ اهڙا مثال قائم ڪري، جنهن ۾ اهو کاتو ملزمن بجاءِ مجرمن جي پشت پناهي ڪرڻ بدران مظلوم جي زبان، هيڻي ڌر سان ٻانهن ٻيلي ٿيندي نظر اچي. پوليس کاتو، جنهن جو روايتي پروفائيل تبديل ڪرڻ ايترو ئي ناممڪن نظر ايندڙ آهي، ڄڻ سماج جي ٻين غير انساني روايتن جيان ان کي چيلينج ڪرڻ لاءِ به وڏي سگهه کپي. اتي نه وسارجي ته معزول چيف جسٽس جيان ڪير بظاهر ڀل ته ڪمزور نظر ايندڙ، بيوس لڳندڙ، ان ئي سسٽم جو شڪار محسوس ٿيندڙ آهي، پر جيڪڏهن هو ڪنهن به زيادتي جي ازالي ۽ انصاف لاءِ بيهي ته سندس سگهه ٻيڻي ڪرڻ کپي. رياستي ادارن مان ئي جيڪڏهن عدل ۽ انصاف جي ننڍڙي پيماني تي به حصول ممڪن ٿئي ته بيشڪ ان جو خير مقدم ڪجي، پر نه وسارجي ته سنڌ ۾ رياستي ادارا بظاهر جيترا ڪمزور، غير فعال نظر ايندڙ ۽ سماجي وهنوار ۾ اثر رسوخ رکندڙ بااثر ماڻهو اوترا ئي طاقتور نظر اچڻ لڳندا آهن.

نصيبان، پنهنجي نصيب جي ور چڙهي، پر هاڻ يونس باريچو جي زندگي بچائڻ رڳو پوليس کاتي لاءِ چئلينج نه آهي، پر گڏوگڏ اهي عوامي نمائندا، اهي پيپلز پارٽي جا چونڊيل نمائندا، جيڪي پنهنجي اثر رسوخ کي صحافين جي قلم کان ٿاڻي جي اهلڪار تائين ۽ ٿاڻي جي اهلڪار کان نياڻين جي قتل ۾ ملوث ساٿين کي بچائڻ لاءِ ڏينهن رات هڪ ڪري رهيا آهن، تن کي نيٺ به سمجهڻ کپي ته سياسي اثر رسوخ جي ڪري في الحال کڻي هو عوام پاران انساني حقن جي ڀڃڪڙين، ملزمن جي پٺڀرائي ڪرڻ ۽ نياڻين جي قتل ۾ ملوث ڌرين سان ڏيٺ ويٺ ۾ بخشيا به وڃن، پر نيٺ ته ڪڏهن هو به پڇاڻي لاءِ عوام آڏو بيهندو... نيٺ سندن انهن جوابدهي ان حڪومت کان ٿيندي، جيڪا في الحال عوام دوستي جي نعري ۾ اعليٰ اقتدار جا مزا ماڻيندي ڏسجي رهي آهي. هو سمجهي ڇڏين ته سندن ئي چونڊيل نمائندن هٿان اساني حقن جي ڀڃڪڙين جا داستان درج ٿي رهيا آهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بي زبانيءَ جي درد ڪٿا




خميس 3 جولاءِ 2008ع



26 هين تاريخ... جون جي ڪڙهندڙ ڪاڙهي واري تپش، لڱ ساڙيندڙ لوءَ واري ٽچڪندڙ ڏينهن ۽ راتين ۾، 26هين تاريخ جو حساب هميشه ياد رهندو. اهڙو ڏينهن، جڏهن نه آسمان وٽ آڇڻ لئه ڪا ڇانوَ ذري ۽ نه وري رات جي چنڊ وٽ ڪا چانڊوڪيءَ جي ڪرڻن جي قطار- اها 26هين جون، جيتوڻيڪ سندس جنم ڏينهن جي تاريخ به هئي، پر ٻن سالن جي ان معصوم پرويز جي جنم ڏينهن تي نه سندس هڪ جيڏن ٻارن لاءِ ڪا سالگرهه واري دعوت هئي، نه ڪيڪ، نه ڪا ميڻ بتي، نه ڪي ڦوڪڻا ڦاڙيندڙ ٻارن جا ٽهڪ، نه چلڪڻن پنن ۾ رنگن جون جهر مر تارون قطارون، نه تاڙيون، نه آواز.

دراصل هو ڪنهن هوَس، ڪنهن دوکي، ڪنهن فريب، ڪنهن ڏاڍ، ڪنهن زور، ڪنهن زبردستي، ڪنهن ڏاڍائي، ڪنهن ڪوڙ بدوڙ جهڙي مڪر، فريب ۽ ٺڳيءَ جو جنميل هو، جنهن کي لفظن ۾ بيان ڪرڻ لاءِ سندس ماءُ وٽ زبان نه هئي. ماءُ به ڪير... نه اوچي گهراڻي جي ڪا ڇوڪري، نه عزتدار اڇي ڪالر طبقي مان جنم ورتل، نه سندس نصيب جا ڪنهن وٽ ليکا، نه سندس سڏڪن جو ڪو حساب... اهو ئي ڀٽ شاهه، اها ئي لطيف سرڪار جي درگاهه، اهو ئي لطيف سرڪار جو ڪشادو اڱڻ ۽ بيواهه جيان اجڙيل اها وسيع ڇت، جيڪا هڪ ئي وقت پناهه به آهي ته رات جي اونداهيءَ ۾ ڪنهن به لاوارث جا نصيب ٺاهڻ ۽ ڊاهڻ لاءِ ذميوار به.

ان ڀٽ شاهه جي ڪشادي اڱڻ ۾ اونداهيءَ جيان پر اسرار ڇت کيس ڪڏهن پناهه آڇي هئي، اهو ٻڌائڻ لاءِ وٽس اشارا ته آهن، گونگين ڳالهائيندڙ اکين ۾ گونگي ڪهاڻي ته آهي، پر وٽس زبان جي معذوري آهي. هوءَ گونگي آهي، جيتوڻيڪ ڄمندي ڄام گونگي نه به هئي، پر ڪَن جي تڪليف، ڪنهن حادثي کيس ڪيئن ٻوڙو ڪيو، اهو شايد هوءَ ٻڌائي نه سگهي. جيتوڻيڪ هوءَ ڪجهه لفظ اچاري به ٿي ۽ ڪجهه اشارن ۾ پنهنجي ڪهاڻي ٻڌائي به ٿي، پر کيس ٻڌڻ وارو، کيس سمجهڻ وارو ڪو آهي ئي ڪٿي.

هوءَ پاڻ عاشي آهي ۽ سندس ٻن سالن جي ٻار جو نالو پرويز آهي. پرويز جون جي 26 هين تاريخ تي ڄائو، ته سندس حصي ۾ سندس ماءُ جي لاوارثي، بي زباني ۽ اڪيلائپ ئي آئي ۽ هن جي نالي سان سندس پيءُ جو نالو ڳنڍجي نه سگهيو. درگاهون، مزارون ۽ اوقاف کاتي جي نظرن کان پرڀرا دڳ ديرا، لاوارث، ڀٽڪيل، دربدريءَ جي زندگي گذاريندڙن لاءِ پنهنجي پناهه ۾ جيڪي به تحفا، جيڪي به وقت جا حادثا، جيڪي به ”ٿيڻيون“ رکي سگهن ٿا، لطيف سرڪار جي مزار تي پڻ لڳ ڀڳ اهو ئي منظر آهي. هڪ پاسي عقيدتمندن، حاجتمندن جو لطيف سرڪار جي مزار اندر ضريع ۽ روضي سان واسطو ته ٻئي پاسي اونداهو قبرستان- اڌ اونداهي هال واري فرش تي آرامي عورتن ۽ مردن جي سمورين ضرورتن کان وٺي دنياوي ڏي وٺ وارو ڏينهن رات جو حساب به برابر هلندڙ... ڪير ڏيندڙ آهي؟ ڪير ڦريندڙ آهي؟ ڪير لٽيندڙ آهي؟ ۽ ڪير حاجتمند ۽ گهرندڙ آهي؟؟ بنا ڪنهن ويڇي ۽ حد حساب جي ڪل ڪائنات جي ڪک ۾ اهو چرخو جيتوڻيڪ جڳن کان جاري آهي ۽ ڄاتل سڃاتل به. هوَس گيريءَ جي ڪا نگاهه عاشيءَ کي به اتي ئي تاڙي ٿي.

زور زبردستي يا دوکو ۽ دولاب؟؟ عاشي، جيستائين کپت ۾ آڻڻ جهڙي حالت رکي پئي، تيستائين شادي/نڪاح جو ڍونگ به شايد هلندو رهيو، پر جڏهن سندس ڪک جو ٻار جنم وقت پنهنجي والد جي نالي جو محتاج بڻيو، تڏهن زماني جي گناهه ۾ ڏوهه واري پردي پوشي سامهون آئي.

اهو ڀٽ شاهه ٿاڻي جو ايس ايڇ او هو، جنهن پاڻمرادو رياست پاران اها ايف آءِ آر رجسٽرڊ ڪئي ته عاشيءَ سان ڏاڍائي ٿي آهي. زنا بالاجبر جو قلم داخلِ دفتر ٿيو. ان وقت قانوني ڪارروائي پوري ٿي، شاهد به سامهون آيا. مبينه ڏوهاريءَ جو نانءُ به ورتو ويو، سرڪاري پنن تي به چاڙهيو ويو. قانوني ضرورتن کي نظر ۾ رکندي، اهي سڀ تفصيل ايف آءِ آر ۾ ڄاڻايا ويا ته ڪيئن عاشيءَ کي مڪر ۽ فريب سان ڦاسايو ويو. ڪهڙي ڪمري کي جاءِ واردات طور استعمال ڪيو ٿي ويو. ڪهڙي وقت، ڪيترو وقت عاشيءَ کي درگاهه جي صحن کان ڪمري تائين آندو ٿي ويو. شاهدن جوابدار جي تصديق ڪئي ۽ عاشيءَ سان سندس لاڳاپن جون گواهيون ڏنيون. درگاهن، مزارن جا اڱڻ هونئن کڻي ڪيڏا به ڪشاده هجن، پر خلاف معمول ڪجهه ٿي پئي يا وري معمول کان هٽيل ڪو منظر جيڪڏهن عام وهنوار جو حصو ٿي پئي، ته ان کي نگاهن کان بچائڻ ڏکيو ئي نه، پر شايد ناممڪن به هوندو آهي. عاشي ايف آءِ آر ۾ نامزد جوابدار سان ڪيئن، ڪڏهن ڏٺي ٿي وئي؟ ان جي تصديق درگاهه جي ٻين رهواسين پاران ڪئي ويئي. نامزد جوابدار جنهن جو نالو ايف آءِ آر ۾ سيد سجاد علي شاهه درج آهي. ان جي عاشيءَ سان ويجهڙائپ وارن ناتن جي تصديق باوجود هوءَ ٻار جي جنم لاءِ اسپتال ۾ اڪيلي هئي. ساڻس فقط پوليس جا ڪي اهلڪار گڏ هئا. ڪيس داخل ٿيو ته اها وارتا اخبارن ۾ عام ٿي ۽ عاشيءَ جي لاوارثي، اڪيلائپ، بي زباني ان وقت سندس تقدير جا ڪي اهڙا رستا ۽ پيچرا ٿي لکيا، جتان سندس واپسي شايد ايتري آسان نه ٿئي. ڪيس ٿاڻي کان عدالت پهتو ۽ اکين ڏٺن شاهدن کان جڏهن خبر جي صورت اخبارن تائين پهتو، تنهن کان پوءِ عاشيءَ لاءِ ڪڏهن به هيءَ دنيا پوءِ ساڳي نه رهي.

هوءَ ڪٿان آئي هئي، ڪهڙي ديس سان سندس تعلق هو، ڪهڙي ٻولي سندس ماءُ ٻولي هئي، ڪهڙين هوائن، ڪهڙن آسمانن جي هوءَ عادي هئي، سو ته پتو شايد ڪڏهن به سندس گونگي اشارن واري ٻوليءَ مان پئجي نه سگهي، پر لطيف سرڪار جي روضي تي سدا رهندڙن وٽ شايد گهر ۾ چار ديواريءَ جو تصور نٿو رهي. لطيف سرڪار جي وسيع اڱڻ تان نظر ايندڙ بي ڪران آسمان جيان هن وٽ زندگي به ائين ئي آزاد هئي. اخلاقيات جي عام مروج سماجي تصور کان آجي، سندس ڪائنات ۾ سندس رهڻي ڪهڻي کڻي ”خيرات“ ۽ ”پِن“ تي ئي هجي، پر هن جنهن آزاد فضائن جي ردم ۾ ساهه کڻڻ سکيو هو، ڪورٽ سڳوريءَ کيس سندس ڪيس جي فيصلي اچڻ تائين ان امان جي گهر، ان حفاظت جي گهر دارالامان ڏانهن موڪليو، جنهن جي چوديواري ۾ زندگي ته کڻي محفوظ هجي، پر ان چئن ڀتين واري حفاظت ۾ نه وسيع آسمان جي نيراڻ ٿي پسي سگهجي، نه رات جي تاريڪيءَ ۾ ستارن جي جهان ۾ چنڊ جي ڪا جهلڪ پسي ٿي سگهجي، جتان آسمان ذرو نظر اچي. محدود وکن جيتري اڱڻ ۾ حفاظت جي نالي ۾ سلب ڪيل آزاديءَ کي هوءَ گونگي زبان واري عاشي گهڻي دير تائين برداشت نه ڪري سگهي، جيڪا سترهن ڏينهن جي ننڍڙي پرويز سان لطيف سرڪار جي روضي کان کڻي ان دارالامان تائين پڄائي ويئي هئي، جيڪو پڻ سندس لاءِ هڪ جيل خانو ئي هو.

جيئن ته سرڪار ان ڪيس ۾ ڌر هئي، تنهن ڪري سندس والي وارثن جي حيثيت ۾ اهو ڪيس لڙڻ وارو ٻيو ڪو به نه هو. جيستائين اخبارن جي شهه سرخين ۾ اهو ڪيس رهيو، تيستائين اهو ڪي وکون شايد اڳڀرو به ٿيو هجي، پر پوءِ جيئن قبر ۾ جنازو لاهڻ ۽ مٽي ورائڻ کان پوءِ سندس مٽ مائٽ به وساريو ڇڏين، ايئن ئي عاشيءَ کي دارالامان ۾ دفن ڪرڻ کان پوءِ سندس ڪيس تي به ڪا قبر وانگي مٽي واري ويئي. گهر، ٻار ۽ خاندان جي هر رشتي کي پنهنجيءَ معنيٰ ۾ سمجهندڙ هن جي گونگيءَ دنيا ۾ عجب انتشار هو. دارالامان جي قيد خاني واريءَ سزا کي سندس ذهن سمجهڻ کان بنهه نابري واري بيٺل هو. هن کي، هن گونگي زبان کي، سندس ڪائنات مان ڪڍي، هن جيل خاني ۽ عذاب خاني ۾ ڇو موڪليو ويو هو؟ اهو کيس بنهه سمجهه ۾ نٿي آيو. سترهن ڏينهن جو ٻار سندس ٻانهن تي هو. سندس ڪيس تي مٽي چڙهي چڪي هئي. سندس آڏو دارالامان ۾ ڪيئي عورتون آيون ٿي ۽ ويون ٿي، پر هن لاءِ اهو ٻاهر وارو دروازو کليو ۽ نه ئي ڪير سندس لاءِ ڪو ملاقاتي بڻجي آيو.

جڏهن جيل جي، معاف ڪجو، دارالامان جي زندگيءَ ۾ واڙيل روح، عدالتن ۾ رهندڙ ڪيسن جي جونءِ واري رفتار کان پوءِ پاڻمرادو بيهي وڃڻ تي زنگجي وڃن ٿا، ڪا ئي اميد، ڪوئي آسرو، ڪا ملاقات، ڪو نياپو، ڪا پيار ڀري نگاهه، ڪو آٿت جو هٿ جن جي هٿن تي نه رهي، انهن جي زندگيءَ جي ويراني دارالامان جي بند ديوارن ۾ پاڻ ئي پاڻ زهر بڻجيو وڃي. عاشي ته عجيب هئي. هر هڪ جي ٻوليءَ کان بي نياز، قيد خاني واري احساس جڏهن به سندس روح کي ٿي نپوڙيو ته دارالامان اندر دستِ مسيحا رکندڙ اها ڊاڪٽر به ڪڏهن ڪڏهن بنهه بيوس ٿي پوندي هئي، جيڪا سندس روڳي ۽ بيمار جسم جو علاج ته ڪري سگهي پئي، پر سندس روڳي روح کي آزاديءَ جي آس نٿي ڏياري سگهي. ٻه سال ٿي ويا هئا، عاشي قيد خاني ۾ نيم پاڳل ٿي پئي ته کيس گدوءَ ۾ موڪليو ويو، دماغي معائني لاءِ.

پر اتي ڊاڪٽرن به صحيح سڃاتو ته اهو روڳ ذهن جو، دماغ جو ناهي، اها فرسٽريشن آهي، مايوسي آهي، زندگيءَ کان نااميدي آهي، جيڪا کيس ڪڏهن ڪڏهن نيم پاڳل جيان بنايو ڇڏي. هن جي روح کي، جسم کي آزادي کپي، جسماني ساٿ کپي، کليل نيرو آسمان ۽ رات جو چنڊ مان ڇڻندڙ چانڊوڪي کپي. هن کي بيماري ناهي، هن کي ڪو مرض ، ڪو روڳ ناهي. مينٽل اسپتال ۾ کيس مڪمل صحيح سمجهي سرٽيفڪيٽ ڏنو ويو ته هوءَ هڪ نارمل آزاد زندگي گذارڻ چاهي ٿي!

انهن ئي حالتن ۾ ڪجهه عورتن کيس قانوني مدد ڏيڻ چاهي. انهن عورتن سندس ڪيس جي وارثي ڪرڻ ۽ قانوني مدد طور، ڪيس هلائڻ لاءِ باقائده وڪالت نامي تي صحيح ورتي. ”عاشيءَ کي پڙهڻ، لکڻ ڪنهن سيکاريو هوندو؟“ هن جڏهن انگريزيءَ ۾ اَي (a) لکي وڪالت نامي تي صحيح ڪئي، تڏهن مون سوچيو هو.

پنن ۾ دفن ڪيس ٻيهر هلڻ شروع ٿيو هو. پهرئين ڏينهن اچڻ تي هوءَ خوش هئي. کيس لڳو ٿي ته هاڻ کيس آزاديءَ جو پروانو ملڻ وارو آهي. ان ڏينهن هن پرويز کي به پيار ۽ تيار ڪيو هو. سندس ڪيس زنا بالجبر جو هو، پر هوءَ خوش هئي ته ڪورٽ ۾ پرويز جو پيءُ، جنهن کي هن پنهنجي ٽٽل ٻوليءَ ۾ ”چندن“ ٿي سڏيو، سو به ايندو. هن چندن جو انتظار پئي ڪيو. هڪ خاص پيار ڀرئي نخري مان چيائين پئي ته جڏهن کان ٻار ڄائو آهي، ان جو پيءُ کيس ڏسڻ نه آيو آهي، تنهن ڪري هوءَ چندن سان نه ڳالهائيندي. ياد رهي ته هن ڪيس ۾ جوابدار ضمانت تي آزاد آهي. ڪيس هلندي، گرفتاريءَ کان بچڻ لاءِ هو هڪ نڪاح نامو پڻ پيش ڪري چڪو آهي. جيئن ته نڪاح نامو جوابدار پاران خود پيش ڪيو ويو آهي، تنهن ڪري ان جي اصلي/ نقلي هئڻ جي تصديق اڃا تائين نه ٿي سگهي آهي. ڪيس ڪورٽ سڳوريءَ ۾ هلندڙ آهي، ان ڪري ان تي ڪنهن به تبصري جي ڪا به قانوني گنجائش موجود نه آهي ۽ اسان کي انتظار ئي ڪرڻو پوندو ته عاشيءَ جو ڪيس زنا بالجبر جي تصديق ڪري ٿو؟ ڪوڙ، فريب واري نڪاح کي ڊرامو ظاهر ڪري ٿو يا وري عاشيءَ کي جوابدار جي حقيقي زال تسليم ڪرائي ٿو؟. ڪيس جي پيچيدگين ۽ باريڪين ۾، ڏوهه گناهه جي ترازوءَ ۾ ٻنهي ڌرين جي موقف ۾ پاڻ ڪا به ڌر نٿا بڻجون، پر دراصل عاشي ۽ سندس ٻار جي آزاديءَ وارو سوال ان ڏينهن ڪورٽ لاءِ اهم هو. ڪنهن به عاقل بالغ عورت توڙي مرد شهريءَ کي سندس مرضيءَ کان سواءِ ڪٿي به قيد نٿو ڪري سگهجي، جيڪڏهن هوءَ ڏوهي ناهي ته. ائين دارالامان جي قيد مان عاشي پنهنجي مرضيءَ سان آزاد ٿيڻ گهريو هو. ڪورٽ سڳوري به سندس ان مرضيءَ کي قانوني طور قبول ڪري ها، پر جيئن ئي هوءَ جوابدار آڏو آئي ته بيهوش ٿيڻ لڳي ۽ آخر تائين ان لائق نه بڻجي سگهي، جو پنهنجو بيان ڏيئي سگهي.

ٻئي ڏينهن هوءَ نسبتن خوش هئي. هوءَ فيصلو ڪري آئي هئي ته کيس چندن ڏي واپس وڃڻو آهي. هوءَ ڪارروائيءَ دوران پرويز کي اشارن سان ۽ ٽٽل ڦٽل ٻوليءَ ۾ جوابدار ڏي اشارو ڪندي، ٻڌائيندي رهي هئي:

”تيڏا ابا....“

ڪورٽ سندس مرضيءَ تي دارالامان مان هن جي آجپي جو آرڊر جاري ڪيو هو. پر سندس بي وارثيءَ سبب هن کي ڪيڏانهن موڪليو وڃي ها؟ هن جي چپن تي فقط ڀٽ شاهه هو. هوءَ ڀٽ شاهه وڃڻ پئي چاهي. ”ڀٽ شاهه“، جتي لطيف سرڪار جي احاطي ۾ رهندي سندس اهو حال ٿيو هو. هاڻ ته ٻن سالن جو ٻار پرويز به ساڻس گڏ هو. سندس زنا بالجبر وارو ڪيس به هلندڙ هو. جيتوڻيڪ سرڪار کي سندس تحفظ کي يقيني بنائڻ لاءِ ڪي ٺوس قدم کڻڻ کپن ها. ڇو ته هوءَ ئي وِڪٽم هئي، هوءَ ئي باندي هئي. کيس ڀٽ شاهه تي بنا تحفظ جي ڪيئن ڇڏجي ها، ان ڪري کيس پناهه شيلٽر هائوس جي ڪسٽڊي ۾ ڏيڻ جو فيصلو ڪيو ويو. پناهه شيلٽر هائوس جيتوڻيڪ روايتي دارالامان ته نه، پر انتهائي سهڻي نموني ۾ هڪ گهر جيان هلندڙ آهي، پر اهڙو گهر، جنهن جو ٻاهريون در لاڪ ٿيل هجي. اهو شيلٽر هائوس جنهن ۾ فري ميڊيڪل، فري ليگل ايڊ سميت نفسياتي ماهرن جون خدمتون به آفر ڪيون وڃن ٿيون، پر عاشي هڪ عام روايتي دارالامان مان هڪ انتهائي Sophisticated پناهه گهر نٿي وڃڻ چاهيو، جتي ٻاهريون دروازو لاڪ هجي ۽ جتي پنهنجي آزاديءَ سان گهمي به نه سگهجي.

الائي ڪهڙا وسوسا سندس من ۾ اڀريا هئا۽ هوءَ سڄي رات روئندي رهي هئي. جنهن دارالامان ۾ هن ٻه سال گذاريا هئا، جنهن جي در و ديوار کي هن ڏينهن رات پٽيو هو، ان کي ڇڏيندي کيس خوشي نه ٿي هئي. هوءَ ان اڻ ڄاتل انديشي ۾ ورتل هئي ته خبر ناهي کيس ڪيڏانهن نيو ويندو. هن بي دليءَ سان پنهنجو ٻار ۽ سامان کنيو هو. جڏهن هوءَ آئي هئي ته ڪپڙن ۾ هئي ۽ اڄ جڏهن هوءَ ٻاهر ٿي ويئي ته سندس وڏي ڳري بيگ تيار هئي. جيتوڻيڪ کيس ٻڌايو ويو هو ته هوءَ ڪراچيءَ وڃي رهي آهي، پر سندس دل ۾ روضي پاڪ جو صحن هو. هن هٿ اڀا ڪري چيو ته کيس ڀٽ شاهه ۾ رهڻ لاءِ نه، پر دعا لاءِ ته وٺي هلو. سڄي واٽ هوءَ مضطرب رهي ته هوءَ ڪراچيءَ ڇو ٿي وڃي؟ بار بار چوندي رهي ته ”چندن کي خدا ڏسندو، جنهن مون کي عذاب ۾ وڌو آهي.“ کيس حيرانگي هئي. شايد هن اها عام مروج سماجي اخلاقيات نٿي سمجهي، ته نيٺ چندن ڇو نٿو مڃي ته هيءُ ٻار سندس ئي آهي؟ هن کي اهو به سمجهائي نه پيو سگهجي ته ڪورٽ ۾ جڏهن پيءُ پنهنجي ٻار کي ڏٺو ته سندس نالو ڇو نه پڇيائين ۽ کيس پيار ڇو نه ڪيائين؟ هوءَ پڇندي رهي هئي....

دفتري ڪارروائيءَ کان فارغ ٿي، جڏهن کيس رهائشي علائقي ۾ آندو ويو ته گِرل ۾ لاڪ لڳل ڏسي، هو ڏڪڻ لڳي هئي، ڀڄڻ لڳي هئي. ٻيهر دانهون ڪرڻ لڳي هئي ته ”بند نه ڪرو...“ روح ئي نه، ضمير به ڳرو ٿيڻ لڳو هو. هن جي وک نٿي کڄي. هڪ قيد خاني مان هوءَ ٻئي قيد خاني تائين آئي هئي.شيلٽر هائوس جي ٽي وي،سجايل ڊرائنگ/ ڊائننگ روم، پينٽنگ لڳل ديوارون ۽ ٻارن جا شوڪيس ۾ سجايل رانديڪا هن لاءِ تڇ هئا. هوءَ آزاديءَ جي تمنائي هئي. هن باقائدي سڏڪڻ شروع ڪيو. نيٺ پٽڻ شروع ڪيو... هوءَ رئو جهلي بيٺي هئي. شيلٽر هائوس جي انچارج چيو ٿي، ”بس اس کو چهوڙ دو، ڻهيک هو جائي گي!“

ضمير تي بار وڌي ويو هو، جو پتو هو ته هن جو، هن گونگي زبان جو، بند ڪمري جي عيش عشرتن ۽ آسائش جي سامانن ۾ ڪو به چاهه ڪونهي. هن بنا ڏوهه جي ٻه سال قيد سٺو آهي. کيس هاڻ سينگاريل قيد نه، پر آزادي کپي.

ڪير ٻڌائيندو ته سماج، اخلاقيات ۽ قانون جو اهو ڪهڙو معيار آهي، جنهن ۾ حالتن ۽ سماج جي Victim عاشي ته قيد آهي، پر کيس انساني قيد خانن جي انهن پرآسائش چار ديوارن تائين پڄائيندڙ نامزد جوابدار سڃاپجڻ باوجود نه رڳو آزاد آهي، پر پنهنجي ٻار جي ٻين سالگرهه تائين کيس پيءُ جو نالو به نه ڏيئي سگهيو آهي!!

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪاوش، ان جو ايڊيٽوريل صفحو ۽ عورت جو ڪيس!




آچر 3 آگسٽ 2008ع



يادگيريءَ جو ڪو لمحو طويل، تاريڪ سفر ناهي، بس ٻاروتڻ جا ڪي ڏينهن هئا. اخبار سان شناسائي هئي، نه نالا ياد، نه لي آئوٽ ياد، نه سياسي خبرن جي اپٽار جي ڪا سمجهه. نه سماجي ڪٿ ڪندڙ مضمونن جا خاڪا ياد....بس هڪڙي يادگيري، ڏاڍي گهري، دل تي پٿر جي نشان جيان اڪريل.....هي ڏينهن جڏهن جنگ اخبار ۾ ٽارزن جي تصويري سلسلي واري ڪهاڻي ڪارنر پڙهبو ۽ ٻيو ”ڌيان طلب“ ڌيان گيان جو مرڪز هوندو هو. سڌي اخبار ۾ سچ پچ ته تن ڏينهن ۾ مون لاءِ واحد پڙهڻ واري خبر اها ئي هوندي، جنهن ۾ گهڻي ڀاڱي ته ان مسمات جو فوٽو پڻ شايع ٿيل هوندو، جيڪا پڙهندڙ جو ڌيان ان باڪس واري بيان ڏانهن ڇڪائيندي هئي. ڪڏهن ڦاپل، ڪڏهن بصران، ڪڏهن سوني ٻائي، ڪڏهن مائي نيامت.....نالي کڻي گهڻائي مختلف هجن پر انهن سڀني بيانن ۾ مشترڪه شيءِ هئي، سا هئي سندن ”مسمات “هئڻ ۽ گهران نڪرڻ.....بيان ۾ کين نه ڪنهن ورغلايو هوندو هو، نه ڪنهن ڀڄايو هوندو هو، هو رضا خوشي سان، سدائين ٽن ڪپڙن ۾ گهران نڪرنديون هيون. سندس ”ساٿي“ لاءِ جيڪي خوف، خدشا ۽ انديشا هوندا هئا، يعني ڪٿي سندن مائٽ کيس ڪو نقصان نه پهچائن، اهو پڻ ان بيان ۾ واضح هوندو هو ته جيئن سندس حقي واجبي نڪاح ۾ ايندڙ مڙس خلاف ڪا انتقامي ڪارروائي نه ٿئي. ان وقت ننڍڙي ٻاراڻي ذهن ۾ اخبار ۾ ايندڙ عورت جو اهو ئي دلچسپ خاڪو ذهن ۾ ٺهيو ۽ ان سان ڪن لفظن سان ائين آشنائي ٿي مثلاً ”مسمات“، ”ڪنهن نه ورغلايو ۽ نه ڀڄايو آهي“، ”پنهنجي رضا خوشي“، ”حقي واجبي نڪاح“ انتقامي ڪارروائي جي انديشن تحت اهو چوڻ ته، ”منهنجو هي بيان رڪارڊ تي رکيو وڃي“، تنهن وقت ته نه اهو پتو هو ته عورت جو ان مقام تي پهچڻ پڻ ڪهاڻي جو ڪو خوشدائڪ نه پر المناڪ ابتدايو آهي. اها روايتي سنڌي صحافت ته لڳ ڀڳ عورت جي ان ئي ڪهاڻي جي ان ئي رخ کي سدائين ائين ئي مئجسٽريٽ آڏو بيان جي صورت ۾ پئي ورتايو آهي. ان کانسواءِ سنڌي سماج جي عورت ڇا هئي؟ سندس سورن جو داستان ۽ سورهيائپ جا قصا ڇا هئا، سندس بغاوتون، سندس عمليت، سندس ناڪاميون، سندس ڪاميابي ۾ رڪاوٽون، سندس ذهن، سندس صورت، سندس خواب، سندس تمنائون....سنڌي عورت جي سفر ڪهاڻي، سنڌي عورت جي زندگي نامي جو شايد ئي ڪو رخ هو، جيڪو اخبارن ۾ ايندو هجي، يا ”هوءَ پنهنجي آشا سان فرار ٿيندي هئي” يا وري ”فحش حرڪتون ڪندي ڪا سدا سهاڳڻ پڪڙي ويندي.“ ڪل انهن ٻن خبرن سان روايتي سنڌي اخبار ۾ سنڌ جي عورت جو پروفائيل ٿي ٺهيو، پر.....اڄ ان کي ارڙهن سال ٿي چڪا آهن، جو ”ڪاوش“ اسان جي گهرن ۾ اچڻ لڳي هئي...جنهن ”ڌيان طلب“ واري عورت جي تصور سان اسان جي ٽهي جوان ٿي هئي، ”ڪاوش“ جي جنم سنڌي سماج، سنڌي صحافت کي ڇاڇا ڏنو، ڇاڇا ورتو، توقعات تي ڪٿي پوري لٿي ۽ ڪٿان کانئس ڪوتاهيون ٿيون هونديون. نئين اخبار کان سڀ کان گهڻي پڙهي ويندڙ جي اخبار واري Status (حيثيت) تي اچڻ تائين گل پاشين، ڪنڊن، پٿرن ۽ کليل دل سان آجيان جا مرحلا هن اخبار ڪيئن، ڪٿي پار ڪيا، اهو حساب ڪتاب پاڻ هن اخبار جي سٿ ۽ ان جي مئنيجمينٽ جي ڪٿ لاءِ ڇڏيون ٿا ته ان طويل/مختصر سفر ۾ ”ڪيا کويا، ڪيا پايا“ واري شيٽ ٺاهين ها، پر اهو حساب ڪتاب، اها ڪٿ ۽ اها تور تڪ ته پاڻ پڙهندڙن کي/سکندڙن کي نيٺ ڪرڻي ئي پوندي ته ارڙهن سالن جي سفر ۾ ”ڪاوش“ بحيثيت هڪ سنڌي نمائنده اخبار، سنڌي سماج جي ڏتڙيل طبقي کي ڪيتري جڳهه ڏني. مين اسٽريم اردو ميڊيا جي ڀيٽ ۾ بيشڪ ته سنڌي پرنٽ ميڊيا گهڻي ڀاڱي عوام جي نمائندگي ڪندي نظر ضرور آئي آهي، پر هتي سوال انهن پوئتي پيل طبقن ۽ گروهن جي نمائندگي جو پڻ آهي، جن جو آواز، طاقت جي ايوانن تائين ته پري جي ڳالهه، پنهنجي گهر جي ڏيڍي به ٽپي نه سگهندو هو.

جيڪڏهن ڪٿ ڪجي خلق جي ان آواز جي، جيڪو آواز ڪنهن به سماج جي لڳ ڀڳ اڌ حصي تي مشتمل هجي ٿو، اهو آواز، جيڪو گهر جي اڱڻ تي به زور سان ڳالهائڻ جي ڏوهه ۾ ڪٽيو وڃي، ان آواز کي ان اڌ آبادي جي گونگي ٻوڙي حيثيت کي پنهنجي دانهن ۽ سور جي احساس سميت جيڪڏهن ڪٿي، ڪا به ذري پرزي جيتري جاءِ ملي، اتي سماج جو گهڻو ٿورائتو ڀل نه ٿجي، پر ان آواز کي ساهه بخشي، ان هڪ منطقي انداز ۾ سندس ڪيس پيش ڪرڻ تي سنڌي صحافت بيشڪ ته مان لهي، ۽ جيڪڏهن ان ”ٽرينڊ“ جا پيرا کڻجن ته ڪو شڪ ناهي، اهي ”ڪاوش“ تي ئي دنگ ڪن ٿا. ان کان اڳ ائين ضرور هو، ڪي ادبي صفحا عورتن لاءِ مختص ٿيل هوندا هئا ۽ اهو انهن ئي صفحن جو Contribution هو جو اڄ جيڪي به عورتون تخليق جي ڏس ۾ وڏو نالو رکندڙ آهن، لڳ ڀڳ انهن سڀني جي شعوري اوسر ۾ انهن روايتي صفحن جو پڻ وڏو هٿ رهيو آهي. هن اخبار، نه رڳو تخليقي سگهه رکندڙ، نه رڳو سماجي شعور رکندڙ عورتن کي ئي جاءِ نه ڏني، پر هن اخبار حقيقي معنيٰ ۾ ڪجهه مسئلن کي ائين ورتايو جيئن سياسي تنظيمن يا سماجي ادارن کي ورتائڻ کپي ها. جيتوڻيڪ ان ڏس ۾ ڪي انفرادي ڪيس به ضرور مثال طور کڻي سگهجن ٿا، مثلاً پوني ڪولهڻ جو مسئلو، جيڪا لاڙڪاڻي ۾ عورتن جي جيل ۾ ناحق قيد هئي، ان کي ڪنهن سياسي ۽ سماجي تنظيم بجاءِ اخبار جي انهن سرخين منجهان رليف مليو هو. هوءَ نه رڳو آزاد ٿي، پر سندس زندگي ڪال ڪوٺڙي ۾ جنم ٽيپ بجاءِ آزاد فضائن ۾ ساهه کڻڻ جهڙي ٿي. بيشڪ ته هتي نه مائي جندو جو ڪيس وساري سگهجي ٿو ۽ نه ئي حضوران ابڙو جو، جيڪا منو ڀيل جيان لڳاتار پريس ڪلب آڏو ائين ويٺي رهي، جو سندس ڪيس ۾ سي پي ايل سي به ذاتي طور دلچسپي ورتي. فدا زنئور ۽ ارم ابڙو جو ڪيس به هڪ پاسي عورتن جي تنظيمن پئي وڙهيو ته ٻي پاسي مسلسل نيوز فالو اپ ۾ اخبار کيس کنيو بيٺي هئي. شايد اهو ئي پهريون پريمي جوڙو هو، جنهن جي شادي پهريون دفعو ائين هاءِ لائيٽ ٿي، جو بعد ۾ پسند جي پرڻن واري اها غير روايتي بندش به ڄڻ اچانڪ ٽٽي پئي هئي، جنهن ۾ سنڌ لاءِ سنڌي سماج ۾ ڪا وٿي، ڪا گنجائش نه هئي. دراصل اهڙا سماج، جتي سماجي تبديلي جا ٻيا ادارا غير متحرڪ ۽ جامع بڻيل هجن. اتي محض هڪ خبر جو مسلسل فالو اپ به سماج جي چڱي حصي کي Sensitize ڪريو وجهي ۽ نتيجن سماجي تبديلي کي روڪڻ واريون سموريون روايتون، حقايتون ۽ رسم توڙي رواج، ڪوڙا عقيدا لمحي ۾ ٻاڦ ٿيو وڃن. ”قبيهه ۽ مڪروهه“ سمجهڻ واري عمل کي سماج ۾ عزت ڀريو رستو ڏيئي قبوليت واري راءِ عامه پيدا ڪرڻ ۾ بيشڪ ته هيءَ اخبار ”پريمي جوڙي“ جي اصطلاح کي عام رواجي معنيٰ ۾ استعمال جوڳي بنائڻ ۾ ڪامياب رهي آهي. ائين ناهي ته سماج ۾ ”پريمي جوڙي“ واري اصطلاح کي مروج ڪرڻ تي اخبارون تنقيد کان پاڻ بچائي سگهيون هجن، پر حقيقت ته اها آهي ته ان اصطلاح جي خراب کان خراب استعمال باوجود سماج ۾ عورتن جي پسند جي پرڻي واري حق کي ڪنهن حد تائين قبوليت جو درجو ملي چڪو آهي.

رڳو اهو ”پريمي جوڙن“ وارو اصطلاح نه هو، جنهن جي استعمال سان اخبار تنقيد هيٺ آئي، پر گڏوگڏ ”جرڳي“ وسيلي ڪاري، ڳاڙهي، ڪري وڪرو ڪري ڏيڻ يا سڱ چٽي ڏيڻ وارا مامرا به اهڙا معاملا هئا، جنهن تي مرداڻي Ethics (اخلاقايات) کي اعتراض ٿيا هئا. جيڪڏهن نياڻين جي سڱ چٽي ڏيڻ سان قبيلن ۾ قتل و غارت گري وارو سلسلو رڪجي ٿو ته پوءِ عورت حقن وارين تنظيمن کي اعتراض ڇو ٿو ٿئي؟ يا وري ڪيترن ئي جوان مڙسن جي پيشاني تي ”ڪاروڪاري“ واري مسئلن کي اخبارن ۾ آڻڻ تي ان ڪري ور پون ٿا، جو اهي ان کي سنڌ جي سماجي تبديلي جي اشد ضرورت وارو اتساهه سمجهڻ بجاءِ ان کي محض اين جي اوز ۽ سامراج جي ”سنڌ کي بدنام ڪرڻ“ واري چال سمجهن ٿا. سنڌ جي چڱي خاصي عقل کان انڌي اقليت جو اڄ به اهو پختو ويساهه آهي ته جيڪڏهن ”ڪاوش“ ڪاروڪاري جي واقعن جي رپورٽنگ ڪرڻ ڇڏي ڏي ته شايد انهن واقعن ۾ واڌ اچڻ بجاءِ گهٽتائي ٿئي.

سماج جو اهو حصو، جيڪو اسٽيٽسڪو جو حامي آهي، سماج جو اهو حصو جيڪو فرسوده روايتن کي ڪلچر جي نالي ۾ جيئن جو تيئن قائم رکڻ جو حامي آهي، ائين سمجهڻ انتهائي غلط هوندو ته اهو حصو فقط اڻپڙهيل جاهلن تي ٻڌل هوندو، سنڌ ۾ پڙهيل لکيل ماڻهن جي چڱي اڪثريت آهي، جيڪا اخبارن ۾ پريمي جوڙن، پسند جي پرڻن، ڪاروڪاري ۽ جرڳن جي مذمت واري تشهير کي عين سنڌ جي ايجنڊا جي مخالف سمجهي، ان تي ڇتي تنقيد پڻ ڪري ٿي. ٻين سماجن جي عين ابتڙ سنڌي سماج ۾ حقيقي روشن خيال سوچ پڙهيل لکيل طبقي ۾ انتهائي ناپيد ڏسجي ٿي. عورتن جي مسئلن، انهن جي جاکوڙ ۽ انهن مسئلن تي قلم کڻڻ تي پڻ ان طبقي پاران ردِ عمل طور هڪ اهڙي تنقيد ڪئي وڃي ٿي، جيڪا نه رڳو جنسي تعصب تي ٻڌل هجي پر ڪٿي ڪٿي اها ايتري ته ڇسائپ سان ڀريل هجي، ٿي جو اها اشوز کي ئي نه، پر خود سڄي تنقيد کي ئي بي وقعت بنايو ڇڏي ٿي. جيتوڻيڪ ٻين سماجن ۾ سماجي تبديلي واري ان عمل جي رستا روڪ اڪثر طور تي اڻ پڙهيل، جاهل طبقي پاران ٿيندي آهي، پر سنڌي سماج ۾ اها رستا روڪ ان مڊل ڪلاسيئي پڙهيل لکيل طبقي پاران سامهون اچي ٿي، جيڪو سماجي طور تي پنهنجي شعور کي جنسي تعصب واري مت ڀيد کان آجو ڪرائي نه سگهيو آهي.

شائسته عالماڻي جو ڪيس، جنهن جي آڌار تي ڪيترن ئي سياسي تنظيمن پنهنجا سياسي دڪان چمڪائڻ جي ڪوشش به ڪئي، اهو ڪيس به جڏهن اخبارن ۾ رپورٽ ٿيو ته اهو پڙهيل لکيل طبقو اخبار تي ڇوهه ڇنڊڻ لڳو ته شايد اهو سماجي بگاڙ محض ميڊيا جو ڪرشمو آهي.

جيڪڏهن اخباري آرٽيڪل کان هٽي ڪري ڏسجي ۽ اخبار جي ڀيٽ ٻي اردو ميڊيا سان ڪجي ته فرق صاف نظر ايندو ته سنڌي ميڊيا انهن جي ڀيٽ ۾ وڌيڪ Women Friendly رويا رکندڙ آهي ۽ جيڪڏهن تنقيد جي حوالي سان جائزو وٺجي ته بنا ڪنهن شڪ جي چئي سگهجي ٿو ته جنسي ڏاڍ جي شڪار عورت جا نالا ۽ تصويرون شايع ڪرڻ پيشه ور اخلاقيات جي عين ابتڙ آهي.

اخبار فقط خبر جو عڪس ناهي هوندي، پر اخبار خبر جو مشاهدو پڻ شايع ڪندڙ هجي ٿي. اهو مشاهدو جيڪو Opinion Pageيعني ايڊيٽوريل صفحي تي شايع ٿئي ٿو، اهو خبر جو پوسٽ مارٽم هجي ٿو ته ان جو گهڻ پاسائون جائزو وٺجي ٿو. ان گهڻ پاسائين تجزياتي صفحي تي به عورتن جي اشوز کي ڪاوش ۾ نه رڳو مناسب جاءِ ملي آهي، پر ان عورتن جي جاڳرتا جي ڏس ۾ باقائده Opinion Maker (راءِ عامه ٺاهڻ) وارو ڪم به ڪيو آهي. ڪاوش بنا ڪنهن شڪ جي لڳاتار عورتن جي اشوز کي پنهنجي ايڊيٽوريل صفحي يعني Opinion Page تي جاءِ ڏني آهي. خيرپور ميرس جي ”نور خاتون شر“ جو ڪيس به پهرين هائيڊ پارڪ ۾ هڪ خط جي صورت ۾ شايع ٿيو هو، جنهن بعد خيرپور جي تنهن وقت جي ضلعي ناظمه نفيسه شاهه پاڻ دلچسپي وٺي، ان ڪيس کي ڪنهن منطقي نتيجي تائين پڄايو. گذريل ڪيترن ئي سالن کان اٺين مارچ عورتن جي عالمي ڏهاڙي کي ٻيو ڪير ملهائي نه ملهائي، ڪاوش جي Opinion Page مستقل طور عورتن جي عالمي ڏهاڙي واري تاريخ جي ورجاءُ کي پنهنجي پڙهندڙن آڏو پيش ضرور پئي ڪيو آهي. ان ۾ شايع ٿيندڙ Content (مواد) سان ڪڏهن اعتراضن، ڪڏهن اختلافن ته ڪڏهن سهمت به ٿي سگهجي، عورتن جي اشوز کي، سندن جدوجهد کي، سندن تاريخ ۾ درج ٿيل ڪاميابين، ڪڏهن راهه ۾ وڇايل ڪنڊن جي داستانن کي هنن صفحن تي پاڻ لاڳيتو پئي پڙهيو آهي. حيدرآباد جي ورهاڱي کان اڳ قائم ٿيل ليڊيز ڪلب جي ڊاهڻ جي سازش ٿي هجي، دارالامان ۾ ڪنهن ڪاري قهر جو داستان هجي، سنڌ يونيورسٽي جي عابده جي قتل ڪهاڻي هجي، دادو جي صغير جو ناحق قتل هجي، سکر گهوٽڪي جي رضيه جي زبردستي شادي وارو مامرو هجي، شڪارپور ۾ ڪاري جي الزام ۾ وڏيري هٿان ڪٺل ”ڀٽو ڀينرن“ جي خون ناحق جو قصو هجي، يا ڀٽ شاهه ويجهو پورهيت رسول بخش بروهيءَ جو قتل هجي، هيءَ وڌاءُ نه آهي پر حقيقت آهي ته سڀ ڪهاڻيون هن Opinion Page (ايڊيٽوريل صفحي) تي ئي پنهنجي سموري تفصيل ۽ گهڻ پاسائين تجزيي سان شايع ٿي سنڌي سماج ۾ عورت سان همدردي ۽ برابري واري شعور جي آبياري ڪنديون رهيون آهن. ڀٽ شاهه جي گونگي عاشي جي زبان بنجڻ کان وٺي بي ڪفن دفنائجندڙ عورتن تائين، جن جي موت تي نه ڪا دانهن، نه سڏڪو، نه ڳوڙهو، نه ڏک، نه ڪفن نصيب نه جنازه پڙهجن، نه قبرن تي ڪتبا، بي نانءُ و نشان ماريل عورتن جي درد ڪٿا کڻي اچڻ تائين ”ڪاوش“ بنا ڪنهن وڌاءَ جي پيادي سپاهه جي زندگيءَ لاءِ جوٽيل جنگ لاءِ اهو همٿائيندڙ نغارو رهي آهي، جنهن جي حصي ۾ فتح جو جشن ڀل نه ئي اچي، پر ويڙهه گرم رکڻ لاءِ پيادي سپاهي جو حوصلو بلند رکي ٿو. ڪاوش ان حوالي سان سنڌي عورتن کي پنهنجو ڪيس مانائتي طريقي سان پيش ڪرڻ جو اهڙو موقعو ضرور فراهم ڪيو آهي، جيڪو اڄ تائين سنڌ جي سياسي قيادت سنڌي عورتن کي ڏئي نه سگهي. اڄوڪي سنڌ ۾ شايد سنڌي عورت جي قيادت وارو سوال به هاڻ ايترو ناممڪن نه لڳي، ڇاڪاڻ ته سنڌ جي عورت پنهنجي مسئلن جي نشاندهي کان وٺي ان جي حل تائين پڄڻ واري سموري حڪمتِ عملي پاڻ تيار ڪرڻ جي بنهه لائق آهي. سنڌي عورت جي شعور جي ان آبياري ۾ پڻ روايتي تعليم ۽ سرٽيفڪيٽن جي انبار بجاءِ جيڪڏهن ڏسجي ته گهڻي حد تائين هن اخبار جو مسلسل عورتن جي مسئلن تي خبر ۽ تجزيي جي امتزاج تي ٻڌل مواد جو وڏو هٿ رهيو آهي. اهو ئي سبب آهي، جو ڪاوش جي سنجيده پڙهندڙن ۾ سنڌ جي اها عورت ضرور مستقل قاري جي حيثيت سان شامل رهي آهي، جيڪا عورت حقن جي جاڳرتا لاءِ پنهنجا گس، پنهنجي ديش جي عورت جي تجربن مان ئي واضح ڪرڻ چاهي ٿي. نه رڳو ايترو، پر اها پراڻي ”ڌيان طلب“ واري سنڌي عورت کي ايڪهين صدي ۾ جديد عورت واري حقيقي معنائن ۾ ڏسندي سنڌي سماج جو پروفائيل ئي مڪمل طور تي تبديل ڏسڻ چاهي ٿي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

درويش جو ”شناختي ڪارڊ“!




اڱارو 12 آگسٽ 2008ع



ڪالهه رات جڏهن هو رمله جي اونداهين گهٽين ۾ ميڻ بتين جي هلڪي، مڌم روشني ۾ ڳري دل ۽ خاموش ڳوڙهن سان، جنهن شخص، جنهن شاعرِ حرف کي ڀيٽا ڏيندي ياد ڪري رهيا هئا، سو حرفِ مزاحمت جو شاعر فقط عرب دنيا جو ئي شناختي ڪارڊ نه بڻيو، پر هو هر ان ڌڪاريل، تڙيل ماڻهوءَ جي شناختي علامت بڻجي پيو هو، جيڪو پنهنجي ئي ڌرتي تي ڌڪاريل ۽ جلاوطن بڻيل آهي.اهو حرفِ مزاحمت جو شاعر محمود درويش هو، جنهن جي لاڏاڻي جي خبر فقط فلسطين ئي نه پر غلام ديش جي ڌرتين جي ڪُک ۾ کپيل ڪات جي درد کي محسوس ڪندڙ هر دل کي ڳري ڪرڻ لاءِ ڪافي هئي.

جڏهن ڌرتي جي گولي تي قومن آزادي جي جشن سان پنهنجي ڌرتين جي آزادگي جا اعلان ٿي ڪيا، تن ئي ڏهاڙن ۾ فلسطين تي غلامي مڙهي ويئي، اهي عرب، اهي يهودي، اهي عيسائي، اهي مسلمان جن يسوع جي ڌرتي تي جنم ورتو، سي گڏيل قومن جي هڪ اعلان سان ئي پنهنجي ڌرتي تان وارثي وارو حق وڃائي ويٺا هئا، فلسطين تي اسرائيل جي رياست مڙهي ويئي هئي، فلسطين جي ڌرتي تي ڇا اسرائيل جي ليڪ نڪتي هئي، فلسطينين جي پيرن هيٺان ڌرتي ڇڪي ڪڍي وئي هئي، رڳو ڌرتي ئي نه نڪتي هئي، انهن اصلوڪن ڌرتي ڄاون کان ته سندن سڃاڻپ جو حق به کسيو ويو هو، جيڪا سڃاڻپ فلسطيني وڃائي ويٺا هئا، اها درويش جي لفظن ئي کين ائين موٽائي هئي،جنهن لاءِ هڪ ٻي جلاوطن فلسطيني دانشور ائين لکيو هو ته ”جن قومن تي راتاها هنيا وڃن ٿا، سڀ کان پهرين کانئن سندن سڃاڻپ کسي کين گمنامي ۾ ڌڪيو وڃي ٿو“. سٺ جي ڏهاڪي ۾ فلسطيني قوم جي سڃاڻپ فقط شناختي ڪارڊ جي نمبر تي هڪ نانءُ جيان چنبڙيل هئي، اهو گمنامي جو غصو هو، چڙ هئي، ڪاوڙ هئي، جيڪا لفظن جي صورت ۾ ائين اڌما کائي نڪتي ته

لکي ڇڏ،

مان عرب آهيان

منهنجي شناختي ڪارڊ جو نمبر

پنجاهه هزار آهي

منهنجا اٺ ٻار آهن

۽ نائون

آرهڙ جي گرمين ۾ پيدا ٿيڻ وارو آهي

هن ڊگهي نظم ۾ هوءَ هڪ فلسطيني جي زندگي جا اهي زخم ڏيکاري ٿو، جيڪي هوءَ هنن جيان سينن تي کڻي گهمن ٿا، هن عرب جو حسب نسب، پاڙو گهٽي ڇا آهي، ”شناختي ڪارڊ“ ۾ محمود درويش جا لفظ هن جي غلامي جي المناڪي جو اظهار ڪن ٿا.

لکي ڇڏ!!

ته مان هڪ عرب آهيان

منهنجو نه ڪو نانءُ، نه خطاب نه ڪوئي ڪو لقب آهي،

هائو، رجسٽر ۾ لک

ته مان عرب آهيان ۽

تو ئي کسيا آهن مون کان

منهنجي ابن ڏاڏن جا باغ ۽

زمين جو اهو ٽڪرو

جنهن تي مان ۽ منهنجا ٻار ڪڏهن پوک ڪندا هئا

لک ته پهرين صفحي تي

سڀ کان مٿي هي لکُ ته

مون کي انسانن کان ڪا نفرت ناهي

هٿ چراند واري ڦٻايل مال تي، ڪو حق ناهي پر

ايترو ضرور آهي ته منهنجي روزي اگر کسي وڃي ته

غاصبن جو ڪچو گوشت به چٻاڙي ويندس مان

بس ڊڄو، منهنجي بک کان ڊڄو،

۽ منهنجي ڪاوڙ ۽ تپش کان ڊڄو.

ڌرتي جي قبضا گيريءَ جو احساس هو، جيڪو فلسطينين جي شاعري، ادب توڙي سياست جي نس نس ۾ سمايل هو. محمود درويش جي پرورش به ان ئي احساس هيٺ ٿي، اڃا هوءُ پنجن سالن جو مس ٿيو هو ته سندس ڳوٺ اسرائيلي قبضه گيري جي ڏاڍ جو شڪار ٿيو هو، پنجن سالن جي ڄمار ۾ جيڪا گهر بدري سندس مقدر جي حصي ۾ آئي هئي، ان رڳو کائنس جنم ڀومي ئي پري نه ڪئي هئي، پر ان محمود درويش جي شناخت به ائين لکي ڇڏي هئي، جو پهرين ڀاڄ ۾ هنن لبنان ۾ پناهه ورتي ۽ جيستائين هوءُ پنهنجي وطن واپس ٿيا، تيستائين کانئن دير ائين ٿي ته فلسطيني عربن جي مردمشماري ۾ سندس ۽ سندس ڪٽنب جو نانءُ فلسطيني عربن ۾ شمار ٿيڻ کان رهجي ويا ۽ هاڻ هن کان پنهنجي وطن جي شهريت کسجي چڪي هئي، شناختي رجسٽريشن کانسواءِ محمود درويش کي پنهنجي وطن جي گهٽين ۾، رمله ۾، گليلي ۾، توڙي پنهنجي ڳوٺ بروه ۾ به سفر ڪرڻ لاءِ اسرائيلي حڪومت جي اجازت نامي جي ضرورت هئي.سٺ جو ڏهاڪو فلسطين جي سيڪيولر قوم پرست سياست جي مزاحمت جو ڏهاڪو هو، سندس مٿيون نظم ”شناختي ڪارڊ“ به ان ئي ڏهاڪي جي تخليق هئي، جڏهن پنهنجي ئي وطن جي گهٽي گهٽي ۽ وک وک تي کيس اسرائيلي سپاهي کي پنهنجي شناخت سندس رجسٽر ۾ درج ڪرائڻي پي پئي، اهو مزاحمت جو ڏهاڪو هو، اهو ترقي پسند عرب قوم پرستي جو زمانو هو، محمود درويش جو ڳوٺ اسرائيلي لتاڙ ۾ ائين ته پيو جو ان جو پوءِ ڪنهن به نقشي ۾ نالو نشان نه رهيو، اسرائيلي قبضه گيري هن جي ٻاروتڻ کي، ننڍپڻ جي راندين جي گهٽين کي، سندس شناخت سميت ختم ڪيو ئي هو، پر هن سدائين پنهنجي يادگيري ۾ پنهنجي وطن کي جيئرو ڪري سڄي دنيا ۾ روشناس ڪرائي ڇڏيو، آزادي جي ويڙهه ۾ هن اشتراڪي پارٽي کان ئي شروعات ڪئي هئي، هن ان تاريڪ ۽ غاصب رات جو ذڪر پنهنجي تحرير ۾ ائين ڪيو هو، جنهن رات هن پنهنجو وطن ڇڏيو هو، اها رات ئي نه هئي، جنهن وڏي بيرحمي سان منهنجي ٻاروتڻ، منهنجي ننڍپڻ آڏو هڪ ليڪ ڪڍي ڇڏي هئي، منهنجي بي فڪري واري ننڍپڻ هڪ ان رات ختم ڪري ڇڏيو هو، مون اچانڪ محسوس ڪيو هو ته ڄڻ مان به انهن وڏن مان هڪ هجان، منهنجون ٻاراڻيون شرارتون ۽ فرمائشون هڪ لمحي ۾ ختم ٿيون هيون ۽ ان جي جاءِ مصيبت ۽ دکن ورتي هئي ۽ اهو عرصو جيڪو مون لبنان ۾ گذاريو، دراصل ان ۾ئي مون کي پتو پيو ته ”وطن“ ڇا ٿيندو آهي، شناختي ڪارڊ واري نظم جو اهو بار بار ورجايل جملو ته ”لک، لکي ڇڏ، لکي ڇڏ“ دراصل اهو ان غصي، ڪاوڙ ۽ تپش جو ورجاءُ آهي، جڏهن هوءِ ريفيوجي ڪيمپ جي ڊگهي قطار ۾ خالي پليٽ جهليو پنهنجي واري جو انتظار ڪندو هو، جڏهن کيس کاڌ خوراڪ ملندي هئي.

هوءُ اها رات به سمهي نه سگهيو هو، جنهن رات کيس پنهنجي ڳوٺ ڏانهن واپسي جو ٻڌايو ويو هو، ڳوٺ ڏانهن واپسي جو مطلب هو سندس ننڍپڻ ڏانهن واپسي، ٻاروتڻ جي گهٽين ۾ دوست ساٿين سان اکٻوٽ کيڏڻ واري راند ڏانهن واپسي، وطن ڏانهن واپسي. سندس زندگي جو ٻيو دردناڪ موڙ اهو هو،جڏهن هو رات جو اونداهي ۾ ڪٽنب سان گڏ وطن واپس ٿيو، چورن وانگي لڪندو، رڙهندو، سندس واپسي فلسطين ڏانهن ته هئي پر سندس ڳوٺ ڏانهن نه هئي، ڳوٺ هاڻ ڪٿي به نه رهيو هو. عمر ۽ شعور کيس آهستي آهستي ٻڌايو هو ته ڳوٺ،وطن ڪيئن هڪ لحظي ۾ ئي دنيا ۾ رڳي تاريخ جي صورت ۾ باقي وڃي بچندا آهن.

هڪ عام فلسطيني وانگر هن جي زندگي ۾ فقط ڪارو اڇو رنگ هو، ان ڪري هن مصور ٿيڻ پي چاهيو. وطن ۾ بي وطني واري احساس سان هوءَ غير ارادي طور ان ئي تمام محدود ۽ مختصر قبيلي سان تعلق ۾ آيو، جيڪو اهڙن لکندڙن جو قبيلو هو، جن جو لفظ جي طاقت تي ايمان هو، اهڙي طاقت جيڪا دنيا تبديل ڪري سگهندي هجي.

محمود درويش غائبانه طور تي ئي ان قبيلي، ان ڪڙم جو ڀاتي بڻيو، جيڪو نرودا جو،سارتر جو، لورڪا جو قبيلو چئي سگهجي. اسپين جو جپسي شاعر لورڪا کيس عاشقي جي حد تائين وڻندو هو،شايد لورڪا جهڙي خانه بدوشي سندس به روح ۾ لٿل هئي.

”منهنجو ملڪ

هڪ سفري ٿيلهو آهي

يا کڻي ائين چوان ته هڪ، سنهري ٿيلهو منهنجو ملڪ آهي،

منهنجو سنهري ٿيلهو، خانه بدوشن جو ملڪ آهي

هيءَ ماڻهو گيتن ۽ دونهين جي خيمي ۾ رهندا آهن“

سٺ ۽ ستر جي ڏهاڪي ۾ فلسطين جي سياست توڙي مزاحمتي ادب سڄي دنيا جو مرڪز هو، ليليٰ خالد ۽ ياسر عرفات فلسطيني سياست جو مرڪز هئا، ته محمود درويش ڄڻ ان ڌرتي جو ثقافتي سفير. سڄي دنيا ۾ يونيورسٽين جي شاگردن لاءِ مزاحمت جي علامت اهي ڪردار ڄڻ ته قوم پرستي ۽ آزادي جي تحريڪن جو اهو مزاحمتي اهڃاڻ بڻيل هئا، جنهن ۾ رڳي غلام ڌرتين، رڳي ٽين دنيا ئي نه پر يورپ ۾ پڻ فلسطيني ڪاز کي اجاگر ڪيو، ايڊورڊ سعيد، طارق علي، اقبال احمد جهڙا اهي سامراج مخالف دانشور هئا، جن فلسطيني ڪاز کي باقائده نظريئي طور ورتائيندي، ان ويڙهه ۾ پنهنجو حصو ٿي وڌو. جيڪڏهن ان وقت جي شاگردن فلسطيني ڪاز سان يڪجهتي طور هڪ پاسي عرفات جي سياسي شخصيت ۽ مزاحمت طور پنهنجي مٿن تي ياسر وارو رومال ٿي ٻڌو ته ساڳي ٻئي پاسي سندن خالي کيسن ۾ محمود درويش جون نظمون ٿي نظر آيون. محمود درويش فلسطين ۽ فلسطينين جي جلاوطني جو شاعر هو، ڌرتي ڌڪاڻن جو شاعر هو، هوءُ جبر، تشدد ۽ قبضه گيري خلاف هڪ اهڙي دانهن ٿي اڀريو هو، جو کيس دنيا جي ڪن ٻاويهه ٻولين ۾ ترجمو ڪري پڙهيو ويو هو، دراصل تنهن وقت سياست ۾ باوجود ان جي ته ايتري Space نه هئي جنهن ۾ فلسطينين جي دانهن کي اسرائيلي جارحيت بم ڌماڪن کان وڌيڪ طاقت طور ڏسي سگهجي ها، ان ڪري تنهن وقت پي ايل او جي تحريڪ، سياسي ويڙهه جي تحريڪ ٺلهو سياسي اظهار تائين محدود نه رهي هئي، پي ايل او ان وقت جنهن سياست جي اظهار کي عام ڪرڻ ٿي چاهيو، تنهن ۾ فلسطين جا ڏک، ڳوڙها، محروميون، ناانصافيون ته کنيو ئي کنيون هيون، پر هن تحريڪ بنهه سيڪيولر بنياد تي سڄي دنيا ۾ پنهنجا همدرد به ڪٺا ڪيا هئا.

اهي ڏهاڙا سچ به فلسطين ڪاز جي سياست جا حسين ڏهاڙا هئا، جڏهن هنن ڪاز ٻڌائڻ لاءِ دنيا جي ڌيان تي فلسطين جو مسئلو آڻڻ لاءِ ليليٰ خالد جي اڳواڻي ۾ ڪٿي جهاز به هاءِ جيڪ پي ڪيا ته، ڪٿي ادبي مورچي طور بيروت ۾ لوسٽس، جنهن جي ادارت پنهنجي فيض احمد فيض به ڪئي ٿي، اتي قلم به سندن جنگ جي موثر هٿيار طور سامهون آيو هو، اهو دور به عجيب دور هو جو قلمڪار فقط قلم سان ئي صحيونيت خلاف، سامراج خلاف، ڌارين جي قبضا گيري، خلاف ويڙهه نٿي کاڌو پر اهي عملي طور تي به ان جا شريڪ رهيا. نرودا، سارتر، البرٽي، همينگ وي، رٽرينڊ رسل ۽ ٻيا کوڙ سارا نالا آهن، جن ان ويڙهاند ۾ پنهنجو عملي ڪردار پڻ نڀايو. محمود درويش ٻه ڀيرا اسرائيلي فوجن جي ڏاڍ جو شڪار ٿيندي جيل ويو. توڙي جو محمود درويش جي سياست اشتراڪيت، سيڪيولر ازم ۽ قومپرستي جو امتزاج هئي، پر هن جي قومپرستي،ڪنهن قوم خلاف، ڪنهن نسل خلاف نه هئي، هوءُ گورڪي جو پڙهندڙ ۽ لينن جو نظرياتي پوئلڳ هو، اهي لينن جون لکڻيون هيون، جن کيس پنهنجي اونداهي زندگي ۾ روشني ڏيکاري هئي، هن ان نظريي جي روشنيءَ ۾ قومن جي تضاد کي هيئن ٿي ڏٺو ته”قومن جي وچ ۾ ڪو به بنيادي تضاد ٿيندو آهي، پر شرط اهو آهي ٻنهي جا هڪٻئي سان لاڳاپا برابري ۽ انصاف جي بينادن تي قائم هجن“. هن پاڻ کي فلسطيني جنگ جو اهو سپاهي سمجهيو هو، جيڪو هڪ اسرائيلي سپاهي سان ملندي، ان تي نظم لکي هئائين،”هڪ سپاهي جي نانءُ جيڪو سفيد گلن جا خواب ڏسي ٿو“

هن فلسطيني جنگي محاذ تان ناڪام موٽندڙ اسرائيلي سپاهي سان نه رڳو جام شيئر ڪيا، پر هن ان سان ڳل ڳراٽي لائي، گوڏو گوڏي ۾ ملائي سندس پهرين محبت جي تجربن کي پڻ شيئر ڪيو هو، هن جي ان نظم تي ڏاڍي تنقيد ٿي هئي ته غاصب فوج جي سپاهي سان ڀائپي ممڪن ناهي، پر هن چيو ٿي ته ”اسان جي علائقي ۾ اسان جي بطور انسان يهودين سان ڪا لڙائي نه آهي، اها لڙائي فقط عرب قوميت ۽ اسرائيلي صحيونيت جي وچ ۾ آهي“

فلسطين ۾ باندي ٿيڻ کانپوءِ مصر وڃڻ تائين، ”الاحرام“ ۾ لکڻ کان پيرس وڃڻ تائين، بيشڪ سندس قلم ڪڏهن ٿڪو نه هو پر سندس ڌرتي تي آزادي جي جنگ جا سپاهي، ويڙهاڪ سپاهي، جهونا ٿي ٿڪجي پيا هئا. ياسر عرفات جي ڊيوڊ ڪئمپ ۾ اوسلو معاهدي رڳو ايڊورڊ سعيد، اقبال احمد ۽ ٻين جي دل نه ٽوڙي هئي، پر محمود درويش جو ان سياست تي ايمان نه رهيو هو، هن پي ايل او کان عليحدگي اختيار ڪئي هئي، سندس قلم واري ويڙهه ۾ ٿڪ لائڻ جو ڪو به اسٽاپ نه هو، جلاوطني ۾ هن ايڊورڊ سعيد جيان خوب لکيو، پر جڏهن کيس ماءُ جي بيماري جو پتو پيو ته هن پنهنجي ديس ڏانهن واپسي جو ٿيلهو ٺاهيو.

هن وٽ پاسپورٽ هو نه رهائشي ڪارڊ هو، هن ٻيهر پنهنجي زخمي دل سان لکيو هو ته ”مون تي انڪشاف ٿيو هو ته جيڪڏهن ڪو عرب جنگ جي وچ ۾، جنگ وڙهندي ملڪ ڇڏي وڃي ۽ پوءِ واپس اچي ته سندس شهري هجڻ جو حق منسوخ ٿي ويندو آهي“. محمود درويش جا نظم طاقت ئي نه هئا، پر اهي فلسطين جي سڄي تاريخ جي سڃاڻپ هئا. اسرائيل جي تعليم جي وزير به کيس قومي شناخت جو حصو سمجهندي، قومي شاعر طور سندس پنج نظمن کي اسرائيلي اسڪولن جي نصاب ۾ شامل ڪرڻ جي سفارش ڪئي هئي، پر جيڪي لفظ جي طاقت کان واقف هئا، انهن کي پتو هو ته اهو ڪم جيڪو پي ايل او جي گوريلن بارود سان نه ڪيو هوندو، درويش جا نظم اهو ڪندا، انهن اهڙي صلاح تي وزير تعليم تي برهمگي ظاهر ڪندي چيو هو ته هيءَ وقت درويش جي نظمن لاءِ سازگار نه آهي. سندن چوڻ هو ان وقت جي وزيراعظم ايهودبارڪ جي حڪومت جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ اهي نظم ڪافي ثابت ٿيندا، لفظ جي سچا هجن ته ڇا واقعي دنيا تبديل نٿا ڪري سگهن، فلسطين ۾ پي ايل او جي سيڪيولر سياست جي جاءِ حماس جي خودڪش بمبارن سنڀالي، پر وقت ڪڏهن درويش جي نظمن لاءِ سازگار ثابت نه ٿيو.

درويش آخري وقت ۾ جيتوڻيڪ ويساهه وڃائي ويٺو هو ته ڪو لفظن سان دنيا تبديل ڪري سگهجي ٿي. هن جو آخر ۾ چوڻ هو ته”لفظ تبديل ضرور ڪن ٿا، سڄي دنيا کي نه پر رڳي خود شاعر کي تبديل ڪن ٿا“ ڪي ڏينهن ٿيندا پنهنجي موت کان اڳ هن ڌرتي جي شاعر ذيشان ساحل پنهنجي نظم ۾ سندس لاءِ لکيو هو،

”محمود درويش!

توکي تسلي ڏيڻ ۽ تنهنجي ماڻهن جي حمايت ۾ چوڻ لاءِ

هاڻ

مون وٽ سواءِ المناڪ خاموشي جي ڪجهه به ناهي“.

۽ هن پنهنجي موت لاءِ ڄڻ پاڻ لکيو هو، جيڪا غلام ديس جي بند خاني جهڙي ماحول ۾ سندس لاءِ اچي ها.

اي منهنجا وطن، اي باز!!

جيل جي ڪوٺڙي جي لوهي سيخن مان داخل ٿيندڙ تنهنجي چهنب

منهنجي اکين جا تارا ڪڍي رهي آهي

۽ موت جي اهڙي آمد تي مون وٽ فقط موجود آهي

فخر ۽ غصو

مون وصيت ڪئي آهي ته

منهنجي دِل کي درخت جيان پوکيو وڃي

جيئن چڪور منهنجي مک تي ويهي سگهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

واقعي ڪا نئين تاريخ رقم ٿيڻ واري آهي؟




جمع 15 آگسٽ 2008ع



فقط صدر جو مواخذو ناهي...هي Defining movements آهن، پرک جو وقت آهي، سياست ۽ رياست جي ايڪهٺ سالن کان جاري ۽ ساري جوڙجڪ جي حقيقي ڪٿ جو مقام...رڳو سياست ۽ رياست ئي نه پر سياست ۽ رياست کي هلائيندڙ ادارن جي مورال جو سوال به آهي. هيءُ سچ پڇو ته تاريخ جو عجيب موڙ آهي، رڳو سياست جي قد جي ماپ نه آهي، پر دراصل هيءَ ملڪ تي سدائين قابض قوتن جي پڻ امتحان جو مرحلو آهي. هيءُ فقط پارليامينٽ يا عوام جي چونڊ تي ٻڌل اداري جي بقاءَ جو سوال ناهي، هيءُ انهن طاقتن جي مرڪز جي ”ادارتي اخلاقيات“ جي ماپ جو پڻ مرحلو آهي، جن هيل تائين پاڻ کي سدائين عوامي امنگن جي برعڪس رکي اهڙين هٿرادو سياسي قوتن جي تخليقڪاري پئي ڪئي. هن صدر تي چارج شيٽ ڏاڍي لمبي آهي، هو عوام جا چونڊيل، عوام جا نمائيندا، عوامي پارٽين جا اڳواڻ گوڏو گوڏي ۾ گڏي انهن سڀني ناانصافين جو حساب ڪتاب ٺاهي رهيا آهن، جن سان عوام کي پنهنجي حقن کان محروم رکيو ويو هو. الاهي ڪيئن تاريخ، کين پاڪستان ۾ پهريون ڀيرو اها جرئت ۽ موقعو فراهم ڪيو آهي، جڏهن هو هڪ غير جمهوري صدر کان پنهنجو حساب چڪتو ڪرڻ گهرن ٿا. هو ملڪ جو آئيني صدر هئڻ جو دعويدار آهي، پر عوام جي چارج شيٽ ۾ هو آئين جي پائمالي ڪندڙ آهي. مواخذي جي اعلانيئي ۾ هنن جهڙي ريت سندس نالو ٿي اچاريو، ان اچار پيپلز پارٽي جي قيادت مٿان ان عوامي ميار کي يقينن رڳو ختم ڪيو، جيڪا ايوانِ صدر سان ورڪنگ ريليشن جي نتيجي ۾ پيدا ٿي رهي هئي. ان قسم جو اچار ۽ ادائيگي وارو فن بيشڪ ته زرداري جي ڪمال فن جو حصو ناهي، اهو دراصل ان عوامي پارٽي جو ورثو آهي، جنهن جي قيادت ڪو ڊگهو عرصو جيئري ناهي ڇڏي وئي ۽ ٽن مهينن جي شديد عوامي دٻاءَ نيٺ به ان قيادت کي پارٽي روايتن جي پيروي ڪرڻ تي مجبور ڪري ئي ورتو...حقيقت ۾ عوامي امنگن جي پوئلڳي ئي دراصل اها واحد پرک آهي، جيڪا عوامي قيادت کان پنهنجي هر عمل ۽ سرجيل لفظ کي پڪڙ ۾ آڻي سندس حقيقي يا جڙتو هئڻ جي ضمانت ڏي ٿي. ان لاءِ ان ئي پيپلز پارٽي جو مثال ڇو نه وٺجي، بلڪه اڄوڪي هن مواخذي واري تحريڪ جو ئي مثال کڻجي.

مخدوم صاحب پيپلز پارٽي جي قيادت توڙي حڪومت تي پنهنجي سموري تنقيد کي لمحي هڪڙي ۾ ريٽي، ان تي پاڻ ئي پاڻي ڦيري ٿو ڇڏي، جڏهن هو ان مواخذي واري مامري تي عوامي لهجي، عوامي خواهشن جي بنهه ابتڙ وڃي صدارتي ايوان جي Spokes man (ترجمان) هئڻ جو تاثر ڏي ٿو. بيشڪ ته وٽس هاڻي پيپلز پارٽي پارليامينٽرين جي سربراهه هئڻ وارو عهدو هجي يا اڃا به هو پنهنجو پاڻ کي نائب صدر جي عهدي واري معتبرائپ جي لائق سمجهي، پر حقيقت ته اها آهي جڏهن هن مواخذي واري معاملي تي صدر جي ئي جملي کي دهرايو يعني، ”سب سي پهلي پاڪستان“ ته ان ئي لمحي سندس قدردانن پڻ صحيح ڪري ورتو ته دراصل سندس تنقيد عوامي امنگن جو آئينو هئڻ وارو تاثر رکندي به ان ڪئمپ جي پروپيگنڊا سيل جو حصو هئي، جيڪا عوامي جمهوري حڪومتن کي گهڻي دير برداشت ڪرڻ جي عادي نه آهي. الائي ڇو مخدوم صاحب کان پنهنجي ئي پارٽي جي تاريخ وسري وئي آهي. پيپلز پارٽي بيشڪ ته ڪڏهن به ڪنهن فاشي تنظيم جيان قائد جي غدار کي موت جو حقدار چئي ان لاءِ ڊيٿ وارنٽ نه ڪڍيا آهن، پر ڇا اهي عذاب گولي جي موت کان گهٽ آهن ته عوام جي ڪلهن تي سواري ڪندڙ، لکن ماڻهن جي هجومن سان مخاطب ٿيندڙ ماڻهو پنهنجو سڄو سياسي ڪيريئر ريٽي، پاڻ کي فقط ان ڊرائنگ روم جو حصو بنائي جتي نه ”سازباز“ ۽ ”جوڙ توڙ“ واري ڊائلاگ کان سواءِ ڪا سياسي ايجنڊا هجي، ۽ نه ئي عوام سان گڏ بيهي سگهڻ جو ڪو حوصلو هجي. مخدوم صاحب جي دبئي روانگي سان ڊرائنگ رومي سياست جي ان ئي ”جوڙ توڙ“ سان جمهوري حڪومت جي خاتمي جا امڪان ڳولهڻ واري نئين سفر جي شروعات ۽ پيپلز پارٽي واري ”عوامي قيادت“ واري منصب کان عليحدگي يقينن جتي اسٽيبلشمينٽ جي انتهائي ويجهن حلقن ۾ سرهائي جو باعث بڻي هوندي، اتي انهيءَ سندس روحاني پوئلڳن ۽ عوام ۾ مايوسي پکيڙي هوندي. محترمه بينظير ڀٽو سان واپسي واري سفر تي 18 هين آڪٽوبر ڏينهن شاهراههِ فيصل تي ان آجياڻي واري عوامي سمنڊ وارو منظر پيپلز پارٽي کان عليحدگي بعد وري کيس ائين ڏسڻ جو موقعو نه ملي سگهي ۽ شايد اهو موقعو به ڪڏهن نه اچي ته هو پارٽي کان عليحدگي جي صورت ۾ ڪا پنهنجي تڪ واري سيٽ به بچائي سگهي. مخدوم صاحب ئي نه، پر صدر جي اها سموري سويلين برگيڊ به شايد ڪجهه وقت لاءِ عوام آڏو سامهون اچڻ جي جرئت ڪري سگهي. ڪنهن ٿي ڄاتو ته مخدوم صاحب جا پيرا سندس سياست جي آخري ڏهاڙن ۾ ائين وڃي اسٽيبلشمينٽ جي ان ڪيمپ سان ملندا، جتان کين ٻيو ته ٺهيو پر وقتي طرح نه اقتدار ۾ پتي ملندي نظر ٿي اچي ۽ نه ئي ٻيهر سندس نالو پيپلز پارٽي جي هاءِ رينڪس ۾ کڄندي نظر اچي ٿو. پنهنجون اخبارون احترام ۾ کڻي ائين وضاحت سان ذڪر نه ڪن، پر هاڻ ٻين صحافتي حلقن ۾ سندس سڃاڻپ بينظير ڀٽو جي ساٿي بدران صدر مشرف جي تنهائي جي ان ساٿي طور ٿي رهي آهي، جيڪو ٻڏندڙ ٻيڙي کي ان وقت سهارو ڏيڻ لاءِ پهتو، جڏهن صدر صاحب جا پنهنجا ويجها ساٿي به کيس اهي صلاحون آڇي رهيا آهن ته ”استعيفيٰ بهتر رستو ٿيندو.“ پير پاڳاري جي سياسي ڪيمپ به سدائين ساڻن گڏ آهي ته پراڻي پ پ پ جتوئي صاحب به ساڳي جتي ۾ ٿي پير وڌو، متحده وارن لاءِ صدر مشرف فقط صدر ئي نه، پر سندن ڀرجهلو، سندن وڏي ٽيڪ هو...صدر جي ٻيڙي تارڻ جي ابتدا کين سنڌ کان ڪرڻي هئي. خبرون ڪوڙيون ناهن ته سنڌ جي وزارت اعليٰ جي آڇ هالا جي ولي عهد کي ٿي هئي، حفيظ پيرزادو به فقط هٿ لوڏيندو دبئي نه ويو هو. ٻڌايو وڃي ٿو ته خريداريءَ لاءِ منهن مانگي رقم ساڻن گڏ هئي. صدر جا حامي ڪي پنج ميمبر به کاري نه سگهيا، صدر کي بچائڻ واري ان ڊرائنگ رومي صلاح ۾ طئي ته اهو به ٿيو ته سنڌ ۾ رت جي هولي کيڏجي ۽ ڪراچي کي ميدانِ جنگ ٺاهي، سنڌ اسيمبلي کي گهر موڪلجي، پر سنڌ جا تيور هينئر مفاهمت وارا نه آهن. آصف زرداري تي حملي جي افواهه واري ٽيسٽ کين ٻڌايو ته هينئر سنڌ سان کيڏڻ، باهه سان کيڏڻ آهي. سنڌ سان ڇيڙ خاني هڪ نئين مزاحمت کي جنم ڏيئي سگهي ٿي. سنڌي بلوچن ۽ پٺاڻن جي ابتڙ بيشڪ ته بهتر ويڙهاڪ قوم ناهن، پر پاڪستان جي سياسي تاريخ ۾ اهي اسٽيبلشمينٽ جي تيار ڪيل سياسي گڏن جي هٿ ۾ کيڏڻ بجاءِ سدائين مزاحمت جي واٽ ضرور وٺندڙ آهن.

صدر مشرف وٽ فقط اهو سنڌ جو ئي آپشن آخري وار طور بچيل هو ته اتي جيڪڏهن صورتحال خراب ٿئي ته ان جو فائدو وٺندي پنهنجا پير پختا ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي وڃجي. پر افسوس ته اها حڪمت عملي به صدر صاحب جي بچاءَ کي ڪو خاص جواز نه بخشيو، ڇو ته هن ڀيري سنڌ سياسي طور تي فقط خبردار ئي نه هئي پر پارٽي ۾ وفاداري تبديل ڪندڙن وٽ به سبق پرائڻ لاءِ جتوئين تائين ۽ اتان کان ويندي ٺٽي جي شيرازين، ٿر جي اربابن تائين جا مثال سامهون هئا، جن اقتدار جا مزا ته بيشڪ ماڻيا، پر جڏهن به جنهن وقت به عوامي حمايت لاءِ عوام سان رجوع ڪيو، تڏهن کين موٽ ۾ ڇا مليو، سو سڀني کي خبر آهي. اهو چوڻ غلط ٿيندو ته هن وقت به وٽن موقعه پرست نمائندن جي ڪا کوٽ آهي، پر اهو جس عوام کي ڏجي، جنهن وٽ موقعي پرستن کان حساب ڪتاب ڪرڻ جو وقت جڏهن به آيو، هنن پاڻ ملهايو. عوام پاران سندن عظيم زوال ائين ئي ٿيندو آهي، جيئن اٺاسي واري چونڊ نتيجن کانپوءِ جڏهن محترمه کان سندس آمريڪي صحافي دوست تشويش مان پڇيو ته، ”چونڊ نتيجا ڇا آيا آهن ته ان تي بي بي چيو هو ته، kings men جو Great fall (عظيم زوال) ٿيو آهي. اٺاسي ۾ ان گريٽ فال کانپوءِ سياست ۾ انهن جي سڃاڻپ سدائين جوڙ توڙ، اٽڪل بازي ۽ ”مٿان کان منصوبن“ تي آمنا صدقنا واري سياست ئي بڻجي ويئي آهي. جن جن کي اهي حال ساريل هئا، جن جن کي ارباب غلام رحيم جا ٽي وي اسڪرين تي رهجي ويل آخري منظر ياد هئا، تن کي سچ به اها جرئت ڪا نه ٿي ته اهي پارٽي وفاداري ڇڏي وڃي صدر جي ٻڏندڙ ٻيڙي تارين.

پيپلز پارٽي جي قيادت تي عوام جا گهڻا بار هئا، اقتدار جي ڪنڊن واري رستي تي ايوانِ صدر سان ورڪنگ رليشن شپ سندس امتحان هئي ۽ ”حرفِ انڪار“ واري عدليه جي بحالي جو بار به کيس نيٺ لاهڻو ئي پوندو. اقتدار تي آيل اسٽيبلشمينٽ جي گڏن جا نوَ سال هجن، يارنهن سال هجن يا ٻه مهينا هجن....کين تاريخ جي ٽريڪ کي درست ڪرڻ جو ڪو ٽاسڪ مليل ناهي هوندو. جمهوري حڪومتن جا بيشڪ ته پنهنجا ٽاسڪ هجن ٿا، کين عوام کي گڏ وٺي هلڻو به هوندو آهي ته ساڻن گڏ هلڻو به پوندو آهي. پاڪستان جي تاريخ ۾ هيءُ به Defining movements آهن ته پهريون دفعو عوامي/جمهوري حڪومت گهر موڪليندڙ صدر کي ٽرائيل ڪرڻ جون تياريون به ٿي رهيون آهن. ارڙهين فيبروري نه، پر دراصل هي ڏينهن آهن، جڏهن عوامي راڄ جي فتح جو اعلان ٿيڻو آهي. تاريخ ۾ شخص ۽ نالا يقينن اهميت جوڳا نه آهن، اڄ جنهن لاءِ مواخذي جي تياري پوري آهي، سو نالو ۽ عهدو اهم ناهي، دراصل اهو مواخذو هڪ شخص جو نه، پر علامتي طور انهن سڀني جو مواخذو آهي، جيڪي عوام جي پنهنجي نمائنده حڪومت کي چونڊڻ جي اختيار تي قابض ٿيڻ جي وجهه ۾ سدائين رهن ٿا.

اهو پهريون آمر ايوب خان هو، جنهن مارشل لا لاڳو ڪيو هو. هر ”آمر“ وٽ ساڳيو ئي حڪومت جو خاڪو، ساڳيائي لفظ، ساڳيو ئي طريقهءِ ڪار هوندو آهي، سياستدانن کي ڪمزور ڪرڻ، خريد و فروخت جو بازار گرم ڪندي مضبوط مرڪز، ڪنٽرولڊ ڊيموڪريسي، بي اختيار ڪابينائن ۾ وزيرن جي فوج، رٻڙ اسٽيمپ پارليامينٽ، پاور فل صدارتي منصب...نظريهءِ ضرورت جو استعمال، لڳ ڀڳ اهو ئي طريقو هر غير جمهوري حڪمران جو رهيو آهي. دفاع جي نالي ۾ ملڪي اقتدار تي قبضو ڪندڙ هر آمر جي دور ۾ ملڪي دفاع اڃان وڌيڪ ڪمزور ٿيو. ايوب خان ان وقت سوات ۾ گولف کيڏي رهيو هو، جڏهن ڀارتي فوجن پاڪستان تي حملو ڪيو هو، يحيٰ جي دور ۾ پاڪستان جو ورهاڱو ٿيو، ضياءُ الحق جي مارشل لا ملڪي دفاع کي اندروني طور ڪمزور ڪيو ۽ لڳ ڀڳ ساڳي ڪار صدر مشرف جي دور ۾ ائين ٿي، جو سرحد ۽ بلوچستان ۾ دفاعي حوالي سان اڄ به صورتحال خراب آهي.

يحيٰ، ايوب، ضياءُ الحق کان وٺي صدر مشرف تائين ڪهاڻي تقريبن ساڳي رهي آهي. صدر مشرف تي نيٺ اها گهڙي اچي ئي وئي، جيڪا گهڙي هر غير جمهوري حڪمران مٿان ايندي آهي، پر هن صدر وڃڻ ۾ ڏاڍي دير ڪئي، نه رڳو وڃڻ ۾ پر شايد عوامي پريشر مانيٽر ڪرڻ ۾ به کائنس وڏي غلطي ٿي آهي. بيشڪ ته هن جي تيرڪش ۾ تير گهڻا هئا، بيشڪ ته هن جي جيب ۾ سياست جو وڪائو مال به پيل هو. بيشڪ ته هيءُ ڪڏهن ٻاهرين دنيا جو چهيتو به رهيو، ملڪ جي اعليٰ ترين اشرافيه جو ڊارلنگ به گهڻو عرصو رهيو، پر جڏهن عوامي قيادت سندس مواخذي واري اعلانيئي ۾ هڪ خاص اچار ۽ لهجي سان سندس نانءُ پڪاريو هو، تڏهن اهو لهجو ئي مانيٽر ڪري ها ته شايد کيس ان حقيقت جواندازو لڳائڻ ۾ ڪا گهڻي دير نه لڳي ها ته ان لهجي ۾ اها طاقت، اها چڙ آهي، جيڪا ڪنهن فرد واحد جي سگهه ناهي پر دراصل اهو عوام جو پريشر آهي، اها عوام جي طاقت آهي، اها عوام جي ٻولي آهي، جيڪا کيس خبردار ڪري رهي آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

صدارتي چونڊ ۽ حقيقي مينڊيٽ کان انڪار جو روايتي ڪلچر!




اربع 3 سيپٽمبر 2008ع



هُو ڪروڌ، ڌڪار، غصي ۽ نفرت سان ڳالهائي رهيا آهن، هنن جون مٺيون ڀڪوڙيل، چهرا لال ۽ اکيون لڳ ڀڳ رت ڇڏي رهيون آهن....هو ڏند ڪرٽي جيڪا ٻولي ڳالهائي رهيا آهن، اها يقينن نه اڻ ڄاتل ۽ نه ئي اڻ سڃاتل آهي. سندن نشاني بازي واري اها مشق نئين نه آهي ۽ نه ئي وري ڪو سندن نشانو نئون آهي. شڪل، صورت، ويزن ۽ نانءَ ۾ کڻي نئين، پر سندن نشاني تي سدا دم رهندڙ اها پيپلز پارٽي جي قيادت واري گدي نئين نه آهي.

سياست جي ٽيبل تي سدائين کين مات ڏيندڙ ۽ آخري بازي تي مات ڏيندڙ پيپلز پارٽي جي قيادت تي سندن اها جک، اهي خارون پاڪستان جي تاريخ ۾ نيون ناهن، پر نالا مختلف آهن. سندن پهريون نشانو ڀٽو هو، پوءِ بينظير به کين ساڳئي کي ٽريڪ تي بيهاري سندن بازي مات ڪرڻ ۾ ڪامياب ٿي ته هو سندس ائين ئي ڪڍ لڳا هئا. معاهدن، ٺاهن ۽ اڻ لکيل ايگريمينٽ باوجود سندن لاءِ ڏاڍو ڏکيو آهي ته هو پيپلز پارٽي جي قيادت سان ائين آسان راندي کيڏي سگهن، ڏاڍو ڏکيو آهي، سندن لاءِ ته کين پٺي ڀر ڪيرائي سگهن...ٽاسڪ پراڻو آهي، پر هو مات کائڻ نه سکيا آهن ۽ جڏهن به سياسي طور هو پيپلز پارٽي کي مات ڏيئي نه سگهيا آهن ته انهن سدائين غصي ۾، سدائين ڪاوڙ ۾، سدائين پنهنجي ناڪامي تي پيپلز پارٽي جي قيادت کي ڳڙهي جو رستو ڏيکاريو آهي. ضياءُ الحق لاءِ زنده ڀٽو کان ته ڦاسي چاڙهيل ڀٽو وڌيڪ خطرناڪ ثابت ٿيو هو. مشرف لاءِ بينظير ڀٽو جي قبر وڌيڪ ڳري ٿي پيئي هئي....۽ پيپلز پارٽي کانئن ٽٽي نه سگهي. هنن پيپلز پارٽي جي پهرين صف ٽوڙي هئي، ان ۾ پنهنجي پسند جا ماڻهو چونڊي الڳ ڪيا هئا، اڳين صف ضرور ٽٽي هئي، فرد ضرور ٽٽا هئا پر پيپلز پارٽي کي ٽوڙڻ جو سندن خواب پورو نه ٿيو هو. هنن جي ذهن ۾ پنهنجو خاڪو، پنهنجي پلاننگ هئي، جنهن تحت هو مجبورن محترمه بينظير ڀٽو سان هڪ ”ٺاهه “۾ آيا هئا. هنن ٺاهه سان ٻٽي گيم ٿي کيڏڻ چاهي، هنن ٺاهه سان پاڻ بچائڻ سميت بينظير ڀٽو کي ڦاسائڻ چاهيو هو، پر بينظير جي، پيپلز پارٽي جي قيادت کي عوام جي نظرن ۾ ڪيرائڻ بجاءِ اڃا وڌيڪ سرخرو ڪري ويا هئا. بينظير جي واپسي تي سندس عوام پاران استقبالي آجياڻي کي هو پنهنجي نڙي هيٺ لاهي هضم نه ڪري سگهيا هئا ۽ نيٺ ”مات“ کائڻ ۽ پٺي ڀر ڪرڻ واري پنهنجي شڪست واري حالت کي انهن بينظير جي رت سان ڌوئڻ جي ڪوشش ڪئي، پر هو ناڪام ٿيا هئا. ماڻهن جي موٽ کين لتاڙي، پيرن جي مٽي بنائي ڇيڀاٽي ڇڏيو. پيرزادي جي بريف ڪيس کان عوام جي پريشر جو ڊپ وڌيڪ ڀاري هو، جو آخري لمحي تي هو هن پارٽي مان ڪي پنج به ميمبر ٽوڙي نه سگهيا. فتح عوام جي هئي، شڪست خورده صدر پنهنجي خجالت سان واپس وريو هو. سندس واپسي عوام جي فتح هئي. اها پيپلز پارٽي جي حڪمت عملي پڻ هئي ته هنن صدر کي ائين واپسي جو رستو ڏيکاريو، جو هو آخري لمحن ۾ پنهنجي آرمي هائوس ۾ ائين تنها ٿيو، جو استعيفيٰ کانپوءِ کيس مشاهد اينڊ ڪمپني به اهو ئي نياپو ڏنو ته وڌيڪ زبان بند ڪري ۽ سياست کي ماضي جو قصو سمجهي وساري ڇڏي. پيپلز پارٽي جا اتحادي هن ٽاسڪ جي پورائي تائين ساڻن گڏ رهيا، ڇاڪاڻ ته فقط صدر ئي هو، جيڪو ڪنڊي جيان سندن راهه اوکي ڪري بيٺو هو. اِهي صدر جا ساٿاري هئا، جيڪي سندن رستو کوٽي ڪري بيٺا هئا، باقي وٽن اهڙي ڪنهن به مخالفت جو سامان نه هو، جنهن سان هو پڄي نه سگهن ها. اها قيادت ڊڪٽيٽر جي ڪک مان نڪتي هئي، سندن ئي پاليل، تاتيل ۽ وڏي ڪيل هئي. ان اداري ۾ سندن گهڻائي گهر، گهڻائي پير ڇڏيل هئا. سجاد علي شاهه جي قصي تمام ڪرڻ کانپوءِ ڪورٽ تي هلان ڪري، اداري ۾ ججن پاران بغاوت ڪرائي، جسٽس سعيد الزمان صديقي کان قسم کڻائڻ تائين جا پير کڻجن ته انهن عدالتن ۾ سندن گهڻا ئي ڀاڱا کنيل آهن. صدر جي هٽجڻ کانپوءِ کين پنهنجي منزل آسان ٿي لڳي، ججن جي مامري تي لچڪ نه ڏيکاريندي بظاهر هو ان اتحاد کان به جدا ٿيا ۽ گڏوگڏ پنجاب ۾ کين پيپلز پارٽيءَ جي حڪومت ۾ شراڪت داري به ڪکڻ لڳي.

پيپلز پارٽي ججن جي اشو کي ڇڏي ڪري پنهنجا پتا هوشياري سان کيڏيا. جڏهن صدارتي اليڪشن لاءِ آصف علي زرداري جو نالو تجويز ٿي اميدوار طور سامهون آيو ته عجب صورتحال ٿي ويئي...هو ائين بتال ٿي ويا، جيئن محترمه جي جلاوطني کان واپسي جي اعلان کين مڇرائي وڌو هو، ڇو ته معاهدي ۾ ائين طئه نه هو. معاهدي ۾ ائين به طئي نه هو ته پيپلز پارٽي عام چونڊن ۾ حصو وٺڻ ۽ ڪامياب ٿيڻ کانپوءِ به سندن ڊڪٽيشن وٺندي رهندي. معاهدي ۾ وردي جو لهڻ طئي هو، ٺاهه ۾ سويلين صدر طئي هو، ٺاهه ۾ واپسي طئي هئي، پر ٺاهه ۾ سياسي راند ۾ سندن ڀيچي ٿيڻ طئي نه هو. هو مڇريا هئا، هنن پيپلز پارٽي جي قيادت کي ڊيڄاريو، ڌمڪيون ڏنيون ۽ اڻ سڌي طرح نتيجي کان آگاهه ڪيو. قيادت ان وقت به چئلينج قبوليو هو، ڳڙهي جو رستو ورتو هو، پر عوام کي پٺ نه ڏني هئي. سندن ڀيچي بنجڻ کان سنئون سڌو انڪار ڪيو هو. هو جيڪا شهيد ٿي هئي، اها به سندن توقعات تي پوري نه ٿي هئي، ۽ هاڻوڪي قيادت، ڪو-چيئرمين آصف زرداري به جڏهن ”صدر“ جي اميدوار جي حيثيت ۾ سامهون آيو ته کين لڳو ته ڄڻ شايد ٻيو ٽيون ڀيرو پيپلز پارٽي هٿان کين مات ملي رهي آهي. هنن سٿرون ڪٽڻ شروع ڪيون، هنن واويلا ڪرڻ شروع ڪئي، ياد ڪريو...سندن پهرين واويلا، پهريون اعتراض اهو هيو ته ”صدر“ جيئن ته آئيني حوالي سان پاڪستان جي هٿيابند فورسز جو سربراهه هجي ٿو، ان ڪري آصف زرداري ان لاءِ اهل ناهي. ان ڪري به اهل ناهي جو ماضيءَ ۾ مٿس ڪرپشن جا ڪيس رهيا آهن. سندن ٻيو اعتراض اهو هو ته هو متنازعه شخصيت آهي. ڪرپشن جي ڪيسن جي خاتمي ۾ حڪومت پاڪستان جو اهو اعتراف نامو ته ”اهي حقيقي نه پر سياسي بنيادن تي هلايا ويا آهن“ رڳو پاڪستان ئي نه پر ٻاهر جي دنيا ۾ تڏهن سامهون آيو، جڏهن پيپلزپارٽيءَ جو ئي حريف صدر مشرف حڪومت ۾ هو، تنهن ڪري اخلاقي طور حڪومت پاران ۽ ان جي اندر ڳٺ جوڙ ڪندڙ اسٽيبلشمينٽ پاران اهو ممڪن نه رهيو هو ته انهن ماضي واري ڪيسن جي آڌار تي سندس اميدوار بنجڻ تي اعتراض واري سگهن ۽ خود ان وقت جي حڪومت، جيڪا انهن ڪيسن لاءِ ڪروڙين رپيا خرچ ڪري ٻاهرين ملڪن ۾ ڪيس هلائيندي رهي، سا به سندس اتحادي بڻجڻ وقت اهو ماضي وساري چڪي هئي. سيف الرحمان ته کڻي آصف علي زرداري جي قدمن تي ڪري کائنس معافي طلبيندو رهيو ته ڪيس سياسي هئا ۽ کين ان وقت جي حڪمرانن اهو ٽاسڪ ڏنو هو. قانون جي نظر ۾ جيستائين ڪنهن تي ڏوهه عدالتن وسيلي ثابت نه ٿئي، تيستائين کيس ڏوهاري نٿو مڃي سگهجي.کيس متنازعه ثابت ڪرڻ لاءِ ميڊيا پرسنز وٽ به ٺيڪ ٺاڪ فنڊنگ ٿي...کيس ڦرڻو گهرڻو، واعدي جي برخلاقي ڪندڙ ثابت ڪرڻ لاءِ ننهن چوٽيءَ جو زور لڳندو رهيو...پر آصف زرداري کي اڪيلو ڪٽهڙي ۾ بيهاري جرح ڪندڙن وساريو ئي ته پاڪستان جي سڄي سياسي تاريخ اهڙن ڊرامن سان ڀريل آهي، جنهن جي پٺڀرائي ڪندڙ ان کي ”سياسي حڪمت عملي“ جو نانءُ ڏيندا رهيا آهن. پاڪستاني سياست ۾ ڪير آهي، جنهن پنهنجي ڪوڙ بدوڙ، واعدي خلافي کي سياسي حڪمت عملي جو نانءُ نه ڏنو آهي. سڀئي سياستدان پنهنجا ٽريڪ رڪارڊ جاچي ڏسن. نواز ليگ جي نواز شريف کان مشاهد حسين تائين ۽ صدر ايوب کان مشرف تائين، ٻڌايو ته ڪنهن جو دامن ان داغ کان خالي آهي؟ متنازعه شخصيت تي اچون ۽ صدارتي اميدوار تي اچون ته پوءِ اچو ان صحافي اميدوار تي ڳالهايون، جيڪو نواز شريف کان وٺي ضياءُ الحق تائين انهن جي اندرين سرڪارن ۾ ڪيئن Move ڪندو رهيو آهي. ڪهوٽا تائين سندس پهچ ۽ سندس ڊاڪٽر قدير کان هندستاني صحافي ڪلديپ نير پاران ائٽمي راز فاش ڪرائڻ هڪ عام معمولي صحافي جي وس جي ڳالهه نٿي چئي سگهجي. رڳو نواز شريف ئي نه پر مشرف جو پڻ دادلو رهندڙ مشاهد حسين ڪهڙي شيءِ کي متنازعه چئي سگهي ٿو. اڄ به جيڪڏهن کيس ڪنهن سياسي حلقي تان بيهاري چونڊ ڪرائجي ته کيس دسي ڪيرائڻ لاءِ ڪنهن به عوامي پارٽي جو ٽڪيٽ هولڊر ئي سندس لاءِ ڪافي هوندو. مشاهد حسين پنهنجي پارٽي وفاداري بدلائڻ ۾ ڪنهن به صورت ۾ ان شيدي ٽلي کان گهٽ نه آهي، جنهن هر دور ۾ پيپلز پارٽيءَ خلاف سرڪاري ڀونپو بڻجي پنهنجو سياسي ڪيريئر جاري رکيو آهي. ڳالهه جيڪڏهن واعدن تان ڦرڻ جي ”مورال“ جي آهي ته اها به کيس ياد ڏيارڻ کپي ته هو گذريل حڪومت ۾ ان ڪاميٽي جو سربراهه هو، جيڪا بلوچستان جي سياسي حل لاءِ ٺاهي ويئي هئي. هڪ پاسي سندس واعده هئا ته سندن حڪومت بلوچستان جا سارا رنج لاهيندي، ٻئي پاسي ڏسجي ته هو هڪ اهڙي صدر جي ليفٽيننٽ جو ڏيک ڏيندڙ هو، جنهن جي آڱر ائين ٽريگر تي هئي، جو جڏهن اڪبر خان بگٽي جو لاش بلوچستان جي پهاڙن مان ٿي کڄيو، تنهن وقت ڄڻ هوائن ۾ سندس دادلي صدر جي ان بيان جي گونج پسمنظر ۾ هئي ته، ”هينئر بلوچن کي پتو به نه پوندو ته کين ڪٿان نشانو بڻايو ويو.“ صدر لاءِ اميدوار طور بيٺل قاف ليگ جي ان صحافي جا پير ان نشانو بنائيندڙ سان آخري ڏينهن تائين گڏ رهيا. ڇا سندس ڪردار ان حوالي کان متنازعه نه آهي ته ڪهوٽا جي ائٽمي راز فاش ڪرڻ کان ڪوئيٽا ۾ سڏڪن جي گونج ۾ سندس ٽهڪن جا پڙلاءُ پيا پسبا آهن.

چيف جسٽس سعيد الزمان صديقي به دوستو ڪو ايڏو غير متنازعه نه آهي. اچو ته سندس پروفائيل پڙهون. اها ئي نواز ليگ هئي، جيڪا هن وقت ججن جي اشو تي جنهن جي سُئي ٽڪيل نظر اچي ٿي، سا جڏهن ٻانهون کنجي سيد سجاد علي شاهه سان جهيڙي تي لٿي هئي، جهيڙي جي نبيري لاءِ چيف جسٽس کي گهر موڪلڻ جو منصوبو ٺهيو ٿي، تنهن ۾ سينيٽ جي چيئرمين وسيم سجاد، صدر لغاري سميت پنهنجو شڪارپور وارو الاهي بخش سومرو به شريڪ هئا. لغاري جيتوڻيڪ اتي به چيو ته جيڪڏهن ڪيس ڪوڙو هجي ته ڇا پوءِ به چيف جسٽس کي لاٿو وڃي؟ جنهن تي وسيم سجاد کيس چيو ته، هو قانون جو ماڻهو آهي، مامرو سنڀالي وٺندو. ان وقت لغاري انهن نوٽن سان ڀريل بريف ڪيسن جي ڳالهه ٿي ڪئي، جيڪي سجاد علي شاهه جي ساٿي ججن ۾ ورهايا ٿي ويا، تنگ اچي لغاري چيو ته، ٺيڪ آهي، جيڪڏهن قصو نٿو ٺهي ته مان استعيفيٰ ڏئي ڇڏيندس. کيس شڪارپور جي سومري سمجهائيندي چيو هو ته، ”هڪ پوڙهي چريئي سنڌي“ جي لاءِ تون ڇو استعيفيٰ ڏيندين؟“ ۽ اهو لکيو آهي جنرل آصف نواز جي ڀاءُ ته ان گڏجاڻي ۾ آرمي جو سربراهه به شامل هو، جنهن لغاري کي استعيفيٰ کان روڪيو هو. اهو سجاد علي شاهه کي هٽائڻ جو قصو سپريم ڪورٽ جي عمارت تي حملي سان تمام ٿيو هو. نيٺ ٿيو ائين هو ته چيف جسٽس سعيد الزمان صديقي جي بئنچ ئي پنهنجي چيف جسٽس جي نااهلي واري ڪيس ۾ پنهنجي چيف جسٽس کي گهر موڪلي ڇڏيو هو. بيشڪ ته ان جج پوءِ ايل ايف او تحت قسم نه کنيو هو، پر اهو دنيا جو واحد جج هئڻ وارو اعزاز به سندس ئي حصي ۾ آيو هو، جنهن پنهنجي چيف جسٽس کي عدالت مان ڪڍي ڇڏيو هو. سندس ان قصي جي ڪهاڻي سميت ٻيون ڪيتريون ئي مراعات وٺڻ واريون ڪهاڻيون بعد ۾ ان ئي ايوان جي گهٽين ۾ گشت ڪنديون رهيون هيون. هن بيشڪ ته مشرف هٿان قسم نه کنيو هو، پر هن مشرف کان مراعتون وٺڻ بابت به قسم نه کنيو هو. ائين متنازعه ڪير نه هو...ڇا فقط آصف زرداري ئي کين متنازعه ان ڪري ٿي لڳو جو سندس پارٽي کيس صدر چونڊڻ جو مينڊيٽ ڏنو هو. اهو ساڳيو زرداري نه هو، جنهن لاءِ ڪن وقتن ۾ اهي به ڪهاڻيون هيون ته جيڪڏهن هو بينظير ڀٽو بجاءِ پاڻ صدر ٿئي ته وزير اعظم کي سليوٽ ڪرڻ وارن کي آساني ٿيندي، ڇو ته ان وقت سندن چوڻ هو ته هُو هڪ عورت کي سليوٽ نٿا ڪري سگهن. پر اهو ئي شخص جڏهن پارٽي سربراهه جي حيثيت ۾ صدارتي اميدوار طور سامهون اچي ٿو ته کين اها ڪهاڻي عام ڪرائڻي ٿي پوي ته ”سندس ذهني صحت ٺيڪ نه آهي.“ هو دراصل ان مامري ۾ عالمي ميڊيا کي به شريڪ ڪن ٿا ۽ اهو شڪ اٿارين ٿا ته سندس ذهني صحت ٺيڪ نه آهي، تنهن ڪري کيس صدر نه ٿيڻ کپي. عالمي ميڊيا رڳو اڄ نه تڏهن به سندن شريڪ رهي هئي، جڏهن لغاري، ٽرپل ون کي حڪم ڏئي محترمه بينظير ڀٽو کي وزير اعظم هائوس مان نڪرڻ تي مجبور ڪيو هو. ان وقت به بي بي سي هڪ دستاويزي فلم Princess and play boy هلائي هئي، جنهن ۾ بينظير ۽ زرداري کي ڪرپٽ ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي. هيڏانهن چونڊن جو زمانو هو، هوڏانهن عالمي ميڊيا بينظير ڀٽو کي ڪرپٽ سياستدان طور پيش ڪرڻ جو ٺيڪو کنيو بيٺي هئي. چيو وڃي ٿو ته هن وقت به عالمي ميڊيا ۾ هفتي کن ۾ ڪي ساڍيون چار هزار اسٽوريون آصف زرداري جي ذهني صحت ۽ ٻين مامرن لاءِ ڇپجي چڪيون آهن. عالمي ميڊيا ڪڏهن به اسان جي آمرن سان ائين نه ڪيو آهي، نه صدر ايوب، نه يحيٰ، نه ضياءَ ۽ نه ئي مشرف سان.

نه ئي آمرن جي ڪک ڄميل ڪنهن ٻئي سياستدان جو ايترو ميڊيا ٽرائيل ٿيو آهي. رڳو پنهنجي اسٽيبلشمينٽ ئي نه پر عالمي قوتون به عوامي قيادت کان سدائين خائف ٿين ٿيون، جو جمهوري حڪومت بجاءِ کين آمريتون وڌيڪ سوٽ ڪن ٿيون. عوامي ليڊرن بجاءِ کين آمرن سان ڳالهه ٻولهه ۾ وڌيڪ آساني ٿئي ٿي. اها ساڳئي بي بي سي بينظير ڀٽو کي ڪرپٽ سياستدان طور ڏيکارڻ لاءِ Princess and play boy ته هلائي پئي سگهي پر اها ساڳي آزاد ۽ خودمختيار ميڊيا ضياءَ دور ۾ طارق علي جي ڀٽي ۽ ضياءُ الحق تي لکيل اسڪرپٽ کي پنهنجي چينل تي فقط ان ڪري هلڻ نه ڏنو، جو ان ۾ ضياءَ کي انتهائي شاطر ڏيکاريو ويو هو. عالمي دنيا سچ به رڳو پاڪستان ئي نه، پر سڄي ٽين دنيا ۾ جمهوري راڄ کي وڌڻ ويجهڻ کان روڪڻ لاءِ آمرن جو ساٿ ڏنو آهي. عوامي اڳواڻن جي بنهه ابتڙ آمر کين سدائين دادلا رهيا آهن. عالمي ميڊيا کان ته ڪو به سياسي ليڊر برداشت نه ٿيو آهي. اها ئي Boston اخبار، جيڪا زرداري جي ذهني صحت لاءِ سوال اٿاري ٿي، سا ساڳئي وقت ڏکڻ ايشيا جي جمهوريتن کي پڻ کوکلو ڪري ٿي. ان ئي آرٽيڪل ۾ ڏکڻ ايشيا جي جمهوريت کي انتهائي گهٽ انداز ۾ ڏيکاريو ويو آهي. ڇا ان ميڊيا کي ياد نه ڏيارجي ته اها ڏکڻ ايشيا جي نه پر يورپ ۽ سڌريل دنيائون جون جمهوريتون هيون، جن دنيا تي نه رڳو مهاڀاريون جنگيون مڙهيون، پر اهي سڌريل دنيائن جون جمهوريتون ئي آهن، جن انساني آبادين کي جنگ ۾ ائٽم بم جو کاڄ بنايو. ٻين ملڪن تي ڪاهون ڪيون ۽ دنيا جي ماڊل ڊڪٽيٽرن سان توڙ تائين ياريون نڀايون. پنوشي کان مشرف تائين سڀ آمر سندن ئي پاليل هئا. ان عالمي دنيا ۽ ان جي سرڪاري ميڊيا وٽ اسان جي چونڊيل اڳواڻن جي ڪٿ اها آهي ته جڏهن به آمريتون اچن ته انهن جا ڀرجهلا ٿي، سياسي اڳواڻن جي قتل ۾ انهن جا شريڪ ٿين ٿا ۽ جڏهن عوام جو هٿ آمرن جي نڙي تي سوڙهو ٿيڻ لڳي ته ضمانتون کڻي وچ ۾ پئجي ٿا وڃن. نهرو ۽ ڀٽو، گانڌي ۽ جناح ڏکڻ ايشيا جي ئي عوامي سياست مان اڀري آيل سياستدان ئي ته هئا.

هڪ پاسي هڪ اڳواڻ تي اها آڱر کڄي رهي آهي ته ان اڪيلائپ وارو قيد ڪاٽڻ ۽ مسلسل جيل ۾ هئڻ ڪري سندس ذهني حالت ٺيڪ ڪونهي، ان ڪري صدارت واري ڪرسيءَ لاءِ قابلِ قبول ناهي، ۽ ٻئي پاسي اها ليڊرشپ جنهن معافي نامه لکيا، جن ڀڄڻ جا معاهدا ڪيا ۽ سياست کان توبهه تائب ٿيڻ جا سياسي وچن ڪري اسٽامپ پيپر تي صحيحون ڏنيون ۽ ملڪ ڇڏي ڀڳا، سي قابلِ قبول آهن. چونڊن ۾ سڀ کان وڌيڪ مينڊيٽ رکندڙ پارٽي جي سربراهه لاءِ ته صدارتي عهدي لاءِ اعتراضن مٿان اعتراض آهن، پر حقيقت اها آهي ته هن ملڪ ۾ ان صدر جي موت تي به کيس ايڪهين توبن جي سلامي ڏني ويئي، جنهن ملڪ جا ٻه ٽڪر ڪرايا. ان صدر جي ذهني صحت تي نه تڏهن، نه وري اڄ ڪو سوال اٿي ٿو، جنهن پنهنجي محبوبِ نظر کي پنهنجي جرنيلن جي برابر درجو ڏيئي ”جنرل راڻي“ جو خطاب ڏنو هو. ماضي نه دهرائجي پر جي رائو رشيد جي ڪتاب مان ان صدر جي جهلڪ ڏسجي ته ڍاڪا جي آخري ڏهاڙن ۾ پڻ سندس مئه نوش پارٽين ۾ ڪا ڪمي نه آئي هئي. رات جو چئين وڳي اهو صدر جڏهن انڊر ويئر ۾ پنهنجي ڪمري مان مدهوشي ۾ پنڊي وڃڻ لاءِ نڪتو، ايس ايس پي کان ڊي آءِ جي هڪ اڌ اگهاڙي صدر لاءِ پريشان هئا ته کيس ڪيئن ٻاهر وڃڻ کان روڪيو وڃي. ان وقت ڍاڪا کان وڌيڪ ڪرائسز اهو اهم هو ته صدر کي اندر ڪيئن موڪلجي...ساڳي ريت نيپال جي دوري تي هو جڏهن جهاز مان لهڻ جهڙو به نه رهيو ته پائليٽ ڪو ڪلاڪ منو هوا ۾ چڪر لڳائيندو رهيو ته صدر پير کوڙي بيهڻ جهڙو ٿئي ته جهاز لينڊ ڪجي. تنهن وقت ڪنهن به صدر جي ذهني ڪيفيت تي شڪ نه ڪيو ويو هو، پر عوامي پارٽي جي اڳواڻ تي اها تبري بازي ان ڪري به هلندڙ آهي، جو کين نيٺ به ان صدر کي سليوٽ ڪرڻو ئي پوندو، جنهن جي مقرري جو پروانو سندن بجاءِ عوامي مينڊيٽ پاران طئي ڪيل آهي.

اهو سياسي اتحاد، جيڪو مشرف کي ٻاهر ڪڍڻ جيتري عمر ڪڍي سگهيو، ان جي سياسي عمر ايتري ئي هئي. اڳتي جي گيم به طئي ٿي چڪي هئي. تاريخ پنهنجو پاڻ کي ڀلي نه به دهرائي، پر صدارتي اليڪشن ۾ پيپلز پارٽي جي مينڊيٽ جي توهين ڪرڻ کين ڪنهن به ريت مناسب نه هو. جڏهن نظريا جدا هجن ته گڏ هلڻ جي راهه يقينن گڏيل مفادن جي پورائي تائين ئي مس هلي ٿي، ان ڪري ان جي اهميت به اوتري ئي هوندي. شايد آصف علي زرداري پاران صدارتي اميدوار طور سامهون اچڻ تي کين کٽيل بازي مات ٿيندي نظر آئي آهي. هاڻ هو به عالمي ميڊيا جي اسٽوريز کي دهرائڻ جي جرئت ڪري رهيا آهن. کائن شايد ڏاڍو جلدي وسري ويو آهي ته ڪالهه تائين پنهنجو آمر به سندن ڊارلنگ رهيو آهي. شايد پاڻ وٽ گهٽ پر عالمي ميڊيا ۾ اڄ به مشرف کي غور سان ٻڌندڙن جو چڱو انگ آهي. سياست ۾ بازي مات ٿيندي نظر اچي ته اڃا ان کان بهتر سياست ڏانهن وک کڻبي آهي، وڦلبو ناهي. عوامي ووٽ جي، عوامي مينڊيٽ جي آمرن وانگي توهين نه ڪبي آهي. صحيح کيڏي، غلط کيڏي، پر بئنچن سالن لاءِ سياست ۾ اقتدار جي هيءِ پچ ان ئي پارٽي جي حصي ۾ آيل آهي، جيڪا سڀ کان وڌيڪ ووٽ کڻي آئي آهي. صدارت ان پارٽي جو حق ئي نه، پر عوام جي مينڊيٽ جي موٽ آهي. ان ڪري نه وسارڻ کپي ته صدارتي عهدي لاءِ عوامي مينڊيٽ رکندڙ پارٽي اميدوار کي متنازعه بنائڻ به دراصل سندن ووٽ جي توهين آهي. اهڙي متنازعه سياست به دراصل ان دڳ ڏانهن وٺي ويندڙ محسوس ٿئي ٿي، جتي پوءِ اڳواڻن کي ريسڪيو لاءِ ڪنهن ٽين قوت کي اڳيان ڪرڻو پوندو آهي...جيڪڏهن بازي ۾ مات آهي ته وقت جو انتظار ڪجي، هانءُ نه هٿان وڃائجي، ائين ڪاوڙ، ڪروڌ سان اهڙو ڪجهه نه ڪري ويهجي جو ايندڙ وري ڪنهن سال، وري ڪنهن نئين چارٽر آف ڊيموڪريسي جي ضرورت پوي....نواز شريف کي هن وقت نيٺ به پنهنجي سياسي بصيرت سان پاڻ کي اسٽيبلشمينٽ جي مهري هئڻ واري تاثر کان بچائڻ کپي ۽ کيس پنجاب جو سياسي ليڊر هئڻ ڪري وڏي ڀاءُ وارو ڪردار نڀائڻ کپي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جڏهن هن جي پنهنجي ئي دل جواب ڏئي وئي!




اڱارو 9 سيپٽمبر 2008ع



ٻه سيپٽمبر 2008ع تي نه دنيا ۾، نه ئي سنڌ ۾ ڪا وڏي آفت، ڪو وڏو زلزلو آيو هو، ڌرتي ڌٻي هئي ۽ نه ڪو آسمان ڪريو هو، بس آغا خان اسپتال جي وارڊ ۾ هڪڙي دل ڌڙڪڻ ڇڏي ڏنو، ان ٻين سيپٽمبر تي ان دل جي ڌڙڪڻ ختم ٿيڻ سان، اها دل جنهن سوين خوبصورت محبوب جنميا هئا، هن ڪائنات جي خوبصورتي جو خواب ڏسڻ واري، اها ئي دل جڏهن بيهي رهي هئي...تڏهن فقط ادي زينت صديقي جي سورج تي شام لٿي هئي، سندس گلستان سجاد واري گهر تي ڪا وڄ ڪري هئي، سندس ساٿين، سندس ڪامريڊن ۽ سندس دوستن جي زندگي جو ڪانٽو به بيهجي ويو هو. عاصم آخوند جي دل نه بيٺي هئي، ٺيڪ منجهند جو ڄڻ اسان جي ڪائنات جو سج لهي ويو هو، ٻاٽ اونداهي ڇائنجي وئي هئي، ڄامشوري جي پهاڙي تي سنڌ يونيورسٽي جي آرٽس فيڪلٽي جي مٿين فلور تي قائم ٽن ڪمرن واري فلسفي واري ڊپارٽمينٽ جا ڄڻ ته بنياد لڏي ويا هئا، ان ڊپارٽمينٽ جي سورج کي گرهڻ لڳي ويو هو. ان ڊپارٽمينٽ ۾ ٻين سيپٽمبر تي ئي عاصم جي چيمبر (کيس آخر تائين ڪا آفيس نه ملي سگهي هئي) ۾ فلسفي مارڪس جي وڏي تصوير تاريڪي ۾ ٻڏي ويئي هئي، ڪائنات ۾ زلزلو نه آيو هو، پر فلسفي جي مختصر ڊپارٽمينٽ جي ٺاهيل هڪ وسيع ڪائنات سُسي ٽٻڪو ٿي ويئي هئي. ان ڪائنات جو سورج دفن ٿي ويو، مرڪز گم ٿي ويو. ٻين سيپٽمبر تي عاصم جي دِل ڇا ڌڙڪڻ ڇڏيو هو، اسان جي ڪائنات جي ڇاتي جي دل سسي وئي هئي، ان جي زمين، ان جو آسمان، وڃائجي ويوهو. فلسفو ڊپارٽمينٽ، يونيورسٽي جو ننڍڙو ڊپارٽمينٽ، پر سندس دل ڪائنات جيئن وسيع هئي، عجب ڊپارٽمينٽ هو، جنهن ۾ ريگيولر شاگرد ته ڪي نالي ماترا يندا هئا، پر استادن جي آفيسن ۾ ڪڏهن به اڪيلائپ نه رهي هئي. عجب تاريخ آهي، ان ٽن ڪمرن واري ڊپارٽمينٽ جي، خبر ناهي ڪهڙي چقمقي ڪشش هئي. شاگرد ايندا ته ٻين شعبن مان هئا، پر اهي جيڪي ڪنهن حقيقت، ڪنهن سچ، ڪنهن حقيقي علم جي تلاش ۾ آيا سي وري واپس پنهنجي شعبن ڏانهن موٽي نه سگهيا هئا. هوءُ جاويد ڀٽو هو، ميڊيڪل جون ٽيون سال ڇڏي فلسفي جو ٿي ويندڙ بلغاريه مان پڙهي ايندڙ... جاويد ڀٽي کان اڳ پروفيسر فريد الدين شيخ سان ڪچهري کانپوءِ مون ڪيمسٽري جي داخلا رد ڪرائي فلسفي کي جوائن ڪيو هو...پوءِ مير مظفر سول انجنيئرنگ فائنل ڪري فلسفي ۾ آيو، سحر گل ڀٽي، انگريزي مان ۽ اياز حيدر پڻ انگريزي مان هتي آيا هئا. هيءَ سنڌ جي ڪا ڪريم نه هئي، پر هيءَ سڀ ان ڊپارٽمينٽ جي ان ڇڪ ۾ ڇڪجي آيا هئا ته، هن ڊپارٽمينٽ ۾ سوال منع نه هو، شڪ منع نه هو، اختلاف راءِ جي عزت هئي، هتي بحث جو، دليل جو، سوال جو در سدائين کليل رهيو. عجب ڪلچر هو، هن ڊپارٽمينٽ جو Informal ڪلاس روم ڪلچر... ٻه ڪلاڪ، چار ڪلاڪ پوءِ موڪل کانپوءِ به ساڍي چئين وڳي تائين جيستائين فيڪلٽي جا در بند نه ٿين، تيستائين ڪتاب پڙهبا پيا هئا، بحث ۽ اڪثر جاويد ڀٽي جو ليڪچر پيو هلندو هو. شايد 96ع هو... عاصم آخوند ڪامرس کان سائين فريد صاحب ڏانهن آيو هو، ڪا مرس ۾ سندس سوالن جاڪي جواب نه هئا.

آدم سمٿ جي نظريئي بابت بحث، ريڪارڊو تي بحث ۽ سوال

Demand and supply واري Theory سندس مارڪسسٽ ذهن Demand and supply واري Theory ۾ چالاڪي سان لڪايل پورهئي جي استعمال تي سوال ڪرڻ کان رهي نه سگهندو هو، تڏهن کيس Class Room ۾ ڪو جواب نه ملندو هو، ان جواب جي ڳولها کيس فيڪلٽي جي ٽين منزل تي واقع فلسفي ڊپارٽمينٽ تائين وٺي ايندي هئي. ادي زينت صديقي جو هو اڪيلو پٽ هو، زمينداراڻو ٻار... پر مزاج اهو Down to earth، جڏهن هو ڄائو، تڏهن سندس ماءُ، پنهنجي خدا کان الاهي ڇو فقط هڪ ئي دعا گهري هئي ته، سندس پٽ علم وارو هجي... ڪيئن چئجي ته هوءُ ڄائي ڄم کان مارڪسٽ هو، پر هن علم سکڻ ۾/ پڙهڻ واري عمر ۾ جيڪو ڪجهه پڙهيو هو، اهو مارڪسي فلسفو هو. ڊپارٽمينٽ ۾ هن انMarxist Ideology سياسي طرح نه پر فلسفياڻي طريقي سان سمجهڻ چاهيو هو ۽ علميت جي ان ڏاڪي تي سندس رهنمائي جاويد ڀٽي ئي ڪئي. جيتوڻيڪ سياسي طور تي سوويت يونين جي خال کانپوءِ ان فلسفي جو عالمي سطح تي زوال هو، پر عاصم جيڪو پنهنجي هڪ جيڏن دوستن، سياسي ساٿين ۾ ڪامريڊ طور سڃاتو ٿو وڃي، ان جو اِن فلسفي کي ڪائنات جو واحد سمجهڻ ۾ پورو يقين هو. شايد اهو هن جو پهريون سال ئي مس هو ته argue ڪرڻ، سوال اٿارڻ ۽ توڙ تائين بحث ۾ نه ٿڪجڻ واري روايت سان بحثِ مسلسل جو آغاز ڪيو. جيئن جيئن ٿي وڌيڪ پڙهيو، تيئن تيئن وڌيڪ سمجهڻ جي اڃ منجهس وڌندي رهي، فلسفي ڊپارٽمينٽ جون اهي چار ديوارون شاهد آهن ته هن ڪئين Das capital جا ٽيئي واليوم آڻي ڪڏهن Commodity تي ته ،ڪڏهن Labour جي وصف تي ڪلاڪن جا ڪلاڪ ٿي بحث ۾ کپايا... سندس منهن سامهون، روبرو ۽ سندس مخاطبِ بحث ڪير ٻيو نه پر سائين جاود ڀٽو ئي هوندو هو. ڀٽو صاحب اڃا هتي ئي هو ته، هن ماسڪو ڏانهن وڃڻ جي سنبت ڪئي. Ideology جي Understanding ۾ هن بيشڪ ته مختلف راءِ ضرور ٿي رکي، پر اهو فلسفي ڊپارٽمينٽ جو هڪ قبيلو هو، هڪ ڪنبو، ڪٽنب هو، جنهن ۾ اختلاف راءِ ۽ هر ڪنهن جو بنيادي حق مڃيو ۽ سمجهيو ٿي ويو. هوءُ جدلياتي ماديت جو فقط شاگرد نه هو، پر تاريخي ماديت واري فلسفي جي پوئلڳ هئڻ جي ناتي هوءَ ان عملي سياست جو پڻ متحرڪ ڪردار رهيو، جنهن کي کاٻي ڌر جي سياست چئي سگهجي ٿو. کاٻي ڌر جي ٻين اهم ۽ وڏن اڳواڻن جي ابتڙ عاصم جي ذات، قول ۽ فعل ۾ تضاد بنهه نه هو، هوءُ رڳو پنهنجي فڪر ۾ ئي مارڪسي انٽيلڪچوئل نه هو، پر عملي طور تي پڻ سندس راهه اها هئي جيڪا حقيقي طور تي طبقاتي جدوجهد سان ڳنڍيل هئي. ڪميونسٽ پارٽي جي وڏن تجزيي نگارن ۽ عمر رسيده اڳواڻن ۾ ڪامريڊ عاصم ان ڪري به نمايان رهيو، جو سندس مطالعو، سندس علم ۽ ادراڪ جي حد، سندس عملي ڪردار جي رهنمائي ٿي ڪئي.

اهو ڊپارٽمينٽ جنهن تي ٻين سيپٽمبر هڪ قيامت جيان لٿي هئي، رڳو عاصم جي دل بيهڻ نه ڇڏيوهو، پر هن ڊپارٽمينٽ جي پٽيوالي کان ويندي لاڳاپيل هر شخص پوءِ اهو استاد هجي، شاگرد هجي، انهن جي دل به ڄڻ ٽٽي ٻه اڌ ٿي پئي هئي. فلسفي جو ڊپارٽمينٽ جنهن تي ٽاڪ منجهند جو رات ٿي هئي، ان ڊپارٽمينٽ ۾ هوءُ جڏهن پهريون دفعو آيو هو ته، جهڪي سائين فريد صاحب کي هٿ ڏنو هئائين، بعد ۾ سيني تي هٿ رکي منهنجي پاسي واري ڪرسي تي ويٺو هو. سياسي نظرئي ۾ هڪجهڙائي، ٻين جي ڀيٽ ۾ ذاتي طور تي هن سان وڌيڪ ويجهڙائي جو سبب بڻي هئي، سندس انتها درجي جي ذهانت ۽ سياسي طور متحرڪ هئڻ واري اها خاص خاصيت هئي، جيڪا کيس اسان جي ڊپارٽمينٽ ۾ نمايان ڪري بيٺي هوندي هئي. جيتوڻيڪ فلسفي ۾ هو جاويد ڀٽي کان سکندڙ هو، کائنس رهنمائي وٺندڙ هو، پر گڏوگڏ هو ڄڻ ته سندس نقاد به هو، کيس اهو سمجهه ۾ قطعي نٿي آيو ته، فلسفي جي علم کانپوءِ ڪير متحرڪ (سياسي طور تي) ٿيڻ کانسواءِ ان کي هضم ڪيئن ٿو ڪري سگهي. ٻالڪپڻي کان سندس تربيت مختلف سياسي، سماجي اسٽڊي سرڪالز ۾ ٿئي هئي، اهو ئي سبب هو ته، هن ڊپارٽمينٽ ۾ توڙي پنهنجي گهر ۾ ڪمري جا دروازا علم، فلسفي ۽ سياسي نظريي کي سمجهڻ وارن لاءِ سدائين کليل رکيا، هوءَ مين اسٽريم جو ماڻهو نه هو، هوءُ سنڌ جي ٽرڙي، آڪڙيل سياسي دانشورن ۽ اديبن جي لڏي کان بنهه مختلف هو، هن زيل پاڪ ۾، ڪڏهن واڻڪي وسي ۾ ۽ ڪڏهن پنهنجي گهر ۾ اهڙا ساڳيا اسٽڊي سرڪل ٿي هلايا. عاصم ڊپارٽمينٽ آيو هو ته، منهنجي Activism کي Ideology ملي پئي هئي. عمر ۾ مون کان گهڻو ننڍو پر علم ۾ منهنجو سدائين گرو رهيو. سندس اسٽڊي سرڪل جي شريڪ مان به رهيس، اهو ”جدلياتي ۽ تاريخي ماديت جي ابجد“ جو مطالعو هو، سندس گهر ۾ سياسي شاگردن جو چڱو انگ ويٺل هو، ان ۾ چيپٽر هو، ”فلسفي ۾ انقلاب“.مارڪسي فلسفي جي سياسي ۽ سماجي لازمي شرطن تي ٻڌل هن باب ۾ عاصم، سڀ کان پهريان واري واري سان سڀني جون تشريحون ٻڌيون، هن ڳالهائڻ شروع ڪيو. روسي انقلابي ناول جو ڪو ڪردار...اهو ڪامريڊاڻو انداز:”پورهيت طبقي کانسواءِ مارڪس، مارڪس ناهي“،”دراصل فلسفي ۾، سوچ ۽ انقلاب آهي“،”مارڪسزم سماج جي عملي تنقيد پيش ڪري ٿو“ هو ان باب جو تت ڪڍي سمجهائيندو رهيو هو، هيگل جي جدليات... آزادي، منفي نالو آهي حد جو.......پورهيو، فطرت تي تنقيد آهي.

دراصل هن فلسفي ۾ انقلاب جي سمجهاڻي سان ان ذهن ۾ انقلاب آڻڻ ٿي چاهيو، جيڪو هن جو موضوع هو. هو روس هليو ويو هو، سبب بيشڪ ته ڪي ذاتي به هئا، ڪا گهٽ، ٻوسٽ کيس هن ڊپارٽمينٽ ۾، ٻاهر محسوس ٿي، ماسڪو اسٽيٽ يونيورسٽي ۾ فلسفو پڙهڻ جو خواب به شايد هن ٻالڪپڻ کان ٿي ڏٺو، جڏهن اڃا سوويت يونين ٽٽو به نه هو، پر سندس خواب جي پورائي کان اڳ اهو سڄو قصو تمام ٿي چڪو آهي. هاڻ دنيا ”مارڪسزم“ کي lost cause مڃي چڪي هئي، دنيا جي گولي تي انقلابيت نوان رنگ ٿي ڏيکاريا، چين جي ڊوڙ G-8 ڏانهن هئي.... ماسڪو ۾ ڪي ايف سي ۽ مئڪڊونلڊ جا سائين بورڊ لڳي چڪا هئا، هيءَ جڏهن اتي پهتو هو، خبر ناهي ڇا لکيو هئم، پر جڏهن هوءُ ماسڪو جي اڏام پڪڙي رهيو ته، مون کيس الوداعي ڪارڊ ڏنو، جنهن ۾ مارڪس ۽ لينن جي تصوير مون ڪٽي لڳائي هئي ۽ شايد ڪو اهڙو جملو لکيو هئم ته ”واپسي تائين هن رستي جي يادگيري رکجانءِ“ هن واعدو ڪيو هو ته هو موٽندو... ۽ پنهنجو ”ڪاز“ نه وساريندو. مان وومين اسٽڊيز جي ڪورس لاءِ سريلنڪا هئس ته هوءَ واپس آيو هو، هن ڊپارٽمينٽ جوائن ڪيو هو، ماسڪو مان ماسٽرس ڪري ايندڙ تيستائين جاويد ڀٽو، آمريڪا وڃي چڪو هو، سائين فريد صاحب رٽائرڊ ٿي چڪو هو، ڊپارٽمينٽ جو ماحول، ڪلچر اڃان جوهر ۽ مزاج ۾ جيتوڻيڪ ايترو نه مٽيو هو، اڳي شاگردن جا ۽ هاڻ اسان استادن جا پاڻ ۾ بحث ٿي هليا، مون فيمينز ۾ نيون ٿيوريون پڙهيون هيون ۽ ٻيهر پنهنجي ايڪٽيوزم کي فيمنزم سان به سلهاڙيو هو.

مارڪس جي سالگراهن جا ڪيڪ به ڊپارٽمينٽ ۾ هن پنهنجي پيسن سان ٿي گهرايا، ڊپارٽمينٽ تي ڏکيا ڏينهن اچڻا هئا مظفر ۽ اياز حيدر ٻئي ليڪچرار اظهار جي آزادي جي ڏوهه ۾ ايڊمنسٽريشن جي عتاب هيٺ آيا، معتبر سينڊيڪٽ، جنهن ڏينهن کين نوڪري مان ڪڍڻ لاءِ چارج شيٽ ڏيڻ جو ٺهراءُ پاس ڪيو هو، ان ڏينهن فقط اياز ۽ مير مظفر ئي نه اسان سڀ ٽٽي پيا هئاسين، استاد جي رتبي تان اعتبار کڄي ويو هو. ان کان اڳ جاويد ڀٽي جي نوڪري ختم ڪرڻ وقت يونيورسٽي انتظاميا غير معمولي تڪڙ ڏيکاري هئي. ڊپارٽمينٽ ائين عتاب هيٺ رهيو، جو اسان سان نه ڪنهن جي ڪنهن جي ڪنفرميشن ٿي، نه ڪڏهن پوءِ ڪو study leave وٺي سگهيو، ائين عاصم آخوند لاءِ ڪا نئين پوسٽ آئي، فلسفي ڊپارٽمينٽ جا استاد، روينيو کاتي جا ڪلارڪ نه هئا، جي رشوت ۽ ڪرپشن جي الزام هيٺ آيا هئا، هنن کي ان ئي علم جي عملي اظهار واري رويي تي عتاب جو نشانو بڻايو ويو، جنهن ۾ هو اختلاف راءِ رکڻ سکيا هئا. جيئن ته اهو اختلاف راءِ، اها دليل، اها منطق فلسفي جو جوهر هئي، ان ڪري هوءُ پنهنجي پاڻ کي ڏوهاري مڃڻ کان نه رڳو انڪاري هئا، پر هو سزا (نوڪري مان نڪرڻ) جي خوف هيٺ ڪنهن معافي نامي واري تجويز کان به انڪاري ٿيا هئا. ڊپارٽمينٽ ۾ ويڳاڻائپ واري رويي ڪري ٿيو ائين هو ته ،ڪئمپس جي اندر بحث ۽ مباحثي واري Activity کي اسان ٻاهر کڻي آيا هئاسين، عاصم به اسان جيان ان ايڪ ڏون ڏون ٻڏون چار واري استاد لڏي سان تعلق رکندڙ نه هو، ان ڪري يونيورسٽي واري ان ٽرائيل کيس به ائين متاثر ڪيو، جو هوءُ پنجن سالن تائين ڊپارٽمينٽ ۾ دل جان لڳائڻ باوجود فقط ريسرچ ايسوسيئيٽ ٿي رهيو. ڪراچي يونيورسٽي ۾ توڙي ٻين نجي يونيورسٽين ۾ کيس هٿو هٿ کنيو وڃي ها، پر سنڌ يونيورسٽي هن جي پهرين ترجيح هئي.

”فلسفي جو ڪم تبديل ڪرڻ آهي ۽ اها تبديلي پهرين ذهن ۽ فڪر جي تبديلي هئڻ کپي، فلسفي جو استاد، بيشڪ سياسي ٽاسڪ جو حصو نه بڻجي، پر ان کي فڪر جي تبديلي ۾ پنهنجو حصو ڏيڻ کپي“ ان دليل سان هن مون کي پاڻ سان شامل ڪري آدرش، ڪڍڻ جو ارادو ڪيو، جيڪا ٽيم اسان چونڊي، پيسا ان مان ڪنهن جي به جيب ۾ ڪڏهن به نه رهيا، پر طئي اهو ئي ٿيو هو ته، پيسا اسان کي پنهنجي کيسي مان ئي ڪڍڻا آهن...سنڌ ۾ ترقي پسند تعليمي سلسلي طور آدرش جو اجراءَ ٿيو هو، ڇاڪاڻ ته سياست ۽ سماج ۾ فڪري کوٽ هئي... سنڌ جي دانشور کي فوٽو ڇپائڻ ۽ پيسا ميڙڻ، سستي شهرت جي بک وٺي ويئي هئي، حقيقي، سائنسي ۽ ترقي پسند فڪري ۽ رائج سياسي ڪلچر کي چئلينج ڪرڻ جي شديد ضرورت هئي. عاصم ان ڏس ۾ آدرش جي ايڊيٽرشپ ۾ اهي، چند هم خيال دوست گڏ ڪيا، جن جي پاڻ نه رڳو سياسي تربيت ڪئي، پر کين لکڻ تي پڻ آماده ڪيو، آدرش دراصل هن لاءِ ڪو ٻه ماهي، ٽه ماهي مئگزين نه هو، هن جي خواب جو حصو هو.... هن جي پنهنجي آدرش جي تڪميل جو حصو هو، شفقت قادري، بخشل ٿلهو، مان ۽ عرفانه اسان ڪنهن سياسي ڪلچر مان نه آيا هئاسين. اسانکي اندازو نه هو ته سياسي منظرنامي کي ڪيئن نظريي جي فريم ۾ ڏسجي، ڪيئن ان جو مشاهدو ڪجي، ڪيئن ان کي لکجي، عمر ۾ اسان سڀني کان ننڍو پر شايد سڀنن جو ”گرو“.... شام پنجين بجي کان رات ساڍي يارهين بجي تائين هلندڙ اها ميٽنگ نيٺ ان اسرار تي بند ٿيندي هئي ته مون کي اڪيلي ڊرائيور ڪري ڄامشوري موٽڻو آهي، ميس بند ٿيڻ جي بهاني جي گنجائش عاصم اهو چئي بند ڪئي هئي ته، ماني منهنجي گهر کائي وٺو ۽ اها ادي زينت صديقي ئي هئي، جا اسان جي چانهن جا دور ته هلائيندي هئي، پر منهنجي ماني به ڪڏهن ڪڏهن ٺهرائيندي هئي. هوءُ سڀ چين سموڪر هئا...هڪڙي ئي سگريٽ مان گڏجي ڪش هڻندڙ، پر الاهي به ڇو مان ڪڏهن به سندن سموڪنگ مان ائين بيزار نه ٿيس، جيئن بعد ۾ عرفانه اعتراض ڪيا ۽ اسان جي ڪامريڊن ٻاهر وڃي ڪش لڳائڻ شروع ڪيا. جيتوڻيڪ هر مضمون انهن ميٽنگن مان پاس ٿيڻ کانپوءِ واري واري سان شايع ڪيا ٿي ويا، پر تڏهن به جڏهن پرچو ڇپجي ٿي آيو، ان تي اسانجي ڇتي تنقيد پڻ ٿيندي هئي، اهو آدرش، واحد پرچو هو، جنهن ۾ فيمينزم متعلق مضمون ڇاپيا ويا ۽ عورت ڪامريڊن جا خصوصي پروفائيل لکيا ويا.

تيرهين پرچي کانپوءِ پرچو ڪڍي نه سگهيا هئاسين، نيٺ عاصم ڪامريڊ ميٽنگ ڪوٺائي، آدرش بند ڪرڻ جو فيصلو ٿيو، ان آخري ميٽنگ ۾ ڪامريڊ سڀ آلين اکين ۽ ڳري دل سان نڪتا هئاسين، جيتوڻيڪ نثار ۽ لطيف سندس پارٽي جا شريڪ هئا، پر شفقت ۽ بخشل جو ساٿ ٽٽي رهيو هو. ڪامريڊ مون سان ته سدائين ڊپارٽمينٽ ۾ گڏ هوندو، مون کي اهو اطمينان هو.... آدرش پاران ”مارڪسٽ اسڪول“ ۾ هڪ ڏينهن جي تربيتي ورڪشاپ ۾ هڪ سيشن فيمنزم متعلق به هو، جنهن ۾ سئو کان مٿي شاگردن شرڪت ڪئي هئي.هن کي ڪهڙي تڪڙ هئي، پنهنجا سڀ اڻ پورا ڪم هن تڪڙ ۾ ٿي نمٽايا... ليڪچرار شپ جي امتحان ۾ ٽاپ آيو،مون خصوصي طور تي سائين قاضي قادر کي پي ٻڌايو ته ”اسان جو سڀ کان ذهين اميدوار عاصم آهي، ۽ هن سندس پيپر ڏسي ان جي تصديق ڪئي هئي“ اهو ليڪچرارشپ جو سليڪشن بورڊ هن جي زندگي ۾ نه ٿيو، هن کي وڃڻ جي تڪڙ هئي، تڏهن ئي شايد هن ننڍڙي ڄمار ۾ ئي اهي ڪم ڪيا، جيڪي سٺ سالن جا اڇي مٿي وارا به نه ڪن ها. هن جي زندگي شايد سولو من گرينڊي جي ان هفتي جي ڏينهن جيتري هئي، هڪ ڏينهن ڄائو، ٻئي ڏينهن پڙهيو، ٽين ڏينهن سياست ڪيائين، چوٿين ڏينهن شادي ڪيائين، پنجين ڏينهن ٻار ڄڻيائين، ڇهين ڏينهن بيمار ٿيو ۽ ستين ڏينهن دنيا کان موڪلائي ويو. هن جي مختصر زندگي ۾ سندس مطالعي سان ڪير به برمچي سگهندو، رڳو ڊپارٽمينٽ، رڳي سنڌ جي پڙهئي لکئي طبقي وٽ ئي نه پر هوءَ حقيقت ۾ ايترو گهڻ پڙهيو نوجوان هو، جو سندس مطالعي کان پوڙها پروفيسر تڏهن به ريس کائيندا هئا، جڏهن هوءَ وٽن روس ۾ سندن شاگرد هوندو هو. ٻه سيپٽمبر تي رات جو، گهگهه اونداهي رات جو هن جي مدفن تي ماڪ پئي هئي، صبح جي اجالي ۾ هن جو مدفن سرخ ڪپڙي ۾ جرڪيل هو، اسان جون دنيائون اونداهيون هيون ۽ اسان جي اکين ۾ روشني نه، پر سمنڊ لٿل هو. ادي زينت جي 32 هين سالن جي پونجي سرخ ڪپڙي هيٺ هئي، فڪر جي صدين جو پورهيو عاصم اکيون پوري ستل هو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اڄوڪا اقتدار ڌڻي ڪنهن جي طرزِ حڪمرانيءَ تي پيا هلن؟




اڱارو 7 آڪٽوبر 2008ع



”عوام...عوام...عوام....“ اهي لفظ ٻڌي هو ڪاوڙ ۾ ڀرجن ٿا، سندن اکيون رت ڇڏڻ لڳن ٿيون، مُٺيون نفرت مان ڀڪوڙجن ٿيون...ڌڪار ۽ ڪروڌ سندن چهري جا تاثر خراب ڪري ٿو ۽ نيٺ هو پنهنجي آپي، پنهنجي ماپي مان نڪرن ٿا. بحث و مباحثي جا عقل و دليل جا سڀ ليڪا لتاڙي هو جنهن هنڌ دنگ ڪن ٿا، جنهن نڪتي تي دنگ ڪن ٿا، اهو نڪتو فقط ۽ فقط اهو هجي ٿو ته، ”ڪهڙو عوام؟؟“ چور، ڌاڙيل، مڪار، رهزنيون ڪندڙ جي رات اونداهيءَ ۾ ليڪا لتاڙي کاٽ هڻندڙ ٺڳ، ڪارو ڪاري ڪري نياڻيون ڪهندڙ، جرڳا ڪندڙ....بيمارين ۾...وبائن ۾، ٽيبين ۾ ورتل عوام...عوام جنهن کي نه عقل نه علم، نه شعور نه ساڃاهه...اهو ئي عوام نه...جيڪو ”ٺپي پي ٺپا...ٽپي پي ٺپا“ سان انتقام...ڪوڙو انتقام وٺندڙ...“

ايڪهٽ، سٺ سالن تائين تقريبن تقريبن اهڙن ئي دلسوز لقبن سان عوام جي تذليل انهن ئي باوقار، باشعور، وردي وارين ڌرين ۽ سندن همنوائن پاران ٿيندي پئي آئي آهي، جن ”نظريهءِ پاڪستان“ ۽ نظرياتي سرحدن جي دفاع جي نالي ۾ رياستي اقتدار تي قبضه گيري جي حوس ۾ مبتلا ٿيندي، سدائين عوام کي حقير فقير، ٽڪي هڪڙي جي سمجهڻ ۾ نه ڪا ڪوتاهي ڪئي آهي ۽ نه ئي ڪڏهن وقفو ڏيئي دم اڌ دم جي ڪا ساهي به پٽي هوندي. سندن اقتدار جي قبضه گيري ۾ جڏهن به، جتي به کن پل لاءِ ئي سهي، پر هن عوام، هن ڄٽ، اٻوجهه سندن رستا روڪ ڪئي آهي، جڏهن به هن پنهنجي راءِ سان سندن اقتدار تي قبضي جي هٻڇ ۽ حوس کي رد ڪيو آهي، تڏهن ان ٽولي کيس ناهل توڙي جاهل جو سرٽيفڪيٽ جاري ڪرڻ ۾ ڪا شرمندگي ۽ ڪا هٻڪ محسوس نه ڪئي هوندي. اسٽيبلشمينٽ جي سدا حيات پيل پاون جي ڏاهپ ڀريل ڪٿ کان يقينن پاڻ ڪڏهن به اڻ واقف نه رهيا آهيون، پر ارڙهين فيبروريءَ کانپوءِ بدليل زماني جو هيءُ عجب ڪمال آهي ته هاڻي اهي جملا عوام جي باري ۾، اها شان نوازي فقط ان ڪرم نواز ٽولي تائين محدود نه رهي آهي. دراصل عوام جي باري ۾ اهو اظهار، اها راءِ، اها ڪرم نوازي...لقبن ۽ القابن واري اها سخاوت هاڻ اقتداري ٽولي کان ٿيندي عوامي بنجڻ جي مرحلن ۾ ائين مشغول عمل آهي، جو هاڻ اها ٻولي انهن عوامي اڳواڻن جي طرزِ خطابت ۽ سندن شخصيت جو اٽوٽ انگ محسوس ٿيڻ لڳي آهي. نه منطق، نه دليل، نه بحث...عوام جو پاسو وٺڻ، عوامي راءِ جي احترام ۾ سندن وڪالت جو انداز اختيار ته ڪريو. پوءِ منطق، دليل ۽ بحث کان خالي ڪيترائي ڪوڙ بدوڙ، کيل تماشي جا لفظ توهان جي موقف جي دفاع ۾ با جماعت باقطار اچي بيهندا.

اڄوڪي سياسي جهان جو ڪلچر، اڄوڪي انقلابيت جي نعريباز جماعتن جي مسندِ اعليٰ تي ويٺل قيادت ۾ به لڳ ڀڳ آمريت جي ان ئي انداز فڪر جا اولڙا پسي سگهجن ٿا، جتي جمهوريت لاءِ ڌڪار ۽ عوام لاءِ ڪراهت آميز لهجي کانسواءِ دامن ۾ ڪجهه به ناهي. مذهبي ۽ آمريت پسند سياسي جماعتن جي فڪر ۾ موجود طوطا ڪهاڻين جو قصو کڻي پاڻ نه ئي کڻون پر عواميت پسند، عوامي فڪر جي ليبلنگ سان ساهه کڻندڙ سياست جي در و بام جا قصا ڪجن ته شايد مشرف کان ضياءَ تائين ۽ ايوب خان کان يحيٰ تائين سڀ جهلڪيون، سڀني جا اولڙا توهان پنهنجي ان اعليٰ انقلابيت واري قيادت ۾ به آساني پسي سگهو ٿا. هن سياست جي بازار جي گرمي ۾ شريڪ اقتداري ڌرين جا ڏوهه، ثواب ته ڇا ڳڻجن، سندن سياست جي آلوده اخلاق جا قصا ته ڇا دهرائجن، پاڻ وٽ ته ڏور پري تائين سياسي ڇيد ۾ Reactionary Vision جي ائين ناقابل زوال اجاريداري رهي آهي، جو حقيقي تبديلي لاءِ واجهائيندڙن وٽ نه سوال ڪرڻ جي ڪا گنجائش آهي، نه ئي جواب جي اميد آهي. اهڙي صورتحال ۾ جيڪڏهن سياسي منظر کي پنهنجي ڪٿ هيٺ آڻجي ته ڪيئن آڻجي، ”نيٺ ڇا ڪجي؟“ وارو پراڻو بحث ڪجي ته نيٺ ڪنهن سان ڪجي؟

سياسي طور تي جيڪي مامرا هن ملڪ رياستي ڍانچي سان وابسته آهن، انهن جي پيچيدگين کي سمجهڻ ۽ ان ۾ حقيقي تبديلي لاءِ واجهائيندڙ ڌرين جي ڪردار تي جيتري سنجيده بحث جي ضرورت هن وقت آهي، اها شايد اڳ ڪڏهن ائين محسوس نه ٿي هئي. رياست سان درپيش مامرن کي سمجهجي ۽ پوءِ پنهنجي سياسي نظريي جو تعين ڪري اڳتي وڌجي. بيشڪ ان ۾ ڪو ڪوڙ ناهي ته پاڻ وٽ سياست ۾ هاڻ نظريي کي، سماج کي ڏسڻ لاءِ سائنسي طريقهءِ ڪار ۽ ان جي ادراڪ جو وهنوار ڪي جڳ ٿيا ته معطل ٿيل آهي. سياسي مامري کي ڪيئن سمجهجي، رياستي بحرانن جي پيچيدگيءَ کي سياسي طور ڪيئن سمجهائجي، شايد اهو سڀ کان پهريون لازم اصول آهي. ڪنهن به سياسي پوزيشن تي بيهڻ کان اڳ سياسي بحرانن جو ڇيد ڪجي، پنهنجي پوزيشن واضح ڪجي ۽ لازم طور تي آخر ۾ پنهنجي سياسي عمل سان سماج ۾ تبديلي جا محرڪ پيدا ڪرڻ لاءِ راهه هموار ڪجي. پاڪستان ۾ ڊيفائننگ موومينٽ(Defining Movement) کان هيل تائين پهتل مامري کي نٽشيل ۾ بيان ڪجي ته هڪڙي چيف جي انڪار سياسي جمود کي ٽوڙي ان مهل تحرڪ پيدا ڪري ڇڏيو، جڏهن هن چئن وردي وارن، ملڪ جي انتهائي بااختيار عهدن جي دٻاءَ باوجود پنهنجي آئيني ۽ قانوني اختيار کي Surrender ڪرڻ کان انڪار ڪيو. جيتوڻيڪ عوام جو انڪار ۾ چيف جسٽس سان بيهڻ ڪا انوکي ڳالهه نه هئي. رياست پاران مسلسل چيڀاٽجندڙ ڌرين، ٽولن، سياسي پارٽين چيف جي انڪار کي سياسي مزاحمت ۾ تبديل ڪرڻ ۾ پنهنجو ڀرپور ڪردار ادا ڪيو. نه رڳو ايترو، پرپهريون ڀيرو پاڪستان ۾ ائين ٿيو هو ته هڪ ڇڙ وڇڙ مزاحمتي تحريڪ پاڻمرادو اڀري پئي هئي. اهڙي تحريڪ، جنهن ۾ کاٻي ڌر، ساڄي ڌر، جمهوريت پسند، قوم پرست ڌريون، ٽولا هڪ ئي ريلي جا شريڪ نظر ٿي آيا. اها ڪا اهڙي عوامي تحريڪ نه هئي، جنهن کي ڪو هڪ نظريوOperate ڪري رهيو هو. هيءَ عوامي تحريڪ دراصل ان ڪاوڙ، ان غصي تي ٻڌل هئي، جيڪو رياست جي استحصالي ڍانچي ۽ رياست جي اقتدار تي قابض غير جمهوري قوتن خلاف سماج ۾ پچي راس ٿيو هو. عوامي اقتدار تي بار بار وردي وارن جي چڙهائي، عوامي ۽ سياسي ادارن جي مسلسل پائمالي، پارليامينٽ کان وٺي عدالتن تائين فقط هڪ ڇڙي پئي حڪمراني ڪئي. اها ڇڙي جيڪا طاقت جي مرڪزيت جي علامت هئڻ سميت آمريتي لباس جو لازم حصو پڻ هئي. چيف جي انڪار کي ان ”ڇڙي“ جي شڪست سان ڀيٽي ناخوش عوام اخلاقي طور تي ان احتجاج جو شريڪ رهيو، جنهن جو پهريون ٽارگيٽ ”گو مشرف گو“ هو. اها عوامي تحريڪ، جنهن جي اڳواڻيءَ به بظاهر خود وڪيلن پاڻ پئي ڪئي، جنهن کي عدليه جي بحاليءَ جو نانءُ پڻ ڏنو هو. پر دراصل ان غير سياسي ٽولي پاران هلندڙ ان تحريڪ کي عوامي رخ ڏيندڙ سياسي جماعتون ئي هيون. جنهن ۾ پڻ اها سياسي تفريق بنهه نه هئي ته کين لازمن جمهوري عمل جي بحالي واري تحريڪ جو نانءُ ڏجي ها. عدليه جي بحالي ۾ بيشڪ ته ملڪ جون ٻه وڏيون عوامي جماعتون پنهنجي سياسي ڪيڊر کي موبلائيز ڪرڻ ۾ ۽ اڳئين صف ۾ جاءِ والارڻ ۾ ڪامياب ويون هيون، پر ڏٺو وڃي ته مذهبي جماعتون به ان تحريڪ ۾ هر اول دستي طور اڳيان اڳيان پڻ نظر آيون. چيف جسٽس جي وڪالت بيشڪ ته وڪيلن پئي ڪئي پر قاضي حسين احمد، جنرل حميد گل اينڊ ڪمپني ڪنهن به ريت پويان نه رهي. Defining Movement ائين عجب هيون ته عدليه جي بحالي ۽ ”چيف جسٽس“ جي اشو تي کاٻا، ساڄا به گڏيا هئا ته جمهوري ماڻهن ۽ آمر جي ساٿارين وارو پسمنظر رکندڙن جا نعريٰ به ساڳيا هئا. ”گو مشرف گو“ واري نعري کي جيتوڻيڪ اوليت هئي، پر اهو عجب منظر هو ته سدائين عوامي راڄ تي راتاهي لاءِ تيار ڪمپني جا ٽاپ نمائندا حميد گل ۽ ڪي ٻيا رٽائرڊ نئين لاٽ سميت سامهون آيا. ان نئين لاٽ، جنهن جنرل جمشيد ڪياني کان ويندي معين حيدر تائين جهڙا چهرا به وڏا انصاف پسند بڻجي سامهون آيا، جن مشرف راڄ ۾ وک وک تي سندن ڀائيواري ڪئي هئي. حميد گل ”مڊنائيٽ جئڪال“ جو خالق...قاضي حسين احمد ضياءُ الحق کي ٽيڪائيندڙ جماعت جو رهنما...۽ مشرف اقتدار ۾ کيس ٽيڪ ڏيئي باوردي صدر جي حمايت ڪندڙ به ان جدوجهد ۾ سرواڻي ڪري رهيو هو. پنهنجي ڪمزور لمحن ۾ مشرف کي سياسي جماعتن سان هٿ ملائڻ وارو واحد هيلو نظرآيو، جنهن سان سندس بچاءُ ممڪن هو. اها ئي قيادت، جنهن سان هو تمام وڌيڪ Un comfortable هو، کيس ان ئي قيادت سان نه رڳو ويجهو ٿيڻو پيو، پر بيڪ ڊور چئنل تان مشروط واپسيءَ جا معاهده به طئي ٿيا. ايئن اها مشروط واپسي به کيس ايئن ڳچيءَ ۾ پئي، جو نيٺ Un comfortable قيادت کي سندس رستي تان هٽائڻ لاءِ سندس زندگي وٺڻي پئجي وئي. ها، پر ويندي ويندي ان سياسي قيادت ايترو ضرور ڪيو ته نه رڳو هن ان انتهائي طاقت جي مرڪزيت واري ”ڇڙي“ صدر کان کسرائي ورتي، پر سندس جسم تان اها وردي به ڇڪي لاٿي، جيڪا سندس کل ئي نه هئي، پر سندس ”ساهه“ ۽ ”طاقت“ جو به ائين مرڪز هئي، جيئن الف ليلوي ڪٿائن ۾ جادوگر جو ساهه طوطي ۾ هوندو آهي. دراصل هن رياست ۾ نه رڳو سياسي تحريڪون، پر خود جمهوري طاقتون به ڪي ايتريون مضبوط نه رهيون آهن، جو اهي ڪنهن وڏي تبديلي کي انقلاب جي صورت ۾ برپا ڪري سگهن. ان ڪري ئي جمهوريت جي ويڙهه به سنئين سڌي مقابلي بجاءِ وقفن وقفن ۾ ڌڪ هڻڻ تائين ئي متحرڪ رهي سگهي ٿي. آمر جي بت تان کل ڇڪي لاهڻ جي قيمت طور پيپلز پارٽي جي قيادت هڪ ڀيرو ٻيهر خون جي خراج تي مجبور ٿي، پر اهو ضرور ٿيو ته ملڪ ۾ نئين اسيمبلي جي چونڊ ممڪن ٿي. چيف جسٽس ۽ عدليه جي بحاليءَ لاءِ عوامي رخ اختيار ڪندڙ جدوجهد هن موقعي تي اهو فيصلو نه ڪري سگهي ته کين چونڊن واري عمل کي ڪيئن ڏسڻ، سمجهڻ کپي ۽ ان جي سموري سگهه ڪيئن سياسي شڪل ۾ پنهنجا مقصد حاصل ڪرڻ ۾ ڪتب آڻڻ کپي ۽ ٺيڪ تڏهن جڏهن عوامي قيادت بشمول نواز ليگ جي چونڊن ۾ حصو وٺڻ لاءِ تيار ٿي، تڏهن وڪيلن جي قيادت بشمول مذهبي سياسي جماعتن جي ان چونڊ عمل جي بائيڪاٽ جو فيصلو ڪيو. ارڙهين فيبروري جي نتيجن ۽ چونڊ عمل ۾ عوام جي شرڪت ان حقيقت کي واضح ڪيو ته دراصل فقط عدليه جي آزادي ئي نه، پر سڄي سياسي عمل ۾ اقتدار جي مالڪيت جو سوال به ايترو ئي اهم آهي. جيتوڻيڪ عوامي فيصلي مذهبي جماعتن واري بائيڪاٽ واري آپشن کي يڪسر مسترد ڪيو، پر تنهن هوندي به ڪنهن حد تائين همدردي جي سطح تي ئي سهي، پر اخلاقي لحاظ کان هنن عدليه جي آزادي واري تحريڪ جي سپورٽ پئي ڪئي.

اقتدار پيپلز پارٽي جي حصي ۾ آيو...بيشڪ ته پاڪستان ۾ جمهوري تحريڪ جي مهندار پيپلز پارٽي ئي، پر جمهوري تحريڪ کي توڙ تائين پڄائڻ بجاءِ اقتدار تي ڪمپرومائيز ڪرڻ جي تنقيد هن ڀيري به ان پيپلز پارٽي جو مقدر بڻي. پٺيان وڪيلن جي تحريڪ کي رڻ ۾ رولڻ جا پيرا کڻجن، سي به شايد ان اقتداري سياست جي ڀول ڀلين ۾ گم ٿي وڃن. چونڊن کان اڳ وڪيلن جي جدوجهد، چونڊن جو اعلان، وردي جو لهڻ، بينظير جو قتل، چونڊن ۾ وڪيلن جي قيادت پاران توڙي مذهبي جماعتن ۽ ساڻن اتحاد ۾ بيٺل پارٽين جي بائيڪاٽ وارو اعلان...بعد ۾ مسلم ليگ نواز جو ان اتحاد کان ڇڄي چونڊن ۾ حصو وٺڻ ۽ چونڊن ۾ پيپلز پارٽي جي سوڀ ۽ اقتدار جي منتقلي واري سموري قصي جي حاصل تت ۾ پارليامينٽ کان ٻاهر رهجي ويل سياسي، مذهبي جماعتن جي بائيڪاٽ کي عوام پاران مڪمل طور رد اچڻ کانپوءِ سندن پاران عوام کي ست سريون ٻڌائڻ جو مينڊيٽ ته بيشڪ اها رد ٿيل قيادت استعمال ۾ آڻيندي ٿي اچي، پر حقيقت اها آهي ته پنهنجي بائيڪاٽ واري موقف جي عوام پاران رد اچڻ کانپوءِ ان جو ايمانداري سان تجزيو ڪرڻ جو ساهس وٽن نه آهي، ۽ هي تاريخ ۾ ڪو پهريون موقعو نه هو ته ڇڙ وڇڙ، بنا ڪنهن سياسي قيادت جي بنا ڪنهن سياسي پروگرام جي وضاحت جي هڪ تحريڪ هلي پئي هئي. هڪ اهڙي تحريڪ، جنهن کي عوامي تائيد به حاصل هئي. اها تحريڪ جيتوڻيڪ سياسي نه هئي، ان معنيٰ ۾ سياسي نه هئي، جو وٽن مڪمل ڪو سياسي پروگرام هجي ها، پر اهو چوڻ به بنهه غلط ٿيندو ته ان تحريڪ جا سبب سياسي نه هئا. دراصل اها عدليه جي بحالي جي ئي تحريڪ هئي، جنهن هن رياست جي سياسي جمود کي نه رڳو گهڻو ٽوڙيو، پر ان ڪنهن حد تائين سماج جي چڱي خاصي حصي کي ان هلچل جو حصو به بڻايو، جنهن هيل تائين سياست تي بحث کي پنهنجي ڊرائنگ رومي ڪچهرين تائين محدود پئي رکيو...سول سوسائٽي پنهنجي جوهر جي بنهه ابتڙ هن تحريڪ جو چڱو متحرڪ حصو پڻ رهي، پر اها تحريڪ سياسي قيادت پاران هلائڻ بجاءِ هڪ پروفيشنل گروهه (وڪيلن) پاران هلندڙ هئي ۽ ٻيو ته ان تحريڪ جي واضح مقصدن ۾ ٿلهي ليکي چيف جسٽس جي بحالي ۽ ”گو مشرف گو“ ٻه اهم نڪتا هئا، جنهن جي چوڌاري هيءَ تحريڪ ماڻهن ۾ زور وٺندي پئي رهي. دراصل هن تحريڪ ۾ شامل گروهن ۽ سول سوسائٽي اها ڪٿ نه ڪري سگهي هئي ته تحريڪ ۾ ماڻهن جي/عوام جي شموليت، انهن جي پنهنجي ان محرومي جو اظهار به آهي، جيڪا اقتداري ٽولي سان ويڳاڻپ جي نتيجي ۾ پيدا ٿي هئي. عين ان لمحي جنهن لمحي کين پنهنجي راءِ جي آزادي ۽ پنهنجي من پسند نمائندن جي چونڊ جو موقعو ملندو، عين ان لمحي عوام پنهنجي ان حق کي استعمال ڪندو. مشرف حڪومت ڪنهن به صورت ۾ سندن پنهنجي چونڊ نه هئي. کين اهو به سمجهڻ لازم هو ته عدليه جي تحريڪ ۾ اڀار ۽ بحراني ڪيفيت دراصل رياست جي ان حقيقي بحران ڏانهن به اشارو ڪندڙ آهي، جتي اسٽيبلشمينٽ ۾ ئي اقتدار تي قبضي ۽ پاور شيئرنگ لاءِ ڌڙابندي ٿيل آهي. جيڪڏهن ان تحريڪ جي اڀار ۽ ان ۾ مختلف گروهن جي فرنٽ لائن تي شموليت مثلن رٽائرڊ فوجين جي هڪ لاٽ جو اچانڪ سامهون اچڻ، (ياد رهي ته هيءَ اها ساڳئي لاٽ آهي، جيڪا مشرف جي اقتدار ۾ به شريڪ رهي) وري اوچتو پراڻن کوٻ قسم جي کڙپيل سفارتڪارن کي اڳيان آڻڻ...خود قاضي حسين ۽ حميد گل جو فرنٽ لائين ۾ هجڻ....دراصل ان سموري قصي جي Objective Study ٿئي ها ته پوءِ تحريڪ جي اندروني تضادن کي پڻ سمجهي سگهجي ها، ڇاڪاڻ ته تحريڪ جو پيدا ٿيڻ، ان جو زور وٺڻ به فقط ٻاهرين سطح تي نه هئا. ان جا به اندروني محرڪ هئا، جيڪي دراصل اسٽيبلشمينٽ ۽ ملڪ تي قابض طاقتن جي اندروني ڇڪتاڻ جو نتيجو هئا. حقيقي ترقي پسند، جمهوريت پسند پارٽين لاءِ انهن تضادن کي پڻ سمجهڻ ضروري هو ۽ انهن ئي تضادن کي سمجهي تحريڪ کي هلائڻو هو.

پاڪستان ۾ جمهوريت جي بحالي جي تحريڪ جي حقيقت به ڪا گهڻي اتساهيندڙ نه رهي آهي. طويل وقفن تائين جاري اها جمهوري تحريڪ الائي به ڇو سڀني پارٽين جي شموليت باوجود به فقط جمهوري تحريڪ جي علمبردار پيپلزپارٽي ئي رهي آهي. پيپلز پارٽي، جيڪا پنهنجي جوڙجڪ، نظرياتي بيهڪ ۽ پاليسين ۾ نج بورجوازي پارٽي ئي رهي آهي، عوام جي شموليت باوجود اها پارٽي محدود ايجنڊا، محدود پروگرام تي عوام کي موبلائيز ڪندي رهي آهي. ڊنگ صنعتڪارن، کڙپيل وڏيرن، سردارن جي موجودگي جي باوجود پيپلز پارٽي وٽ عوامي سگهه ۽ طاقت ضرور رهي آهي. اهو هڪ ثابت ٿيل سچ آهي ته پيپلز پارٽي فقط اقتدار وسيلي ئي نالي ماتر تبديلي جي دعويٰ ڪري سگهي پئي. اقتدار ۾ شموليت (ياد رهي ته اقتدار تي قبضو نه، پر فقط شموليت ڇو ته قبضي ۾ ڪل اختيارن جي مالڪيت هجي ٿي ۽ شموليت ۾ محض ڪجهه اختيار هٿ ۾ هجن ٿا) ئي پيپلز پارٽي جي سموري جدوجهد جو حاصل تت وڃي بيهي ٿو. مثلن ايم آر ڊي جي شاندار جمهوري تحريڪ جو ورثو رکندي به اٺاسي ۾ جنرلن کي تمغا پارائڻ ۽ هيئنر عدليه جي بحالي ۾ سڀ کان وڌيڪ خون جو خراج ڏيڻ بعد به اسٽيبلشمينٽ سان مفاهمت ۾ وڪيلن جي تحريڪ کي سندن Objective مطابق طئي ڪرڻ ۽ سڄي تحريڪ جو مورال هيٺ ڪيرائڻ ۾ پيپلز پارٽي پيش پيش رهندي پنهنجي سياسي ڪردار تي بدنما داغ به قبوليا.

پر جيئن ته پاڪستان ۾ جمهوريت جي بحالي جيءَ ڪمزور جدوجهد ۾ سڀ کان اڳيان پيپلز پارٽي ئي رهي، تنهن ڪري اقتدار جي سوداگريءَ بعد تحريڪ مان هٿ ڪڍڻ تي ڪا به جماعت سندس متبادل طور تي جمهوري تحريڪ جي اڳواڻي لاءِ موجود نه رهي. ايم آر ڊي ۾ ساڻس گڏ جهيڙيندڙ جماعتن به ان حقيقي تحريڪ ۾ ثابت قدم رهڻ بجاءِ پير پوئتي ڪيا ۽ هن ڀيري ته انهن به ائين ”يو-ٽرن“ ورتو، جو ماضي ۾ بنگالين جي خون ۾ ملوث فاشسٽ جماعتن الشمس ۽ البدر جي خالق، افغانستان ۽ ڪشمير لاءِ ويڙهاڪ گروپن جي نرسرين کي جنم ڏيندڙ نظرياتي طور تي مذهبي انتهاپسندي سان سلهاڙيل جماعتن سان گڏ سندن صف ۾ وڃي بيٺيون. اهي ماضي ۾ سدائين اسٽيبلشمينٽ جون ساٿاري رهندڙ ۽ هي ويڙهاڪن ۽ خودڪش بمبارن سان گڏ بيهندڙ پارٽيون اڄ به مولانا قاضي حسين احمد، جنرل حميد گل ۽ عمران خان سميت خودڪش بمبارن لاءِ نه رڳو نرم گوشو رکندڙ آهن، پر عوامي سطح تي به اهي سندن حق ۾ راهه هموار ڪندڙ آهن. ٿيڻ ته ائين کپي ها ته رسول بخش پليجي سميت ماضي جي انقلابي پارٽي عوامي تحريڪ، کاٻي ڌر جي NGO نما ليبر پارٽي، انٽرنيشنل سوشلسٽ جماعتن سميت ملڪ جي ترقي پسند ۽ سيڪولر سول سوسائٽي جو به اهو چڱو انگ جيڪو مولانا جي قيادت ۾ هڪ اتحاد ۾ شريڪ ٿيو، تنهن کي ٿرڊ آپشن طور حقيقي انقلابي روح رکندڙ پارٽين طور پنهنجي الڳ سڃاڻپ قائم ڪرڻ کپي ها. اهو ٿرڊ آپشن، جيڪو هڪ طرف ته بورجوا جمهوريت جو اصل تنقيدي ڳر کڻي عوام وٽ وڃي ها ۽ ٻئي طرف اهو مذهبي انتهاپسنديءَ جي شڪار سماج کي سيڪولر بنيادن تي سياست ڪرڻ جي نظرياتي لائين فراهم ڪري ها. اهي ٿرڊ آپشن ئي دراصل سياست تي اصل ۾ حقيقي تنقيد طور سامهون اچي پئي سگهيو، پر ٿيو ائين ته ان ٿرڊ آپشن جي تعمير بجاءِ هي نام نهاد کاٻي ڌر پاڪستان جي ٽاپ رجعت پسند قيادت سان ٻيلهه ٿي بيٺي. جنهن سان ساڄي ڌر جي نواز ليگ به بيهڻ پسند نه ڪيو. دراصل ٽين آپشن جي غير موجودگي ۾ هڪ پاسي ته پيپلز پارٽي ۽ٻيون چونڊ وڙهندڙ نواز ليگ پاريون جماعتون هيون ۽ ٻئي پاسي سندس مخالفت ۾ اي پي ڊي ايم ٽاپ رجعت پسند اتحاد، جنهن جي پهرين صف ۾ حميد گل، قاضي حسين احمد، عمران خان ۽ رسول بخش پليجو، ليبر پارٽي ۽ اچڪزئي به نظر ٿي آيو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ جي سياست ۾ ”ٿرڊ آپشن“ واري خواهش ڪيئن پوري ٿيندي؟




خميس 9 آڪٽوبر 2008ع



انهن ساڄن، کاٻن ساون، سرخن جي ڪل تنقيد چونڊن کان ٿورو اڳ ۽پوءِ نه فوجي آمريت تي هئي ۽ نه ئي ملڪ تي قابض اصل طاقتون سندن تنقيد جونشانو رهيون. غور ڪري ڏسو، ٻيهر جاچيو ته هو ان اتحاد، رجعت پسند اتحادي جي سموري سياسي لٻاڙ جو مرڪز اها پيپلز پارٽي رهي، جيڪا بهرحال عوامي مينڊيٽ سان ”اقتدار ۾ شموليت واري ٺاهه نامي تي اقتدار ۾ آئي. کاٻا، ساڄا، ساوا ۽ سرخا ان کي عالمي سامراجيت سان ٺاهه سان ڀيٽي پنهنجي ڀرپور تنقيد ۾ مصروف رهيا، عوامي تحريڪ جي رسول بخش پليجي جو موقف سدائين مختلف ۽ Reactionary رهيو آهي، اسان جي اڪثر سياستدانن جي ڪاوڙ ۽ غصي جو مرڪز سنئون سڌو فوجي حڪمران نه، پر پيپلز پارٽي ۽ کيس ووٽ ڪندڙ عوام رهيو. جذباتيت ۽Reactionary rhetoric ۾ عوام تي ئي سنئين سڌي سندن تنقيد، سندن طنز، سندن چٿرون، سندن ٽوڪن وارو انداز بيان ڏسڻ وٽان رهيو. دراصل اهي Reactionary سياست ۽ اندازِ خطابت ان سياسي ناڪامي جو مڪمل ثبوت هئا، جيڪي 71ع کان وٺي هيل تائين لاڳيتو ستٽيهه سالن تائين ٿرڊ آپشن طور هڪ حقيقي انقلابي پارٽي طور پنهنجو پاڻ کي عوام ۾ متعارف نه ڪرائي سگهيا هئا.

مذهبي جماعتن پهريان صف ٻڌي بيهڻ ۽ پنهنجي سياسي موقف کي عوام ۾ متعارف نه ڪرائي سگهڻ تي Reactionary ٿي بيهڻ ۾ دراصل اسان جي کاٻي ڌر يا مارڪسي لينني پارٽين وٽ عالمگير سطح تي توڻي ملڪي سطح تي موجود تضادن کي سمجهڻ جو ادراڪ ۽ تجزياتي طريقو درست نه رهيو آهي. اهي Reaction ۾ مذهبي جماعتن پويان صف ٻڌي، بيهندڙ جماعتون پاڪستان اندر موجود ان سياسي بنيادي سياسي تضاد کي سمجهڻ کان قاصر رهيون آهن، جيڪو دراصل فوجي حڪمرانن ۽ پارلياماني جمهوريت لاءِ جهيڙيندڙ قوتن جي وچ ۾ رهيو آهي. جيئن ته پاڪستاني سماج ۾ پورهيت جو شعور اڃا مڪمل طور تي سياسي شڪل ۾ اسري نه سگهيو آهي، تنهن ڪري لازمن ان تضاد کي فوجي آمريتن ۽ جمهوري قوتن (جنهن جي اڳواڻي بورجوا پارٽيون ڪندڙ آهن، جي مستقل جهيڙي جي صورت ۾ ڏسي سگهجي ٿو. ان جهيڙي ۾ بورجوا پارٽين جي سگهه عوام ۽ آمريتن جي سگهه پردي پويان طاقت جو اهو مرڪز آهي، جيڪو غير جمهوري آهي. عوام جي نمائندگي جو مينڊيٽ وٺي ايندڙ پارٽين جي ابتڙ اهو اتحاد، جنهن جو ماضي آمريتن کي کير پياريندي گذريو هجي، ان اتحاد سان سلهاڙجي دراصل کاٻي ڌر، يا نام نهاد انقلابي پارٽيون پنهنجو پاڻ کي عوام پاران ڏنل رد کي درست ثابت ڪنديون رهيون آهن. وردي وارن جي آمريتي نظام سان ويڙهه کائيندڙ انهن سان تضاد ۾ بيٺل اهو عوامي نمائندگي وارو پارلياماني نظام ئي آهي، جيڪو عوام پاران چونڊ جي نتيجي ۾ قيام پذير ٿئي ٿو. پاڪستان جي سموري سياسي تاريخ دراصل فوجي آمريتن ۽ پارلياماني نظام جي وچ ۾ ڇڪتاڻ جي ڪهاڻي آهي، جنهن ۾ ڪيئي آڌي رات جا راتاها ۽ بند ڪمرن ۾ پارلياماني نظام کي ڪيرائڻ جون ”مڊ نائيٽ جئڪال“ ۽ ”آپريشن فيئر پلي“ جهڙيون ڪامياب/ناڪام سازشون پڻ شامل آهن. ان ۾ ڪو شڪ ڪونهي ته هن رياست ۾ عوامي نمائندگي حقيقي طور تي پارلياماني نظام کي ايترو مضبوط نه بنائي سگهي آهي، جو اها نان سويلين قوتن کي دسي ڪيرائي، ۽ ان تي پنهنجي مڪمل فتحيابي جو ڪو سنهري باب لکي سگهي هجي. ان هوندي به اهڃاڻي طور تي ئي سهي، وقتي طور تي به اها نبل، ڪمزور پنهنجي ساهه ۾ هيڻي پارليامينٽ جو قيام به هڪ خوني ويڙهه، خون جي زبردست خراج کانپوءِ وجود ۾ اچي سگهي آهي، پر آڌي رات جا راتاها ثابت ڪن ٿا ته خود اها بي پاڙي پارليامينٽ به اصل اقتدار ڌڻين جي منشا جو نتيجو نه، پر عوامي دٻاءَ جي نتيجي ۾ قيام ۾ اچي ٿي. اهو عوامي دٻاءُ ئي آهي، جيڪو آمريت پسند قوتن کي سدائين ناگوار گذريو آهي. آمراڻين قوتن لاءِ عوام جو اهو دٻاءُ به ناقابل برداشت آهي. بورجوا پارٽي جي اقتدار ۾ شموليت واري موقعي پرستي واري مفاهمت يا مصلحت بيشڪ ته ناقابل قبول...پر ٿرڊ آپشن جي غير موجودگي، حقيقي جمهوري تحريڪ جي عدم وجود ۽ عوام سان گڏ بيهي کين جدوجهد کي اڳتي وڌائڻ واري قيادت جي نه هئڻ جي صورت ۾ اهي ترقي پسند ڌريون، ٽولا ۽ فرد جيڪي پاڻ ان ”ٿرڊ آپشن“ واري سياسي هلچل کي جنم ڏيڻ جيتري سگهه نه رکندڙ آهن، انهن جو لازم طور تي آمريت ۽ جمهوري پارلياماني نظام واري ان تضاد ۾ نبل، ڪمزور، پنهنجي ساهه ۾ هيڻي پارليامينٽ جي موجودگي ۽ ان کي استحڪام بخشيندڙ قوتن سان اخلاقي ۽ سياسي طور تي گڏ بيهڻ به دراصل آمريتي نظام کان انڪار آهي. بيشڪ ته جمهوريت جي لڙائي ۾ پارليامينٽ جو قيام ۽ چونڊ جو عمل ئي حتمي فيصلا ڪن موڙ ناهي، پر اهو دراصل جمهوريت جي ڊگهي ٿڪائيندڙ سفر ۾ عوامي فتح جو هڪ مورچو ضرور آهي، جتي ڪاميابي ۾ بورجوا پارٽين جي شموليت به لازم حصو آهي، پر ان مورچي جي فتح کانپوءِ حقيقي جمهوريت لاءِ واجهائيندڙ حقيقي انقلابي پارٽين جي سفر جي شروعات ضروري آهي، جيڪا عوام سان مسلسل رابطي، تنظيم ڪاري ۽ حالتن جي درست ادراڪ واري فيصلن جي نتيجي ۾ هڪ ”ٿرڊ آپشن“ کي جنم ڏيئي سگهي. پارلياماني جمهوريت جي انهن نالي ماتر وقفن کي ان ”ٿرڊ آپشن“ جي آبياري لاءِ استعمال ڪندي، عوام جي ان چونڊ تي سندس ”مذمت“ بجاءِ کين اڳيان واري منزل جو ڏس ڏيڻ کپي، جيڪا بورجوا جمهوريتن تي تنقيدي ٿيندي حقيقي حاصلات ڏانهن وٺي ويندڙ هجي.

باقي Reaction ۾ ريورس گيئر ۾ هلندي مذهبي جماعتن سان سلهاڙجي عوام کي مذمت جو نشانو بنائڻ کي ڪنهن به ريت نه اصولي طور تي، نه سياسي طور تي، نه مارڪسي نقطه نگاهه کان، ڪنهن به ريت عوام جي مذمت ڪرڻ کي درست سياسي، انقلابي عمل نٿو ڪوٺي سگهجي. وري به عرض ته مارڪسزم کي تضادن جي سائنس سمجهڻ وارن سياسي پارٽين ڊرائنگ رومي مارڪسي دانشورن کي بار بار ان بنيادي اهميت واري سوال تي ويچارڻو پوندو. نيٺ غور ڪرڻ کپي ته هن وقت سڄي دنيا ۾ عالمگير سطح تي توڙي پاڪستان جي نقشي تي موجود سياسي لڙائي جي اصل نوعيت ڇا آهي؟ ۽ اها ڪهڙن بنيادي تضادن ڏانهن اشارو ڪندڙ آهي؟ پورهيتن جي عالمي ۽ مقامي سطح تي سياسي شعور جي اوسر جي ڏاڪي کي ذهن ۾ رکندي اهو طئي ڪرڻ لازم ٿيندو ته رجعت پرست فاشي قوتن ۽ انتهاپسندن سان گڏ بيهڻ کپي يا وري نالي ماتر ڪمزور، ڀاڙي تي ساهه کڻندڙ جمهوري ادارن جي دفاع لاءِ عوام سان گڏ بيهي سندس حقن جي لڙائي کي حقيقي انقلابي نظريي سان روشناس ڪرائڻ گهرجي؟

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ماروئڙا فقير ڪنهن در ڏيندا دانهڙي




جمع 31 آڪٽوبر 2008ع



بوڇڻ ڪلهن تي، زرد چهرا، اکيون خوف ۾ ٻڏل، وجود هراسيل..... هو پنهنجي پاڻ ۾ سوڙها ٿيندا پئي ويا..... ٽٽل گفتگو هئي..... اچانڪ سندن کيسي ۾ پيل موبائيل فون وڳي .....”مين آپ کي بهن.....آپ کي بيڻي.....آپ کي شهر نوابشاهه مين.....“

هن شينهڻ جو آواز گونجيو هو، ..... نعرا گونجيا هئا، ”نعري ڀٽو.....جيئي ڀٽو.....“ اها انهن همراهن وٽ موجود فون جي رنگ ٽون هئي ..... اها للڪار .....جنهن جي پويان هن ديس جي ڪروڙين خلقت هئي، انگ اگهاڙن جي، پيٽ بکايلن جي. اها للڪار، جنهن طاقت جا وڏا وڏا ايوان ٿي ڏڪايا..... هن دردمنديءَ جي ديس ڄائيءَ جا اهي لفظ سندس فون تي ٿي ٻريا..... سندن نه انگ سلامت.....نه سندن ننگ سلامت..... سندن دلين جي راڻيءَ جي خون جي آبياري آيل نظام تان گهڻن هٿ پئي ڌوتا ۽ اهي ڪيترائي راڄن ڀاڳن جا مهندار مڙس هوندا، جن سندس قرباني کي حلال پئي ڪيو هوندو.....پر اهي، جن جي دل جي تارن جي تند به ان نعري جي ڌن تي سر ڌڙ جان جي بازيءَ جي لاءِ تياري پئي ورتي هئي، سي بوڇڻ ڪلهن تي، زرد چهرن، هراسيل وجود ۽ ڏڪندڙ لهجي ۾ اها ڏک ڪٿا بيان ڪري رهيا هئا، جنهن ۾ نه سندن انگ سلامت، نه سندن ننگ سلامت..... نه سندن لوڙها محفوظ، نه سندن بي ڪلف دروازن تي سندن اختيار. هنن سان سانحو ٿيو هو ۽ ان سانحي جو نه داد هو نه ئي فرياد. نه اکين ۾ خشڪ لڙڪ، نه چپن تي زرد مرڪ..... انهن جي ڪهاڻي عجيب هئي، دردناڪ هئي، اکيون ۽ وجود پاڻي پاڻي ڪندڙ هئي.

اهي ذات جا خاصخيلي هئا ۽ انهيءَ ضلعي جا رهواسي هئا، جيڪو سندن دل جي راڻيءَ جي نانءُ سان منسوب ڪيو ويو آهي. بيشڪ ته سندن دلين جي تارن ۾ اڄ به اها ئي، سندس نوابشاهه جي آخري تقرير واري گونج ٻرندڙ هئي. ساڻن ڪِيس ٿيو هو، ظلم ٿيو هو، سندن گهر جون ٽي عورتون هٿيارن جي زور تي اغوا ڪيون ويون هيون. اهي عورتون، جن مان ٻن جا ٻار اڃا ٿڃ پياڪ هئا. اهو حاجي فريد خاصخيلي جو گهر هو، جنهن تي 22 نومبر تي اها ڪاري قيام ڪڙڪي. رات جو اها ويل، جڏهن اڃا ماڻهو نماز لاءِ وضو سارڻ جو سعيو مس ڪندا آهن، ان آڌيءَ ويل، ٻار ڪڇن مان ڪڍي انهن عورتن کي گهلي کنڀيو ويو هو. گهر ۾ ڊپ وچان ٻچن ۾ راڙ متي هئي، گهر جا مرد ڀاتي، طاقت آڏو هراسيل هئا، ڏڪندڙ هئا، سندن گهرن ۾ هٿيار ته پري، پر ڪو لٺ باٺو به نه هو. اڳيان جيڪا ڌر هئي، هٿين خالي، بي پهچ جي لاءِ ان جي وردي ئي ڪافي هئي..... ڏنڊن ۽ نون هٿيارن سان، اهي ٻه پوليس موبائلون هيون، جنهن ۾ پندرهن سپاهين جي نگراني ۾ سندن گهر تي چڙهائي ٿي هئي، پر حاجي فريد خاصخيلي جي گهر واري شريفان ۽ سندس ٻه ننهرون وزيران ۽ روبينه کنڀي کنيون ويون. بي سيڪشن ٿاڻي جي حد ۾ ايندڙ، ان جاءِ واردات تي واقعي جي نگراني لاءِ ان نام چڙهئي ڏوهاري جو نالو کنيو ئي ويو، جيڪو ڪي ڏينهن اڳ شهر جي ڊي ايس پي سان جهيڙي ۾ ملوث سمجهيو ٿي ويو. اربع ڏينهن، 22 آڪٽوبر جي ان واردات کي اڄ ڪو ڏهون/ٻارهون ڏينهن.....نه اغوا ٿيل عورتن جو ڪو اتو نه پتو. زمين ڳيهي ويئي، آسمان کنڀي ويو..... پويان بچيل گهر ڀاتين لاءِ ڏاڍو ڏکيو آهي، ته ٿڃ پياڪ ٻارن کي ان ڏاڍ ۽ ان ڏاڍي جي واردات سمجهائي سگهن، جن سندن مائرن کي کنڀي کنيو هو. اهو ئي پوليس ٿاڻو، جنهن جي موبائيل گاڏين، جن جي پندرهن سپاهين عورتن جي اغوا واري واردات ڪئي، سو ٿاڻو ڀلا ڪيئن سندن فرياد وٺي ها..... هو اڻ ٻڌيا رهجي ويا هئا.....ٿاڻي ۾ هنن جي نه رپورٽ درج ٿي ۽ نه ئي واردات جي ڪا دانهن ورتي ويئي.

اها دانهن پهتي، هوائن ۾ گردش ڪندي.....ڇاڪاڻ ته خوف ۾ اها برادري به ورتل هئي، جيڪا دانهن اطلاع جي صورت ۾ عام ماڻهن تائين پهچائي به سگهي پئي. هي ضلعو ان ئي سدا حيات شهيد جي نانءُ سان منسوب هو، ان ضلعي ۾ ئي جي اها دانهن ڪوڪ انصاف ملڻ کانسواءِ دٻجي وڃي ته پوءِ ان کان وڌيڪ سياسي نعري جي توهين ڀلا ٻي ڪهڙي ٿيندي. پيٽ خالي، اڪثريت روزي روٽي لاءِ سدائين سرگردان، انگ ۽ ننگ جي ڍڪ پويان سدائين خاڪ ڇاڻيندڙ..... ان اڪثريت جي دردن جي درمان ٿيڻ بجاءِ جيڪا کين تذليل جي دڳ تي ائين ننگو ڪري بيهارجي، ان سور جي سامان جي فرياد نيٺ به انهن اوچي پڳڙين ۾ باهه ته ٻاريندي ئي پر في الحال بنا دونهن جي سڙندڙ، کامندڙ ۽ پڄرندڙ اڪثريت جي قصي کي ٻڌون، ان ئي فريد خاصخيلي سان ٿيل قهر ڪهاڻي کي دهرايون ته سندس ننگ، سندس گهران اغوا ٿي، اڃا نه پهتل عورتون، ان ڏوهه جو شڪار ٿيون ته اتفاق سان هو ان ئي ذات جون عورتون هيون، جنهن جو هم ذات نالي جمشيد، خدا جي ڪرڻي سان پاڻ کان گهڻي اوچي رتبي ۽ شان واري ڪنهن پاڻ جيڏي سان نينهن جو ناتو جوڙي ويٺو. اهو سندس قبيلو هن نئين عوامي دور حڪومت ۾ ضلعي جي بي تاج بادشاهي سنڀاليندڙ جمالي قبيلي سان ئي هم ذات واري رشتي ۾ پوئيل هو. قسمت جي ان ليکي جي نه انهن ٽن اغوا شده عورتن کي خبر، نه ئي حاجي فريد خاصخيلي کي ڪو پتو. جمشيد خاصخيلي ۽ سندس پريميڪا مخالفت جي خوف کان، سماجي اونچ نيچ جي فرق جي آگاهي رکندي بنا گهر ٻڌائي، گهران فرار ٿي مورخه 13 هين آڪٽوبر تي پنهنجو نڪاح ڪورٽ ۾ رجسٽرڊ ڪرايو. جنهن جي نظر ۾ امير، غريب، شاهوڪار، ٻڍو جوان، عورت، مرد سڀ شهري برابر.....نه سماجي رتبي نه اوچي ذات لاءِ ۽ نه ئي وري مذهب لاءِ. سندس قانون جي نگاهه ۾ سڀ شهري برابر آهن، ان ڪري خاصخيلي ۽ جمالي ذات جي نڪاح ۾ اچڻ تي ڪورٽ سڳوري کي ته ڪو اعتراض نه ٿيو پر اهي، جن جي مڇ ذات جي اونچ نيچ جي فرق ڪري اڀي ٿيندي دير نه ڪري، جن جي غيرت ڀڙڪو کائيندي پل نه لڳائي ۽ جنهن جي اکين ۾ سماجي اڻ برابري واري اها ديوار پار ڪرڻ تي رت لهي اچي، تن کي يقينن ان ڇوڪري جو جمشيد سان نڪاح ڏاڍو ڏکيو لڳو. شايد منهن اکين به رت ڇڏيو، شايد سندن رت ۾ به اڀار آيو، غيرت قانون، اخلاق ۽ حيا جا سڀ رستا ۽ ليڪا لتاڙي انڌ جي گهوڙي تي سوار ٿي، ويهين يا ايڪيهين آڪٽوبر تي هڪ راڄوڻي جرڳو ٻانڌي شهر ۾ڪو آڌي رات هلندو رهيو. غيرت جو سوال هو، ڌيءَ ٻار جي پنهنجي مرضي ڪرڻ تي عزت جو سوال هو. جرڳي جي سرپئنچي، اخبارون لکن ٿيون ۽ اتي جا صحافي حلقا ٻڌائين ٿا ته ضلعي ناظم قائم مقام، جيڪو پڻ اتفاقن ساڳئي ئي قبيلي جو آهي، ان جرڳي جي سرپئنچي ان قائم مقام ضلعي ناظم ئي پئي ڪئي. اخبارون لکن ٿيون ۽ صحافي حلقا ٻڌائين ٿا ته ان جرڳي ۾ حد جي پوليس جا ايس ايڇ او، ڊي ايس پي (دڙو) ۽ قبيلي جو سردار شريڪ ٿيا. اهو جرڳو جيتوڻيڪ ٻين نامي گرامي جرڳن جهڙو ته نه هو پر ائين چئي سگهجي ٿو ته سياسي ۽ رياستي اثر رسوخ رکندڙن جو هڪ ڪٺ ٿيو، جنهن ۾ اهو سڀ ڪجهه طئي ٿيو، جيڪو بعد ۾ 22 آڪٽوبر تي صبح جو پنجين وڳي حاجي فريد خاصخيلي جي گهر ٽن عورتن جي اغوا جي واردات جي صورت ۾ ظهور پذير ٿيو. جڏهن حد جو ٿاڻو ۽ ضلعي جي سياسي قيادت جو نانءُ ان واردات ۾ ٻڌجڻ ۾ آيو ته ڄڻ نانگ سراپي ويو. اها دانهن، اها ڪوڪ، اخبار جي صورت ۾ نه ٻئي احتجاج جي صورت ۾ ٻاهر نڪتي. ان جو اهتمام وس وارين ڌرين ۽ الزام هيٺ ايندڙ ڌرين لاءِ ڪو گهڻو مشڪل نه هو. ضلعي جي مالڪي ته سياسي طور سندن هٿ ۾ هئي ئي هئي، پر اهو به سندن سياسي اثر رسوخ جو اثر هو ته، ”سڙي سارو ڏينهن، ٻاهر ٻاڦ نه نڪري“ جي مصداق، اهي صاحبِ دل، صاحب ضمير ماڻهو اندر ۾ ڪڙهندا رهيا. عورتن جي واپسي ته شايد ناممڪن پر فرياد به مشڪل. دانهن به ڄڻ نئون عذاب ٿي آندو. اڌ ڪچن پڪن گهرن جي مسڪينن پاڻ سان ٿيل ان وارتا کي ڪڏهن عذاب الاهي ٿي سڏيو ته ڪڏهن قضا جي ڪرڻي ٿي سڏيو. ڪير هو سندن ڀرجهلو، جو کڻي ڏاڍي کي ڏاڍو مڙس چئي مٿانئن فريادي ٿي سگهن.

جڏهن وومين ايڪشن فورم جي ميمبرن پاران دستخطي مهم جو قافلو ان شهيد جي ضلعي ڏانهن روانو ٿيو، اها دستخطي مهم هئي انهن جرڳن خلاف، جن سنڌ ۾ رت جي راند ۽ پئسي جي کليل تماشي تي سردارن جي طاقت جا پيل پاوا قائم ٿي رکيا. اهي جرڳا، انصاف جي نفي ۽ رياست جي مڪمل ناڪامي آهن، پنهنجي جوهر ۾ عورت دشمن، غريب دشمن، جمهوريت دشمن آهن، جن سنڌ جي سماجي ۽ سياسي ترقي کي يرغمال ڪري سنڌ کي، سنڌ جي سياسي سگهه کي، سنڌ جي قومي سڃاڻپ کي، ذاتين ۾ورهائي ناس ڪري ڇڏيوآهي. انهن جرڳن ۽ انهن جرڳن جي نام نهاد سردارن خلاف، انهن جي عورت دشمن فيصلن خلاف جڏهن وومين ايڪشن فورم دستخطي مهم هلائي، سنڌ ۾ جرڳن، سرداري نظام ۽ ذاتين جي آڌار تي جيئندڙ قبيلن لاءِ ڌڪار پيدا ڪرڻ لاءِ سماجي جاڳرتا جي تحريڪ هلائڻ جو فيصلو ڪيو هو ته پتو نه هو ته اترئين سنڌ ۾ ناسور جيان پکڙيل ذات پرستي جي باهه ائين سڄي سنڌ کي وڪوڙي ويندي، جو وک وک تي هر ذات جو چڱو مڙس پنهنجو ذاتي، سياسي ۽ سماجي اثر رسوخ استعمال ۾ آڻي، ٻي ذات وارن لاءِ جيئڻ حرام ڪري، سندن انگن، ننگن تي حملا ڪرڻ/ڪرائڻ سان پنهنجو پٽڪو اوچو ڪندو هوندو.

ان واردات حاجي فريد جي گهر ٿيل ان سانحي جي ڄاڻ ته، سندس گهران کير پياڪ ٻارن جي واتان ائين مائرن جي ٿڃ ڇڏائي ويئي آهي، سا نه رڳو روح رهڙيندڙ هئي، پر گڏوگڏ انصاف لاءِ واجهائيندڙ انهن ڏڪندڙ بتن، هراسيل وجودن جي درد جي درمان لاءِ ڪا اميد، ڪوآسرو نه ڏسندي، الائي ڇو لڳو ٿي ته ذات پرستي جي باهه ۾، غيرت جي آگ ۾ سڙندڙ، هن سنڌ ۾ انصاف ۽ آجپي جي سفر کي اڃا شايد ڪي صديون هلڻو آهي. انهن سياسي نعرن جي پنڌ ۾ اقتدار جي منزل ته ڀل هجي، پر آجپي جي جنگ ۾ فريد خاصخيلي اڪيلو ئي آهي. حاجي فريد خاصخيلي جي گهر ۾ ڪا چلهه، ڪو ٻارڻ نه ٿو ٻري، سندس ٿڃ پياڪ ٻار مائرن کانسواءِ ڦٿڪن ٿا، سندس ڳوڙها اکين ۾.....سندس دانهن نڙي ۾ گهٽيل آهي،اها سياست اقتدار جي ”ڀول ڀليان“ ۾ گم آهي، جنهن جي پڙاڏن ۾ هن ٻڌو هو ته، ”جيڪڏهن مان چوان ته مان هر گهر ۾ ڳالهائجندڙ هڪ لفظ آهيان، هر ڇت، جيڪا ٽمي ٿي، ان جي هيٺان مان پڪاريو وڃان ٿو، مان هن ملڪ جي پگهر ۽ ڏک سان تعلق رکان ٿو، مان عوام سان هڪ ابدي رشتو رکان ٿو، جنهن کي ڪير به ٽوڙي نٿو سگهي“.

جيتوڻيڪ ان گهراڻي جي انهن فردن جي دلين ۾ سندس گهر جي ڇتين هيٺ اڄ به ان جو نانءُ پڪاريو وڃي ٿو ۽ اڄ به جڏهن کين ڪو فون تي پڪاري ته، ”مين آپ کي بيڻي.....مين آپ کي بهن.....“ ۽ نعرا گونجن ٿا. بيشڪ ته ڪا طاقت، ڪا فوج ڪشي، ڪو خوني انقلاب کين ان نعري کان جدا نٿو ڪري سگهي.ها، پر ان نعري تي اقتدار جي منصب تي ويٺلن جو در به جڏهن انصاف لاءِ بند ٿي وڃي، جڏهن اهي نعراڪئش ڪرائي غريب جي گهر تي پوليس موڪلي ٿڃ پياڪ ٻارن کان ننڊ ۾ ٿڃ ڇڏرائي، سندن مائرون پوليس پهرن ۾ کنيون وڃن ته شايد ان رشتي کي جيڪو عوام ۽ شهيد اڳواڻن جي رت جي وچ ۾ آهي، ان تي وڏو منڌيئڙو اچي وڃي ٿو ۽ جي انصاف جي فراهميءَ ان سدا حيات شهيد اڳواڻ جي نالي سان منسوب سندس ساهراڻي ضلعي ۾ به ائين نه هلي سگهي ته پوءِ يقينن چئي سگهجي ٿو ته جيڪو عوام ۽ جيئي ڀٽو جو رشتو عسڪري طاقت نه ٽوڙي سگهي، سو سياسي نااهلي هڪ پل اندر ٽوڙي سگهي ٿي.

جرڳي جي نتيجي ۾ آڌي جو کنيل اهي عورتون ڪٿي آهن؟؟ اهي گهر ڪڏهن موٽنديون؟ حاجي فريد خاصخيلي ڪيستائين انتقام ۾ لوڙيندو؟ شايد ان جو جواب اها ئي انتظاميه ڏيئي سگهي، جيڪا پوليس جي نگراني ۾ عورتن جي اغوا ۾ ملوث ٻڌائي وڃي ٿي.

amarsindhu@yahoo.com