امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

حيدرآباد جي اڃا به ورهاست ٿيندي؟




آچر 16 نومبر 2008ع



”اها رات اسين ڪمرن ۾ گهمي، هڪ هڪ شئي کي حسرت جي نگاهن سان ڏسڻ لڳاسين، گهر ته ڇا پر اڱڻ ۾ بيهي مٿان واري آسمان جي ٽڪري کان به موڪلايوسين. پاڙي جون ڀتيون، آکيري ۾ ويٺل جهرڪيون، ٽڪر جي ٿڌي هوا، گهٽيءَ ۾ ويٺل اڇي ڪتي، گهوڙن لاءِ پاڻي پيئڻ وارو حوض، گهر ٻاهران ٺهيل ڪبوترن وارو آکيرو، سڀئي ياد اچڻ لڳا. رات جو اڍائي وڳي گهر مان نڪتاسين..... گهٽيءَ مان نڪري اسين ور ور ڪري پٺيان پيا نهاريون، وري هنن نظرن کي هي شيون ڏسڻ لاءِ ملنديون الاءِ نه.....!!“

اهو پهريون ورهاڱو هو، جڏهن حيدرآباد ۾ پنج هزار مسلمانن جي اچڻ سان، حيدرآباد جي فضائن ۾ ڊپ، هوا ۾ هراس، دلين تي پهريون ڀيرو ائين دهشت طاري ٿي هئي. مارڪيٽ جي وچ رستي تي هندن آڏو گانءِ ڪٺي ويئي هئي. گانءِ جو ائين ڪسڻ ۽ نئين آيل نوجوانن جي نعرن سان، انهن سمجهي ورتو هو ته هاڻي ورهاڱي کانپوءِ هوءُ هن شهر ۾ ڪو گهڻو وقت جالي نه سگهندا..... اهو پوپٽي هيراننداڻي جو گهر هو. پوپٽي جي ماءُ پنهنجي جنم ڀومي ڇڏڻ نٿي چاهي. کيس پٽ سمجهائيندي چيو ته، ”هندستان اسان جي وڏي ماءُ آهي“ جنهن تي ويتر ڪاوڙ مان پوپٽي جي ماءُ چيو هو ته، ”ڌوڙ پئي وڏي ماءُ کي، ڇائي پئي انهن هٿن کي، جيڪي اباڻن ڪکن کان اسان کي ٿا وڇوڙين“. پر ان آڌي رات جو پوپٽي گهر جي اڱڻ ۾ بيهي مٿان واري آسمان جي ٽڪري کان به موڪلايو. پوپٽي هيراننداڻي، سنڌي جي ليکڪا، ان جو ديهانت به ممبئي ۾ ٿيو.

ورهاڱي جو اهو وڍ، حيدرآباد جي ڇاتيءَ مٿان چهڪ ڏيئي ان جي دل ڪڍي ورتي هئي، اهو ورهاڱي جو پهريون وڍ هو، جو صندل پاڻين ۾ ڌوپجندڙ هير آباد جي سڙڪن تي ڄاڻي واڻي چيڙائڻ ڪاڻ گايون ڪٺيون ٿي ويون. حيدرآباد بيشڪ ته پوءِ ائين ڪڏهن نه وسي سگهي، اهو چاليهه جو ڏهاڪو هو، اهو آزادي جو سال هو. ڪي چاليهه سال پوءِ اسي جي ڏهاڪي ۾ ان ئي حيدرآباد جي سيني مان هڪ ٻئي ”خون–ريکا ظاهر ٿي هئي.

”آخري ڀيرو گهر کي جيءُ ڀري ڏسي به نه سگهي هئس، نظرن ۾ گهر جي جي در ديوارن درميان لڙڪن جي ڌنڌ ڇائنجي ويئي هئي.....گلي ۾ ايڏا وڍ، جو گلي مان اکر نٿي اڪليو ٿيو.....خالي خالي ڪٻٽن، شو ڪيسن، بتين ۽ ڇتين کي نگاهن سان چمندي الوداع ڪيم. دل ته چاهيو پئي گهر جي هڪ هڪ سر، وڻن جي هڪ هڪ ٽاريءَ کي پڻ ڀاڪر پائي روئي موڪلايان.....پر مون انهن سڀني تي ڀرپور پيار ۽ وڇوڙي واري آخري نظر وجهي، ڄڻ هميشه لاءِ انهن کي پنهنجي دل جي ڪنهن ڳجهي خاني ۾محفوظ ڪري ڇڏيو. مون کي لڳو ته سمورا وڻ ٻوٽا، در ديوارون به مون کي ساڳي موٽ ڏيئي رهيا هئا. مون انهن جو سڏڪندڙ آواز چٽيءَ طرح پنهنجي اندر ۾ لهندي محسوس ڪيو ۽ هوريان هوريان انهن کي يقين ڏياريو ته هو منهنجي دل ۽ منهنجي اکين ۽ روح ۾، هر ساهه ۾، جيسين مان زنده رهنديس، آباد رهندا.....“.

هي ورهاڱي جو ورجاءُ هو. هي سنڌي ٻولي جي هڪ ٻئي خوبصورت سرجڻهار جي روح سان سٽون کائي نڪتل اکر هئا. اها سرجڻهار، جا لطيف جي نالي جي وسايل نگري لطيف آباد مان لاڏاڻي وقت پنهنجا ٽپڙ کڻندي پنهنجي سموري وجود جي سچائيءَ سان لکيو هو ته: ”ڪير گارنٽي ڏيندو ته سنڌين کي هڪ وار وري ڌرتيءَ تان ڌڪي ٻين ڪنڊن ڏانهن نه اڇليو ويندو“. اهي سنڌ جي سدا سلڇڻي ليکڪا ماهتاب محبوب جي اندر ۾ اٿيل انديشا نه هئا. شايد ان وقت به تاريخ جي پيٽ ۾ پلجندڙ ان نئين دربدري، ان نئين ورهاڱي جي رٿابندي ٿي رهي هئي. ورهاڱي ان حيدرآباد، جنهن جو بنياد ميان نور محمد ڪلهوڙي، ٽن ٽڪرين تي شهر آباد ڪندي، ان جو نالو نيرون ڪوٽ رکندي وڌو هو. ورهاڱي جي پهرئين وڍ تي سنڌ، ائين نه اڌو اڌ ٿي هئي، جيئن بنگال ۽ پنجاب جي ڇاتيءَ تي خون جي ريکا سان ڌرتي ورهائي ويئي هئي. سنڌ پنهنجي ان ڪلچرل روح کي ڀاڱا ڀاڱا ٿيندي ڏٺو هو، جڏهن سنڌي ٻولي جي ڀيرو مل مهر چند آڏواڻي، ڪلياڻ آڏواڻي شاهه جي پارکو ۽ ماستر چندر جي آڪاهن پنهنجا اباڻا گهر ڇڏي، لڏ پلاڻ ڪئي هئي. پوپٽيءَ آڌيءَ ويلي حيدرآباد ڇڏڻ وقت ان جي آڪاش تي آخري نظر وڌي هئي! اها آخري نظر ۽ ان ۾ سمايل حيدرآباد پوءِ ڪڏهن به سندس يادگيري کان جدا نه ٿي هئي. حيدرآباد، ڪن جڳن ۾ مهاڻن ۽ ملاحن جي بستي، نيرون ڪوٽ کان حيدرآباد جي شهر واري ان نانءُ تائين پهچندي پهچندي جي سفر ڪيا، ان سفر جي تاريخ جي راهن ۾ غلام شاهه ڪلهوڙي ۽ غلام ڌرتين تان کڄي آيل غلام نسل جي هوش محمد شيديءَ جي آخري نعري ۾ ڪيترائي سانحا ستل هئا. پر 47ع کان 87ع تائين واري حيدرآباد به پوءِ ائين پاڻ کان سنڀاري نه ٿي. تاريخ جا ورق پراڻا پر ڪي پير نشان شايد اهڙا به، جن هن شهر جي سلامتيءَ کي وطن جي سلامتيءَ سان ڀيٽي ٿي ڪا ويڙهه وڙهي، هن شهر جي سيني تي خنجر به گهڻا ته زخم به بي حساب، پر اهي جن زخمن جو رت صاف ڪري، هن شهر کي اجارڻ ٿي چاهيو ته اهي اکيون اڄ به ڄڻ ته صفا ٿوريون.....اڄ به ڄڻ ته اٻاڻڪيون.

پوپٽيءَ کان ماهتاب تائين جي لفظن هن شهر جي ورهاڱي کي ستيتاليهه ۾ ۽ اٺاسي ۾ ائين رنو، ڄڻ شهر جون گهٽيون ۽ پنهنجي گهرن جا در ديوارون ئي انهن اکين آڏو ٻين حوالي نه ڪيا هجن، شايد سندن پنهنجو وجود به ٻه اڌ ٿيو هجي.

هندواڻين جي گهرن مان کين سيکاريو ٿي ويو ته، ”بلوائي“ اچن ته ڪيئن سنکيو ڦڪي ڇڏڻو آهي، ڪيئن بجليءَ جي بلب ۾ آڱريون وجهي ڇڏڻيون آهن. پوپٽيءَ ان جملي جي گونج کانپوءِ وطن ڇڏيو هو ۽ جڏهن اٺاسي ۾ لطيف آباد جي عبادت گاهن مان حملي ڪرڻ جي ترغيب ڏني هئي ته ماهتاب، پنهنجي رت ۽ پگهر جي نچوڙيل پورهئي سان جڙيل گهر لطيف آباد ۾ ڇڏيو هو. اهو گهر، جنهن اياز ۽ رشيد ڀٽي جا جيءَ جيئاريندڙ ٽهڪ پنهنجي جيءَ ۾ سانڍيا هئا. اهو سنڌين جو پنهنجي ئي ديس، پنهنجي ئي شهر ۾ ٻيو Exodus هو. ويندي ويندي ماهتاب پر پنهنجي لڙڪ ڪهاڻي ائين لکي هئي ته، ”ڪير گارنٽي ڏيندو ته سنڌين کي هڪ واري وري ڌرتيءَ تان ڌڪي ٻين ڪنڊن ڏانهن نه اڇليو ويندو“. گارنٽي ڪير ڏئي ها، ڌڻين، پاڻين ۽ جمهوريت جي حفاظت جي نالي ۾ نون نون ڪاروبارن جا نوان نوان هٽ کليل هئا، سياسي هٽ.....هٽ، سودي وارا، ڏي وٺ وارا.....ڪک پتي،لک پتي ته ٿيندي پئي ڏٺاسين، جيڪو چيلينج ڪري، جيڪو بيهي رهي، جيڪو مالڪي ڪري، جيڪو ڌرتي ڌڻين جو اڳ ڌڻي ٿئي. اهڙي جنس سياست واري هٽ تي پيدا ٿيندي نه ڏٺي سين. ائين ئي ورهاڱي جي ٻي تاريخ جو ورجاءُ ٿيو.

هن ڀيري شهر حيدرآباد، اٺاسي واري شهر آشوب جي مالڪيءَ جي پڳ ٻڌرائڻ جو سوال آيو هو، اقتدار عيوض هڪ سيٽ رکندڙ وزير اعليٰ لاءِ اهو سودو ڪو گهڻو مهانگو ته نه هو، حيدرآباد، چار ٽڪر..... ۽ بدلي ۾ صوبي جي وزير اعليٰ وارو انڌو منڊو اختيار.....اهو سودو مهانگو نه هو. سنڌ جي سياسي مرڪزيت رکندڙ ڪلچرل سينٽر، ڪلچرل گادي حيدرآباد جي چڱ مڙسيءَ واري پڳ، ان ڌر کي ئي پارائڻي هئي، جن کي متحد ڪرڻ جو سبب خون جي هڪ لڪير سان شروع ٿيو هو. اها لڪير، جا پوءِ خون جي درياهه ۾ تبديل ٿي، شهر جي جاگرافيءَ کي ڌڪ هڻڻ جو سبب بڻي هئي. ها، پر اها هڪ سيٽ رکندڙ سياسي ڌر جي سوديبازي هئي، جنهن ۾ سنڌ جو گيدي وڏيرو، سندس وڏو سهڪاري بڻجي سامهون آيو هو.

روينيو کاتي کي ئي ڪجهه ڪلاڪن جي سرگرمي ڪرڻي پئي هئي، ڪلارڪن جي بي دماغ بتن ڪي ٻه چار فائل هيڏانهن هوڏانهن ڪري ئي مس ڦيرايا هوندا، کاتا هتان کان هتان ئي ته ڪرڻا هئا، سرحدن جون ليڪون، روينيو کاتي جي ميزن تي ئي ته پاتيون ويون هونديون، پر آفيشل سنڌ جي نقشي اندر، اها تبديلي اچي چڪي هئي، ڪشمور کان ڪاري موريءَ تائين سياسي راڄڌانيون تبديل ٿي چڪيون هيون. هڪ سيٽ واري وزير اعليٰ هڪ تاڙي لنڊن جي مرڪز سان ملائي ته ٻي تاڙيءَ ۾ سندس شريڪ پنهنجو ڇٽيهه لکڻو وڏيرو/سردار بڻيو، کين نيون گاديون عنايت ٿيون، تخت حيدرآباد لاءِ پنهنجين اکين رت روئڻ ان ڪري به ڇڏي ڏنو، ڇاڪاڻ ته مالڪي، سياسي مالڪي جو بار پاڻ کان کڄيو ئي نٿي پڳو، ”ڪمشنر هائوس“ ”ڪمرشل پلازه“ ۾ تبديل ٿيڻ جي ڪا افواهه اڏي ته سينو فقط دليون رکندڙ انهن چند وجودن جو ئي چيرجي ويو، جن کي پتو هو ته تاريخ ڇا ٿيندي آهي، جاگرافي ڇا ٿيندي آهي ۽ عمارتن جي تاريخ قومي شعور ۽ قومي يادگيريءَ ۾ ڪيئن ۽ ڪيتري اهم هوندي آهي. بيشڪ سارين جي بمپر فصل جي لالچ ۾ به ڪو وڏيرو موهن جي دڙي کي لمحي هڪڙي ۾ کيڙڻ جو سوچي سگهي ٿو، ملڪيت ميڙڻ ۽ موڙي جي موهه مڪلي جي چائنٺ ته پنهنجو به ڪوئي بانڪو لتاڙي تيل ڪري سگهي ٿو. حيدرآباد جي ڪمشنر هائوس کي ڪمرشل هائوس ڪرڻ جي رٿا ڪٿان به آئي، پر حقيقت اها آهي ته تاريخ کي ”مڪان“ جي پسمنظر کانسواءِ ڏسڻ وارن وٽ نه ڪڏهن تاريخ رهندي آهي ۽ نه ئي اهي ڪڏهن تاريخ جي سونهري ورق جي زينت بڻجي سگهندا آهن. وقت جي سليوٽن تي ساهه ڏيڻ وارن جا چهرا ائين به ڪاراٽبا آهن، جو ورڻ لاءِ وري کين وطن نصيب به ٿئي نه ٿئي. ڪمشنر هائوس کي ڪمرشل هائوس ڪرڻ وارن لاءِ ته چئي سگهجي ٿو ته هو تاريخ جي ان جبر جا شڪار رهيا، جڏهن کين پنهنجي ڌرتين تان تڙيو ويو، پر تاريخ جي ان جبر مان سبق سکڻ بجاءِ انهن پنهنجي ساٿارين سان گڏجي تاريخ سان عجب کيل ويهي کيڏيا. ورهاڱي جي پيداوار ڳنڍڻ واري عمل جو حصو ڇو نه بڻجي سگهيا، سو ته پاڻ وقت جي منصفي ڏانهن واريون ٿا. اسان جي احتجاجن ۾ نه اها سگهه هئي، نه سياسي Determinition هئي ۽ نه ئي وري مقصد جي حاصلات ڏانهن وٺي ويندڙ ڪا حڪمت عملي هئي.

قصو عجيب اڃان اڳتي به ٿيڻو هو، ماهتاب محبوب جي دل جي ڪنهن ڪنڊ ۾ لڪل هڪ خوف کي اڃا سچ ۾ تبديل ٿيڻو هو. ”سياسي گادي“ تبديل ٿيڻ جا کيل تماشا شروع ٿيڻا هئا، جو حيدرآباد جي مالڪي رکندڙن، حڪمران جماعت جي وڏيرن جا هٿ ڌوئارڻ کان انڪار ڪيو، روينيو کاتي جي ليڪن کي چيلينج ڪرڻ جي همت ته هن پنهنجي عوامي حڪومت جي حيدرآبادي نمائندن وٽ هئي ڪا نه ۽ ”بهتي گنگا“ ۾ هٿ پسائڻ حيدرآباد جي سياسي مالڪن به نٿي ڏنا. هينئر بيچيني عوام جي نه هئي،” کاتي پيتي“ جي هئي. ترقياتي ڪمن جي ڪميشن جو پيٽ سور به ٿي سگهيو پئي. ٽنڊن ۽ مٽياري جي بادشاهن پنهنجي حصي ۾ آيل گادين کي ڇڏڻ کان انڪار ڪيو، يعني ”حيدرآباد جو ورهاڱو“ Undo نه ٿيندو. اهي جيڪي ووٽنگ واري ڏينهن لٺيون کائيندا، پٺا ڪٽرائيندا آهن، هينئر پارٽي ۾ انهن جي راءِ ڪنهن به نٿي طلبي.

حيدرآباد ضلعي جو ورهاڱو Undo نه ٿيندو، واليانِ رياست، پنهنجي پنهنجي حصي ۾ آيل بخششن تان هٿ کڻڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو، پٺا ڇلرائيندڙ، اها خلق ڪنهن کي به ياد نه هئي، جيڪا هونئن مخالف ڌر ۾ هئڻ وقت پارٽي کي پنهنجي واحد سگهه لڳندي آهي. طاقت جو سرچشمو ڀل ته اها خلق هجي، پر ”واليانِ رياست” کي راضي رکڻ قيادت لاءِ سڀ کان وڌ اهم سوال هو. حيدرآباد جو ورهاڱو Undo نه ٿيندو. في الحال ته مالڪي رکندڙ ڌر کي ڪاوڙائڻ جو سودو ڪرڻ به شايد قيادت لاءِ مهانگو هو، ان ڪري اهي جيڪي حيدرآباد جي نمائندگي رکندي به ”کاتي پيتي“ ۾ شريڪ ٿي نه ٿي سگهيا، اهي جن وٽ بخشش ۾ راڻي باغ جي خالي پڃرن کانسواءِ ڪا به شئي نه آئي هئي، سي مڇريل هئا، ”حصو پتي“ کين به گهرجي، انهن پنهنجي چونڊ مهم تي پئسا ان ڪري ته خرچ نه ڪيا هئا، ته هو واقعي سياسي مزاحمت ۽ سياسي شعور کي جنم ڏيندڙ سياست ڪندا. هو آمريتن جي دور جي بخشش تي هريل آهن، جن وٽ سياست، عوام جي تقدير تبديل ڪرڻ جو نالو هرگز به نٿي ٿي سگهي. انهن جي ئي مطالبن مان هڪ مطالبو اهو به آيو ته، جي حيدرآباد ضلعي جي ورهاڱي کي Undo ڪرڻ جي مخالفت به پارٽي اندر چونڊيل نمائندن ۾ موجود آهي، ته پوءِ کين باقي بچيل حيدرآباد مان به پنهنجو حصو بخشش طور ڏنو وڃي، ۽ پوءِ خبرون هوائن ۾ اڏاميون ته روينيو کاتي کي ان حيدرآباد جي اڃا وڌيڪ ورهاڱي تي اها ساڳي ايڪسرسائيز ڏني ويئي آهي، جيڪا اڳي حيدرآباد ضلعي جي ورهاڱي وقت ڏني ويئي هئي.

هي ٿڪل، هارايل وڏيرن جي ”حصي پتي“ واري مايوسي ۾ ٻيهر اميد جو ڪرڻو جاڳائڻو آهي، يا پيپلز پارٽي، ان ئي آمريت جي سيٽ ٿيل طرز تي وک وڌائڻ جو سوچي رهي آهي، اها رمز ته في الحال ڳجهه ۾ ئي آهي. روينيو کاتي جي بيزار بتن وارا ڪلارڪ ان نئين ايڪسرسائيز تي ڪم ڪري رهيا آهن، وڏيرن جون اکيون ٻرڻ لڳيون آهن، حيدرآباد اڃا وڌيڪ ورهائبو، قاسم آباد، حيدرآباد جي انتظاميا مان جان ڇڏائڻ جي چڪر ۾ آهي. قاسم آباد ضلعي هيڊ ڪوارٽر ٿيندو، راشي ڪامورا خوش آهن، جيڪي ”ڀائي لوگن“ کان تنگ آهن، چونڊيل نمائندا به خوش آهن. ڪلهوڙا ڪالوني کان ڊفينس تائين انهن آبادين جو ڇا ٿيندو، جيڪي لساني جهيڙي ۾ ائين ڪنهن به تيلي جو ٻارڻ بڻجي سگهن ٿيون، جيئن ڪالهه لطيف آباد جي آبادين جا رهواسي بڻيا هئا.

تاريخي شعور بخشيندڙ اهي مڪان، اهي قديم پاڙا، جايون، ميرن جا قبا، ڪلهوڙن جا مقبرا، ميران اسڪول، بسنت هال، نذرت ڪاليج، زبيده ڪاليج، ريڊيو پاڪستان، پريس ڪلب، اهو ساڳيو ڪمشنر هائوس، ليڊيز ڪلب، ميٺا رام هاسٽل، نور محمد هاءِ اسڪول..... ٻيهر ورهاڱو..... ڇا ڇا ورهائيندو.....؟

اهي مڪان، اهي تاريخي ماڳ، ڇا جمهوري حڪومت به بخشش طور ائين ورهائيندي، جيئن پراڻن وقتن ۾ آمرن، ڪنڌ ۾ ڪلي کتل بادشاهن مفتوح علائقا ورهايا آهن. تاريخ جي ورهاڱي جو ڇا ايڏو وڏو اپمان هن وقت جي هيءَ اها ئي جمهوري حڪومت ڪندي، جيڪا نه اسٽيبلشمينٽ، نه آمريڪا ۽ نه ڪنهن جادوئي طاقت سان پر تنهنجي منهنجي ووٽ سان چونڊجي آئي آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

گيتن کي آزادي ڏيندڙ قيد!




خميس 20 نومبر 2008ع



”ڪو منهنجي دل به اهڙي سخت نه آهي، جيتري مان ظاهر ڪندو آهيان، ٿوري به بي احتياطي ڪريو ته بري طرح ڏکڻ لڳي ٿي. مان ڄاڻان ٿو ته ڳوڙها ۽ دردِ دل ڪا عياشي يا خطا نه آهن، جنهن تي وٺ ڪجي يا اکر ڳالهايان وڃن. اسان جي حالتن ۾ ته اهي زندگي جو تقاضو آهن، انهن کي دٻائڻ جي ڪوشش نه فقط پنهنجي پاڻ تي بي سبب ۽ ناقابل برداشت بار وجهڻ آهي، پر هڪ لحاظ کان اهو ڪوڙ ۽ رياڪاري به آهي، جيڪي غير اخلاقي ڳالهيون آهن. جيڪڏهن تون سمجهي ٿين ته مون توکان ان موت ماريندڙ ويراڳ جو مطالبو ڪيو آهي ته غلط آهي. دراصل اهو مطالبو ته مان پنهنجي پاڻ سان به نٿو ڪيان. ڏکين وقتن ۾ مان جنهن شيءِ کان ڊپ ۽ تشويش محسوس ڪريان ٿو، اها هيءَ شيءِ ناهي. مان ته فقط اهو ٿو چوان ته جڏهن دل ۾ درد ۽ ڪرد جو طوفان برپا هجي ته گردن ايتري ضرور بلند هجڻ کپي جو مستقبل ۾ اميد جو ڪرڻو نظر اچي سگهي، زندگيءَ تي پنهنجو ايمان قائم رهي سگهي، حسن ۽ خوبي مان لطف اندوز ٿيڻ جي صلاحيت ضايع نه ٿيڻ کپي ۽ جيڪڏهن پاڻي کي مٿان گذرڻ ڏجي ته ماڻهو وڃائجي وڃي ٿو. پنهنجو توازن هڪ دفعو جيڪر هٿان نڪري وڃي ته پوءِ مشڪل سان ئي پڪڙ ۾ اچي ٿو، خوف ۽ خطري جو اهو ئي مرحلو هجي ٿو، جڏهن لهرون تيز رواني سان راڙو راڙ اچن ۽ تارو تار، ٻوڙ ٻوڙان ڪندڙ سيلاب جو ڪٿي خاتمو نظر نه اچي، جڏهن هٿ پير سرد ۽ شل ٿي وڃن ٿا ۽ وڌيڪ جدوجهد انتهائي اذيتناڪ معلوم ٿيندي آهي. پر اها جدوجهد ته جاري رکڻي ئي پوندي آهي، فقط پنهنجي جان جي دفاع لاءِ نه پر انهن سڀني شين خاطر، جن کي ماڻهو عزيز، مقدس ۽ انتهائي قيمتي سمجهي ٿو، ان ڪري تون پنهنجا ڳوڙها ڀلي نه بچائي رک، پر پنهنجو سر هيٺ ٿيڻ نه ڏي، ان ڪري جو طوفان نيٺ به گذري ويندو، بادل ڦهلجي ويندا ۽ سج جي روشني هر طرف پکڙجي ويندي، سڀاڻ نه ته پرين....يا شايد گهڻن ڏينهن کانپوءِ جڏهن به ٿئي پر اهو ٿيڻ اوس آهي.“

هي سٽون 1952ع ۾ حيدرآباد سينٽرل جيل جي هڪ ڪوٺڙي مان پنهنجي شريڪِ حيات، شريڪ محبت کي خط ۾ جنهن شخص تحرير ٿي ڪيون، اهو حرف ۽ عمل جي دنيا جو اهو يگانو شخص هو، جنهن جا لفظ ان وقت مصلوب هئا ۽ پاڻ حيدرآباد جي نيري آسمان هيٺان باندي هو. فيض احمد فيض جون اهي سٽون، جي هن اميد ۽ امن جي پيغام سان ايلس، پنهنجي همسفر کي سندس پيءُ جي وفات تي لکيون، اهي سٽون هن ان ئي تاريخ تي لکيون، جيڪا تاريخ سندس پنهنجي حياتيءُ جي آخري ڏينهن واري تاريخ يعني 20 نومبر هئي. ها اڄ ان ئي ويهه نومبر جو ورجاءُ آهي، پر حيدرآباد جي هڳائن ۾ ان 1952ع واري شام جي يادگيري جو ڪو باب ناهي، رڳو حيدرآباد ئي جو نه، ملڪ جي سموري ادبي توڙي سياسي منظرنامي ۾ انهن رومانس ۽ انقلابن جي ادب شعارن جي غير موجودگي کي بري طرح محسوس ڪري سگهجي ٿو، جڏهن رڳو فيض نه پر ٽين دنيا ۽ ڏتڙيل ڌرتين کي شاعري جي صورت ۾ نجات جا، آجپي ۽ آزادگي جا خواب ٿي بخشيا. آزادي ۽ آجپي جي انهن سياسي استعارن رڳو فيض جي شاعري جي بيانن کي خوبصورتي نه بخشي هئي، پر محمود درويش کان وٺي اياز تائين ٽين دنيا جا اديب پنهنجي قلم وسيلي هڪ آدرش جي تڪميل لاءِ راهگذر تيار ڪندا رهيا. ها دنيا ۾ نه اهي آدرش، نه لفظ، نه خواب، نه اهي شاعر، نه اها سياسي راهه....دنيا ۾ کڻي نه پر پنهنجي ڏڪاريل ڌرتين تي لفظن سان پرويل ان خواب جي غير حاضري ضرور محسوس ڪري سگهجي ٿي.

اي خاک نشينون اٺهه بيٺو، وه وقت قريب آ پهنچا هي،

جب تخت گرائي جائين گي، جب تاج اچهالي جائين گي!

اڄوڪي ڏينهن تي سندس شاعري جي ڀيٽا کي ياد ڪجي ها، پر دل چاهي ٿي ته هن شهر حيدرآباد ۾ ورجايل سندن يادگيرين جي ورجاءَ کي ورجائجي، سندس آس ۽ اميد جي ان افسانه حقيقت کي ڪو نئون رنگ، ڪا نئين خوشبوءِ، ڪا نئين معنيٰ بخشجي. الائي به ڇو دل چوي ٿي ته فيض جي انهن لفظن کي دهرائجي ۽ ان جي ڳر کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي، جيڪي جيل خاني جي بندي خاني اندر لکيا ويا. اهي جيل خانه، جيڪي آزادي ۽ آدرشن جي اصل مفهوم کان آشنائي جو ڪارڻ بڻبا هئا، اهي جيل خانه جيڪي سياسي تحريڪن جو نڪتهءِ عروج ۽ سياسي ڪارڪنن لاءِ سياسي تربيت گاهه هوندا هئا. اهي بندي خانه، جتان بندي وان جو شعور آزادي جي نئين مفهوم کان آشنا ٿيندو هو. فيض جي سياسي شعور جي اوسر جنهن نظرئي ڪئي هئي، ان ۾ قيد و بند ۽ عقوبت خانن جهڙي زندگي ته بيشڪ هئي، پر فيض ائين پنڊي سازش ڪيس جو شڪار ٿيندو، اها کيس شايد به خبر نه هئي. ان پنڊي سازش ڪيس کيس سرگوڌا جي ترم ياترا کان لاهور سينٽرل جيل ۽ اتان پوءِ حيدرآباد پڄايو هو. اهو عجب تجربو، بنديخانن جي ڪنڊن ۾ سرجيل لفظن وارو تجربو، جنهن به وڏي تخليقڪار جي راهگذر سان ٽڪرايو، ان هن کي ائين ئي لازوال پئي بنايو آهي. جيئن سارتر لکيو هو ته، ”اسان ڪڏهن به ايترا آزاد نه هئاسين، جيترا جرمن جي قبضي دوران هئاسين. هر ڏينهن اسان جي توهين ڪئي ٿي ويئي ۽ اسان کي سڀ ڪجهه چپ چاپ ٻڌڻو ٿي پيو. اهو ئي سبب هو ته اسان انهن حالتن ۾ سڀ کان وڌيڪ آزاد هوندا هئاسين، اسان پنهنجي صحيح خيال کي پنهنجي فتح مندي سان ڀيٽيندا هئاسين، طاقتور پوليس زبان بندي تي مجبور ڪندي هئي، ان ڪري اسان جي لفظن مان نڪتل هر لفظ اصول جو درجو رکندو هو.“

فيض جي حيدرآباد جيل واري شاعري جو به متن ڏسندو هلجي. حيدرآباد جيل کان اڳ مارچ 1951ع ۾ جڏهن فيض کي پنڊي سازش ڪيس ۾ جهليو ويو، تڏهن لائلپور ۽ سرگوڌا جي جيل ۾ ٽن مهينن جي قيدِ تنهائي کانپوءِ جڏهن کيس لاهور مان حيدرآباد آندو ويو ته هن بي اختيار ٿي لکيو هو ته سندس مخاطب هن وقت به سندس همسفر ئي هئي.

”تنهنجي ياد ۾ دل هاڻ ائين پهرين جيان دکي نٿي ٿئي ۽ اهو يقين به پختو ٿي چڪو آهي ته زندگي نيٺ ڇا به ڏيکاري، بالآخر نهايت خوب ئي آهي ۽ حسين به.“

فيض جا ”نقشِ فريادي“، ”دستِ صبا“ ۽ ”زندان نامه“ جيل خانن جي انهن يادگيرين جا تحفا هئا، جيڪي پنڊي سازش ڪيس ۾ سندس راهه ۾ آيا. ”غمِ جانان“ ۽ ”غمِ دوران“ بيشڪ ته سندس شاعري جي سڪي جا ٻه مختلف پاسا، پر ان جو خوبصورت سنگم به سندس لفظن ۾ ائين ئي ممڪن ته (سياست جي) ان دبستان ۾ سڀ کان پهريون شعر جيڪو فيض لکيو، سو اهو ئي ته ”پنهنجي ذات کي باقي دنيا، ٻي ڪائنات کان جدا ڪري سوچڻ ممڪن ئي ڪونهي، ان ڪري ان ۾ بهرحال آس پاس جا سمورا تجربا شامل ٿين ٿا ۽ جيڪڏهن ائين ممڪن هجي به ته اهو انتهائي غير فائديمند عمل آهي ته هڪ انساني درد جي پنهنجي ذات، سڀني محبتن، ڪدورتن، مسرتن ۽ رنجشن باوجود نهايت ئي مختصر، محدود ۽ حقير شيءِ آهي، ان جي وسعت ۽ گهرائي جو پيمانو اهو آهي ته وري به دنيا ۾ موجود ٻين شين سان سندس ذهني ۽ جذباتي رشتا آهن ۽ اهي به خاص طور تي انساني برداري جا مشترڪه ڏک سور، رنج، اهنج جا رشتا.

جسم نکلي هوئي امراض کي تنورون سي،

پيپ بهتي هي گلتي هوئي ناسورون سي،

لوٽ جاتي هي ادهر کو بهي نظر کيا کيجئي،

ابهي دلکش هي حسن تيرا، مگر کيا کيجئي!

جيتوڻيڪ فيض جي زندگي جا اهي چار سال هئا، جيڪي ملڪ جي مختلف جيل خانن جي خاڪ ڇاڻيندي گذريا، پويان سندس غير ملڪي زال ايلس هئي، ٻار هئا ۽ ڪسمپرسي جي زندگي هئي. کاڌي پيتي، گهر ٺڪاڻي لاءِ پريشان سندس زال ۽ پويان جيل ۾ فيض هڪ آدرش ۾ اميد ٽانڪڻ جي ڪم ۾ سدا مصروف. بنديخاني جي تجربي کي به هو شاعر اميد، عاشقي جيان هڪ بنيادي تجربو ڪوٺيندي چئي ٿوته:

”(ان تجربي ۾ پڻ) فڪر ۽ نظر جي هڪ اڌ کڙڪي خود بخود کلي ٿي وڃي، ويجهي واريون شيون پري ۽ ڏور پري جون شيون نزديڪ اچي وڃن ٿيون، ڪڏهن لمحو قيامت ٿي گذري ٿو ته ڪڏهن هڪ صدي ڪالهوڪي ڳالهه لڳي ٿي.“

زندان نامي جي شام، ان جي صبح کي فيض ائين چئي ٿو، ڄڻ خوبصورت محبوبه سان قرار ۽ ڇهاءُ جو ذڪر ڇيڙيندو هجي.

شام کي پيچ و خم ستارون سي

زينه زينه اتر رهي هي رات

يون پاس سي گذرتي هي

جيسي کهه دي کسي ني پيار کي بات

محسن زندان کي بي وطن آشجار

سر نگون محو هين بناني مين

دامنِ آسمان پي نقش و نگار

يا وري

يه خون کي مهک هي که لبِ يار کي خوشبو

کس رهه کي جانب سي صبا آتي هي ديکهو

گلشن مين بهار آئي کي زندان هوا آباد

کس سمت سي نغمون کي صدا آتي هي ديکهو

اهو حيدرآباد جيل هو، جنهن کائنس لکرايو هو ته،

جو چل سکو تو چلو کي راههِ وفا بهت مختصر هوئي هي

مقام هي اب کوئي نه منزل فرارِ دار و رسن سي پهلي

فيض جا نقاد جيتوڻيڪ ان دور ۾ به چوندا رهيا ته فيض جي شاعري ۾ سڄي قوم هڪ دل جيان ڌڙڪندي نظر اچي ٿي. شايد اردو شاعري ۾ حسن و محبت جو فسانو ائين اهڙن ڪردارن جي حوالي سان ڪنهن به بيان نه ڪيو هجي، جيئن فيض ٽانگي وارن ڪوچوانن کان وٺي پوسٽ مينن، مزدورن، هارين، شاگردن ۽ اجڙيل مائرن جي حوالي سان بيان ڪيو، جن جي جسمن جي حرارت سڄي قوم لاءِ زندگي نامو تحرير ڪندي به تاريخ جي ڪنهن فٽ نوٽ جيتري به جاءِ والاري نه سگهندا هجن، اهي بي نام جسم ۽ بي روح وجود، جن کي زندگي جي چڪي ڳاري ۽ کاري چڪي هجي، فيض جي شاعري ۾ اهي دستِ مسيحا جيان ڪنهن پريتم جي ڇهاءَ جيان هڪ لمس سان ئي نه رڳو زنده ٿي پون ٿا، پر زندگي جي سڀ کان جاويده حقيقت بڻجي اڀرن ٿا.

خواب اڻڻ بيشڪ ته شاعر جو پيشو ۽ شاعري جو موضوع هجي ٿو، پر فيض ان لاءِ لکي ٿو ته: ”جڏهن کان جيل خاني جو دروازو بند ٿيو آهي، مان ڪڏهن ماضي جي پهراڻ کي تار تار ڪري ان کي مختلف صورتن ۾ ٻيهر اڻيندو رهندو آهيان ۽ ڪڏهن اچڻ وارن ڏينهن واري تصور کي پنهنجي مرضي ۽ پسند مطابق تشڪيل ڏيان ٿو، ڄاڻان ٿو ته اهو بيڪار شغل آهي، ان ڪري خوابن کي حقيقت جي دنيا کان عليحده نٿو ڪري سگهجي، پر ايترو ضرور آهي ته ٿوري دير لاءِ سهي پر ماڻهو پنهنجي ”تخيل“ جي آڌار تي آسپاس جي ڌٻڻ مان پنهنجا پير ڪڍي ٿو وٺي، فراريت بري شيءِ آهي، پر جڏهن هٿ پير جڪڙيل هجن ته آزادي جي فقط اها ئي صورت باقي بچي ٿي.“ اهو 28 نومبر جو خط هو، جنهن ۾ هن لکيو هو ته، ”سردي شروع ٿي چڪي آهي، پر مون کي تنهنجو ۽ تنهنجي اڪيلائپ جو خيال ايندو آهي، ڇاڪاڻ ته مان پنهنجي زندان ۾ ايترو اڪيلو نه آهيان، جيترو تون پنهنجي آزاد دنيا ۾ آهين. دل ته هتي به دکي ٿيندي آهي، پر مون کي اها وندرائڻ به اچي ٿي ۽ ڪڏهن ڪڏهن هي وڌيڪ تنگ ڪرڻ لڳي ته مان سمهي پوندو آهيان، جتي خوابن تي ڪا زنجير ناهي، پر ان جي ضرورت گهٽ پيش ايندي آهي، ان ڪري ته پنهنجي ڳنڍ ۾ اميد به گهڻي آهي ته ايمان به گهڻو....“

فيض انهن ئي لفظن جو امين، رڳو شاعرِ گفتار نه، رڳو شاعرِ الفاظ نه، رڳو شاعرِ خواب نه پر فيض ان راهه جو پيادو سپاهي، جيڪا راهه حسن انساني جي تڪميل ڪندڙ هر جذبي جي معمار آهي. فيض وٽ فقط لفظ نه هئا، پر انهن لفظن جي روح جو ڳر به سندس راهه جو علمبردار هو. اها راهه، جنهن کيس سيکاريو هو ته امن ۽ آزادي ڏاڍيون خوبصورت ۽ چمڪندڙ شيون آهن. اها راهه، جنهن هن شاعر انقلاب کي وک وک تي اهو سبق ٿي ڏنو ته امن ڪڻڪ جو فصل آهن، سفيدي جا وڻ ۽ ڪنوارين جا پلئه آهن، ٻارن جا کلندڙ هٿ، شاعر جا قلم ۽ مصور جي برش جي چهنب، آزادي، انهن سڀني (انساني) صفتن جي ضامن ۽ غلامي انهن سڀني خوبين جي قاتل آهي، جيڪي انسان ۽ حيوان جو فرق ظاهر ڪن ٿيون.

فيض اميد، آس، خواب، انقلاب جي رومانس جو شاعر آهي. اهڙو شاعر، جنهن جي تحرير جي هر سٽ، هر لفظ پويان انسانيت جي نظرئي جو جهنڊو بلند آهي. فيض جنهن جي شاعري ۾ نغمگي ۽ موسيقيت آهي ته نثر ۾ انسانيت جو اهو ترانو جيڪو دائم ۽ قائم رهڻو آهي، سندس ئي لفظن ۾ ته اڄ جڏهن ڪائنات جا سڀ رستا اسان لاءِ ڪشاده ٿي ويا آهن. اڄ جڏهن دنيا جا سڀ خزانه انسان جي هٿ اچي چڪا آهن ته ڇا انسانن ۾ ذي الشعور، ۽ ديانت دار ماڻهن جو ايترو تعداد به موجود ناهي، جيڪو اها ڳالهه مڃرائي سگهي ته هي جنگي اڏا سميٽي وٺو. هي بم، هي راڪيٽ، توبون، بندوقون سمنڊ ۾ غرق ڪري ڇڏيو ۽ هڪٻئي تي قبضي ڪرڻ بجاءِ گڏجي ڪائنات کي تسخير ڪريون، جتي نه جاءِ جي ڪا تنگي آهي، جتي نه ڪنهن سان الجهڻ جي ضرورت آهي، جتي لامحدود فضائون ۽ اڻ ڳتيل دنيائون موجود آهن. مون کي يقين آهي ته سڀني رڪاوٽن ۽ مشڪلاتن باوجود اسان پنهنجي انساني برادري کان اها ڳالهه مڃرائي وٺنداسين. مون کي يقين آهي ته انسانيت، جنهن پنهنجي دشمنن کان اڄ تائين شڪست نه کاڌي آهي، هاڻي به فتحياب ٿيندي.

اشتراڪي زندگي ۽ اشتراڪي جهد ۾ يقين ڪامل رکندڙ ان شاعرِ انقلاب، شاعر محبت و حسن شاعر کي اڄ ويهين نومبر جي ڏينهن سندس ورسي تي کيس سندس ئي لفظن جي ڀيٽا.

کري نه جگ مين الاءُ تو شعر کس مصرف،

کري نه شهر مين جل تهل تو چشم نم کيا هي!

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اسان مذمت ته ڪري سگهون ٿا!




اڱارو 25 نومبر 2008ع



اُها، ماءُ ۽ ممتا پاڻ ڪهڙي خاني ۾ رکنداسين، اهو پيءُ جنهن رت ست ڏيئي پنهنجو اولاد ڄڻيو تاتيو هجي، ان پيءُ کي پاڻ ڪٿي بيهارينداسين، جنهن اولاد کي فرد ٿيڻ، هئڻ ۽ فرد واري حق جي استعمال تي ائين موت جي اسڪواڊ تي بيهاريو هجي، ڇتن ڪتن جي لوڌ کان بڇ ڪرائي، کيس ڊوڙائي، سهڪائي مارڻ تي هن جي هنيانءَ کي جهٻو به نه آيو هجي. هن ڪي مهينا ان سموري وارتا کي اندر ۾ سانڍيو هجي....ائين ڪيئن ٿو ٿي سگهي ته جڏهن فرد ٿيڻ، فرد هئڻ ۽ فرد جي حق استعمال ڪرڻ تي، جڏهن سندن نياڻي ٻار تي ڪتا ڇڏيا ويا هجن، تڏهن سندن ”غيرت“، سندن سڀني جذبن کان وڌ اتم ٿي پئي هجي، پڻستا ته پري انسانيت جي نانءُ تي به سندس اها دل نرم نه ٿي هجي، جيڪا هونئن عام طور ٻار پنڌ ڪندي ڌڪو کائي ته بسم الله چوڻ نٿي وساري. سندس اها ڌيءَ تسليم سولنگي ڇا، جتي جتي به زندگي لاءِ ڦٿڪي هوندي، ”ابا“ يا ”امان“ چئي کين مدد لاءِ نه پڪاريو هوندو. ڪتن جي شڪل ۾ موت کي ويجهو ڏسي هن جا به دانهن ڪئي هوندي، ان خدا وٽ ان رشتي جو سوال نه ڇڏيو هوندو، جيڪو غيرت جي نانءَ تي انسانيت کان به عاري ٿي ويو هوندو!

تسليم سولنگي جا قاتل ڪير به هئا، پر جن پوڙهن هڏن ۽ ڳوڙهن سان سندس دفاع نه ڪيو ته هن ماءُ پيءُ جي رشتي جي ڀرم ئي لوئي ڇو رکيل هجي. گهر پناهه، گهر مضبوط مورچو چيو ٿو وڃي، ان لاءِ جو گهر تحفظ جو مقام بخشيندڙ يونٽ آهي. ان اداري تي حرف نه اچي، سڄو سماج ئي ان اداري تي ڏاڍو sensitize ٿيل، پر اهي ئي گهر جون چار ديوارون، جڏهن نياڻين لاءِ پناهه بجاءِ موت آڇين، اهي ماءُ پيءُ جڏهن رت ست سان پاليل اولادن لاءِ قتل جي فتويٰ ٻڌي به سماج ۾ راڙو راڙ مچائڻ بجاءِ چپ سبي، مصلحت جو روزو رکي، پنهنجي غيرت جي پٽڪي کي اوچو ڪرڻ ۾ فخر سمجهڻ لڳن ته سمجهي وڃجي ته ”سماج“ پنهنجي روح تائين مرده ٿي چڪو آهي. اهڙو بيجان بت، جنهن کي اولاد جو ڪوس به ڪنبڻي نٿو وجهي سگهي، اهڙو بيجان بت رکندڙ سماج، جڏهن پنهنجي بنيادي يونٽ (گهر) کي به اندران اڏوهي لڳڻ کان بچائي نه سگهي، جيڪو پنهنجي چار ديوارن سان به پنهنجي نياڻين کي پناهه آڇڻ بجاءِ سندس قتل نامن جون فتوائون وصول ڪري ته سمجهي ڇڏيو ته ان سماج، اهڙي بيجان، بي حس سماج کي ڪنهن به ٻاهرين، ڪنهن به ڌارئي دشمن جي ضرورت نه آهي. اهو سماج، جنهن ۾ ڌيءَ جي قتل نامي جي فتويٰ تي پيءُ جا دستخط هجن، اهڙو سماج، جنهن ۾ ڪک ۾ ڏهه يارهن مهينا سانڍيندڙ ماءُ، پٽ جي شڪل ۾ پنهنجي ڌيئرن جي قاتل کي جوان ٿيندي ڏسندي هجي، اها ماءُ جنهن جو ڪو جرڳائي سردار پاران ڌيءَ لاءِ لکيل فتويٰ تي هانءُ نه هڄي، اهڙي سماج تي بيشڪ ته ٻاهريون ڪو ڌاريو نوحه خوان نه ٿيندو.

ڌرتي، لڄ ۽ ماءُ جي استعاري تي آڌاريل، سموري ان ڪوس تي، نياڻين جي ان قتلام تي ڇرڪڻ جيتري زحمت به گوارا نه ڪري ته ڌرتي لاءِ ٻي سموري جنگ بي معنيٰ آهي. هن ئي سال، هن ئي جمهوريت جي سڀاڳي سال ۾ جيترو عورتن جو ڪوس پنهنجي سڀاڳي سنڌ، پنهنجي اهڙي جيجل سنڌ جي هن ڌرتي تي ٿيو آهي، اوتري ته شايد عراق جنگ ۾ عورتن جي اها قتل گيري ائين نه ٿي هجي.

اهڙي سنڌ، اهڙي بي حس سماج، عورتن کان لاتعلق اهڙي سياست کي، اڄوڪي ڏينهن جي اهميت سمجهائڻ، شايد ان ڪري به بي معنيٰ هجي جو ويجهي مستقبل تائين نظر نٿو اچي ته پنهنجي سياست ۽ ان جي قيادت عورتن جي سوال کي ڪا غير معمولي اهميت ڏيئي پنهنجي سياست جو اڻ ٽر حصو بنائڻ تي غور ڪري. ها، پر اڄوڪا لفظ انهن سڀني حساس دلين لاءِ، سڀني حساس ماڻهن/گروهن ۽ سياسي ڌرين لاءِ ائين به اهم هجن، جيڪي عورت کي ذاتي ملڪيت واري وٿ سمجهڻ بجاءِ اها آزاد حيثيت ڏسڻ چاهين ٿا، جيڪا ڪنهن به آزاد فرد لاءِ اهم هجي. اڄوڪو ڏينهن 25 نومبر عورتن تي تشدد جي خاتمي جو عالمي ڏهاڙو آهي. اهو ڏهاڙو 1999ع تي سترهين ڊسمبر تي، گڏيل قومن جي ٺهراءَ موجب عورتن تي تشدد جي خاتمي جو عالمي ڏهاڙو قرار ڏنو ويو. جيتوڻيڪ تشدد کي، ڪيترن ئي معنائن ۾ Define ڪري سگهجي ٿو. جسماني ۽ نفسياتي تشدد ان جون بظاهر ٻه عام شڪليون آهن، پر گڏيل قومن جي اداري جي هن ٺهراءَ ۾ گهرو تشدد، زنا ۽ گڏوگڏ رياستي تشدد ۽ تشدد جون اهي سڀ شڪليون شامل آهن، جيڪابظاهر کڻي نظر نه اچي، پر اهي عورت کي سماجي طور تي پوئتي ڌڪين ٿيون.

عورتن جي عالمي جدوجهد ۾ عورتن جي عالمي ڏينهن کانوٺي عورتن تي تشدد خلاف عالمي ڏهاڙي طور ملهائڻ ۾ گڏيل قومن وٽ مسلسل عورت جدوجهد دٻاءُ پي وڌو آهي ته نه رڳو سندن جدوجهد جي تاريخ کي عالمي مڃتا ڏني وڃي، پر گڏوگڏ عورتن جي استحصال جي خاتمي ۾ پڻ عالمي برادري پنهنجي عالمگير ضمير سان شريڪ ٿئي.

25 نومبر کي پڻ عورتن خلاف تشدد جي خاتمي لاءِ عالمي ڏهاڙي طور ملهائڻ وارو مطالبو ته انهن عورتن پاران آيل هو، دراصل ان ڏهاڙي کي ان ٽن ڀينرن کي Tribute سان ياد ڪرڻو هو، جيڪي ”ڊومينڪن ريپبلڪن“ جي آمر جي ڏاڍ سان وڙهندي، رياستي تشدد جو شڪار ٿي ماريون ويون هيون، اهو سٺ جو سال هو، 1960ع تي ”ڊومينيڪن ريپبلڪن“ جي آمر رفائيل ٽروجلو جي خلاف سياسي مزاحمت عروج تي هئي. اهي ٽيئي مرابل (Mirable) ڀينرون، جنهن سياسي گهراڻي سان تعلق رکندڙ عورتون هيون، سو دراصل وڏو گهراڻو هو ۽ اهي ٽيئي ڀينرون به شادي شده زندگي گذاريندڙ عورتون هيون. جڏهن آمر ٽروجيلو اقتدار تي قبضو ڪيو هو، ان کان پوءِ چوڏهين جون تي ٽروجيلو خلاف جيڪا تحريڪ شروع ٿي، سا مرابل ڀينرن مان وڏي ڀيڻ منروا جيڪا قانون جي ڊگري رکندڙ پڻ هئي، سا ان تحريڪ جي سڀ کان متحرڪ اڳواڻن ۾ هئي. آمريت جي خلاف تحريڪ جڏهن عوام ۾ پاڙون ڄمائڻ شروع ڪندي آهي، ٺيڪ ان رياست پنهنجي سڀ کان وڌيڪ هيبتناڪ ۽ پرتشدد انداز ۾ سامهون ايندي آهي. جيل خانه به جڏهن ان تحريڪ جي اڳواڻن جي جذبن کي ٽوڙي ختم ڪري نه سگهيا ته انهن هميشه جيان کين جان سان مارڻ جي ڪوشش ڪئي. ٽنهي ڀينرن جا مڙس ان تحريڪ ۾ بنديخانن ۾ بند هئا ۽ ان وقت هو پنهنجي باندي مڙسن سان ملاقات ڪرڻ لاءِ سيناگو ۾ جيل ڏانهن ئي وڃي رهيون هيون ته مٿن خوني حملو ڪيو ويو، جنهن ۾ هو پنهنجي ڊرائيور سميت ماريون ويون، سندن ڪار ان پهاڙي تان هيٺ ڪيرائي وئي، جيڪو اڌ رستي ۾ ٿي آئي.

هر آمر جيان ٽروجيلو به انهن ڀينرن کي ماري خوش هو ته هو هاڻ ملڪ جو وڏو فاتح آهي ۽ هو پنهنجي خلاف هلندڙ تحريڪ جو خاتمو آڻي چڪو آهي، پر سندس اها خوشفهمي ڪا گهڻو وقت جياپي نه سگهي، جو انهن ڀينرن جي قتل سڄي ملڪ ۾ ڪاوڙ ۽ غصي جي اهڙي باهه ٻاري ڏني، جو مرابل ڀينرن جو سياسي مقصد هاڻ سندن عوام جو مقصد بڻجي چڪو هو. ڇهن مهينن اندر ئي انهن بيگناهه ڀينرن جي رت مان ٻريل باهه ٽروجيلو آمر جي اقتدار جو خاتمو آندو.

آمريت خلاف وڙهندڙ انهن ڀينرن جو گهر جنهن ۾ کين دفن ڪيو ويو، سندن قوم لاءِ ميوزيم ۾ تبديل ٿي ويو. اهو رياستي تشدد هو، جنهن جي مذمت ۾ انهن ڀينرن جي يادگيري کي عالمي حيثيت ڏياريندي سندن قتل واري ڏينهن کي عورتن تي تشدد جي خاتمي خلاف عالمي ڏهاڙي طور ملهائڻ وارو ٺهراءُ نيٺ 1999ع ۾پاس ٿيو ۽ ان ڏينهن کان اڄ ڏينهن تائين اهو ڏهاڙو عورتن جي انهن 16 ڏينهن واري Activism جي آغاز جو ڏينهن به مڃيو وڃي ٿو. دنيا جون سڀ عورتون جيڪي عورتن جي سماجي رتبي لاءِ سدائين جدوجهد ۾ مشغول رهيون آهن، سي انهن ڏينهن کي عورتن جي حقن جي جاکوڙ جي نانءُ ڪندي 10 هين ڊسمبر تي انساني حقن جي عالمي ڏهاڙي سميت 10 هين ڊسمبر تائين عورتن خلاف تشدد جي جاڳرتا ۽ آگهي ڏينهن ملهائن ٿيون.

اڄوڪو ڏينهن سڄي دنيا ۾ عورتن تي تشدد جي خاتمي جي آگاهي جي ڏينهن طور ملهايو پيو وڃي. جيتوڻيڪ سنڌي عورت پنهنجي سماجي پسماندگي جي ڪري آگاهي جي ان منزل کان عالمي جدوجهد کان گهڻو دور آهي، پر بيشڪ ته اڄوڪي ڏينهن تي مٿس ڪلچر جي عزت جي نالي ۾، ذاتي انا جي نالي ۾ هر قسم جي تشدد جي مذمت ته ڪري سگهجي ٿي. اڄوڪي ڏينهن تي سنڌي عورتن تي کڄندڙ هر هٿ کي ڌڪاري سگهجي ٿو. دنيا ۾ بيشڪ ته ڪيتريون ئي جدوجهدون، ڪيترن ئي دائرن ۾ قيد هونديون پر اڄوڪي ڏينهن تي سنڌي عورت تي ٿيندڙ تشدد کي انڪار چئي، پنهنجي سماج، پنهنجي گهر کي سندس لاءِ قاتل بنائڻ بجاءِ کيس پناهه ڏيندڙ، کيس فرد جي حيثيت سان قبول ڪندڙ بنائي سگهجي ٿو. اڄوڪو ڏينهن فقط ميرابل ڀينرن جي لاءِ ئي نه پر سنڌ ۾ عورت جي وهندڙ خونِ بيگناهه جي خاتمي لاءِ پهرين وک طور ملهائي سگهجي ٿو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڇا ننڍي کنڊ جي قسمت لاءِ ڪا ”گريٽ گيم“ شروع ٿي چڪي آهي؟




ڇنڇر 6 ڊسمبر 2008ع



باهه ۽ بارود ۾ جسم پنهنجو سڙندو هجي يا پنهنجي جگر جي ٽڪرن کي باهه ۾ ٽانڊن جيان ٻرندي، سڙندي ۽ تڙپندي ڏسجي ته روح کي سيڪ اچڻ لازمي آهي، پر دور پري سرحدن پار به باهه جا الا ڏسي جن جي وجود کي لمس اچي، بيشڪ ته اهي ٿورائي ۾ پر اهي جن کي تاريخ جي شعور سان آشنائي آهي، سي يقينن باهه ڪٿي جي به هجي سندن روح کي تڙپائيندي. ميرئٽ هوٽل، جڏهن باهه جي لپيٽ ۾ آيو هو، تڏهن به سرحد ۽ سمنڊ پار ويٺل پرامن ذي شعور کي سيڪ آيو هوندو، جيڪو فاشزم ۽ دهشتگردي جي تباهه ڪارين کان واقف هوندو يا ان جو شڪار ٿيندو هوندو.

هائي سيڪيورٽي زون ۾ ميرئٽ هوٽل ۾ لڳل باهه جي الن کي به پاڻ ائين پنهنجي گهر جي اڱڻ تائين گهڙي ايندڙ باهه سان تشبيهه پي ڏني ۽ هاڻ جڏهن ممبئي باهه جي گهيري ۾ هو، تڏهن به پاڻ ان کي ننڍي کنڊ ۾ امن جي خواب جي جلندڙ پرن جيان پي سمجهيو. ڀارت جي راڄڌاني دهليءَ جون شاهراهون هجن، يا جلندڙ ماس مان پئسا کرا ڪندڙ ميڊيائي سوداگر، جن ان باهه کي، جيڪا ممبئي جي دامن کي لڳل هئي، ان کي پاڪستان جي سرحدن تائين کڻي اچڻ وارو انتهائي جذباتي لهجو اختيار ڪيو ته يقينن دهشتگرديءَ جي شڪار اسان جي خطي ۾ بي چيني ۽ اضطراب ڦهلجي، ڀارتي سرحد سان ملندڙ سرحدي ڳوٺن ۾ ٻڍڙين مائرن جا هٿ قرآن شريف ۾ ائين پيا جو دعائن جا ورد شروع ٿيا.

جنگيون، مشڪري نه ٿينديون آهن، جنگيون ائين آسان به نه ٿينديون، جيئن ان کي ميڊيا ۾ ڦوڪون ڏيئي باهه جهڙي ساڙيندڙ لب و لهجي ۾ بيان ڪيو پئي ويو. قرآن شريف ته انهن پي کنيا، جيڪي سرحدي علائقن سان لڳو لڳ آباد آهن، ته ڇا هي بستيون وري خالي ڪرڻيون پونديون، ڇا اباڻا پڊ ان باهه جو ٻارڻ ٿيندا؟ اها غير يقيني ۽ خوف جي صورتحال بهرحال موجود هوندي به گهڻن جا هانءَ ائين به پي ڳريا هوندا ته ٻئي ملڪ، ائٽمي ملڪ ڪا به جلد بازي، ڪا به اٻهرائپ، ڪو به جنگي جنون، ڪنهن هڪ جي به اڳرائي ٻنهي ملڪن جي بي خبر شهرين کي ميڻ جيان ڳاري ڇڏيندي. ممبئي ڌماڪن، گهيري جا تانا بانا ڪٿي ٿا ٽٽن ۽ انهن کي جواز بنائي جنگي جنون پنهنجي پياس جي پورائي ڪيئن ٿو ڪري، پاڻ ان گيم پلان کان ٻاهر ويٺلن کي ڪهڙي ڄاڻ؟ جيڪڏهن گريٽ گيم جي ٿيوري کي غور هيٺ آڻيون به ته ان ممبئي دهشتگرديءَ وٽان پيرا کڻڻ بجاءِ وري به سڄي ڏکڻ ايشيا جي انهن ٻرندڙ جبل تي نظر وجهڻي ئي پوندي، جتي هٿيارن ۽ بارود جي راند مقامي ماڻهن جي هٿ وس بنهه ناهي رهي. بلوچستان ۽ ٻرندڙ جبل ۽ افغانستان جي جلندڙ ڌرتي کان ويندي پنهنجي اترئين علائقن ۾ دکندڙ ديرن ۾ ڪا نه ڪا ڪڙي اهڙي ضرور موجود هوندي، جتي ڊائريڪٽرشپ جا پيرا کڻجن ته اهي ڏکڻ ايشيا بجاءِ ست سمنڊ پار انهن تانن بانن سان ڪٿي نه ڪٿي ضرور جڙيل هوندا، جيڪي اڄ نه پر سدائين کان دنيا جو نقشو نئين سر بدلڻ چاهين ٿا. اهي جيڪي پنهنجي راڄ ۾ سج لهڻ نٿا چاهين، اهي جيڪي دنيا جي آزاد ۽ خودمختيار ملڪن کي پنهنجي ڪالونين جيان ورتائڻ جا عادي آهن. هي سرد جنگ جو دور بنهه ناهي، جنهن ۾ مصر جي قومپرست اڳواڻن چيو هو ته جيڪڏهن سمنڊ جي تري ۾ به ٻه مڇيون وڙهندي ڏسو ته سمجهي وڃو ته اها به سامراج جي سازش آهي. ها پر تنهن هوندي به اهو چوڻ انتهائي فضول آهي ته ڪا اسان جهڙين معاشي طور تي قرض تي آڌاريل رياستن ۾ سندن مفاد بنهه نه آهن، پر رڳو پنهنجو ڏکڻ ايشيا وارو خطو ئي ڇو، ناپاڪ نگاهن جي فوڪس ۾ شايد سڄي ڌرتي جو گولو آهي. جتي جتي به سندن اک جي چمڪي جو سبب نظر اچي ٿي، سندن قدم اتي پهچڻ جو سامان اڳ ئي موجود ڪيو وڃي ٿو.

اسامه ۽ صدام به سندن ئي دادلا هئا ۽ هاڻ به جيڪڏهن انهن ڌرتين جي ڇڪتاڻ ختم ٿيڻ جو نالو نٿي وٺي ۽ دهشتگرديءَ خلاف جنگ زور وٺندي به ڏينهن جا ڏينهن ۽ سال کائيندي پئي وڃي ته ان جا سبب به ٻاهريان آهن. هينئر پاڻ هتي سندن پرڏيهي پاليسي تي ڳالهائڻ بجاءِ جيڪڏهن رخ پنهنجي تار تار ٿيل ۽ ڪنهن خودڪش بمبار جي نشاني تي رهندڙ پنهنجي خطي جي امن تي ڳالهايون ته شايد اهو ان لحاظ کان به وڌيڪ بهتر ٿيندو. ممبئي ۾ ڇا ٿي گذريو، ٽن ڏينهن جي ان قيامت خيز دهشتگردي سان، هڪ ڀيرو ٻيهر ان سنجيدگيءَ جي ضرورت هئي ته دهشتگردي، اها باهه آهي، جيڪا ٿوري به هوا جي تيز جهوٽي سان نه رڳو زور پڪڙيندي آهي پر پوءِ جيئن ”باهه“ کي ڪنهن ڊزائين ۽ فريم ۾ مقيد ڪري ان جي دائري جو تعين اڳواٽ ڪيترو به ڪجي پر هڪ دفعو ٻرڻ کانپوءِ ان کي سرحدن جي سمجهاڻي ڏيڻ يقينن بي معنيٰ آهي. ڀارت مان جيڪي به آڱريون پاڪستان ڏي کڄيون، پوءِ اهي ڀارتي حڪومت جي غير سنجيده بيانن جي صورت ۾ هجن يا وري ڀارتي ميڊيا ۾ موجود انتهاپسند عنصرن جي راڙو راڙ جي صورت ۾ هجن، انهن ماحول اهڙو مچايو جو سفارتي سطح تي سفارتي پروٽوڪول ۽ ڳالهين جي ڏي وٺ، جاچ ۽ ٻين سمورن مامرن کي پوئتي رکي ڇڏيو. خود ڀارتي حڪومت جو اهو اقرار ته وڳوڙي دهشتگرد غير رياستي عنصرن سان تعلق رکندڙ آهن ۽ شايد سندن اشارو به اهي ئي غير رياستي عنصرن هجن، جن خود پاڪستان جي اترئين علائقن جو امن ڪيتري عرصي کان پنهنجي هٿن ۾ يرغمال ڪري ڇڏيو. ائين چئي سگهجي ٿو ته اها دهشتگردي، جيڪا هيل تائين پاڪ-افغان سرحدن تي فقط پاڪستاني رياست کي چيلينج ڪيو بيٺي آهي، ان پنهنجو دائرو وسيع ڪندي سڄي ڏکڻ ايشيا جي امن کي بارود سان چٿڻ جو منصوبو ٺاهيو آهي. تاج ۽ اوبراءِ هوٽلن کي باهه جي الن ۾ جلندو ڏسڻ وارن کي ڏسڻ کپي ته خود پاڪستان جي ميرئٽ هوٽل ۾ ٿيل حملي کي پاڪستان جي سياسي توڙي عسڪري قيادت تي حملي جي منصوبي سان ڀيٽيو هو ۽ ان وقت هن رياست جا شهري به ائين ڪاوڙ ۽ غصي ۾ ورتل هئا، جو اها آگ کين پنهنجو دامن جلائيندي نظر آئي هئي.

ڀارتي سرڪار جي اها اٻهرائپ ۽ گڏوگڏ سرحدن جي ٻنهي پار بي يقيني پيدا ڪري جنگ جي ڀاشڻ جي اها ابتدا، ان ڪري به مذمت جوڳي چئي سگهجي ٿي، جو دراصل هڪ اهڙي رياست کي جيڪا خود دهشتگردي جو شڪار هجي، ان تي چڙهائي وارن مامرن کي سلجهائڻ بجاءِ ائين پيچيدگي ۽ وڌيڪ خوفناڪ رخ ۾ وٺي وڃي سگهي ٿي جو ٻئي ملڪ ٻيهر ان ماٺي ٿيل جنگي جنون جو ائين کاڄ ٿيندا جو بعد ۾ شايد نقصان ڪنهن جو ڪيترو ٿيو؟ اها ڳڻپ به ائين بي معنيٰ بڻجي جو بهرحال ٻئي ائٽمي قوت ۽ عسڪري قوت رکندڙ رياستون آهن.

رڳو ڀارت ۽ پاڪستان ڇو، ڇا سڄي دنيا کي ان دهشتگردي خلاف جنگ کي ڪنهن حتمي ۽ منطقي انداز سان وڙهڻ لاءِ سنجيدگي اختيار نه ڪرڻ کپي. ڇو ته اڄوڪي دور ۾ ائين ممڪن ئي ناهي ته دهشتگردي پنهنجو پاڻ کي سرحدي ضابطن ۾ اظهاري. افغانستان جي باهه جڏهن پاڪستان ايران ساڙي ٿي سگهي ته اهو لازم آهي ته ٻيون سرحدون به ان دهشتگردي جو شڪار ٿي سگهن ٿيون. مسئلو اهو ناهي ته جنگ وڙهندڙ غير رياستي عنصر ڪير آهن؟ ۽ جيڪڏهن انهن جي جنگ وڏين طاقتن خلاف آهي ته اسان جون رياستون پاسيرو ويهي ان جو تماشو ڏسي سگهن ٿيون. جيئن هينئر پاڪستان ۾ پڻ اهو سوال عوامي سطح تي سلجهي نه سگهيو آهي ته نيٺ پاڪستان جا فوجي مسلسل اترئين علائقن ۾ ڪهڙي ۽ ڪنهن جي خلاف جنگ وڙهي رهيا آهن؟

ساڄي ڌر جي مذهبي انتهاپسند قوتن وٽ اهو تصور ۽ اها پروپيگنڊا عام آهي ته دراصل اترئين علائقن ۾ پاڪستان آمريڪا جي لڙائي لڙي رهيو آهي، تنهن ڪري عوامي سطح تي ان پروپيگنڊا ۽ تصور کي عام ڪيو پيو وڃي ته اها اسان جي جنگ نه، پر آمريڪي جنگ آهي، جيڪا سندن اشاري تي مسلمان فوج پنهنجن ماڻهن سان وڙهي رهيو آهي. نه رڳو ساڄي ڌر، پر نام نهاد کاٻي ڌر به ان جنگ کي آمريڪا جي جنگ چئي Justify ڪرڻ جي موڊ ۾ آهي. ان سڄي صورتحال ۾ خود پاڪستان جي سموري Main Stream Media پڻ ساڄي ڌر جي ان تصور سان بيٺل نظر اچي ٿي. نتيجن عام عوام ان سموري جنگ جي مختلف پاسن/اثرات تي غور ڪرڻ بجاءِ ان سموري ويڙهه کي حڪومت/فوج/رياست جي لاحاصل ويڙهه سان ڀيٽي رهيو آهي.

حقيقت اها آهي ته نه رڳو هيءَ حڪومت، پر خود رياستي مشينري ان نام نهاد پروپيگنڊا جو ٽوڙ ڪري عوام کي اهو بانور نه ڪرائي سگهي آهي ته کڻي ان جنگ جو ٻج ڪنهن به ڇٽيو هجي، پوکي، پالي ان فصل کي وڏو ڪنهن به ڪيو هجي ۽ مستقلن ان جنگ جا مفاد ڪنهن ٻاهرين ڌر سان وابسته ڇو نه هجن، پر اها جنگ جڏهن خودڪش بمبار جي صورت اسان جي ڳلي ڪوچي کي، اسان جي شهر شهر کي، اسان جي هر بستي وستي کي، ايتري تائين جو علامتي طور تي لال مسجد ۽ ميرئٽ هوٽل تائين وڃي پڄي ته يقينن ان وقت ان کي روڪڻ پوئتي ڌڪڻ ۽ ان کي ختم ڪرڻ ئي وڏي دانشمندي چئبي. ڇوڪرين جي اسڪولن کي مارٽر گولن سان تباهه ڪرڻ، اسپتالن تي، گهرن تي، مارڪيٽن تي بمباريون ڪرڻ ۾ يقينن ڪي پنٽاگون جا گورا ته شامل نه آهن، اها ڪهڙي آمريڪي مخالف جنگ آهي، جيڪا جهادي ڀاءُ هن رياست جي ڳلي ڪوچي تائين کڻي آيا آهن؟ حقيقت ته اها آهي ته اهڙي جنگ کي روڪڻ وارا هٿ نه پر اهڙي جنگ جي حمايت آهي، جيڪا اسان جي ملڪي استحڪام لاءِ مسلسل خطرو آهي. تانابانا ڳنڍيو ته سهي، جوڙ ملائي ته ڏسو ”ڪمزور رياست“ ڪنهن جي مفاد ۾ آهي؟ جيڪڏهن هن خطي جي جاگرافي ۾ تبديلي جو ڪو گريٽ گيم وارو پلان آهي به سهي ته ان جا اصل ايڪٽر ڪير آهن؟؟

ايئن ڇو ٿو ٿئي ته اسان وٽ ڪشمير جي سوال تي به ڪراچي ٻرڻ شروع ڪري ٿو ته هاڻ جڏهن ڀارت جي لب و لهجي ۾ گرمي آئي ته به ڪراچي جي ڌرتي تپائي ويئي. خود دنيا کي به اها ڳالهه سمجهڻ ۾ دير نه ڪرڻ کپي ته ڏکڻ ايشيا جي هڪ ملڪ به دهشتگرديءَ خلاف جنگ هارائي ٿو ته سندس اها شڪست فقط هڪ رياست جي شڪست، نه پر سڄي عالم جي امن لاءِ ائين خطرو بڻجي سگهي ٿي، جيئن فاشزم گذريل صدي ۾ پوري عالم انسانيت لاءِ خطرو بڻيو هو ۽ ان سڄي دنيا جي امن کي پنهنجي لپيٽ ۾ آڻي دنيا کي خاڪ جي ڍير تي ويهاري ڇڏيو هو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

حقيقي تبديليءَ جو نقطهءِ آغاز ڪهڙو هجڻ گهرجي؟




سومر 22 ڊسمبر 2008ع



جڏهن سقراط جي ديش يونان ۽ سندس ئي اباڻي شهر اٿينز ۾ پوليس جي بي دماغ ۽ ميڄالي کان خالي مٿي مان بنا سوچئي سمجهي هلايل هڪ سرد گولي، جنهن شاگرد جو جسم چيري، کيس بيجان بت ۾ تبديل ڪري ڇڏيو هو، تڏهن اچانڪ ئي اچانڪ سڄو يونان ٻري پيو هو. يونان جي گهٽين ۾ ماڻهو احتجاج لاءِ ائين اڀا ٿي بيٺا هئا، جو سندن سامهون جديد هٿيارن سان ليس پوليس فورس بيوس ٿي لڳي. اها سرد گولي، جيڪا يوناني پوليس جي بندوق جي نالي مان نڪري هڪ شاگرد جي جسم کي بيجان ڪندي يونان ۾ باهه پکيڙڻ جو ڪارڻ بڻي، سا گولي ممڪن آهي ته نتيجن جي ڪٿ کانسواءِ غير ارادي طور تي هلائي ويئي هجي، پر ان گولي رڳو يوناني سماج ۾ ئي نه پر پوري يورپ ۾ سماجي انصاف جي لاءِ Wake up call (سجاڳي جو سڏ) ثابت ٿي هئي. ايٿنز ۾ ٿيندڙ احتجاج ۾ ارڙهين آڪٽوبر تي سڄي يورپ کي سماجي انصاف جي ان تحريڪ ۾ ساڻن يڪجهتي ۾ گڏ بيهڻ جو سڏ پڻ ڏنو. ان ويل، جڏهن يونان ۾ هڪ انڌي گولي جي نتيجي ۾ پکڙيل باهه، هل هنگامن، احتجاج ۽ مزاحمتن جا نيوز بٽس پنهنجي دنيا تائين پڳا ته الائي به ڇو انهن نيوز بٽس جي دونهين منهنجون به اکيون آليون ائين ڪيون جو ان پل ۾ ئي ان دونهين جي ڪاراڻ ۾ مون کي پنهنجي صدر مملڪت جي آباڻي شهر نوابشاهه مان گرفتار ٿيل پورهيت رسول بخش بروهي جو چچريل لاش نظر آيو. اهو لاش، جيڪو فقط گولين سان چچريل ئي نه هو پر هيءُ اهو بدنصيب مرده جسم هو، جنهن تي لت رکي شڪارين جيان اسان جي پوليس آفيسرن ميڊيا لاءِ فوٽن جا فريم ٺهرائي ان لاش جي واردات تي پنهنجي ڊپارٽمينٽ کان تمغه پنهنجي ڪلهن تي گلن جيان سجايا هئا.

ميڊيا ۾ پورهيت جي لاش هيٺ ڌاڙيل لکيل هو، ۽ ”وردي وارن ڌاڙيلن“ کي بهادر آفيسر جو ٽائٽل ڏنل هو. قومي ميڊيا نه، پر پنهنجي مقامي ميڊيا تي ان پورهيت عورت جون اهي ٽمندڙ اکيون، ٽٽندڙ چيلهه ۽ ڏڪندڙ دل بخوبي نظر آئي هئي. پنهنجي اها مقامي ميڊيا، جيڪا پنهنجين سمورين خرابين، خامين، براين سميت ڪڏهن ڪڏهن اهڙا آئينه گهڙڻ ۾ ضرور ڪامياب وڃي ٿي، جنهن ۾ حڪمرانن کي پنهنجو اصل چهرو نظر ايندي ئي تيش چڙهڻ شروع ٿيندو آهي.

هو لياري ٽاسڪ فورس جو آفيسر هو، جڏهن ان ٻڍڙي عورت جي خود نورِ نظر کي گولين سان پروڻ ڪري ڊرامو ڪيو ۽ پنهنجي اداري کان عدالت تائين هو هر جاءِ تي هٿڪڙي کانسواءِ نظر آيو هو. ان ٻڍڙي ماءُ جي بي نور اکين کانسواءِ ان پورهيت جي لاش جي ڪا وارثي نه هئي، جيتوڻيڪ پورهيت راڄ جي سياسي دڪانن جا ڪيئي رکوالا ان پورهيت جو ڪيس وڙهي سگهن پيا. ان جي وارثي نٿي هئي، ان جي خون جو ڪيس ڀاري رشوتن عيوض عدالتي ڪاريڊورز ۾ رلي زيان ٿي ويو. انقلاب جي اوسيئڙي ۾ در کولي ويٺل سياسي ڀوڀن ڪنڌ موڙي ان خونِ بي زبان جو آواز بنجڻ جي ڪوشش نه ڪئي هئي، مون کي اٿينز ۾ هن خود رو مزاحمت جي اڀرڻ تي ڪراچي جي جيل خاني ۾ موجود ان باندي جو لکيل خط ياد آيو هو، جنهن ۾ هن پنهنجي رائيگان جدوجهد جي سزا ڪاٽڻ جي ڪٿا لکندي ٻڌايو هو ته بيشڪ ته هن جي اکين ۾ سرخ سج جو اوسيئڙو هو ۽ هن اوسيئڙي ۾ پنهنجي خون جو آخري قطرو به وهائڻ کان گريز نه ٿي ڪيو. هن ميارون ٿي ڏنيون ته اسان جي ڇپجندڙ لفظن ۾ هنن جي جدوجهد لاءِ ڪي سلام، ڪا ڀيٽا ڇو نه آهي؟ جواني جي خوبصورت ڏينهن کي جيل جيڏين ديوارن پويان ڳاري، جوانيون ڳاري ڇڏيندڙن جي راهه جو سفر اڄ جي سياست ۾ موضوعِ ممنوع ڇو آهي؟ هن پنهنجي ليکي ۾ سندن سفر جي ايماندارانه تجزئي جي اپيل ڪئي. ”وٽس نجات جي ان راهه واري سياست هيروئن جو زهر هئي، جن ان کي چکيو، تن ڄڻ پنهنجي جواني، پنهنجي زندگي تڇ ڪئي، ويران ڪئي. ها پر ان ئي راهه واري سياست جي هيروئن جو جنهن ڪاروبار ڪيو، ڄڻ ته پنهنجي، پنهنجي نسلن جي زندگين جو سامان گڏ ڪري پنهنجي حياتيءَ سهل بنائي. مون وٽ حوصلو نه هو، جو اهو سچ مان کيس ٻڌائڻ/لکڻ جو ساهس ڪري سگهان.

آخري خط ۾ هو ٽٽل هو، ڀورا ڀورا ٿيل. گهڻن ڪڙن سچ سان گڏ هن اهو سچ به لکيو هو ته ”سچ ته هيءُ آهي، اسان ماڻهو لفظن ۾ خوبصورت خوابن جي وهڪري ۾ وهي وياسين.“ اسان کي يقين ڏياريو ويو هو ته جيل وڃڻ کانپوءِ اوهان جي مڪمل سهائتا ڪبي، پر ٻن سالن ۾ سهائتا ته ڌوڙ ٿي، ڪڏهن خط لکي احوال به ڪو نه ورتو اٿائون.“ هن لکيو هو روايتي تنظيمي ڪلچر تي جنهن ۾ هڪڙا حلوو کائڻ وارا آهن ۽ ٻيا انقلابن لاءِ مخصوص ڪتابي ڪيڙا......کيس پتو نه هو ته ٻن سالن اندر هن جي ماءُ، جيڪا هن روئيندي ڇڏي هئي، سا جيئري به آهي، يا نه، هن لکيو هو ته هو فاقاڪشي جي حالت ۾ آهي، هو بک ۾ آهي، کيس ڪا مالي مدد گهربل هئي. هن جا ڏنل پار پتا، نالا سڀ شايد اڌورا هئا. هن جي ماءُ جي حياتي جو پتو به نه پيو هو، جو سندس ٻڌايل پتي تي، هراسيل عورتن واري گهر جو دروازو کليل هو. ڄاڻ وٺڻ تي، نه ڄاڻ ڪهڙي خوف، وسوسي، انديشي کان هنن چيو ته، ”اسان کي ڪو به پتو ناهي، مرد ماڻهو اچن ته کائنن پڇا ڪرائجو.“ هن خط جي پڇاڙڪي حصي ۾ پنهنجي سياست، قيادت، نظريئي، فڪر کان مايوس ٿي فقط هيءُ لکيو هو ته، ”جيڪڏهن ڪو منهنجا آدرش، اصول، شاعري جون سٽون مون کان خريدڻ چاهي ته مان هاڻي حاضر آهيان، جو گهڻو ڀوڳي چڪو آهيان پنهنجي والدين لاءِ گهڻو عذاب بڻيو آهيان.“

مون يونان جي فسادن ۾ سنڌ جي ان نوجوان باندي جي خط کي ياد ڪيو، پتو ناهي ته 12 مهينا اڳ لکيل ان خط کانپوءِ هن ڪيترا ڏينهن جيل جي ڳرين ديوارن پويان گذاريا هوندا، فاقاڪشي جي عالم ۾ هن ڪنهن ڪنهن کي مدد لاءِ واجهايو هوندو، ڪنهن ڪنهن کي پنهنجا خواب، لفظ، شعر، پنهنجو ايمان ۽ پنهنجو پاڻ خريدڻ لاءِ آڇ ڪئي هوندي. هن نيري آسمان هيٺان ان باندي کان علاوه ڪيترائي جسم هئا، جيڪي جيل خانن جي اذيت گاهن مان عذابن ۾ زخمن جا سدا چمڪندڙ تمغا کڻي نڪتا هوندا ۽ پوءِ لفظ، خواب ۽ سياست کان ڇرڪ سندن جاڳ جو مقدر بڻي هوندي. ڪيترا جيل خانه، ڪيترا عذاب گهر، ڪيتريون انڌيون گوليون پنهنجي ديس ۾ ائين ڇڙواڳ هيون، جو ڪنهن کي به واڙي سندس جواني لوهي سيخن جي نذر ڪري ڇڏجي ۽ گولي ائين آزاد ڇڏجي جو جنهن جي به سيني ۾ چاهي پنهنجو گهر ڪري ۽ جنهن به جسم مان چاهي پنهنجو رستو ٺاهي. پاڻ يقينن اهڙن سڌريل ملڪن جا رهواسي ته نه هئاسين جو قتل بيگناهه تي رڻ ٻاري ڇڏجن، ائين جيئن پنهنجي ٽي وي نيوز تي يونان جون خبرون ٿي هليون.

اها ڇهين ڊسمبر هئي، جو پوليس ۽ شاگردن جي مڇريل هجوم جون پاڻ ۾ چڪريون ٿيون. اهي شاگرد به ڪير هئا، بيروزگاري خلاف احتجاج ڪندڙ...رياست جڏهن به پنهنجي اندر جي ناڪامين لڪائڻ ۾ ناڪام ويندي آهي، تڏهن اها سدائين تشدد جو سهارو وٺندي آهي. ائين پوليس پاران ان احتجاج جو مقابلو انهن خوني انڌين گولين سان ڪرڻ طئي ٿيو، جيڪي سڌيون مظاهرين/شاگردن تي هلايون ويون. مظاهرين جو تعداد به ڪي ٽيهه چالهه ڇوڪرن تي مشتمل هو، جن حڪومت خلاف سخت نعرا ٿي هنيا. هڪڙي گولي پندرنهن سالن جي ڇوڪري جو سينو چيري ٻاهر نڪتي ته يونان جي تاريخ ۾ اهو واقعو سترهين نومبر 1973ع واري ان يادگيري جو ورجاءُ هيو، جڏهن اٿينز ۾ پولي ٽيڪنيڪيل ڪاليج ۾ فوج بندوقن جا منهن انهن شاگردن طرف کولي ڇڏا هئا، جيڪي ان وقت هڙتال تي هئا ۽ هن واقعي کانپوءِ يونيورسٽين ۾ پوليس آندي وئي. ڳوڙها گئس ۽ باهه جو دونهين ۾ ورتل اٿينز ۽ ٻين شهرن ۾ جيتوڻيڪ هيل تائين لڳ ڀڳ ستر ماڻهو زخمي ٿيا آهن ۽ ڪي چار سئو ماڻهن جي گرفتاري رپورٽ ڪئي آهي، پر اڃا تائين هڙتالن ۾ ڪا ماٺ ٿيندي نظر نٿي اچي. ستر جي ڏهاڪي جي سياسي اٿل پٿل کانپوءِ هاڻوڪا واقعا گذريل ڪيترن ڏهاڪن کانپوءِ ٿيل بدترين سياسي احتجاج طور رڪارڊ ٿي رهيا آهن، سڄي يورپ ۾ اها Wake up call ڪجهه ائين رپورٽ ٿي ته برلن ۾ ڪي پندرنهن ڄڻا يوناني قونصليٽ کي ڪلاڪن تائين قبضو ڪري ويٺا هئا. جيتوڻيڪ سندن سياسي وابستگي مبهم هئي، پر بالڪونيءَ ۾ ٽنگيل سندن بينر تي فقط ٽي اکر ئي تحرير ٿيل هئا. ”رياست پاران ماريل.“ جنهن سڄي يورپ ۾ احتجاجي مظاهرن جو سڏ ڏنل هو، ان کان هڪ ڏينهن اڳ يعني سترهين ڊسمبر تي ٻيو ته ٺهيو، پر يونان جي ايئر لائين جا ملازم ٻه ٽن ڪلاڪن جي هڙتال تي هليا ويا. دراصل احتجاج جو اهو سلسلو ٽريڊ يونين سياست ۾ هڪ نئين مزاحمت جو قدر کڻي آيو هو. ان ڏينهن ائين ڪي 28 فلائيٽون ڪينسل ٿيون ۽ لڳ ڀڳ چوڏهن ٻيون فلائيٽون ري شيڊيول ڪيون ويون هيون.

ڇهين ڊسمبر تي شاگرد جي حلاڪت ٿي هئي، ستين تي فضا ڳوڙها گئس ۽ بلڊنگن کي لڳل باهه جو دونهون پکڙيل هو، بظاهر اهي فساد، هنگاما، منظم مزاحمت آهن، قتل خلاف احتجاج ڪاوڙ ۽ غصي جو اظهار ٿي لڳو، پر حقيقت ۾ اهو غصو، رياستي مشينريءَ ۽ حڪومت جي انهن اقتصادي پاليسين خلاف هو، جنهن ڪري بيروزگاري ۾ اضافي سميت مهانگائي پڻ زورن تي هئي. يونان پڻ ان فوجي حڪومت جو مزو چڱي چڪو آهي، جڏهن 1967ع کان 1973ع تائين راڄ ۾ دهشت طاري هئي ۽ نومبر 73ع جا ئي هنگاما هئا، جڏهن فوجي ٽينڪون يونيورسٽين جا دروازا ٽوڙيندي اندر داخل ٿيون هيون، ويهارو کن شاگرد ٿڏي تي ئي ماريا ويا هئا. حيرت جوڳي ڳالهه هنن فسادن ۾ اها به هئي ته هن ڀيري به احتجاج ۽ مزاحمت ۾ ٽوڙ ڦوڙ جو شڪار پبلڪ بلڊنگس نه پر دڪان ۽ ڪارون هيون. هنگاما آرائيءَ ۾ ملوث ڪاوڙيل، مڇريل هجومن کي سندن پنهنجي پريس انارڪسٽ به لکندي رهي ته انهن فسادن ۾ ٻاهراان هٿ به تلاش ڪندي رهي. جيئن ئي ڇوڪرو پوليس جي گولي جو شڪار ٿيو ته اڌ ڪلاڪ اندر شهر ۾ اهي نعرا گونجڻ لڳا هئا ته ”هاڻ پوليس قتل جو حساب ڪتاب ڏي“ يا وري اهو ته ”سڀ ٻاهر نڪرو ته حساب ٿئي“ سندن پريس ان ڳالهه جون ڳنڍيون سلجهائيندي رهي ته قتل جي اڌ ڪلاڪ اندر سڄي اٿينز ۾ فسادن جو ڦهلجڻ ۽ پوءِ ساڳي ئي پيٽرن تي يونان جي سمورن وڏن لڳ ڀڳ 50 شهرن ۾ هڪ ئي وقت فسادن، هنگامن ۽ مزاحمتن جو سلسلو شروع ٿي ويو. يونان جون يونيورسٽيون ۽ لڳ ڀڳ 400 هاءِ اسڪول انهن ڪارڪن شاگردن سان ڀرجي ويا آهن، جيڪي هينئر اهي نعرا هڻي رهيا آهن ته ”فقط حڪومت جي تبديلي ئي ڪافي ناهي.“

اهي انارڪسٽ جن کي هنن هنگامن پويان متحرڪ فورس ڄاڻايو پيو وڃي، يوناني سرڪاري ميڊيا موجب اهي فقط يوناني ئي ناهن پر انهن جو نيٽ ورڪ اٽلي جي انرڪسٽن سميت برطانيا ۽ جرمني تائين پکڙيل آهي ۽ يونان ۾ به شاگردن ۾ سندن چڱو تعداد موجود آهي، جيڪي نظرياتي توڙي عملي طور تي گهڻا انتهاپسند آهن پر حقيقت اها آهي ته هاڻوڪن فسادن، هنگامن، احتجاجن ۽ مزاحمت ۾ شريڪ هجومن کي ڪنهن به هڪ گروهه، نظرئي، يا تنظيم جي کاتي ۾ وجهي نٿو سگهجي. يقينن سمجهه جا پنهنجا داخلي بحران ئي هجن ٿا، جيڪي عوام ۾ تبديلي جي خواب کي نئين سر جيئرو ڪن ٿا. اهو ئي سبب آهي جو جيئن يونان ۾ فساد اٿيا، هل هنگاما ٿيڻ لڳا ته اهي جيڪي روڊ رستن تي مظاهرين جي صورت ۾ گڏ ٿيڻ لڳا، انهن ۾ شاگردن جي وڏي انگ سميت، ٽريڊ يونين جا ڪارڪن، انارڪسٽ، کاٻي ڌر جا سياسي گروهه، دانشور، فنڪار، موسيقار مطلب ته زندگي جي هر شعبي سان تعلق رکندڙ ماڻهو گروهن جي صورت ۾ رياستي تشدد جي مذمت ڪندي ٻاهر نڪري آيا.

”اسان کي پنهنجي احتجاج ۽ مزاحمت کي هاڻي سياسي تحريڪ ۾ تبديل ڪرڻو پوندو.“ تاڙين جي گونج ۾ هزارين شاگردن جي هجوم سان ٻيهر مخاطب ٿيندي چئي ٿو، ”اسان کي هاڻ پنهنجا سياسي مقصد واضح ڪرڻا پوندا.“ در اصل، يونان ۾ ان عام بي چينيءَ جو سبب پڻ سرمائيدارانه نظام جو اهو معاشي ماڊل، جيڪو نيو لبرل ازم جي نالي ۾ رياستي ڍانچن جا تختا ڪڍندو، کين کوکلو ڪندو، اهڙي معاشي بحران جو ڪارڻ بڻجي رهيو آهي، جنهن جا اثر ٽئين دنيا جي معشيت کي ته گوڏن ڀر ڪيرائي ساڻن گڏ هاڻ خود يورپ جي رڳن ۾ زهر اوتيندي نظر اچي رهيو آهي. اها چڙ، جيڪا حڪومت جي معاشي پاليسين ۽ رياستي تشدد خلاف يوناني عوام اندر وڌي رهي هئي، دراصل هي واقعا ان جو ئي اڀار هو. ٽئين دنيا جي تارڪ الوطن پورهئي جي تلاش ۾ نڪتل ماڻهن جي لوڌ لاءِ يورپ وغيره جو داخلي دروازو يونان ئي ثابت ٿئي ٿو. زرعي معشيت جي تباهي ۽ اسي جي ڏهاڪي ۾ ٻاهرين سستي پورهئي جي آمد ۽ گڏوگڏ حڪومت جي لبرل پاليسين ڏانهن جهڪاءَ جي ڪري ملڪ ۾ بيچيني جو ڦهلجڻ لازمي هو.

ان سمورن فسادن، هنگامن ڪرڻ جو مرڪز شاگرد ۽ بيروزگار نوجوان هئا. يونيورسٽي جي فارغ شاگردن مان 28 سيڪڙو کن بيروزگاري جو شڪار ٿيا آهن. ٽريڊ يونين ۾ پڻ گهٽ پگهارن ۽ نين ڀرتين ۾ ڪانٽريڪٽ سسٽم جي خلاف گهٽ پگهارن وارن ملازمن جو پڻ ان تحريڪ ۾ سرگرم ڪردار پڻ اهو انڊيڪيٽر آهي ته اهي فساد بيشڪ ته هڪ اسڪولي شاگرد جي پوليس پاران قتل سان شروع ٿيا هئا، پر اهي هڪ لحاظ کان يونان جي حڪومت جي غلط پاليسين معاشي بحران جو نتيجو هئا. يونان ۾ بيروزگاري جي شرح يورپي سماج ۾ ريڊ الرٽ ٿي پيل آهي ته اها 75 سيڪڙي تي وڃي پهتي آهي، جڏهن ته مهانگائي جي شرح پڻ سال 2000ع کان 4.3 سيڪڙي تائين آهي.

يونيورسٽين ۾ شاگردن جي بينرن سان سينگاريل ديوارون، دراصل نيئن سجاڳي جو ڏيک ڏيندڙ آهن. حڪومت جي صنعتي ادارن کي پرائيويٽائيز ڪرڻ جي پاليسي، مهانگائي، پورهيتن جي گهٽ پگهار سبب يورپ ۾ اها اٿل پٿل بيشڪ نئين ناهي پر ڏهاڪن کان مجموعي شڪار سماج ۾ اهو پيڙهيل طبقي جو پهريون سياسي اظهار هو، سياسي جدوجهد جي آغاز جو نقطو، پر ان سڄي سياسي سجاڳي، ڪاوڙ، غصي جي سياسي جي اظهار جي ان سڄي منظر ۾ ڪيئن نه پنهنجي سماجن جو پس منظر گهمندو نظر ٿو اچي.

پورهيت رسول بخش بروهي جي چچريل لاش، بنديخاني ۾ پيل لاوارث سياست قيدي جي اذيت خانن جي داستانن، وڌندڙ بيروزگاري ۾ زندگيون ڳاريندڙ نوجوانن جا هجوم، منافع بخش قومي صنعت کي نجي تحويل ۾ ڏيڻ جون پاليسيون، نوڪرين ۾ نااهل ڀرتيون ۽ وک وک تي ذلتن جو شڪار زندگي جي حساب ڪتاب جا ڏينهن پاڻ وٽ به هڪ نئين سياسي جدوجهد لاءِ نقطهءِ آغاز بڻجڻ جي سموري سگهه رکندڙ سياست ۽ روايتي بيانن تائين محدود ٿيڻ کان پوءِ آهي ڪير آهي جيڪو سياست جي ان حقيقتي تبديلي واري رستي ۾ ايمانداري سان بيهڻ جو ساهس ڌاري سگهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

تنقيد جي سنگباري جو شڪار حڪومت ۽ مخالف ڌر جو ڪردار!









آچر 4 جنوري 2009ع



جڏهن هن خطي، ڏکڻ ايشيا، جي ٻن وڏين رياستن جي وچ ۾ ٽڪراءَ واري پوزيشن اها وڃي بيٺي هجي جو ٻئي رياستون پنهنجي سپاهين کي سرحدن وٽ هڪٻئي جي نشاني تي بيهاري بيٺون هجن، پنهنجي جنگي صلاحيتون جاچڻ لاءِ ٻنهي رياستن جي بمبار طيارن جون اڏامون رن اپ وٺڻ لاءِ تيار بيٺيون هجن، جڏهن ٻنهي ائٽمي رياستن وٽ پنهنجي دفاع لاءِ ائٽم جي استعمال واري ڪامن سينس واري Logic به هجي ته بٽڻ دٻائي سيڪنڊ هڪڙي ۾ هزارن، ڪروڙن جي آبادين کي نشانو بڻائي ڪپهه جي ذرڙن ۾ تبديل ڪري ڇڏين، ٺيڪ ان وقت هائوس آف اپوزيشن جي رهنما کي Failure state وارو ورد دهرائجندي ڏسجي ۽ بعد ۾ ڳڙهي خدا بخش سان لڳو لڳ صدارتي هائوس مان Failure state واري پروپيگنڊه جي نتيجي ۾ جمهوريت کي خطري وارو ريڊ الرٽ الارم وڄڻ شروع ٿئي ته اهو خوف پڻ ريڊ الرٽ زون تائين پهچندي نظر اچي ٿو، جنهن کي عام فهم ۾ اسٽيبلشمينٽ پاران جمهوريت کي ڌڪ هڻڻ جي تياري وٺڻ واري ڪارروائي سان ڀيٽي سگهجي ٿو. سرحدن تي ٽڪراءَ واري صورتحال ۽ موجود جنگ جي هولناڪي ٽارڻ لاءِ دنيا پوري سفارتي ڪوششن ۾ ائين رڌل آهي، جو جنگ جي صورت ۾ ڀارت ۽ پاڪستان نه پر سڄي دنيا جو امن ائين خطري ۾ پئجي سگهي ٿو جو ٻنهي ملڪن ۾ ۽ خاص طور تي پاڪستان ۾ عدم استحڪام واري صورتحال نان اسٽيٽ ايڪٽرس سرحدن کان ٻاهر به آساني سان ٻين رياستن جي امن لاءِ خطرو بڻجي سگهن ٿا. ان ڪري ئي سرحدن تي موجود اهو ٽينشن ٽارڻ لاءِ آمريڪا، برطانيا سميت پنهنجا دوست پاڙيسري ملڪ چين ۽ ايران به ٽياڪڙي لاءِ اڳيان اڳيان آهن، ڇاڪاڻ ته کين پتو آهي ته جيڪڏهن هڪ ڀيرو جنگ جي ابتدا ٿي ته پوءِ شايد سندن سرحدون به ائين محفوظ نه رهن.

خير، اها جنگ ته فقط پنهنجي نه پر عالمي دٻاءَ جي نتيجي ۾ ئي ٽاري سگهجي ٿي، پر پاڻ هتي ذڪر ڪرڻ چاهيون ٿا ان جنگ جو، جيڪا بظاهر ته هائوس آف اپوزيشن جي رهنما پاران Failure state واري بيانبازي سان شروع ٿي چڪي آهي. سلمان تاثير جي گورنر هائوس کان ٿيندي جڏهن سندن نشانو ٺيڪ پنهنجي اصل ٽارگيٽ يعني صدارتي هائوس ڏانهن وڌيو ته يقينن سياسي مامرن تي اک رکندڙ ۽ رڌڻي ۾ رولو وجهندڙ ڌرين جي حڪمت عملي کي بخوبي سمجهندڙن ڄاڻي ورتو ته ”دوبدو“ ٿيڻ لاءِ هائوس آف اپوزيشن مٿان کان گرين سگنل وٺي به چڪي آهي، ۽ اهو ڳڙهي خدا بخش جي ڳاڙهين قبرن ويجهو قائم صدارتي هائوس مان محترمه جي ورسي جي موقعي تي ڪيل خطاب هو، جنهن ۾ پهريون ڀيرو دٻيل لفظن ۾ خبردار ڪرڻ واري اشاري سان ويجهي مستقبل ۾ ممڪنه طور پيدا ٿيندڙ ان خطرن جي چڱي ريت نشاندهي ڪئي وئي، جنهن جو نشانو اڳ يا پوءِ ڪا حڪومت يا هڪ پارٽي نه پر هيءُ سمورو ”جمهوري عمل“ ئي بنجڻو آهي، جيڪو حقيقتن ان شهيدِ جمهوريت جي سياسي تدبر جو نتيجو هو، جنهن ۾ نه رڳو پاڻ پر معافي نامه لکي سياست کان توبهن تائب ٿي سعودي جا وڻ وسائڻ واري قيادت به وڏي شان سان واپس وري هئي. اهو به محترمه جو سياسي تدبر هو، جنهن کل سمجهي پاتل وردي فوجي صدر جي بدن تان ائين لهرائي هئي جو آخري تقريب ۾ جڏهن هن پنهنجا وردي وارا اختيار نئين آرمي چيف حوالي ٿي ڪيا ته سندس اکيون آليون، آواز ڀريل ۽ هٿ ڏڪندڙ هر خاص و عام کي صاف ٿي نظر آيا ۽ پوءِ پاڻ ڏٺو ته اها خجالت، اها جفگي جهڙي ڪيفيت 27 هين ڊسمبر جهڙي المناڪ واقعي سان ڌوئڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. اهو خيال عام آهي ته محترمه کي سندس سياسي تدبر جي استعمال جي شڪار ٿيل ڌرين پنهنجي راهه تان هٽايو. هيءَ حڪومت نه پر هن جمهوري عمل جو تقدس ائين به لازم ته سوين ٻين ڪارڪنن سميت خود محترمه جا رت ڦڙا به ان ۾ شامل آهن. مين اسٽريم ميڊيا جي ٻولي (جنهن کي امداد سومرو، حامد مير جي حوالي سان اڳ ئي لکي چڪو آهي) ۽ سندن نيت تي وري ڪنهن ٻي جاءِ تي تفصيل سان اچبو، پر پاڻ جيڪڏهن هائوس آف اپوزيشن ۽ ٻين بائيڪاٽي جماعتن جي حوالي سان جائزو وٺون ته يقينن مايوسي ٿئي ٿي. حڪمران جماعت جي گڊ گورننس جي سلسلي ۾ ڪوتاهين تي تنقيد جائز آهي، پر منظم پروپيگنڊا ۾ جيئن اها ڪٽهڙي ۾ بيٺل نظر اچي ٿي، ان منظم پروپيگنڊا جي نيت کي هڪ نه پر سئو وار جانچي ۽ پرکي ڏسڻ جي ضرورت آهي. بيشڪ ته خبردار رهڻ جو الارم وڄي چڪو آهي، گلن جي سيج ۽ اقتدار جو هينگ اوور به هاڻ اوور ٿيڻ جو وقت اچي چڪو آهي، سياسي عزائم رکندڙ ميڊيائي ڌريون به پسِ پرده مصروف عمل آهن. علي قاضي پنهنجي مضمون ۾ خاصي نشاندهي ڪري به چڪو آهي، گڏوگڏ حڪمران جماعت کي به خبردار ڪري چڪو آهي ته اها ساڳي ڄار ۾ ائين نه ڦاسي، جيئن کيس ڦاسائڻ جا سانباها ٿي رهيا آهن. شايد KTN تي ئي سندس اها پيشنگوئي (سياسي تجزيي تي آڌاريل) به آن ايئر ٿي چڪي آهي. سخت سردي جو ايندڙ مهينو به سياسي طور تي گهڻو گرم رهڻ جو امڪاني آهي.

انهن سڀني امڪانن جي پيش نظر ڏسون ته ڪير ڪير آهي، جيڪو ان رت ۾ ڳاڙهي ٿيل عظيم ليڊر جي قرباني سان سينگاريل ”جمهوري عمل“ جي راهه کوٽي ڪرڻ لاءِ مارچ جي تيارين ۾ آهي، ڏسون ته ڪير آهي جيڪو پردي پويان ويٺل طاقتن جو گماشتو بنجڻ لاءِ تيار آهي. ها، هڪ ڀيرو وري ڏسڻو ئي پوندو ته جمهوريت تي راتاهي جي تياري ۾ ڪنهن جون وکون تڪڙيون آهن ۽ ڏسون ته نيٺ ڀلا ڪير آهي، جيڪو هن مهل به اسٽيبلشمينٽ جي خواهش جي سرواڻي لاءِ ”هوشيار باش“ ٿو ڏسجي. پارليامينٽ کان ٻاهر ويٺل ساڄي ڌر جون بائيڪاٽي جماعتون بشمول هارايل ۽ اسٽيبلشمينٽ جي پراڻي اعتبار جوڳي ساٿي شيخ رشيد جي سڀئي ڌريون ”نئين چونڊ“ جو نعرو لڳائي به چڪيون آهن. سچي ڳالهه ته اها آهي اسٽيبلشمينٽ بائيڪاٽ واري نعري کي موبلائيز ڪري ان مان گهربل نتيجا حاصل ڪرڻ ۾ بنهه ناڪام رهي. ساڻن ايئن ٿيو، جو جڏهن عوام سندن بائيڪاٽي نعري کي رد ڪري چونڊن ۾ ڀرپور حصو وٺي، پنهنجي چونڊيل حڪومت آڻڻ ۾ ڪامياب رهيو ته ناڪام ڌرين وٽ سواءِ ان جي ٻيو ڪو واڄو وڄي نه سگهيو ته نيون چونڊون ڪرايون وڃن.

باوجود ان جي ته حڪمران جماعت وٽ ماضي جا تلخ تجربا هئا، نواز شريف جي دورِ حڪومت جي ئي عذابن ۽ عقابت جو سلسلو هو، جو هڪ پاسي ٽارچر سيلن جا سير ڪرائي ڪارڪنن جو ساهه سوڙهو ڪيو ويو، ٻئي پاسي قيادت جلاوطنيءَ ۾ مسلسل پنهنجي جماعت سان رابطي کان ڪٽيل هئڻ ڪري ان مزاحمت کي جي به شروعات ڪري نه سگهي، جيڪا هونئن اپوزيشن ۾ سندن سياست جو سينگار هوندي آهي. ”چارٽر آف ڊيموڪريسي“ يقينن محترمه بينظير ڀٽو جي سياست جو اهو اهم ترين مورچو هئي، جنهن ۾ هن پنهنجي سياسي فهم سان ان پارٽي جو ڪلچر ئي تبديل ڪري ڇڏيو، جيڪا آمريت جي ڪک مان پيدا ٿي. اسٽيبلشمينٽ جي آسرن تي حڪومت ڪيائين ۽ شريعتي نظام لاڳو ڪرڻ جي ارادن کي پايهءِ تڪميل تائين پهچائڻ واري مشن تي ئي هئي ته سندن حڪومت پهريون ڀيرو غير جمهوري قوتن جي طاقت جو ذائقو چکيو. جن جي آسري سندن سياسي ڪيريئر جي ابتدائي انهن پاران ئي تختو نڪرڻ تي هو هوش ۾ نه رهيا هئا. اسٽبليشمينٽ جي منشا کانسواءِ سياست نه ڪرڻ جهڙي شرمناڪ معاهدي تي سندن دستخط به رهيا. مخالفتن جي سياست ۾ هو مزاحمت جي فن جا عادي نه هئا، سندن رڳن ۾ سياسي نه پر واپاري خون هو، سوديبازي، لين دين ۾ هو ”جان جي امان“ وٺي پاڻ وڃي سڪون جا وڻ وسائي ويٺا. سندن رت ۾ اها سرڪشي، اها بغاوت ۽ اها مزاحمت هئي ئي ڪا نه جيڪا عوامي سياست جو وتيرو هجي ٿي. اهو چارٽر آف ڊيموڪريسي جو ڪمال هو، جنهن پاڪستان ۾ ٻن سياسي حريف جماعتن کي گڏ ويهڻ جو موقعو ڏنو ۽ جڏهن حريف جماعتن جا سربراهه ان معاهدي تي دستخط ڪري اٿيا، جنهن ۾ ”غير جمهوري“ طاقتن کي پاڪستان جي سياسي ڪلچر ۾ دخل اندازي لاءِ نه ڪو جواز بخشڻ، نه ڪا دعوت ڏيڻ، نه ڪا شراڪت ڪرائڻ جي خاطري ڪرايل هئي. جيتوڻيڪ ٻئي سربراهه ان وقت به جلاوطن هئا پر هتي چارٽر آف ڊيموڪريسي تي مباحثي تي به ڄڻ سنسر هو. اهو غير جمهوري طاقتن لاءِ ڄڻ ته چيلينج جيان هو، جنهن سندن اقتدار تي غير آئيني قبضه گيري واري خواهش جي رستا روڪ ڪئي. سياسي ڪلچر ۽ تاريخ ۾ اهو پهريون سياسي دستاويز هو، جنهن ۾ طاقت سان نه پر سياسي منطق سان اقتدار تي فوج جي قبضي کي ننديندي آئنده لاءِ ان جي قبوليت لاءِ هڪ سياسي اخلاقيات به ٺاهي وئي، جنهن ۾ سندس ڪردار متعين ڪيو ويو هو. آئين کانپوءِ ٻن وڏين پارٽين جو سياسي معاهدو هو، جنهن تحت ٻنهي وڏين سياسي قوتن هڪٻئي سان ٽڪراءَ واري سياست کان پاسيرو ڪرڻ ۽ فوجي مداخلت جي جواز مهيا ڪري ڏيڻ واري ڪنهن به سياسي عمل نه ڪرڻ جو وچن ۽ عزم به دهرايو ويو هو. جيتوڻيڪ ان ئي دوران محترمه جي عالمي قوتن سان ۽ گڏوگڏ ان وقت جي اقتداري غير جمهوري فوجي سربراهه سان به اها ڳالهه ٻولهه هلندي رهي ته پاڪستان ۾ حقيقي جمهوريت جي قيام لاءِ ضروري آهي ته جلاوطن سياسي قيادت کي ڏيهه ورڻ جو موقعو ڏنو وڃي. ان سموري عرصي دوران قومي مفاهمتي آرڊيننس تي صحيح غير جمهوري صدر سان معاهدي جي صورت ۾ سامهون آئي، جنهن کي ان وقت ساڄي ڌر جي ميڊيا ۾ محترمه خلاف خوب ميڊيا ٽرائيل هلايو ويو، کيس غير مقبول ثابت ڪرڻ جي هر ممڪن ڪوشش ڪئي ويئي. ان وقت ان ميڊيا پروپيگنڊا ان NRO کي چارٽر آف ڊيموڪريسي جي خلاف ورزي چئي بينظير ڀٽو کي واعده شڪن ليڊر جي حيثيت سان پيش ڪيو، پر حقيقت اها هئي ته NRO ئي اهو معاهدو هو، جنهن تي صحيح ڪري صدر مشرف پنهنجي واپسي جي روڊ ميپ تي ڄڻ صحيح ڪري ورتي هئي. اها خبر کيس به تڏهن پئي جڏهن کيس کل واري وردي لاهڻي پئي. نانگ جي منڍي مان زهر به هن خاتون رهنما جي سياسي ويزن جو نتيجو هو ته ميان صاحب جي واپسي به سندس احسان هو ته کائنس بائيڪاٽ جو فيصلو واپس وٺرائي چونڊن ۾ حصي وٺرائڻ جو ڪم به محترمه جو ئي هو. اهو ميان صاحب پاڻ به مڃيندو ته وٽس نه واپسي واري سياست جو ڪو تصور هو ۽ نه ئي وري کيس ان قسم جي مزاحمت ۾ فوجي جنرل آڏو منهن سامهون ٿيڻ جهڙي سندس پويان ڇڏيل پارٽي ۾ ڪا سڪت موجود هئي. سندس پارٽي قيادت جي چند ماڻهن کي ڇڏي ڪري ٻيا ايجنسين پاران تشڪيل ڏنل مسلم ليگ قائد اعظم جوائن ڪري حڪومت ۾ وڃي ڀاڱي ڀائيوار ٿيا. اسٽيبلشمينٽ سان ويجهڙائي ڪري جيتوڻيڪ چوڌري نثار پارا ان عتاب کان بچيل رهيا، پر تنهن هوندي هڪ اڌ ڌڪ جيڪڏهن ڪنهن کاڌو ته اهو به جاويد هاشمي پارو هو، جيڪو اڄ به نواز ليگ جي پاور گروپ جي ڪنهن به اڳين صف جو شريڪ ناهي. ٻيو ته ٺهيو صدر جي چونڊ ۾ پنهنجي اميدوار هئڻ جو اعلان ڪرڻ باوجود سندس پارٽي عدليه جي پراڻي ساٿاري کي اميدوار طو بيهاريو، جيڪو اڳ ئي پنهنجي چيف جسٽس خلاف بغاوت ڪري کيس غير آئيني طور تي گهر موڪلڻ واري قصي ۾ پسِ پرده به رهيو ته نيٺ کُلي سامهون به آيو.

سيف الرحمان جي نيب واري دور کان وٺي سپريم ڪورٽ تي حملي جا سمورا قصا ماضي سمجهي دفن ڪرڻ کانپوءِ هٿ هٿ ۾ ڏيئي جڏهن انهن ٻنهي حريف جماعتن گڏ هلڻ جو فيصلو ڪيو ته اها پاڪستان جي تاريخ ۾ ائين اڻ ٿيڻي ڳالهه پئي لڳي جو هتي ٻن پارٽين جي فطري ٽڪراءَ ۽ سياسي مخالفت کي جواز بنائي غير جمهوري قوتن اقتدار تي قبضي جي خواهش کي سدائين پاڻي پئي ڏنو آهي. ان فريم ۾ اهو ٿيڻ ناممڪن هو پر پوءِ به ٻنهي پارٽين جي سربراهن صبر، تحمل ۽ خاص بردباري کان ڪم وٺندي گڏ هلڻ جي خواهش ڏيکاري. هڪٻئي جا مينڊيٽ مڃيا ويا ۽ ائين مرڪز ۽ پنجاب ۾ مخلوط حڪومت (سينٽر ۾ ته قومي حڪومت چئي سگهجي ٿي) قائم ڪري ورتي. سربراهن وارو اهو صبر، تحمل، بردباري، سياسي عقل و فهم ڪو گهڻو عرصو جٽاءُ نه ڪري سگهيو. عدالتي بحران کي جواز بنائي نواز شريف ٻه قدم پوئتي ڪيا، جيتوڻيڪ کيس ان ڳالهه تي قائل ڪرڻ جي ڪوشش به ڪئي وئي ته جيئن ته عدالتي بحران جي ذميوار غير جمهوري طاقت هئي، جنهن جي اڳواڻي ان وقت مشرف ٿي ڪئي ۽ هاڻ به ان ۾ رڪاوٽن جو وڏو سبب پارليامينٽ نه، پر ٻيون ڌريون به ٿي سگهن ٿيون، پر هڪدم وار ڪري ڌڪ کائڻ جي پوزيشن نه پيپلزپارٽي جي هئي ۽ نه وري نئين شروع ٿيندڙ جمهوري عمل کي ڪا ايڏي حقيقي سگهه هئي، جيڪا جمهوريت کي ٺپي جيان لمحي هڪ ۾ نافذ ڪري سگهي ها. الائي ڇو ميان صاحب اهو سمجهي نه سگهيو ته پارليامينٽ جي قيام سان جمهوريت مڪمل طور تي لاڳو نه ٿيندي آهي، پر ان جي اها فقط ابتدائي وک هوندي آهي، ان لاءِ لازم آهي ته پارليامينٽ جي بچاءَ ۽ جمهوريت جي مڪمل بحاليءَ لاءِ سياسي قوتن کي بردباري کان ڪم وٺي اهڙي ڪنهن به اٻهرائپ کان پاسو ڪرڻو پوندو، جيڪا سياسي قوتن کي ڪمزرو ڪري غير جمهوري قوتن کي اقتدار تي قبضي جو وجهه نه فراهم ڪري وٺي.

ميان صاحب جي پارٽي اهڙي ڪنهن به دور انديشي کي سياسي حڪمت عملي جو حصو بنائڻ بجاءِ اهڙي ئي رستي جي چونڊ ڪئي، جيڪو رڳو جمهوري عمل لاءِ ئي نه، پر پارليامينٽري نظام لاءِ زهرِ قاتل ثابت ٿيو آهي. پنجاب ۾ ”تاثير–شهباز“ سرد جنگ ميڊيا وسيلي انتهائي غير مهذب، غير جمهوري طريقن سان سامهو آئي. ”تاثير“ پيپلز پارٽي جو نمائندو آهي يا اسٽيبلشمينٽ جو؟ اهو مهرو جيڪو هيٺان پاڙ کوٽيندڙ هجي، سو ته پيپلز پارٽي کي وڌيڪ خبر هوندي، جيڪا اڳ ئي پنهنجي بروٽس لغاري کان ڏنگيل رهي آهي. پر نواز ليگ پاران ويب سائيٽس تي تاثير جي ڌيئرن ۽ خاندان جون جيڪي تصويرون آڻي زهريلي پروپيگنڊا ڪئي وئي، تن انهن ڏينهن جي يادگيري ڏياري، جڏهن پنجاب ۾ اهي ئي ٽولا محترمه ۽ بيگم نصرت ڀٽو جون جعلي تصويرون آڻي سندس ڪردار ڪشي ڪندا هئا.

پنجاب ۾ سياست جو اهو گهٽيا انداز الائي ڇو اڄ تائين تبديل نه ٿي سگهيو آهي. ساڄي ڌر جي فحاشيت واري نڪتي کي نواز ليگ جيئن پوءِ تيئن تاثير جي حوالي سان ميڊيا ۾ آڻيندي رهي. بيشڪ تاثير سان سياسي مخالفت رکي سگهجي ٿي، پر اهي طريقا انتهائي گهٽيا سطح جا هئا، جنهن ۾ کيس لوئيو ٿي ويو. تاثير جو مامرو هلندڙ ئي هو ته کين فرح ڏوگر جو قصو به هٿ آيو، پر جڏهن سياست ان سطح جي مخالفت تي ٿي اچي ته پوءِ بيشڪ کانئن مريم نواز جي ميڊيڪل واري داخلا جون پڇائون به جائز هيون.

هن وقت به نواز ليگ وٽ ”چارٽر آف ڊيموڪريسي“ تي عمل نه ٿيڻ وارو راڳ آهي، جنهن کي اها محترمه جي سياسي وصيت چئي، ان جي پورائي نه ٿيڻ تي ماتم ۾ ورتل آهي. چارٽر آف ڊيموڪريسي تي بلڪل به پيپلز پارٽي کان وٺ ٿيڻ کپي ۽ ان ڏس ۾ پوءِ کڻي ميڊيا کي جسٽيفاءِ به ڪجي، پر گڏوگڏ جيڪڏهن جمهوري تقاضائن ۽ چارٽر آف ڊيموڪريسي جي اصل روح جي ڳالهه ڪجي پوءِ ته پنجاب جي حڪومت ۾ ويٺل نواز ليگ کان اهي به پڇاڻا ٿي سگهن ٿا ته چارٽر آف ڊيموڪريسي تحت اهي ڪڏهن ٿا مخالف ڌر جي اپوزيشن ليڊر کي اسٽينڊنگ ڪاميٽي جو چيئرمين بنائين، انهن چارٽر آف ڊيموڪريسي تحت ڇو نه پنهنجي ڪابينا جا اجلاس ريگيولر بنيادن تي سڏايا آهن؟ حقيقت اها آهي ته وفاق مان حڪومت کان ڌار ٿيڻ وقت هنن پنجاب ۾ به بلاشرڪت غير حڪومت جي خواهش پي رکي.

Right wing ميڊيا جي توبن جا رخ حڪمران جماعت ڏانهن ائين آهن، جو کين اهو عوامي تاثر ڏيڻو آهي ته حڪمران نااهل آهن ۽ جڏهن اهو عوامي تاثر اسٽيبلش ٿي وڃي ته پوءِ آساني سان مٿس وار ڪري سگهجي. عدالتي بحران تي حڪمران جماعت پنجاب جي شهرن واري سياست ۾ ڀل ته گراف هيٺ ڪريو هجي، پر پنجاب سائوٿ جي ٻهراڙين، سنڌ، بلوچستان ۽ سرحد ۾ سندس ڪارڪردگي جي حوالي سان يقينن اها بيچيني موجود نه آهي، جيڪا جمهوريت دشمن قوتن کي گهربل هجي ٿي. چارٽر آف ڊيموڪريسي ۽ عدالتي بحران واري پروپيگنڊا ان پڙهيل لکيل شهري ڪلاس کي ڀل موبلائيز ڪندي هجي، جيڪو ووٽ ڏيڻ لاءِ گهران ٻاهر ئي نٿو نڪري، پر اهو عام عوام، اها خلق جيڪا ڊگهين قطارن ۾ پيرين اگهاڙي بيهي پنهنجي واري جو اوسيئڙو ڪندي هجي، جيئن سندن ووٽ سجايو ٿئي يا وري جيڪي ووٽ ڪاسٽ ڪرڻ لاءِ لٺيون به کائيندا هجن، تر جي وڏيرن سان ٽڪر ۾ به ايندا هجن، تن کي يقينن اهي ڳالهيون سمجهه ۾ ائين به اچڻ جوڳيون ناهن، جو اهي پنهنجي پيٽ ۽ روزي پويان ووٽ ڏيندا آهن ۽ ووٽ سندن لاءِ ڪنهن سياسي تبديلي لاءِ نه پر سندن بنيادي ضرورتن جي پورائي لاءِ هجي ٿو. اهڙي عوام کي حڪومتي ناانصافي خلاف بينظير جي قاتل جي گرفتاري واري اشو تي اٿارڻ جو پورو بندوبست ڪيل ٿو ڏسجي. يقينن بينظير جي قاتلن جي گرفتاري لاءِ گڏيل قوتن واري اداري تي دٻاءُ وڌائڻ لاءِ حڪومت تي پريشر وجهي سگهجي ٿو، پر اهو چوڻ ته سندن حڪومت ۾ سندن قائد جا قاتل ڇو نٿا گرفتار ٿين، ان سياسي ڪم فهمي لاءِ اها گذارش به عرض ڪري سگهجي ٿي ته محترمه پنهنجي دور ۾ قتل ٿيل ڀاءُ جي قاتلن تائين ته نه پڄي سگهي هئي، پر ٻه ڀيرا حڪومت ملڻ باوجود هوءَ پنهنجي پيءُ کي قاتل قرار ڏيندڙ اهو ڪيس به نه اٿلائي سگهي هئي، جنهن ۾ اڄ به هوءَ ملزوم نه پر ملزم جي حيثيت سان بيٺل آهي. صنم ڀٽو جا لفظ شايد ڪافي هجن ته ”هر ڀيري پيپلزپارٽي کي هٿ پويان ٻڌي بندوق سر تي رکي حڪومت ڏني ويئي.“ هن ڀيري به سندن گڏيل قومن کي موڪليل درخواست مان واضح آهي ته شايد سندن حڪومت قاتلن جا اهي پير نشان ڳولهڻ ۾ ناڪام وڃي، جيڪي ممڪن آهي ته کانئن به زور آور طاقتن جي در آڏو کٽندا هجن پر ميڊيا ڏانهن اهو سوال ڇو نه اڇلائجي، جيڪا محترمه جي سيڪيورٽي جي حوالي سان، سندن ساٿين کي ته ڪٽهڙي ۾ بيهاري بيٺي آهي پر اها پرويز مشرف کان وٺي پرويز الاهي تائين وارن انهن بااختيار سگهارن ماڻهن کان آڏي پڇا ڪڏهن ڪندي، جن جي دورِ حڪومت ۾ بينظير ماري ويئي؟ ڪهڙي آزاد ميڊيا پرويز مشرف کان پڇاڻو ڪري سگهي آهي، ڪنهن نيٺ پرويز الاهي کان پڇيو آهي. ٻيو نه ته به محترمه جي پاڇي جيان گڏ رهندڙ ناهيد خان، جنهن جي ڳوڙهن ۾ اڄ به محترمه جو عڪس ڏسي سگهجي ٿو، سندس جيون ساٿي کي اهو سوال کڻي پبلڪ ۾ اچڻ ۽ گڊ گورننس بجاءِ چارٽر آف ڊيموڪريسي يا وصيعت جهڙي تڪراري سوالن کي ميڊيا ۾ کڻڻ کان پاسو ڪرڻ کپي. رڳو کيس ئي نه، پر بينظير جي سمورن وفادار ساٿين کي پروپيگنڊا مهم جو حصو ٿيڻ کان اڳ ضرور ڏهه دفعا سوچڻ کپي ته ان عمل سان ڪٿي هو غير جمهوري قوتن جي منشا سان ان جمهوري عمل کي ڌڪ هئڻ لاءِ استعمال ته نه پيا ٿين، جنهن جمهوري عمل جي آبياري محترمه جي رت ڦڙن ۽ جان جي نذراني سان ٿي آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ملڪ کي ”ناڪام رياست“ سڏيندڙ ڪنهن جي مدد پيا ڪن؟









ڇنڇر 17 جنوري 2009ع



ڪير ڀلي مسلم ليگ (ن) جي سياسي ايجنڊا سان ڪيڏو به اختلاف رکي، ڪيڏو به مسلم ليگ (ن) جي ساڄي ڌر واري سڃاڻپ تي اعتراض ڪجي، ڪنهن کي ان جي قيادت جي ان ”فهم ۽ فراست“ تي ڪيڏي به چڙ هجي ته سندن سياست تان هٿ کڻي سعودي جا وڻ وسائڻ سياسي طور تي غلط فيصلو هو، ڪير سندس مارشل لا جي ڪک مان پيدا ٿيڻ واري ماضي کان ڪيڏو نه چڙيل هجي، کڻي ڪير سندن ان طريقه سياست سان ڪيڏو به اختلاف رکندڙ هجي، پر مسلم ليگ نواز جي دوستن، دشمن، حمايتين ۽ مخالفن جو ان ڳالهه تي مڪمل اتفاق هوندو ته ميڊيا مينيجمينٽ ۾ نواز ليگ، پاڪستان جي مڙني پارٽين کان گهڻو گهڻو اڳري آهي. ڪير هوندو، جيڪو اهو اقرار نه ڪندو ته ميڊيا وار ۾ راءِ عامه Public opinion کي موبلائيز ڪرڻ ۾ نواز ليگ، پيپلزپارٽي واري حڪمران جماعت کي به ”چارون شاني چت“ ڪرڻ واري مات ڏيو بيٺي آهي. بيشڪ ته پيپلز پارٽي جي حڪومت ۾ ميڊيا جون مهندار خواتين شيري رحمان ۽ شازيه مري وسان نه گهٽائينديون هونديون پر کين اها حقيقت مڃڻي ئي پوندي ته ميڊيا ۾ هاڻ هر وقت دفاعي پوزيشن تي رهڻ ڪري، عوام کي موبلائيز ڪرڻ وارو ڪارِ خير کانئن شايد ئي ڪو ٿيندو هوندو.

”ميڊيا وار“ ۾ پيپلز پارٽي باوجود ان جي ته حڪومت ۾ آهي ۽ حڪمران جماعت طور راڄ ڪري رهي آهي، پر ”ميڊيا وار“ ۾ اها گهڻو گهڻو پوئتي پيل آهي. هڪ پٺيان ٻيو ڪو نه ڪو اشو اهڙو ضرور اچي ٿو، جيڪوميڊيا ۾ کين مَلهه ماريو بيٺو آهي. جيتوڻيڪ دنيا، هاڻ ان تي گهڻو اعتبار ته نٿي ڪري ته هي ”انفارميشن جو دور آهي، ڄاڻ ۽ معلومات“ جو دور آهي، دنيا چڱي ريت سمجهي چڪي آهي ته انفارميشن جي جديد ٽيڪنالاجي جي استعمال سان هي انفارميشن نه پر ڊس انفارميشن جو دور آهي. هيءَ دراصل ”ڄاڻ“ ۽ ”معلومات“ جو دور نه پر ”اڌوري ڄاڻ“ ۽ “Selected Information” ، Manipulated truth (ڪوڙو گهڙيل سچ) جو دور آهي، هيءَ دراصل ڪوڙي سچ جي گهڙاوٽ جو دور آهي. هي ان پنهنجي مفاد سان ٺهڪندڙ گهڙاوٽ کي ڏور تائين پهچائڻ جو دور آهي. چيو ٿو وڃي ته وڪٽري اسٽينڊ تي فاتح اهو ئي هوندو، جيڪو انهن سمورن ذريعن جي استعمال سان Public opinion عام عوامي رواجي راءِ کي پنهنجي حق ۾ استعمال ڪرڻ جو آرٽ ڄاڻندو هوندو، اهو فنڪار ئي فاتح آهي. جيڪو ان ڊوڙ جو شريڪ ناهي، پاپولر اميج بلڊنگ ۾ جيڪو پنهنجون مارڪون وڌائي سگهڻ جو فن نٿو ڄاڻي، اهو ياد رکو ته ريس ڪورس ۾ سڀ کان پٺيان رهجي ويندڙ ۽ وڪٽري اسٽينڊ تي لوزر جي حيثيت ۾ بيٺل نظر ايندو. لفظن جا کيڏاڙي ان راند جا گهوڙا ٿي سگهن ٿا، پر اهي جي گهڻ پاسائي سچ جو انت لهن ٿا، سي حيرانگي وچان ان راند جي کيل تماشي کي ڏسندا ئي رهجي وڃن ٿا.

ڪي ڏينهن ٿيا هئا، جو پنهنجي مسلم ليگ جي رهنما پاران پاڪستان کي ناڪام رياست چوڻ جو بيان آيو هو. ميان صاحب نه رڳو پبلڪ ۾ اهو اعتراف ڪيو، پر ان گڏوگڏ ان تنقيد کي به ناگواريت سان محسوس ڪيو. جيڪا سندس بيان جي موٽ ۾ آئي. گهڻو امڪان ته ائين هو ته ناڪام رياست واري ان اعتراف کانپوءِ ٿيندڙ تنقيد کانپوءِ بيان کي پريس پاران ٽوڙي مروڙي پيش ڪرڻ واري توجيهه پيش ڪئي وڃي ها ۽ اپوزيشن جي سڀ کان وڏي پارٽي جي رهنما پاران ان انتهائي سنجيده بيان جي ترديد ڪئي وڃي ها. نه، ائين ڪو نه ٿيو. حيرانگي ٿي، جڏهن ان سان ئي ٿيندڙ تنقيد کي Justify ڪيو ويو. نه رڳو ذاتي سطح تي رابطا ڪري ان بيان کي حقيقت پسندي جي کاتي ۾ رکي ڏسڻ لاءِ چيو ويو، پر گڏوگڏ پريس ۾، سنڌي پريس ۾ ان جي لاءِ مسلم ليگ نواز جي ميڊيا ڪوآرڊينيٽر پاران مضمون به لکيا ويا. ”ناڪام رياست“ جي اقرار کانپوءِ رياستي سطح تي رياست ڪهڙن خطرن کي منهن ڏيئي سگهي ٿي، بيشڪ ان جي ڪٿ نه هئي، پر جنهن ”سمجهه“ سان معاملو اڪلائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، ان تي ضرور ٻه اکر ائين ڳالهائي سگهجن ٿا، ته اسان جي قومي ليڊرشپ جو ملڪ جي انتهائي حساس مامرن بابت فهم ڇا ٿو ڳالهائي؟ پاڪستان کي ناڪام رياست قرار ڏيڻ وقت مسلم ليگ جي رهنما وٽ اهو فهم هو ته جيئن ته 71ع ۾ پاڪستان جي سياستدانن ڪم فهمي کان ڪم وٺي زميني حقيقتن کي سمجهڻ جي ڪوشش نه ڪئي ۽ ملڪ ٻه اڌ ٿيو، .... وغيره وغيره.

پاڪستان کي ناڪام رياست قرار ڏيڻ واري ان دعويٰ کي Justify ڪندي، ٻي جيڪا غلطي اسان جي انهن دوستن ڪئي، سا اها هئي ته انهن هڪ آمريڪي رسالي ”فارين پاليسي“ جي رينڪنگ جو حوالو ڏيئي ڇڏيو، جنهن ۾ پاڪستان نائين يا ڏهين نمبر تي ناڪام رياستن جي لسٽ ۾ اڳيان اڳيان بيٺل نظر اچي ٿو. ”فارين پاليسي“ جي اها رينڪنگ مسلم ليگ جي قدآور رهنما وٽ وڏي اعتبار جوڳي ليکبي هوندي. جنهن جي آڌار تي اپوزيشن جي رهنما هوندي به، پاڪستان ۾ خود مختياري ۽ جمهوريت جي داعي هوندي به، ان جي تصديق ڪري ڇڏي، پاڪستان ناڪام رياستن جي لسٽ ۾ واقعي به ڏهين/نائين نمبر تي آهي يا نه.

نواز شريف جو اهو بيان سچائي تي مبني آهي يا نه، دراصل پنهنجو بحث اهو به نه آهي، پنهنجو مقصد اهو به ناهي ته پاڪستان کي ناڪام رياست جي رينڪنگ ۾ ڪٿي بيٺل هئڻ کپي. نه وري پاڻ کي، ميان صاحب چواڻي ته، 71ع وارين حالتن جيان اڄوڪي سرحدن تي خطري واري حقيقت کان منهن موڙڻ کپي. پاڪستاني رياست سرحدن تي دٻاءُ جي ڪري ناڪام رياست ليکي پئي وڃي، يا کيس اندروني ڍانچي ۾ بحران اڏوهي جيان کائي کوکلو ڪري رهيو آهي؟ دراصل هتي پاڻ انهن غير ملڪي حوالن، سروي رپورٽن، نيوز اسٽورين جي حوالي سان، انهن جي اصل حقيقت بابت ڪجهه ڪي احوال ڏيندا هلون، جيئن عوام پنهنجو پاڻ فيصلو ڪري ته هيءَ ڪوڙي سچ جي گهڙاوٽ ڪندڙ انڊسٽري جي پروڊڪٽ آهي، يا Selective truth. هو اڌ ڪوڙ آهي، جيڪو سچ کان به وڌ خطرناڪ ثابت ٿيندو آهي. هيءَ مضمون دراصل ميان صاحب تي، يا سندس بيان تي ڪا تنقيد نه آهي، جنهن ۾ هن پاڪستان کي ناڪام رياست قرار ڏنو آهي، هيءَ ان ”ميڊيا انڊسٽري“ تي ئي تنقيد آهي، جيڪا هڪ اهڙي ڪوڙ/سچ جي گهڙاوٽ ڪري ٿي، جيڪو استعمال بعد جڏهن راءِ عامه پنهنجي حق ۾ هموار ڪري وٺي ته پوءِ ان جو استعمال ڪنهن مخصوص مقصد لاءِ ڪيو وڃي. ميان صاحب ممڪن آهي ته غير ارادي طور تي فارين پاليسي جي ان رينڪنگ کي پنهنجي بيان ۾ دهرايو هجي، جنهن جو کيس ڪي مخصوص فائدا حاصل نه ڪرڻا هجن، پر فارين پاليسي جي انڊيڪس ۾ پاڪستان کي ناڪام رياست قرار ڏيڻ يقينن ڪنهن وڏي مقصد جي پورائي آهي ۽ يقينن فارين پاليسي جي ان مخصوص ايجنڊا کي غير ارادي طور پاڪستان جي ماڻهن آڏو سندن ئي راهنما پاران کڻي اچڻ تي هو سندس ٿورائتا ئي هوندا، جيڪي ان مان پنهنجا مخصوص فائدا حاصل ڪرڻ چاهين ٿا!

دنيا جي گلوب تي، هيءَ ميڊيا انڊسٽري جو ئي کيل تماشو آهي، جنهن سان World power جون ڏوريون حرڪت ۾ اچن ٿيون. اهو سپر پاور جي استعمال کان اڳ، ان لاءِ گرائونڊ ٺاهيندڙ ادارو آهي، جيئن سندس پچ تي هلڻ کان اڳ رولر سان پچ ٺاهي وڃي. سپر پاور جي راند شروع ٿيڻ کان اڳ پچ جي تياري اها ميڊيا انڊسٽري ئي ڪري ٿي. ”فارين پاليسي“ ميگزين جا ئي پيرا کڻون، تازو لاڏاڻو ڪري ويل تڪراري ليکڪ/تجزيه نگار سميئوئل هنٽگٽن سندس ساٿي پاران اهو رسالو سن 70ع ڌاري ڪڍيو ويو هو. هنٽگٽن پاڻ هڪ تڪراري ليکڪ رهيو آهي، سندس ”تهذيب جو ٽڪراءُ“ ڪتاب اڪيڊمڪ توڙي سياسي حوالي سان ان ڪري به تڪراري رهيو، جو اڪيڊميا ۾ تهذيبن جي وصف مذهب جي آڌار تي ناهي ٿيل، جڏهن ته هنٽگٽن مسلمانن کي هڪ تهذيب جي شناخت ڏيئي، اهو ثابت ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ته سرد جنگ جي خاتمي واري دنيا ۾ اصل ٽڪراءُ مذهبي شناخت تي آڌاريل هوندو ۽ ٻيو اهو نقطو به اعتراض هيٺ آيو هو ته دراصل مغرب/اولهه ئي عالمي قدرن ۽ اخلاقيات ۽ تهذيب جو گهوارو رهيو آهي. اهو نظريو نه رڳو تڪراري رهيو، پر گڏوگڏ سياست ۽ مفادن واري جنگ کي مذهبن جي حوالي سان سڃاڻپ ڪرائڻ تي هنٽگٽن تي کاٻي ڌر جي تنقيد به رهي. دراصل استعماريت ۾ سامراجيت پنهنجي ننگي جارحيت ۽ دنيا جي وسيلن تي قبضا گيري واري خواهش کي پهرين مختلف نظرين جي آڌار تي هڪ منطق ڏيئي اڳرائي وسيلي اڳتي وڌائي ٿي ۽ ان کان سندس هٿ ٺوڪيا دانشور، سياسي ڏاها ان لاءِ ماحول بنائڻ لاءِ نت نيون ٿيوريون، ميدان ۾ آڻيندا رهن ٿا.

سموئيل هنٽگٽن کان پهرين ۽ سندس clashes of civilization واري نظريي جي پاپولر ٿيڻ کان اڳ دنيا آمريڪي ڏاڍاين کي سامراجيت سان ڳنڍي پئي ڏٺو، ان وقت دنيا جي تقسيم طاقت جي ان توازن تي ٻڌل هئي، جنهن ۾ ”سامراجيت“ جي قبضه گيري ۽ منڊين تي هڪ هٽي قائم رکڻ واري سياست کي سرمائيدارانه هٻڇ جي کاتي ۾ رکي پئي ڏٺو ويو ۽ طاقت جي اها ورڇ جنهن ۾ هڪ ته استعمال ٿيندڙ ملڪ هئا، ٻئي پاسي استعمال ڪندڙ قوت سپر پاور هئي. جيتوڻيڪ CIA ان جو بهتر Toolهئي، پر تنهن هوندي به سپر پاور جي اها اڪيلائپ ڏسڻ وٽان هئي، جڏهن اسرائيلي فوجون غزه يا صابره، شتيلا جي ڪيمپن ڏانهن وڌنديون هيون ته سڄي دنيا جي هڪ ڪنڊ کان ٻئي ڪنڊ تائين دنيا جا سڀ ترقي پسند هڪ ٿي ويندا هئا. اها ئي دنيا جي طاقت واري ٻڌي هئي، جنهن ويٽنام مان، آمريڪا جي تڏا ويڙهه ڪرائي. دراصل ان وقت جي دنيا ان نظريي آڌار ورهايل هئي، جنهن ۾ هڪ ڦرلٽ جو شڪار طبقو هو ۽ ٻئي پاسي ڦرلٽ ڪندڙ عالمي طاقت هئي. ان نظريي جي آڌار تي، سرمائيدار سامراجيت لاءِ اڳتي وڌڻ ڏاڍو مشڪل هو، ان ڪري ان نظريي جي رد طور، آمريڪي دانشورن پاران مذهبن جي آڌار تي تقسيم جي هڪ نئين ٿيوري ميدان ۾ لاٿي ويئي. نظرين جي دور ۾ آمريڪا، اها تقسيم افغانستان جي جنگ ۾ سوويت يونين جي اڳرائي خلاف ڪم آندي، پر ان ۾ پاڻ بظاهر خود هڪ طاقت جي اڳيان اچڻ جي، Proxy ويڙهه وڙهندو رهيو. سوويت يونين جي زوال سان آمريڪي سامراجيت واري نظريي سان سلهاڙيل دانشور مشينري تيز ٿي، ۽ اعلان ڪيو ويو ته نظرين جو دور ختم ٿيو ۽ هنٽگٽن ان کان هڪ حد اڳتي ويندي نيو ورلڊ آرڊر ۾ قومن/خطن/تهذيب جي آڌار تي ورهاڱو ڪيو. مذهبن جي آڙ ۾ جنگ جي شروعات کان اڳ ان ٿيوري کي پبلڪ ڪري مڃتا ورتي ويئي ۽ بعد ۾ يارهين سيپٽمبر ۾ جاڙن ٽاورن جي تباهي تي آمريڪي صدر بش پاران صليبي جنگين جو باقائده اعلان ڪري، افغانستان تي چڙهائي ڪئي وئي. ٻي دنيا کي پاسيرو رکڻ لاءِ ان نئين جنگ جو آغاز مذهبن جي نالي ۾ ڪيو ويو.

”فارين پاليسي“ مئگزين جي اجرا ۾ هنٽگٽن جو ٻيو ساٿي پڻ هينري ڪسنجر جو ڪلاس ميٽ رهيو آهي. ”فارين پاليسي“ ميگزين، دراصل آمريڪي فارين پاليسي جي تجزياتي ڪٿ ڪندڙ ميگزين طور به پنهنجي سڃاڻپ رکي آهي ۽ ڪير نٿو ڄاڻي ته آمريڪي فارين پاليسي جو مرڪز دنيا تي پنهنجي طاقت جي ڦهلاءُ ۽ سندن وسيلن کي پنهنجي هٿ وس ڪرڻ ئي هوندو آهي. نه رڳو ”فارين پاليسي“ پر لڳ ڀڳ آمريڪي ميڊيا انڊسٽري جو سڄو دارومدار، آمريڪي مفادن جي پاسداري ڪرڻ ئي هوندو آهي، بيشڪ ته وٽن ڪنهن حد تائين ”حڪومتي پاليسين“ خلاف تنقيدي رويو موجود ٿي سگهي ٿو، پر ان جو مطلب اهو هرگز ناهي ته اهي آمريڪي ڪنٽرول واري بنيادي نڪتي سان ڪو اصولي اختلاف رکن ٿا.ها ائين ضرور آهي ته هو وقتن فوقتن پاليسين جي طريقي ڪار جي تنقيدي ڇنڊ ڇاڻ ڪندا رهن ٿا. آمريڪي سياست، ان جي پاليسين جي تشڪيل ۽ ان جي سياسي طريقي ڪار ۾ رڳو چونڊيل نمائنده ئي نه پر اڪيڊميا جا اسڪالر، جرنلسٽ، تجزيه نگار پڻ مک شريڪ هوندا آهن.

اهو ”فارين پاليسي“ ميگزين آهي، جنهن ۾ لڳ ڀڳ اهي سڀ سياسي دانشور ڇپجندا رهندا آهن، جيڪي آمريڪي سياست ۾ وڏو عمل دخل رکن ٿا. اهو ميگزين پڻ 98ع ڌاري آمريڪا جي وڏي نيوز ڪمپني، واشنگٽن پوسٽ پاران خريد ڪيو ويو. واشنگٽن پوسٽ ڪمپني، اها ئي ساڳي ڪمپني آهي، جيڪا آمريڪا جي مشهور اخبار واشنگٽن پوسٽ سميت جڳ مشهور رسالو نيوز ويڪ ۽ انٽرنيٽ تي سليٽ به ڪڍي ٿي. سياسي پنڊتن جي لاٽ آمريڪي ٿنڪ ٽينڪ جو حصو جيڪو عراق کي جنگ جو ٽارگيٽ بنائڻ کان اڳ ساڻن صلاحيو ويو، تن ۾ فريد ذڪريا، کين عراق تي حملي جي صلاح ڏني هئي. دراصل اها ئي ٿنڪ ٽينڪ آهي، جيڪا فارين افيئرس (پرڏيهي معاملات) ۾ آمريڪي رياست جي مددگار ٿئي ٿي، فريد ذڪريا، نيوز ويڪ جو ايڊيٽر پاڻ خود به سموئيل هنٽگٽن جو شاگرد رهي چڪو آهي. هنٽگٽن کان وٺي فريد ذڪريا تائين واري ٿنڪ ٽينڪ واري واري سان اهڙيون ٿيوريون آڻيندي رهي ٿي، جنهن جو مقصد فقط ۽ فقط آمريڪي سامراجيت کي طويل ڪرڻ هجي ٿو.

عراق تي آمريڪي چڙهائي کان اڳ ماس ڊسٽرڪشن ويپنس (MDW) گهڻي تباهي وارن هٿيارن بابت به پروپيگنڊا وار هلائي ويئي هئي. ميڊيا انڊسٽري ان ۾ سڀ کان موثر هٿيار طور ثابت ٿي هئي. رڳو چار مهينن جي عرصي ۾ ميڊيا بش جا ڪي 935 ڪوڙا بيان هلايا. ان وقت جڏهن اڃا گڏيل قومن جا انسپيڪٽر عراق ۾ ڳري تباهي واري هٿيارن جي موجودگي جي ترديد ڪري رهيا هئا ته ”نيويارڪ ٽائيمز“ 2003ع ۾ اهڙيون هٿ ٺوڪيون اسٽوريون شايع ڪرڻ شروع ڪيون، جنهن ۾ عراق ۾ هٿيارن جي موجودگي ثابت ڪري پئي سگهجي. جوڊٿ ملر جي ئي اهڙي هڪ اسٽوري کڻي ڪولن پائول، ڪونڊي ۽ رمسفيلڊ آمريڪا کي عراق تي حملي جي ترغيب ڏيندا رهيا. عراقي سروي گروپ به دراصل آمريڪا جي دفاعي اداري جي هٿ هيٺ قائم ڪيل ادارو هو. جنهن عراق ۾ ڳري تباهي وارن هٿيارن، ڪيميائي هٿيارن جي ليبارٽرين جي باري ۾ رپورٽون/سروي پيش ڪيا، جن کي بهانو ٺاهي عراق تي جنگ مڙهي ويئي.

ياد رهي ته 30 آڪٽوبر تي نيوز ويڪ ۾ پاڪستان کي پڻ سڀ کان خطرناڪ ملڪ قرار ڏنو ويو هو، اهو پڻ ۽ ان جو ايڊيٽر فريد ذڪريا ئي هو. ان مضمون ۾ پڻ اها نشاندهي ڪئي وئي ته عراق نه پر پاڪستان خطرناڪ ترين رياست آهي. دراصل اها پهرين وک، پهرين ڪڙي هئي، جيڪا ڪنهن منطقي انجام تي پهچائڻي هئي ۽ جي ياد ڪجي ته محترمه بينظير ڀٽو جي واپسي وقت پهريون دفعو هن احساس ڏياريو هو ته ”پاڪستان خطري ۾ آهي“. نيوز ويڪ جي ان اسٽوري ۾ پاڪستان جي ”نيوڪليئر پروگرام“ لاءِ سوال اٿاريا ويا هئا ۽ دنيا جو ڌيان ڇڪايو ويو هو ته ڪٿي، اهو پرگرام انهن مولوين جي هٿ نه چڙهي وڃي، اها دنيا ۾ پبلڪ اوپينيئن جي ابتدا هئي. بينظير اڌ راهه ۾ شهيد ٿي ويئي، سندس سياسي ويزن ٻڌايو ٿي ته هاڻوڪو بحران فقط اندروني نه پر خارجي غير يقيني واري صورتحال کي پڻ هٿ ڏيئي رهيو آهي، جنهن تي قابو پائڻ ضروري آهي. بينظير ڀٽو، ان ڪري به عالمي طاقتن جي راهه جي رڪاوٽ هئي، جو سندس سياسي شعور ان عالمي منصوبي جي راهه ۾ رڪاوٽ بڻيل هو.

بينظير جي شهادت کانپوءِ سندن راهه آسان ٿي، ڇاڪاڻ ته هاڻ ملڪي سياست کي پنهنجي انداز ۾ هلائڻ کان روڪڻ وارو ڪير موجود نه هو. محترمه کانپوءِ سندن راهه ائين آسان ٿي جو هڪ طرف سندن ميڊيا ۽ ٻئي پاسي اسان جي پنهنجي غير محفوظ سرحد، جيڪا طالبان جي افغانستان کان اچ وڃ جو محفوظ رستو بڻيل هئي، جڏهن ان دهشتگردي، ميريئٽ هوٽل اسلام آباد کي نشانو بنايو، تڏهن واقعي به ائين لڳو ته نيوز ويڪ جي اسٽوري ڪا گهڻي غلط ناهي.

پاڪستان، پر عراق جيان، افغانستان جيان جنگ جو ائين نشانو نه بڻيو، عام تصور اهو هو ته پاڪستان جي ائٽمي طاقت ئي کيس جنگ جو نشانو ٿيڻ کان بچائيندي آئي، ان ڪري جيڪڏهن کيس عالمي طاقتون گڏجي ان طاقت کان محروم ڪن ته شايد...... ۽ ائين پوءِ ڏسندي ئي ڏسندي آمريڪا جي ٿنڪ ٽينڪ ۽ ان جي ٻانهن ٻيلي ميڊيا انڊسٽري اهو تاثر جوڙڻ ۾ لڳي ويئي ته ”پاڪستان هڪ ناڪام رياست“ آهي. واقعي پاڪستان ناڪام رياست آهي، يا اها محض پروپيگنڊا آهي، هن مضمون ۾ ان جو دفاع ڪرڻ بجاءِ پاڻ فقط ايترو ڳالهائينداسين ته عالمي سطح تي پاڪستان جي ناڪام رياست واري تاثر قائم ٿيڻ کانپوءِ پاڪستاني رياست اڃا ڪهڙي عالمي دٻاءُ ۾ اچي سگهي ٿي، اها ڪٿ الائي به ڇو پنهنجو مخالف ڌر وارو اڳواڻ ميان نواز شريف ڪري نه سگهيو. بجاءِ ان جي جو هو اهو تاثر ڌوئڻ جي ڪوشش ڪن، هي ماڳهين اهو سر وٺرائي رهيا آهن ۽ کين آمنا صدقنا چئي، ان کي حڪومت تي تنقيد لاءِ ۽ جواز طور استعمال ڪري رهيا آهن.

دراصل، اهو تاثر به سياسي ادراڪ سان تعلق رکي ٿو، جنهن جي کوٽ شهيد بينظير جي غير موجودگي ۾ موجوده سياسي ليڊرشپ ۾ بخوبي نظر اچي ٿي. پاڪستان کي ”غير مستحڪم“ ڪرڻ لاءِ گهڙيل اسٽورين جي پويان ڪهڙا مفاد لڪل آهن، اهو سمجهڻ لاءِ ميان صاحب کي توڙي حڪمران ڌر کي سوچڻو ئي پوندو.

ڇا، دنيا ۾ ڪو به ذي الشعور ماڻهو/ڌر، عقل فهم جي آڌار تي ناڪام رياست ۾ نيوڪليئر هٿيارن جي موجودگي کي سڄي عالمي امن لاءِ خطرو سمجهڻ واري عقلي پوزيشن وٺي سگهي ٿو ۽ ان آڌار تي ته ”پاڪستان هڪ ناڪام رياست آهي، جنهن جي پنهنجي بنيادي ادارن تي پڻ ڪو اختيار نه آهي، تنهن ڪري وٽس ائٽمي هٿيارن جي موجودگي عالمي امن لاءِ خطرو آهي، ان آڌار تي عراق تي حملي جيان پاڪستان ۾ پڻ، اقوام متحده جي فوجن کي ڪنٽرول سنڀالڻ لاءِ موڪلڻ کان وٺي، ائٽمي ٽيڪنالاجي کان محروم ڪرڻ تائين ڪو به انتهائي قدم کڻي سگهجي ٿو ۽ ان وقت اها ليڊرشپ جيڪا ناڪام رياست واري واويلا ڪري حڪومت جي ڪمزوري جا جواز ڳولهڻ ۾ پوري آهي، سا ان وقت ڪهڙي اخلاقي پوزيشن وٺندي، جڏهن سڄي دنيا ۾ اهو تاثر قائم ٿي وڃي ته پاڪستان عراق کان وڌيڪ خطرناڪ ملڪ آهي ۽ رياست طور اهو ناڪام رياست آهي، تنهن ڪري هڪ خطرناڪ ۽ ناڪام رياست کي ائٽمي طاقت کان محروم ڪري دنيا جي امن کي بچايو وڃي.

ان ڪري رڳو ميان نواز شريف کي ”فارين پاليسي“ ميگزين جي ان سروي/انڊيڪس کان متاثر ٿيڻ ۽ ان سان همنوائي ڪري مشڪلاتون پيدا ڪرڻ بجاءِ هڪ ڏور رس نگاهه رکندڙ سياسي مدبر جيان مامري جي نزاڪت کي پرکڻ کپي ۽ اها پروپيگنڊا مهم، جيڪا آمريڪي ميڊيا وسيلي پاڪستان کي غير مستحڪم ڪرائڻ لاءِ هلائي ٿي وڃي پئي، سياسي تدبر وسيلي ان کي منهن ڏيڻ جي واٽ بابت سوچڻ کپي، رياست جي ناڪامي جو اعلان ڪيڏو آسان ڇو نه هجي، حقيقي طور تي ان جا نتيجا ائين خطرناڪ ثابت ٿي سگهن ٿا، ته اهي لمحي هڪڙي ۾ رڳو جاگرافي ئي نه سڄي تاريخ کي رت ۾ وهنجاري ائين تهس نهس ڪري سگهن ٿا، جيئن انهن بابلي تهذيب سان ڪيو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

زخمي سوات ۽ مغموم ٻارڙيءَ جي ڊائري









اڱارو 3 فيبروري 2009ع



ڇنڇر، 3 جنوري: مان ڊڄي ويس ۽ مون رفتار وڌائي ڇڏي...

”ڪالهه سڄي رات مون هڪ ڀوائتو خواب ٿي ڏٺو، جنهن ۾فوجي هيلي ڪاپٽر ۽ طالبان نظر آيا. سوات ۾ فوجي آپريشن شروع ٿيڻ کان پوءِ مان اهڙا خواب ور ور ڏسي رهي آهيان. امڙ مون کي نيرن ڏني ۽ تياري ڪري مان اسڪول رواني ٿي ويس. اسڪول ويندي مون کي ڏاڍو ڊپ پئي لڳو، ڇو ته طالبان اعلان ڪيو هو ته، ”ڇوڪريون اسڪول نه وڃن“. اڄ اسيمبليءَ ۾ هيڊ مسٽريس صاحبه چيو ته، طالبان جي ڊپ کان، سڀاڻي کان اسڪول جو يونيفارم ختم ڪيو پيو وڃي ۽ آئنده گهر جا ڪپڙا پائي اسڪول اچو. هن اسان کي اهو به سمجهايو ته جيڪڏهن رستي ۾ ڪنهن طالبان سان واسطو پئجي وڃي ته ڇا ڪرڻ کپي؟“

”اڄ اسان جي اسڪول ۾ 27 ڇوڪرين مان فقط يارهن ڇوڪريون حاضر ٿيون. اهو تعداد ان ڪري گهٽجي ويو، جو ماڻهو طالبان جي اعلان کانپوءِ ڊڄي ويا آهن. منهنجون ٽي سهيليون اسڪول ڇڏي، پنهنجي ڪٽنب سان پشاور، لاهور ۽ راولپنڊي وڃي چڪيون آهن. هڪ لڳي چاليهه منٽن تي اسڪول جي موڪل ٿي، گهر ويندي رستي ۾ مون کي هڪ ماڻهوءَ جو آواز ٻڌڻ ۾ آيو، جيڪو چئي رهيو هو ته، توکي نه ڇڏيندس. مان ڊڄي ويس ۽ مون پنهنجي رفتار وڌائي ڇڏي. جڏهن ٿورو اڳتي ويس ته پويان مڙي ڏٺم ته اهو ٻئي ڪنهن کي فون تي ڌمڪيون ڏئي رهيو هو. مان، اهو سمجهي ويٺي هئس ته شايد مون کي ئي چئي رهيو هو.“

آچر، 4 جنوري: سڀاڻي اسڪول وڃڻو آهي، منهنجي دل ڏڪي رهي آهي.

”اڄ موڪل آهي، ان ڪري مان نوَ لڳي چاليهن منٽن تي جاڳيس پر اٿندي ئي والد صاحب، اها بري خبر ٻڌائي ته اڄ گرين چوڪ تان لاش مليا آهن، ان واقعي جي ڪري منجهند جو منهنجي دل خراب ٿي رهي هئي. جڏهن سوات ۾ فوجي ڪارروائي شروع نه ٿي هئي، تڏهن اسان سڀ گهر وارا پڪنڪ لاءِ هر آچر تي سرفراز، فضاء گهٽ ۽ ڪانجو گهمڻ ويندا هئاسين. اسان رات جي ماني کانپوءِ به ٻاهر پسار لاءِ ويندا هئاسين، پر هاڻي ته حالتون ايتريون خراب ٿيون آهن، جو اسان ڏيڍ سال کان پڪنڪ تي به وڃي نه سگهيا آهيون، ماڻهو شام جو به جلد گهر واپس اچي وڃن ٿا. مون اڄ گهر ۾ ڪم ڪار ڪيو، هوم ورڪ ڪيو ۽ ڪجهه دير ننڍي ڀاءُ سان کيڏندي رهيس، سڀاڻي وري صبح جو اسڪول وڃڻو آهي، منهنجي دل ڏڪي رهي آهي.“

سومر، پنج جنوري: زرق برق رنگين ڪپڙا پائي نه اچو

”اڄ اسڪول وڃڻ لاءِ مون يونيفارم پائڻ لاءِ هٿ وڌايو ته مون کي ياد آيو ته، هيڊ مسٽريس چيو هو ته سڀئي گهر جا ڪپڙا پائي، اسڪول اچي وڃجو. مون پنهنجا پسنديده گلابي ڪپڙا پاتا، اسڪول ۾ هر ڇوڪري گهر جا ڪپڙا پاتا هئا، جنهن ڪري اسڪول به گهر جهڙو ئي پئي لڳو. ان وچ ۾ منهنجي هڪ سهيلي ڊڄندي مون ڏانهن آئي ۽ بار بار قسم ڏيئي پڇڻ لڳي ته خدا جي واسطي سچي سچي ٻڌاءِ، اسان جي اسڪول کي طالبان کان خطرو ته ناهي؟“

”اڄ اسان کي اسيمبليءَ ۾ وري ٻڌايو ويو ته اڳتي زرق برق رنگين ڪپڙا پائي نه اچو، طالبان ان تي به ناراض ٿي سگهن ٿا.“

اهي ڪنهن افسانوي ڪردار جا اکر ناهن، جيڪي ڪنهن خيالي جنگ ۾ گهيريل علائقي جي صورتحال چٽيندي لکيا ويا هجن، اها ٻارنهن سالن جي ان ننڍڙي ٻارڙيءَ جي ڊائري آهي، جيڪا ستين ڪلاس ۾ پڙهي ٿي. اها نينگري بدقسمتيءَ سان ان علائقي سان تعلق رکندڙ آهي، جيڪو ڪي سال اڳ جي ماضيءَ ۾ ”جنت نظير“ سمجهيو ويندو هو. دنيا جي سياحن جو ئي نه پر پنهنجي ملڪ ۾ اهو واحد تفريحي علائقو هو، جتي فطرت جا نظارا پسڻ لاءِ هر فطرت پرست جو روح ڇڪبو ويندو هو. ”سوات“ فقط ڪجهه سال اڳ ويجهي ماضيءَ ۾ پنهنجي ياد جا جيڪي به حوالا رکي ٿو، ان ۾ ملڪ جي ڪنڊ ڪڙڇ کان آيل ماڻهن لاءِ راهگذر آسان ڪرڻ وارو پورهيو به سندن کاتي ۾، ته جيئن اهي آيل ڏيهي/ پرڏيهي سندن لاءِ آسان روزي روٽيءَ جو سامان هئا. سياحت جي مرڪزي حيثيت کان دهشتگردي جي سينٽر بنجڻ تائين ”سوات“ ۾ جيڪا تشدد ۽ رت هاڻي تاريخ لکي ويئي، تنهن حسن صباح جي ”تحريڪ“ جي لڳ ڀڳ يادگيري دهرائي ڇڏي آهي.

سوات ۾ پنهنجي طرح جي شريعت جي جبري نفاذ لاءِ هاڻ فقط خون، تشدد ۽ موت جي راهه کليل آهي. حواسن تي تشدد ۽ موت جي سواري ڪهڙي تشريح ڪري ٿي، سي جواب ته پنهنجي مقدس عالم سڳورن وٽ هوندا، پر هتي دهشت، خون جي شڪار ان ٻارنهن سالن جي ٻارڙيءَ جو ذڪر آهي، جيڪا اسڪول وڃڻ چاهي ٿي، جيڪا علائقي مان ڪرفيو هٽڻ تي ان لاءِ خوش ناهي ته ماڻهو آزادگيءَ سان عام روزمرهه جي زندگيءَ ڏانهن واپس موٽندا پر هوءَ ڪرفيو هٽڻ تي ان ڪري خوش آهي ته ڪرفيو واري علائقي ۾ سندن انگريزي جو ماستر رهندو آهي، جيڪو ڪرفيو لڳڻ ڪري ڪيترن ڏينهن کان اسڪول اچي نه سگهيو آهي. ٻارڙي خوش آهي ته ڪرفيو هٽيو آهي، هاڻي انگريزي پڙهائيندڙ استاد به اسڪول اچي سگهندو ۽ ڪيترن ڏينهن کان معطل ٿيل سندن انگريزي جو ڪلاس به هلي سگهندو.

زندگي، علم، روشني عورت جي وجود تي ممنوع ڪيل آهي. عجب ڳالهه، بنهه عجب ڳالهه ته معاشري ۾ هٿيارن ۽ هيروئن جو نشو ته طالبان جي سوال هيٺ آيل ناهي، پر ڇوڪرين جا اسڪول لانچرن جي نشاني تي آهن. اهي ماڻهو هن ئي مملڪت جا اهي فرد، جن وٽ ڪي سال اڳ تائين سوات جي سڃاڻپ محض هڪ ٽوئرسٽ پوائنٽ هئي، سي پڻ اڄوڪي خبرن ۾ ٻرندڙ سوات ۽ رت ڳاڙيندڙ سندس گهٽين جي تصويرن سان شايد اهو نتيجو اخذ ڪندا هجن ته سوات، ٻين قبائلي پٺاڻن جي علائقن جيان هميشه روايتي ۽ رجعت پرست رهيو آهي. پٺاڻڪي قبائلي سماج ۾ عورت مخالف رجعت پسندانه قدر روايتي طور تي بيشڪ ته موجود رهيا آهن، پر سوات کي پٺاڻڪي سماج جي روايتي قبائلي نظام جو حصو سمجهڻ انتهائي غلط ٿيندو. سوات جي تاريخ، ڪلچر بنهه مختلف رهيا آهن.

راڄ شاهي جي نظام هيٺ هلندڙ سوات هڪ الڳ رياست جي حيثيت ۾ رهڻ جي تاريخ ڪا ورهاڱي يا برطانوي راڄ جي تاريخ سان ختم نه ٿي. سوات، پاڪستان جي اها رياست، جنهن ۾ سڀ کان آخر ۾ يحيٰ جي دور ۾ راڄ شاهي ختم ڪئي ويئي هئي ۽ پوءِ ائين چئي سگهجي ٿو ته اها رياست سرحد جي صوبائي انتظامي جوڙجڪ جو حصو بڻجندڙ رياست هئي. پاڪستان جي سئٽزرلينڊ جي حيثيت رکندڙ، ٻڌ ڌرم جي مڃيندڙن لاءِ پڻ ائين ڪشش رکندڙ آهي. چيو وڃي ٿو ته گوتم ٻڌ کي هندستان کان سوات نيڪالي ملڻ تي سوات جي پهاڙين کيس پنهنجي پناهه آڇي هئي. ڪي چوڏهن سئو جي لڳ ڀڳ ٻڌ جا مجسما ۽ ٻڌمت خانقاهون هن واديءَ جي گود جي زينت هيون.

يونان جي سڪندر اعظم کان وٺي مغل اعظم تائين، آرين کان وٺي انگريزن تائين، سوات جي هي وادي ڪيترن ئي ٻاهرين حمله آورن، حڪمرانن جي اثر هيٺ رهي. عيسوي سن کان ڪي پنج سئو سال اڳ جيڪڏهن رات ويلي دير تائين ٻڌي خانقاهن ۾ عبادتگذارن جي گهنٽين جا آواز فطرت جي رنگن سان هم آواز ٿيندا هئا يا اڄ به جڏهن سج لٿي جي اذان جو آواز واديءَ ۾ گونجندي، فطرت جي رنگن ۾ گم ٿيندي محسوس ٿئي، تڏهن فطرت جي حسن کي اڃا به ٻيڻو ٿيندي، محسوس ڪري سگهجي ٿو. ٻاهرين ايندڙن جتي خانقاهن ۽ مذهبي درسگاهن جي تعمير پئي ڪئي، اتي سوات اهڙن حملي آورن جا وار به سٺا، جن جي تلوارن جو رت سڪو ۽ نه ڪڏهن انهن پٿرن تان رت جي بوءِ وئي. انساني قد کان ڏهه ڀيرا وڏا گوتم جا بت انهن پهاڙن جي تراش مان هن واديءَ جو حصو بڻيا.

زماني جي لاهين چاڙهين سوات سان دشمني به پاڙي، ته ڪن هن کي ماءُ جي هنج سمجهي پيار به ڪيو. اوڻيهه سئو ٻاويهن ۾ هن واديءَ ۾ پهريون اسڪول قائم ٿيو، جتي ڇوڪرن سان گڏ ڇوڪريون پڻ صبح سوير اٿي پٽيءَ تي دنياوي تعليم حاصل ڪنديون رهيون. هڪ سال بعد ڇوڪرين جو اسڪول الڳ پڻ قائم ڪيو ويو.

اهو 1920ع وارو سوات هو ۽ اڄ طالبان مارٽر گولن سان نياڻين جي اسڪولن سان اها ساڳي ئي جٺ ورجائي رهيا آهن، جيڪا هن حمله آورن ڪنهن وقت سوات سان ڪئي هئي. هن وقت اها سوات جي وادي، عورتن جي تعليم جي حق ۾ ائين مخالف ئي بيٺل آهي، جو سڄي واديءَ ۾ جتي ڇوڪرين جا ڏهه هائي اسڪول، چار هاير سيڪنڊري اسڪول، چار ڊگري ڪاليج ۽ هڪ پوسٽ گريجوئيٽ ڪاليج قائم هئا، طالبان جي جبرن پنهنجي طرز جي شريعت جي نفاذ کان پوءِ هڪ به ٻارڙي، اسڪولي بيگ کڻي اسڪول ويندي ائين ڏسي نٿي سگهجي، جو عملن طالبان جي مارٽرگولن جي خوف کان ڇوڪرين جا اسڪول بند ٿي چڪا آهن.

پندرهين صديءَ جي پڄاڻيءَ تي ئي هن واديءَ ۾ قانونن جو اطلاق ٿيو، اهي قانون جيتوڻيڪ حاڪم وقت جي هٿان بار بار ترميم ۽ ترديدن واري عمل کان گذريا، پر انهن کي ائين تيلي شايد ڪنهن ڏني هجي، جيئن اڄوڪي ڏهاڙن ۾ طالبان هٿان اهو قانون مجروح ٿي رهيو آهي. جيتوڻيڪ شريعت تڏهن به لاڳو هئي، جڏهن وادي سوات رياست جو درجو رکندڙ هئي، پر اها شريعت اهڙي تنگ نظر نه هئي، جيڪا ڇوڪرين جي اسڪولن کان خوف کائي ۽ اهڙي پرتشدد نه هئي، جتي برخلافي جي سزا ۾ جيئرن کي ذبح ڪرڻ لاش وڻ ۾ ٽنگي ڇڏڻ يا مردن کي قبر مان ڪڍي انهن جي بيحرمتي ڪرڻ جهڙا مثال قائم ڪيا ويا هجن.

اڄ جيان، راند تڏهن به بندوق ۽ بارود سان کيڏي ويندي هئي، ميلا تڏهن به سندن ڪلچر جو حصو هئا، ناچ گانو پڻ تفريحن ان معاشري ۾ ائين ڏوهه نه بڻيو هو. يحيٰ جي ڏينهن ۾ رياست کي پاڪستاني قانون جي پابند ڪيو ويو پر رياست پنهنجي آزاد حيثيت ۾ صنعتي يونٽ لڳائڻ لاءِ ”ٽئڪس فري“ زون ٺاهي، ملڪي صنعتڪارن لاءِ در کولي ڇڏيا. مينگورا ۾ ڪاسميٽڪ جي صنعت عروج تي هئي. ان کانپوءِ شايد سوات جي ترقيءَ جو، سوات جي امن جو ۽ سواتين جو پنهنجو مستقبل تڏهن نشاني تي اچي ويو، جڏهن گوتم ٻڌ جي پهاڙن ۾ تراشيل مجسمن کي بارود جي نشاني سان چٽيو ويو. ٻڌ جا تراشيل مجسما، ممڪن آهي ته سواتين لاءِ، هن ملڪ جي والين لاءِ تشويش جو باعث نه بڻيا هجن، پر اهي آڱريون جيڪي ڪلچر کي پنهنجو نشانو بنائي سگهنديون هجن، انهن جو هٿ روڪڻ پوءِ ايترو آسان نه هو. باهه ٻنهي طرفان هئي، پر تيلي ان واديءَ جي مادي توڙي روحاني ڪلچر جي روح کي آيل هئي. باهه، اسڪول ساڙڻ شروع ڪيا هئا، برف پوش پهاڙن تان برف لهڻ جي مند ۾ وڻن ۾ گل ڦٽا يا نه، پر شهرين وڻن ۾ لڙڪيل لاش ضرور ڏٺا. ”شهادت“ ڪنهن جي حصي ۾ ٿي آئي، پتو ناهي ته انهن طالبان جي حصي ۾ جي جبرن پنهنجو نظام لاڳو ڪرڻ جي حق ۾ هئا يا پوءِ انهن جي موت کي شهادت سڏيو ٿي ويو، جي سرحد بچائيندي شهيد پئي ٿيا. ها، پر قبرن مان مرده ڪڍي انهن جي لاشن سان جي بيحرمتي ٿيندي، انهن سوات واسين ضرور ٿي ڏٺي، جيڪي جنگ جي ڏينهن ۾ اتان لڏڻ جي پوزيشن ۾ نه هئا. هڙئون وڙون ڪري ابن ڏاڏن جون قبرون ۽ سندن هڏا پويان ڇڏي، وڏي آبادي ته پنهنجو ديس ڇڏي وئي. ويڙهاڪن مان جنهن به علائقو فتح ٿي ڪيو، باقي شهري مفتوحن وانگي انهن جي رحم و ڪرم تي رهيا.

سوات ۾ تعليمي ادارا کنڊر ٿي چڪا آهن، ڪا ٻارڙي پتڪڙن هٿن سان پنهنجي اها ڊائري لکي ٿي. هوءَ اسرائيل جي انهن فوجين کان ناواقف آهي، جيڪي فلسطين جي ٻارڙن جي اسڪولن تي بم ڪيرائي رهيا آهن. هوءَ ان ويڙهه جي حڪمت عملي سمجهڻ کان به قاصر آهي، جيڪا دهشتگردي خلاف جنگ ۾ کين ڪا خوشخبري سڻائڻ بجاءِ سندن اسڪولن جي تالا بندي به روڪرائي نه سگهي آهي. کيس بنهه پتو ناهي ته دنيا تي حڪمراني ڪندڙ طاقت سان ويڙهه ۾ سندس اسڪول ”مجاهدن“ جو نشانو ڇو ٿو بڻجي. هن پنهنجي اسڪول ۾ ڪڏهن به ڪو گوري چمڙيءَ وارو اهڙو آمريڪي ڪونه ڏٺو آهي، جيڪو سندس اسڪول ۾پناهه وٺي ويٺو هجي ۽ مجاهدن کي جنگ کٽڻ لاءِ سندس اها پناهگاهه يعني اسڪول تباهه ڪرڻ لازم هجي. هن ٻارڙيءَ کي، جيڪا پنهنجي اسڪول بند ٿيڻ جو درد پنهنجي روزنامچي ۾ لکي رهي آهي، کيس اهو به پتو ناهي ته شريعت جي نفاذ جي دعويٰ ڪندڙ طالبان ۽ حڪومتي فورسز مان جيڪڏهن ڪير ڪير ”حق“ تي ۽ ڪير ”ناحق“ تي آهي. کيس اهو به بنهه پتو ناهي ته نيٺ سندس اسڪول جي کلڻ ۽ سندس اسڪول وڃڻ سان ”آمريڪا“ کي ڪهڙو فائدو ۽ طالبان کي ڪهڙو نقصان آهي. هوءَ ان ڳالهه جي سمجهه به نٿي رکي ته جڏهن يهودي فوجن جا مارٽر گولا فلسطيني آبادين تي ڪري ٻارن جي اسڪولن کي تباهه ڪن ٿا ته سڄي باشعور ۽ مسلم دنيا ان جي مذمت ڪري ٿي، پر جڏهن طالبان جا بم گولا سندن اسڪول تي ڪرن ٿا ۽ ٻارڙن کي زخمي ڪرڻ، مارڻ جون ڌمڪيون ڏين ٿا ته انهن خلاف ڳالهائڻ کان ڇو هٻڪ آهي؟ هن کي سمجهه ۾ نٿو اچي ته ان جنگ ۾ جڏهن طالبان سندس ڳوٺ، شهر، اسڪول تي بم وسائين ٿا، لانچر وسائين ٿا ته ان کي آمريڪا سان ويڙهه ڇو ٿو سڏيو وڃي؟

هوءَ ڏاڍي ڏک ۾ ورتل آهي، کيس سوات جي تاريخ جو پتو ناهي، کيس پنهنجي خطي ۾ جاري جنگ جو سبب به ناهي معلوم. کيس ان جنگي حڪمت عملي جو به اندازو ناهي، جيڪا ٻن سالن ۾ به دفاع ڪرڻ کان قاصر آهي. جيئن پراڻي زماني ۾ حمله آورن جي گهوڙن جي ٽاپ دلين ۾ ڏڪڻي وجهندي هئي .....ها، جي هوءَ نينگري، ننڍي هوندي مارجي نه ويئي ته اسڪول تي لانچر جي حملي جي خوف ڪري هوءَ سڄي ڄمار ”طالبان“ لفظ کان ڊڄندي ئي رهندي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ جي لاوارث شهرن جو نوحو!




سومر 9 فيبروري 2009ع



”سج لڙئي کانپوءِ خيال رکجو ته اهو رستو، چورچڪارين، ڌاڙيوال، بشنين ۽ ڪاٽڪن جي بادشاهي هيٺ هلندڙ آهي، ان ڪري جيئن ئي ٽاڪ منجهند کانپوءِ سج لڙڻ جي ڪري، توهان به پوئتي پير ڪري نڪري اچجو...“ ان سفر جو سانباهو ٿيو هو، پر ڪنهن تاڪيد سان منجهند ٽاڻي، اهو تر ڇڏڻ جي صلاح پي ڏني، صلاح ڏيندڙن جي ڳڻتي خبردار ڪرڻ واري تاڪيد به اسان کي ان اندازي لڳائڻ ۾ درست رهنمائي نه ڪئي ته 38 ڪلوميٽرن جو پنڌ ڪو اسان لاءِ ٽن ڪلاڪن ۾ پورو ڪرڻ به وڏي جوکم جو ڪم هوندو. روڊ نه هو، پٿرن جي کيڙي هئي، جنهن تي گاڏي کي فرسٽ سيڪنڊ گيئر ۾ گهلڻو هو. سست رفتار گاڏي....وک وک تي وري وري به خبردار ٿي ڪيو ته سنڀالجو، اهو رياستي ادارن لاءِ علائقه غير آهي. ٿاڻن جي عمارتن جي موجودگيءَ جو امن امان جي قيام سان ڪجهه وڃي ۽ نه وري شهرين جي جان مال جي حفاظت سان...ٿاڻا، منٿلين وارن ٺيڪن تي ڏنل آهن...ڪلهن تي ڦول جا نشان ”منٿلي“ جي قيمت جو اندازو لڳائڻ واسطي آهن. هو سرڪار جا ڪارندا نه، حڪومت وٽان رڳو پگهار کڻندڙ اهلڪار نه آهن....هو جنهن ”الاڻي ڦلاڻي“ سردار جا ماڻهو آهن، سمجهي سگهجي ٿو ته هنن حاضريون به انهن جي چائنٺ ڇهڻ تي ڀرجن ٿيون، حڪم به کين وٽان ئي ملي ٿو...۽ بدلي سدلي جا بار به نمڪ حلالي عيوض ڪي وڏو بار نه آهن.

هن روڊ تي ٿاڻن جي موجودگي وڏو لطيفو آهي، ڀلجو نه هيءُ نه وانا وزيرستان جو ذڪر آهي، نه ان سوات جو، جتي مولوي فضل الله جي طالبان فورس جو قبضو هجي...ها، ڀلجو نه، هي سرحد پار، سرحد جي سرحدن تي اڌ پڙهيل اڻ پڙهيل ڄٽ يا مذهب جي نالي ۾ قابض ٿي ويٺل (پنهنجي طرز جي) بردار فورس جو قصو ناهي، جتي حقيقي طور تي رياستي ادارن جي عدم موجودگي آهي. ڦول نواز ٿاڻن تي اهلڪارن جي موجودگي باوجود جتي رياست/رياستي ادارن جو عمل دخل توهان کي ڳولهي نٿو لڀي، جتي ٽاڪ منجهند جو سفر ڪندي توهان جي دل ڏڪندي هجي، اغوا ۽ ڦر جو خوف توهان جي حواسن تي سوار هجي، ان 38 ڪلوميٽر رستي جو ذڪر داراصل ان رستي جو ذڪر آهي، جيڪو سکر کان شڪارپور ڏانهن رستو آهي. لڳ ڀڳ وانا وزيرستان جو ڏيک ڏيندڙ...شڪارپور، اها شڪارپور نه هئي، جنهن جي ذڪر سان ماضي جا ڪتاب سينگاريل هئا...هيءَ اها شڪارپور نه هئي، جنهن کي پاڻ ڪتابن ۾ دائود پوٽن جي شڪارپور، ڪلهوڙن جي شڪارپور، شيخن ۽ درانين جي شڪارپور، واڻين ۽ پٺاڻن جي شڪارپور ڪري پڙهيو هوندو. اڄ هيءَ شڪارپور نه، پر شڪار گاهه آهي، جتوئين ۽ مهرن جي شڪار گاهه، آڪسفورڊ پڙهيل سردارن جي شڪار گاهه، درانين، ميراڻين ۽ شيخن جي شڪار گاهه، مارفاڻين، جاگيراڻين ۽ ٻروچن جي شڪار گاهه...ماني ٽڪر تي سردارن لاءِ سڀ ڪجهه ڪري گذرڻ وارن پوليس عملدارن جي شڪار گاهه.....سماج تي قبضو ڪري ويٺل سردارن جي شڪار گاهه، مٿان مليل روٽي حلال ڪري کائيندڙ شڪارين جي شڪار گاهه...اڄوڪي شڪارپور، کيئل داس فاني جي نه، جنهن اياز کي ڏات جو ڏس ڏيئي سنڌ تي احسان ڪيو ۽ نه ئي ان اياز، نه ئي واٽ ڪٺل شهيد الله بخش سومرو جي شڪار پور آهي، هيءَ شڪارپور ڄڻ ته شڪارين جي شڪار گاهه...مدي خارج، ڊپ هاڻي بدبوءِ دار سرداري ڪلچر هٿان شڪار ٿيل، رشوت خور پوليس عملدارن، ڍونڍ ڪري ويل جرڳن جي شڪارپور...مسلسل رياست جي ڌيان تان لٿل، مسلسل بي ڌياني جو شڪار، سردارن جي رحم و ڪرم تي ڇڏيل سڄي آبادي جي يرغمال بڻائي ويٺلن جي شڪارپور...هيءُ سکر کان شڪارپور وارو ٽٽل، اکڙيل کيڙي کيڙي بڻيل رستو، جيئن ڏوهارين کي واردات ۾ آساني ٿئي، جيئن مسافرن کي لٽڻ ۾ آساني ٿئي، جيئن ويگن کان ويندي ڪار، ڪوچ تائين اغوا ڪرڻ ۾ مشڪل درپيش نه اچي...هن رستي جي پڙاءُ تي ايندڙ لکي جو ٿاڻو...لکي شاهه ڏوهارين جي آماجگاهه، لکي دهشت، خوف جو نانءُ، سج لٿي کانپوءِ ڪاري راڄ جي راڄ شاهي، جنهن ۾ ٿاڻا به ڪارا بڻيل...سروي ته ڪريو دوستو! منٿلين جي حساب ڪتاب جي ڪا ڳڻپ ته رکو...ٿاڻن جي ڇتين تي پکن ۾ اونڌي لڙڪيل مخلوق جي هڏن مان نڪرندڙ مک جو اندازو ته لڳايو، ڀولڙي جي بڇ جو ميڊيا تماشو ڀل ته بنائي، پر ڄڻ ته لکي جي ٿاڻيدار وانگي سڄي شڪارپور تي سردارن جي ڀولي بڇ ڪيل آهي، رڳو لکيءَ جو ٿاڻيدار ڇو...؟ غور سان ڏسو ته ڪنهن جي ڪنهن جي ڪڇ ۾ اهي پاليل ڀولا (باندر) ويٺل آهن....نڪ ۾ ناڪيلي وجهي ڀولي بڇڻ جو وڏو تماشو ته خود شڪارپور شهر سان ٿيل ٿو ڏسجي. صدين کان وسندڙ شڪارپور جي پراڻن شهرن جي نڪ ۾ اها ناڪيلي ميڊيا جي فوڪس ۾ پتو ناهي ته ڪڏهن اچي....شريف، پڙهيل لکيل، جرڳن، ڌپ هاڻي سردارن جي ستايل خلق هاڻي ابن ڏاڏن جي هڏن/قبرن تي آخري سلام ورائي لڏپلاڻ ڪري رهي آهي. مين اسٽريم يعني قومي ميڊيا (جنهن ۾ سنڌي ميڊيا کي ڄاڻي واڻي شمار نٿو ڪجي) ۾ شڪارپور جي ان رستي تان ڏينهن ڏٺي جو ٿيندڙ وارداتن جو ڪو قصو نٿو ڪٽجي. جي ٽي روڊ جي سياسي سرگرمي پڻ اهم، پر ڏينهن ڏٺي جو ڪوچ، ويگن سڄي جي سڄي اغوا ٿئي ته ڪا به خبر نٿي ٺهي. سالن کان قبيلائي جهيڙڻ تي ڪو سوال نه سينيٽ ۾ اٿي ٿو، نه ئي سنڌ اسيمبليءَ جي فلور تي...سنڌ جي يرغمال ٿيل ان اڌ آبادي جو ڪو ورلي ئي ذڪر ٿئي، جيڪا قبيلائي جهيڙن ۾ راهه گناهه جون چٽيون ڀريندي جرڳن ۾ انصاف جي نالي ۾ معصوم ٻارڙين جا وڪرا ڪندي ۽ پنهنجي اغوا ٿيل ماڻهن پٺيان خاڪ ڇاڻيندي رهي ٿي.

شڪارپور پنهنجي ماضي جي عروج سميت حال ۾ شديد ترين زوال جو شڪار آهي. شڪارپور، جيڪا وقت جي ڪنهن خوبصورت دور ۾ صاحبِ حڪمت، صاحب دانش، صاحب علم و ادب ڪٿي شهيد الله بخش سومرو ته ڪڏهن اياز کي پي جنم ڏنو آهي، اڄ ساڳي شڪارپور جو نقشو چور جي ماءُ جيان لوڪان لڪائي ڪنڊ ۾ اڪيلو ڳوڙها اگهندڙ آهي. بولان جي وادين کان سينٽرل ايشيا تائين واپاري روٽ رکندڙ شڪارپور اڄ اڪيلائپ جي ڌوڙ ۾ دونهاٽيل آهي. عطر سازي جي ڪري ڪالهه مشرق جو پئرس سڏجندڙ، خوشبو سان ٻهڪندڙ اڄ گڏهه گاڏين جي شهر جي سڃاڻپ ۾ ساهه کڻندڙ شهر بنجي پيو آهي. ڪاٺ جي خوبصورت گهڙت ۾ نمايان نانءُ رکندڙ ڪاٺ تي اڪريل جهروڪن ڪري مشهور شڪارپور...لکي در، هاٿي در، هزاري در، سوي در، ڪرن در، واڳڻو در، نوشهرو در، هي اٺن درن واري سڃاڻپ رکندڙ شهر شڪارپور نه آهي. هي شاهي باغ وارو شڪارپور نه، جنهن جو ڪاٺ جو گهڙيل جهروڪو به ڪتابن جي سيني ۾ يادگيري جي صورت ۾ محفوظ آهي.

پتو ناهي ته تاريخ انهن ماڻهن کي ڪيئن نوازيندي آهي، جيڪي پنهنجي جنم ڀومي شهر سان ائين پيار ڪندا آهن، جيئن ٻار ماءُ سان ڪندا هجن، اهي ڪاٺ جا گهڙيل جهروڪا، اهي دروازا، اهي دريون ۽ اهي وڏين حاويلن جي زينت بڻيل شڪارپور جي ڊکڻن جي آرٽ جا حسين نمونا، هتي ته جڳ ڏٺو ته ٻين رپين جي مال جيان هتان جي رهواسين ائين کپايا، جيئن ڪير لٽ ۾ هٿ آيل زيور کپائيندو هجي. پنهنجي شهر جي تاريخ جي آرٽ جي نمونن کي خوشامديءَ ۾ ڪڏهن اعليٰ آفيسرن ته ڪڏهن سياستدانن پنهنجي مطلب لاءِ وڪيو. اڄ به هن شهر جا چار وزير آهن. آغا سراج دراني، آغا تيمور، ارسلان پٺاڻ ۽ امتياز شيخ..... (ڏيکاريو ته ڪو ٻيو اهڙو شهر، جيڪو سياسي ايوانن ۾ پنهنجي هيڏي نمائندگي رکندو هجي.) شڪارپور ائين لاڙڪاڻي يا ٻين انهن شهرن جيان ناهي، جيڪو پيپلز پارٽيءَ سان تعلق جي حوالي سان مخالف دورِ حڪومت ۾ انتقامي بنيادن تي نظرانداز ڪيو ويو هجي. گذريل دورِ حڪومت ۾ امتياز شيخ سنڌ اسيمبليءَ ۾ پنهنجي چڱي اثر رسوخ سان رهيو آهي. سينيٽ چيئرميني ۾ پڻ شڪارپور ملڪي سياست جي طاقت جي مرڪز طور سڃاڻپ رکي آهي. پر اڄ جڏهن شڪارپور ۾ داخل ٿجي ٿو ته اهو شڪارپور، پراچين دور جو ڏيک ڏيندڙ ڪو شهر ٿو لڳي. اهي خوبصورت عمارتون، جيڪي واڻين ۽ مسلمانن جون وڏيون حويليون ليکيون وينديون هيون، سندن خوبصورتي جو ڏيک سندن ڦٽل آثارن مان ئي ظاهر آهي، پر اهي اجڙيل وڌوائن جيان لڳي رهيون هيون. شهر اندر داخل ٿيڻ وارو ڪو روڊ، ڪو رستو سلامت نه آهي. ائين شهر اندران به ساڳي نموني ئي اجڙيل هو، ڪو روڊ ڪو رستو سلامت نه هو...گٽر اٻرندڙ پاڻي، چڪ، رستن کي جاءِ جاءِ تي ڌٻڻ بڻائي ڇڏيو هو. پنهنجي راهواسين جو هيءُ دادلو شهر، ويڳائپ جو ڪيئن شڪار ٿيو، ڪيئن هي شهر ائين ننڌڻڪو بڻيو...اياز پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ڊکڻن سان گڏ شڪارپور جي ٺاٺارن کي به ياد ڪيو آهي، پر هيءُ ته گڏهه گاڏين جو شهر آهي. ڪاٺ تي اڪر جو ڪم ڪندڙ ڊکڻ ته الائي ڪٿي هئا...پر ڪير اچي، انهن شڪارپورين کان پڇي جن جي سيني تي هن شهر جي اجڙڻ، هن جي ننڌڻڪي ٿيڻ، هن جي لاوارثي جي ڪهاڻي اکر به اکر اڪريل آهي.

هر يادگيري جي دهراءَ سان ڄڻ سندن لفظ نه، پر سينو به ٽيپا ٽيپا ڪري رت ڳاڙيندو هجي. ”اسان پراڻا شهري، هاڻ هن شهر جي اقليت ڪوٺجون ٿا...هيءُ شهر چوڏسائن کان نئين آبادڪاري ڪري وڌيو ته آهي، آدمشماري به وڌي آهي، پر سچ پڇو ته هن شهر لاءِ خونِ جگر ساڙيندڙ هاڻ ڪير به نه رهيو آهي“. هو ڪيڏا نه مايوس آهن، پنهنجي سياستدانن جي لاپرواهي بيشڪ ته کين ڪاوڙائي ٿي، پر هو اميد به هارايل آهن.....”سياست“ سندن لاءِ چور بازاري جو نانءُ آهي، هوءُ تعليم کي به هاڻ شڪارپور جي نجات ۽ نئين عروج جو ذريعو سمجهڻ جي غلطي نٿا ڪن، ڇاڪاڻ ته جنهن شڪارپور جي برباديءَ جو قصو سندن گفتگو کي نوحي جي صورتگري بخشي ٿو، اتي تعليم به سنڌ جي ٻين سڀني ننڍن وڏن شهرن جيان تباهي جو ائين شڪار آهي، جنهن کي ڪنهن وڏي انقلاب کانسواءِ سڌاري نٿو سگهجي. نيو ايرا اسڪول، جنهن جو ذڪر اياز جي ڪتابن ۾ آهي...سي اينڊ ايس ڪاليج ۾ ان ڏينهن اڃا ٻارهن مس ٿيا هئا ته پڌر تي ڪاليج جي احاطي ۾ شاگرد نالي ڪو وجود نه هو، جيتوڻيڪ اهو Working day هو، پر ڪاليج ۾ هڪ به شاگرد موجود نه هو. تعليم وٽن ڪهڙي معنيٰ رکي ٿي، پتو ناهي، پر اها به حقيقت هئي ته تعليم جي باري ۾ جيترو غير واسطيدار ڇوڪرا ڏسڻ ۾ آيا، بنهه ان جي ابتڙ ڇوڪرين جو تعليم متعلق اتساهه ۽ اڳتي پڙهڻ جو چاهه به نظر ٿي آيو. روڊ رستن جي حوالي سان انهن شهرين جي آزار جا داستان وقت ڪڍي، ان ئي شهر جو فرزند، ان ئي محڪمي جو قلمدان رکندڙ آغا سراج ئي جيڪر هڪ دفعو ٻڌي وٺي ته شايد کيس به اندازو ٿئي. ٻي صورت ۾ شايد اهو تاثر پختو ٿي وڃي ته عوامي حڪومت ۾ به اهي ووٽ وٺندڙ نمائندا پنهنجي تر ڏانهن پنهنجي چونڊن کٽڻ کانپوءِ فقط تڏهن واپس ورندا آهن، جڏهن کانئن کان حڪومت کسي ويندي آهي.

اوهان اخبار پڙهو، دادو ضلعي ۾ سون جي تعداد ۾ اسڪول بند پيا آهن. دادو ضلعو، جنهن جي چونڊيل نمائندن کي به ٻنهي ايوانن مان وزارتن جون پتيون حصي ۾ آيون. ان ضلعي جو پروفائيل اهو آهي ته سندن ئي ضلعن مان بيروزگارن جون خودڪشيون ئي نه، پر ”مٿي“ منٿليون پهچائي اسڪول بند ڏسجن پيا. ها، ان حوالي سان فقط شڪارپور جي ڳالهه ڪرڻ ڳري ٿيندي، حقيقت ڏسبي ته شهر ويران، اباڻا تڪ کنڊر بڻيل ۽ وزيرن جي پنهنجي معاشي گراف جي سطح اونچو ئي ٿيندي پئي وڃي، ۽ سندن اباڻا تڪ، سندن شهر تيزي سان وڃن ٿا زوال پذير ٿيندا.

شڪارپور! هن وقت چئن وزيرن جو شهر، پر شهري پريشان آهن ته شهر جي ڪهڙي مسئلي ڏانهن پهرين ڌيان ڇڪائين. شهر جي ابتر حالت، ٽٽل رستا، اٻرندڙ گٽر، پاڻي ۾ ڀريل گهٽيون، اسڪولن جي تالا بندي، ڪاليجن ۾ تعليم جو خدا حافظ، غير محفوظ رستا، امن امان جي ابتر صورتحال...يا تاريخي پسمنظر رکندڙ عمارتن جي بدتري، لوڊشيڊنگ...هو ڪٿان پنهنجي شهر جي زوال جي ذڪر جي شروعات ڪن؟ ”هتان وڃجو ته خدا جي واسطي هن شهر جي ننڌڻڪائپ تي ضرور لکجو...ضرور ان لاڳيتي پنج ڪلاڪ واري لوڊشيڊنگ تي لکجو.“ هڪ ڊاڪٽر نيٺ بيزار ٿي مون کي چوي ٿي، جنهن جو اڄڪلهه ٽي وي ڏسڻ کانپوءِ پنهنجي والد سان رڳو اهو بحث ٿو هلي ته ”نيٺ تنهنجي پيپلزپارٽي جي حڪومت اسان کي ڏنو ڇا آهي، سڀ شيون ائين ئي بدتري ڏي وڃڻيون آهن ته پوءِ جمهوريت جو ڪهڙو فائدو؟“ ها، پر سندس والد جي جواب ۾ اميد آهي ته، ”رڳو ڪي ڏينهن ترسو، ڏسجو سڀ ڪجهه ٺيڪ ٿي ويندو ۽ پيپلز پارٽي جي حڪومت نيٺ پنهنجي شهرن لاءِ ترقي جا نوان پلان آڻيندي.“

ها، سڄي سنڌ جا شهر انهن ترقياتي منصوبن لاءِ پنهنجي سنڌ حڪومت ڏي واجهائيندڙ آهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

غير جمهوري حڪومتن لاءِ رستو آسان ڪندڙ ڪير آهن؟




ڇنڇر 28 فيبروري 2009ع



هيءُ شايد ڪو پهريون ڀيرو نه هو، جڏهن واليانِ لاهور، تخت لهور جي چئني پيل پاون کي ائين لڏندو ڏٺو هجي. ڌڙام سان ڪريل، ان تخت لهور تي تخت نشينن جي سياسي زندگيءَ جو شايد اهو ٻيو ڌچڪو هجي. هڪ ٻارهين آڪٽوبر، جڏهن تنهن دور جي واليانِ ملڪ، انهن ٻنهي شريف ڀائرن جي پيرن هيٺان ڌرتي کسڪندي به ڏٺي، ته مٿي تان آسمان جو آسرو به کڄندي به ڏٺو. اها وردي جي طاقت هئي ۽ جرنيلن جي حشمت جو دٻاءُ هو، جو ڪير ٻاڦ نه ٻاڦي سگهيو هو. لامحدود مينڊيٽ، جنهن کي تنهن وقت هيوي مينڊيٽ سڏيو ٿي ويو، ان هيوي مينڊيٽ جي سربراهه، ملڪ جي وزير اعظم جي هٿن ۾ هٿڪڙيون، قيد تنهائي، بيشڪ ته سينٽرل پنجاب جي ان ليڊرشپ پويان بيٺل هيوي مينڊيٽ کي ششدر ڪري ڇڏيو. بيشڪ ته پنجاب ۾ سڀ کان وڌيڪ مقبوليت رکندڙ ان سربراهه جي حڪومت جي اهڙي ريت خاتمي واري تذليل تي پنجاب ۾ ناراضگي رهي، پر ڪنهن شديد ردعمل جو اظهار ممڪن ٿي نه سگهيو هو. وردي جي وحشت، پاڪستاني سياست تي وڌيڪ حاوي رهي، هميشه جيان. سابق تخت نشينن تي ڪوڙن سچن ڪيسن سان سوگهو ڪرڻ جا سانباها به مڪمل هئا. طياري جي اغوا کان جهاز سوار جرنيل مشرف جي اقدام قتل جهڙن ڪيسن جا فريم به فٽ ڪرڻ جي ڪوشش ٿي.

هيوي مينڊيٽ جي هٿن ۾ هٿڪڙيون، قيد تنهائي، اقدام قتل جا ڪيس... پنجاب جي اسٽيبلشمينٽ نواز قيادت ۽ عوام جي تاءُ ۽ گرمي کي گهڻي وقت تائين بحال رکڻ بجاءِ کين حصي پتي ۾ شريڪ رکي جلد ٿڌي ڪرڻ جا سانباها ڪيا ويا، ائين اٿيل دز هلڪي ڦوار سان ئي ويهاري، جڏهن ڪجهه پيتين سميت حرمين شريف جو مهمان ڪري موڪليو، زوري زبردستي، ڏاڍ ڏهڪاءُ يا وري ڏنڊي جي زور تي، پر شريف ڀائرن کان جنهن معاهدي تي صحيحون ورتيون ويون، تنهن ۾ شريف ڀائرن سياست جي اڇي ڪاري جهان مان پنهنجي مرضي سان، رضا خوشي ۽ بنا ڪنهن دوکي، ورغلائڻ جي توبهه تائب ٿيڻ جو لکي ڏنو هو ۽ عين ان وقت سنڌ جي سياست ۾ لاڙڪاڻي ۽ لاهور واري فرق جو استعارو استعمال ۾ آيو ته لاڙڪاڻي جي وزير اعظم جي معزولي کانپوءِ ڳڙهي خدا بخش ۾ هڪ ئي پيتي آرمي ڪاپٽر سان پهتي، جنهن ۾ ملڪ جي مقبول ۽ چونڊيل وزير اعظم جو بيجان بت پيل هو. اهو وزير اعظم جڏهن اباڻي ڳوٺ موٽيو، تڏهن ٻيو ته ٺهيو پر سندس بت تي پيل ڪپڙو به رياستي ملڪيت مان عطا ڪيل هو. کيس آخري لباس پارائڻ وقت سندس آڱر ۾ پيل منڊي به لاهي کنئي ويئي هئي. ساڳي ئي ريت جڏهن لاهور جي چونڊيل وزير اعظم تي ڏکيا ڏينهن آيا، کيس معزول ڪيو ويو، کيس اقدام قتل جي ڪيسن ۾ ملوث ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي، تڏهن اهڙو Ghost معاهدو به وچ ۾آيو. نه رڳو جان بخشي ٿي، پر گڏوگڏ کيس مبينا ”پيتين“ سميت جدي جي محل ۾ مهمان بڻايو ويو. ڳڙهي خدا بخش پهتل پيتي ۽ جدي ۾ پهتل پيتين واري فرق کي جيڪڏهن اڃا به وڌيڪ سياسي معنائن ۽ ٻوليءَ ۾ استعمال ڪجي ته شايد ”صوبائيت پرستي“ جا الزام لڳندي دير نه لڳي پر حقيقت اها آهي ته فقط سنڌ ۾ نه پر اها ٻولي، اهو سياسي استعارو، سڀني ننڍن صوبن ۾ گونجندو رهيو. دراصل ٻارهين آڪٽوبر به پهريون دفعو ان قيادت جون اکيون کوليون هيون ته دراصل ملڪ جو انتظام هونئن بيشڪ ته کڻي اسٽيبلشمينٽ جي ڀائيواري سان سندن شرطن سان مشروط آهي، پر ٻئي پاسي عوامي مينڊيٽ جو احترام سکڻ لاءِ انهن ادارن کي اڃا گهڻو ئي وقت گهرجي. اسٽيبلشمينٽ سان سڌي ويڙهه جي سگهه ۾ مزاحمتي سياست جي سرواڻي تنهن وقت شريف ڀائرن جي وس جي ڳالهه نه هئي. پنهنجي دور حڪومت ۾ محترمه بينظير ڀٽو سان خاص طور تي ۽ سڄي پيپلز پارٽي سان عام طور تي جيڪا جٺ شريف برادران جي وس ۾ هئي، سا ته سندن هٿان ٿي، پر اهي جيڪي سياست کي رياست جي ڏنڊي هيٺ رکڻ جا ٽڪساٽ سٽيندا رهن ٿا، تن قانون سازين، نون ادارن جي قيام وسيلي سياستدانن لاءِ ڪوڙڪيون ٺاهڻ شروع ڪيون، سي ته بيباڪ ملڪي تاريخ جو حصو، پر ان سموري رياستي ظلم جي شڪار محترمه بينظير ڀٽو جڏهن سيف الرحمان وارا سمورا سور، سڏڪا پاسيرا ڪري، ميان شريف جي وفات تي تعزيت لاءِ جڏهن شريف برادران جي تڏي جا پير ڀريا، تڏهن سندس ان وک ملڪي سياست ۾ روايتي حريف واري انتقامي باب جو بظاهر سفر تمام ڪري ڇڏيو هو. ياد رهي ته تنهن وقت اڃا چيف جسٽس جو مامرو به ملڪ ۾ نه متو هو ۽ اڃا وڪيل به مشرف تي ائين ڪو نه مڇريل هئا. بينظير ڀٽو کي سچ پچ ته ان ذاتي عمل تي به سياسي اسٽيٽمينٽ ڏيڻ جو ڏانءُ آيو هو ۽ اها سياسي اسٽيٽمينٽ ته جنهن ۾ ٻه روايتي حريف سياسي جماعتون، جن جا روح هڪٻئي جي ڏنگن سان ڇليا پيا هجن، انهن کي جدوجهد جي هڪ ئي لڙيءَ ۾ پوئڻ وارو پورهيو سچ پچ ته بينظير جي سياست جو نڪتهءِ ڪمال هو. جلاوطني، سيف الرحمان جي سختين، ڏکين ڏينهن ۽ پاڪستان ۾ آمريڪي آشيرواد سان فوجي حڪمراني سچ پچ کيس سياست جي اها ميچورٽي بخشي هئي. پاڪستان ۾ ٻي ڪنهن ننڍڙي/ وڏڙي/ نظرياتي/سياسي گروپ ۾ طاقت نه هئي، جو اها آمريڪي آشيرواد، انٽرنيشنل سياست ۽ ميڊيا جي لڳ ڀڳ ڊارلنگ رهندڙ فوجي جرنيل سان ڪو کوڙو ته پري پر سندس پيشانيءَ ۾ ور جيتري به ڪا سياست ڪري سگهي ها. اي آر ڊي جو قيام ۽ ان ۾ نواز ليگ جي موجودگي دراصل ان سياسي نيت جي ابتدا ئي هئي ته هاڻ آمرانا قوتن سان، اسٽيبلشمينٽ سان ويڙهه اڪيلي سر ممڪن ناهي. سياست تي ڪرڙي اک رکي، سندن ڪپڙا گندا ڪرڻ واري ٽڪساٽن کان وٺي، آپريشن فيئر پلي (77 جي فوجي بغاوت) مڊنائٽ جيڪال (حميد گل جي پاران بينظير جي حڪومت ڪيرائڻ واري منصوبا بندي) هجي يا اڃا ٻارهين آڪٽوبر واري اوچتي اڏام وسيلي عوامي اقتدار جي قبضي جو قصو هجي، جمهوريت مخالف قوتون، ياد رکو ته سدائين تيز، سدائين شاطر رهيون آهن. عوامي اقتدار تي قبضه گيري لاءِ سندن اک سدائين شڪاري عقابن جي رهي آهي. اها ڪٿ بينظير کي ان ڪري به وڌيڪ رهي هئي، جو سندس پارٽي پنهنجي قيام کان وٺي سڀ کان وڌيڪ عذابن، عتابن ۽ رياستي ڏهڪاءُ جو شڪار رهي. سندس اقتدار جا ڏينهن سدائين ٿورا ۽ عذابن جا سلسلا سدائين طويل به رهيا آهن، ان ڪري به سندن ڪارڪردگي حڪومت وارن ڏينهن ۾ وڌيڪ سوالن هيٺ هوندي آهي. باقي پوزيشن ۾ ايم آر ڊي کانپوءِ سندن سياست بظاهر سڌي تڪرارن ۾ نه هئڻ باوجود آمر کان گوڏا کوڙائڻ ۾ سڀ کان اڳڀري رهي آهي.

اي آر ڊي کان وٺي چارٽر آف ڊيموڪريسي ۾ بيشڪ ته سندن پارٽنر نواز ليگ ضرور رهي، پر ان سڄي سياست جي بصيرت بينظير جي ئي سياسي سمجهه جو ڪرشمو هئي. سچي ڳالهه اها به هئي ته ان وقت جڏهن پاڪستان ۾ ٿري A جي رضامندي/راضپي سان ويٺل حڪومت جون ڳالهيون ائين عام ڪيون ويون ته هنن جي مدد/راضپي کانسواءِ حڪومت جي تبديلي ڪنهن سياسي ماڻهو جي حڪمت عملي يا عوامي پريشر سان ممڪن ناهي. جلاوطني بيشڪ ته سياسي شعور جي باليدگي ۾ وڏو ڪردار ادا ڪيو هو، پر اڃا سياست ۾ آمراڻين طاقتن کي سندن ئي حڪمت عملي وسيلي ٻاهر ڪڍڻ، کانئن اقتدار کسڻ ۽ جمهوريت جي بحالي جي حڪمت عملي وارو ڏانءُ شريف ڀائر ۽ سندن سياسي جماعت اڃا مڪمل طور تي سکي نه سگهي هئي. جيتوڻيڪ چارٽر آف ڊيموڪريسي تي ٻنهي حريف جماعتن جي سربراهن جون هڪ ئي وقت صحيحون پاڪستاني سياست جو وڏو بريڪ ٿرو هو. ائين ناهي ته ڪو چارٽر آف ڊيموڪريسي واريون دستخطون پنهنجي اسٽيبلشمينٽ جلد آساني سان هضم ڪيون هيون ۽ ائين به ڪو نه هو ته چارٽر آف ڊيموڪريسي تي اي آر ڊي تي ناراضگين جا دور اڳ نه مليا هئا. جنهن ڏينهن ميان صاحب اي آر ڊي کان ٻاهر آل پارٽيز ڪانفرنس جي ڳالهه ڪئي هئي، ان ڏينهن ئي ڪنهن درست تبصرو ڪيو هو ته اقتدار ملڻ کانپوءِ ويڙهه ته سمجهه ۾ اچي ٿي، پر پنهنجا سياستدان اڃا به پر ٻڌڙيئي پوتڙن وانگر ”ٻين“ جي چوڻ آکڻ تي پيا ان اتحاد جون ڳنڍيون ڇوڙيندا، کوليندا ۽ پيا ٻڌندا.

منهن تڏهن هيڊا ٿيا، جڏهن ميان صاحب اٻهرائپ ۾ تڪڙي مقبوليت جو بار نه سهندي وڃي. اي پي ڊي ايم ۾ هٿ وڌا. چارٽر آف ڊيموڪريسي به تڏهن کانئن وسريو هو ۽ اي آر ڊي جو اتحاد به مٿن بار ٿيو هو. اهو حميد گل ٽولو، اها ئي قاضي حسين احمد جي مت، اها ئي عمران خان جي رائيٽ ونگ واري ايجنڊا. هوڏانهن لال مسجد تي مشرف جا گولا بارود وسندا رهيا، هيڏانهن لنڊن ۾ ڀري ٻيڙيءَ ۾ واڻيو ڳرو. سڀني اچي پيپلز پارٽي تي ڌوڙيا وسايا. ٽروجن هارس وارو رول به ان ڌر پئي ادا ڪيو، جيڪا صوبائي حڪومت ۾ مشرف جي ٻانهن ۾ ٻانهن وجهيو ويٺي هئي، ته مرڪز ۾ به مورچو اڏيو ويٺي هئي. خير قصو ڪوتاهه، جنهن کي قومي ميڊيا وسيلي ڏينهن رات ميڊيا ٽرائيل جو نشانو بنايو ويو، ان جي ئي واپسي جي آجيان ائين ٿي جو هاڻ هيڏي وڏي هجوم، ميڙ جي سڌ ته ڪري سگهجي ٿي، پر ويهن لکن جو اهو ميڙ جنهن شخصيت پويان سندس آجيان لاءِ اڳتي اٿي بيٺو، تنهن جو خاتمو ڪري ڳڙهي خدا بخش ۾ نئين قبر ٺاهي کيس شهيدن جي گلستان جو نالو ڏنو ويو. ميان صاحبن جي سياست اتي به ڪهڙي دڳ واري رهي. پهريون دفعو سندس طياري جي واپسي ٿي، کيس ڌرتي تي قدم رکڻ نه ڏنو ويو، کيس پنهنجي ئي هٿ صحيحن وارا دستاويز ڏيکاريا ويا، جنهن ۾ سعودي جي ٽياڪڙي سان توبهن تائب ٿيڻ جو مشروط معاهدو ٿيل ڏيکاريل هو. معافي نامن وارا اهي ڪارا ڪاغذ به سامهون آيا.

ميان صاحب واپس آيو ته سندس پير ٻڌل هئا. وزير اعظم جي عهدي لاءِ هو توڙي محترمه ٻئي اهل نه هئا. ساڳيو ئي ٽڪساٽ هو. محترمه وزير اعظم بجاءِ سنڌ راڻي بڻجي پنهنجي اباڻي قبرستان ۾ سمهي پئي ۽ ساڻس شديد محبت ڪندڙ ڀيڻ جي دل ائين چاهيو ته ”هاڻ منهنجي ڀيڻ کي سڪون سان سمهڻ ڏيو“. ويندي ويندي هن فقط پنهنجي واپسي لاءِ نه پر ميان صاحب جي واپسي لاءِ راهه هموار ڪئي. جمهوريت جي رستي جا ڪنڊا پنهنجي رت سان ميڙيا ۽ ميان صاحب کي ساڄي ڌر جي ڪوڙڪيءَ ۾ ڦاسڻ کان بچائڻ لاءِ کيس اي پي ڊي ايم جي چونڊ بائيڪاٽ کان ٻاهر نڪرڻ جي صلاح ڏيئي کيس پارليامينٽري سياست جو حصو ٺاهيو، (۽ تڏهن جڏهن نواز ليگ جي مڇريل ڪارڪنن سندس جاءِ شهادت ٿي ساڙي ته سياست جي سرد بيرحمي تي يقينن هر درد دل جلي هوندي). ”مفاهمت جي سياست“ بعد ۾ پيپلز پارٽي جي نئين قيادت جو سياسي نعرو ۽ سياسي حڪمت عملي هئي، جيڪا بهر صورت صوبن ۾ حڪومتن جي ٺاهه ٺوهه ۽ گڏوگڏ مرڪزي حڪومت جي قيام ۾ مرڪزي متحرڪ نڪتي جي حيثيت ۾ شامل هئي. جيتوڻيڪ ان وقت سياسي منظرنامي ۾ جنرل پرويز مشرف، ميان صاحبان جي طبيعت تي يقينن گران ٿي گذري، پر حقيقت آهي، هيءَ جمهوريت ”يا“ جمهوري حڪومت جو قيام ڪو انقلاب نه هو. اختيارن جي ٿوري گهڻي سوديبازي هئي، اختيارن کانسواءِ حڪومت جي منتقلي ۾ ويڙهه جو انداز يقينن عوامي يا انقلابي نٿو هجي. اها اقتدار جي منتقلي هئي، اختيار جن ادارن وٽ هٿيڪا رکيا آهن، جمهوريت جو هي نمونو دراصل انهن کان اختيار کسي وٺڻ جو نه پر حڪمت عملي سان انهن جي استعمال جو هو. ججن جي بحالي، بيشڪ ته هئڻ کپي ها، پر سچي ڳالهه ته اها به هئي ته جمهوري حڪومت جي قيام بعد ڪنهن وچ واري ٽين رستي قيام بعد جڏهن احتجاج جا شريڪ سڀ جج وڃي عدالتن تي عهدن تي براجمان ٿيا، تڏهن باقي رهيل ٽن ججن، جنهن ۾ چيف جسٽس به شامل هو، انهن جي بحالي لاءِ سرگرم وڪيل جڏهن سياسي حمايت واسطي سياسي ۽ خاص طور تي اليڪشن ۾ حصو نه وٺندڙ جماعتن جي سربراهي به قبولي ورتي. جڏهن ته مشرف جي دور ۾ وڪيلن جي جدوجهد پنهنجي ۽ سياسي جماعتن ۾ ائين وٿي رکي، جو جڏهن به چيف جسٽس خطاب ڪرڻ ٿي آيو ته سياسي جماعتن جي استقبالي ڪيمپن کان وٺي سندن ڪارڪنن کي عدالتن جي احاطي ۾ گهڙڻ به نٿي ڏنو. ٻيو ته ٺهيو پر اسلام آباد کان لاهور هاءِ ڪورٽ تي وڪيلن جون جيتريون به ريليون ٿي نڪتيون، تن صاف صاف ٿي سياسي جماعتن کي چيو ته اهي سندن پويان ڀلي هجن پر سندن ريلي ۾ مڪس نه ٿين، ته جيئن ان جدوجهد جي سياسي هئڻ جو تاثر نه ملي. اهو ئي سبب هو ته ويهين جولاءِ تي وڪيلن جي جدوجهد، ثابت قدمي ۽ اصولي موقف فتحياب ٿيو، پر ان جي ابتڙ جمهوري حڪومت جي قيام کانپوءِ وڪيلن جي جدوجهد جي حقيقي سرواڻي جو ڏيک اهي پارٽي اڳواڻ ڏيڻ لڳا، جيڪي چونڊ بائيڪاٽ جي صورت ۾ اسيمبلين کان ٻاهر ويٺل رهجي ويا هئا، خاص طور تي جماعت اسلامي ۽ سندس سرواڻي ۾ لڳ ڀڳ ساڄي ڌر وڌيڪ ووڪل رهي. سچي ڳالهه اها آهي ته وڪيلن جي جدوجهد لاءِ اها سندن واحد Space هئي، جنهن ۾ هو سياسي طور ساهه کڻي سگهيا ٿي، وڪيلن جي جدوجهد، جمهوري حڪومت جي قيام کانپوءِ وڏي خوشي سان پنهنجو سمورو Space پنهنجو پليٽ فارم انهن سمورن Right wing سياستدانن کي نه رڳو آڇيو پر پارليامينٽ جي آڏو پهرين لانگ مارچ دوران کين پنهنجي پليٽ فارم تان تقريرن ۾ اها باهه ڇنڊڻ جو موقعو به ڏنو، جيڪا کين نئين چونڊيل حڪومت تي هئي. اهو پهريون ڌرڻو انهن سڀني ڌرين لاءِ ائين حيرت جوڳو هو ته هو دراصل سمجهي نه پي سگهيا. اهو ساڄي ڌر جو اجتماع آهي. پارليامينٽ تي حملي جو اعلان به دٻيل لفظن ۾ ضرور ٿيو پئي، پر اها بيريسٽر اعتزاز احسن جي معاملا فهمي هئي، جنهن ڌرڻي کي ملتوي ڪري، کين مطلوبه ٽارگيٽ تي پهچڻ نه ڏنو. جنهن تي کيس به سخت نعريبازي جو نشانو بنايو ويو.

نواز ليگ ان سموري مامري ۾ مولانا فضل الرحمان جي سابقه حڪومت واري پاليسي ئي ورتي، جنهن ۾ صوبي ۾ گڏيل حڪومت پيپلز پارٽي سان ۽ مرڪز ۾ مورچه بندي واري پاليسي اختيار ڪئي. وڏي هوشياري سان هو پڻ وڪيلن واري Space کي استعمال ڪندا رهيا. عدليه جي آزادي واري جدوجهد گهڻي ڀاڱي پنهنجي حمايت ننڍن صوبن مان ائين وڃائي ويٺي، جو اهو تاثر ڏينهن به ڏينهن واضح ٿيندو ويو ته وڪيلن جي جدوجهد هاڻ فقط ساڄي ڌر ۾ جي ٽي روڊ جي سياسي ميدان جو اظهار آهي. حقيقت به اها هئي ته عدليه رياست جي پيل پاون ۾ اهو ٿنڀ آهي، جيڪو آئيني تشريح ۽ ٻين قانوني مامرن ۾ انصاف جي تصور ۽ ان جي فراهمي واري طريقي ڪار جي ضمانت ڏئي ٿو، ان کي ڪنهن به ريت پارلياماني نمائندگي واري اداري يعني پارليامينٽ تي ترجيح ڏيئي نٿي سگهي، ڇو ته عوام جي نمائندگي فقط ۽ فقط پارليامينٽ وسيلي ئي ممڪن آهي. وڪيلن جي جدوجهد ۾ ڏاڍي آساني سان آزاد عدليه بمقابله پارليامينٽ وارو سين پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي. پيپلز پارٽي جي حڪومت ججن ۽ آزاد عدليه جي بحالي جي ناڪامي جي صورت ۾ پڻ پارليامينٽ کي ٽڪراءُ ۾ بيهارڻ ۽ سڄي جمهوري سرشتي تي تنقيد سمجهه کان بالاتر هئي. ان سموري ٽڪراءُ واري صورتحال ۾ هڪ پاسي ٽن صوبن جو اڪثريتي عوام هو ته ٻئي پاسي ساڄي ڌر جي سرواڻي ۾ هلندڙ اها تحريڪ هئي. اها دراصل تحريڪ جي پڻ اخلاقي ناڪامي هئي، جڏهن علي احمد ڪرد قاضي حسين کان وٺي ميان صاحب تائين واري سياسي قيادت کي پنهنجي Space ۾ سياست ڪرڻ جو سڏ ڏنو.

رڳو ساڄي ڌر نه پر پنهنجي عوام جي حمايت کان خالي کاٻي ڌر جا به ڪي ٻه چار ڪڻا، بيشڪ ته عدليه جي بحالي ۾ ناڪامي واري سوال تي پيپلز پارٽي جا وڏا نقاد بڻيا رهيا، پر اها پيپلز پارٽي ۽ اسان جون عسڪري قوتون جڏهن سوات معاهدي جا اعلان ڪري طالبان سان ٺاهه ڪري رهيا هئا..... اهي طالبان، جن نه رڳو اسڪولن کي بارود جو نشانو بنايو، ڇوڪرين جي تعليم تي مڪمل پابندي هئي، فورسز کي جاني ۽ مالي نقصان پهچايو، جن رياستي رٽ جي ايسي ڪي تيسي ڪري بندوق جي زور تي سڄي سواتي معاشري کي يرغمال بنايو، ته افسوس جي ڳالهه آهي ته چيف جسٽس، وڪيلن جي راهنمائن سميت سڀني ان معاهدي جي آجيان ڪئي. کاٻي ڌر به ان معاهدي تي حڪومت تي تنقيد نه ڪئي.

دراصل پاڪستان بچائڻ جي نالي ۾ انهن سياستدانن پنهنجي پنهنجي سياسي دڪان پئي بچايا. ۽ وڪيل سندن لاءِ بهترين پليٽ فارم آڇي ويٺل هئا. سندن سرواڻي لاءِ تيار هئا. حقيقتن جتي رياست يرغمال ٿيل هئي، اتي ميان صاحب کي پڻ پاڪستان بچائڻ جو خيال نٿي آيو، سندس سڄي فرسٽريشن وڪيلن جي جدوجهد ۾ چينلائيز ٿيڻي هئي. عدالت جيئن ئي نااهلي بابت پنهنجو فيصلو ٻڌايو، سياست جي سموري معاملا فهمي پوئتي رهجي وئي، عدالتي فيصلي تي جيڪو ردعمل نواز ليگ پراڻي ماضي واري روايت جي دهراءُ يعني شخصي تنقيد سان شروع ڪيو، جيئن جواب گورنر راڄ جي صورت ۾ سامهون آيو. ان کانپوءِ پاڪستان جي سياسي منظرنامي تي اها ئي تنقيد، اها ئي ٻولي. اهو ئي جلائو گهيراءُ...... سياست ۾ ڪجهه به نه بدليو آهي. سياسي افق جا رنگ اهي ئي نوي جي يادگيري ڏيارين ٿا. مفاهمت جي سياست، تيل ٿي....”انتقام“.... ۽ حڪومت جي تبديلي......يا اڃا به اڳتي....

جنگ جي شروعات ڪير به ڪري، ان جو پهريون شڪار ”سچ“ ئي هوندو آهي. ائين هن اٻهرائپ واري سياست جي ابتدا. ان جي شروعات ڪنهن به ڪئي، پر ان جي پهريون ۽ آخري شڪار جمهوريت جو عمل ئي آهي، جيڪو نه وسارڻ کپي ها ته وڏي رت جي ريج کانپوءِ شروع ٿيو هو. سال هڪ جي اندر ئي ”جلائو گهيراءُ“ جي شروعات فقط ان دليل جي ئي تصديق ڪندي نظر اچي ٿي ته اها ڪا ٻاهرين قوت نه پر اهي ڪم عقل، مفاد پرست، انا پرست سياستدان ئي آهن، جيڪي جمهوريت جو رستو کوٽو ڪن ٿا ۽ غير جمهوري حڪومتن لاءِ رستو آسان ڪن ٿا.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

غنڊن ۾ ڦاٿل رضيه سان فقط همدردي ئي ڪري سگهجي ٿي!




آچر 15 مارچ 2009ع



رات جو ڄامشوري جي پٿريلي پهاڙي تي ٽڪاءَ واري آخري ٺڪاڻي تي واپسي کان اڳ رستي ۾ ٽرڪن ۽ ٽرالرن پويان انتهائي سادي انداز ۾ شعر، جملا ۽ ڪي محبوبن کي ڏوراپن جا هنيانءَ ساڙيندڙ فقرا لکيل هوندا آهن. ٽرڪن ۽ ٽرالرن پويان چٽيل شاعري وڏي آواز ۾ پڙهي پوءِ ورجائڻ الائي به ڇو چپن تي مسڪراهٽ ۽ دل کي تازگي بخشيندي آهي. سڄي ڏينهن جو ٿڪ لاهيندڙ اها عام عوامي، سادي ۽ رواجي لهجي واري شاعري، جملن، فقرن تي شايد وري ڪڏهن تفصيل سان لکجي ته ڪيئن اها سدا سفر رهندڙ ڪميونٽي پنهنجي سادي اظهار ۾ ڪيئن پنهنجي سموري لائيف اسڪيچ جي محرومي جو داستان فقط هڪ ٻن شعرن يا سادن جملن ۾ بيان ڪري پنهنجي پاڻ کي هلڪو ڪندي رهي ٿي. ”وقت ني ايک بار پهر دلهن بنا ديا“ يا وري ”رضيه غنڊون مين پهنس گئي“ اهي ٻه جملا پتو ناهي ته ڊرائيور ۽ ڪنڊيڪٽر ڪميونٽي ڪهڙي خاص معنيٰ ۽ مطلب ۾ استعمال ڪري ٿي، پر اڄ جيڪڏهن سڄي ملڪي صورتحال جي سياسي لاهن چاڙهن کي ٻن سادن جملن ۾ بيان ڪرڻ چاهيان ته شايد مون کي ڊرائيور ڪميونٽي جي سادي اظهار وارن انهن ٻن جملن کي بار بار دهرائڻو پوي. وڪيلن جو اعلانيل لانگ مارچ، نواز برادران جي نااهلي، گورنر راڄ، ۽ پوءِ نون ليگ جو مڇريل مارچ...انهن لقائن سموري سياسي ڏيک جو نقشو ائين وڃي بيهاريو آهي، ڄڻ ٽئين ڌر جي سنئين سڌي مداخلت لاءِ پڪو سامان گڏ ٿي رهيو آهي.

وڪيلن جي لانگ مارچ کان اڳ نواز ليگ جو مڇريل مارچ، قاضي حسين جي مڊ-ٽرم اليڪشن جو مطالبو جيتوڻيڪ سين تي موجود ضرور هئا، پر جڏهن کان وڪيلن ماضي جي ابتڙ پنهنجي جدوجهد کي سياسي پارٽين کان پاسيرو رکڻ بدران پنهنجا اسٽيج، پنهنجو پليٽ فارم کين مهيا ڪري ڏنو ته وڪيلن جي جدوجهد جي اصولي، سياسي ۽ اخلاقي حمايت وارو پهلو تنقيد هيٺ آيو. اهو ئي سبب آهي ته وڪيلن جي لانگ مارچ کان اڳ جڏهن حڪومتِ وقت رياستي مشينري سان ڪائونٽر مارچ شروع ڪيو ته ان مارچ لڳ ڀڳ پراڻي يادگيري پئي تازي ڪئي. ان مارچ روڊ رستا ڳاڙها ڪيا نه ڪيا، پر ٽي وي اميجز جنهن نقشي کي پيش پئي ڪيو، ان تي بظاهر ٽي وي ڪيمرائن کان ٻاهر ڪو شديد ردِعمل نه به ٿيو هجي پر اها حقيقت آهي ته پيپلز پارٽي جا اهي حلقا، جيڪي شخصي فيصلن بجاءِ جمهوري طور اظهار راءِ جي آزادي پنهنجي پارٽي اندر به ڏسڻ چاهين ٿا، تن جي هيانءَ ۾ ٽانڊو ضرور دکي ٿو. هوڏانهن جڏهن سڄي تحريڪ جو رخ صدارتي محل ڏانهن هجي، تڏهن صدارتي محل مان رضا رباني جي توڙي شيري رحمان جي واپسي به دراصل ان سموري تنقيد کي ڄڻ ته هڪ جواز بخشي ٿي. بيشڪ ته ووٽرس جي سياست ۾ رضا رباني ۽ شيري رحمان جو پارٽي سان ائين بي آبرو ٿي نڪرڻ ڪا گهڻي معنيٰ نه ئي رکندو هجي، پر اهي جيڪي پيپلزپارٽي کي پاڪستان جي سياسي پارٽين ۾ آخري اميد طور ڏسن ٿا، تن جا منهن لٿل ۽ بيان منطق کان خالي آهن. شايد بينظير ڀٽو جي شهادت کانپوءِ رضا رباني جو ٻاهر اچڻ پيپلزپارٽي لاءِ وڏو ڌڪ ثابت ٿئي ۽ شيري رحمان جي ناڪامي ناهي ته هوءَ ميڊيا تي پيپلز پارٽي جي اميج کي درست نه ڪري سگهي آهي، پر شايد اهي پرمتڙين جون صلاحون ۽ مشاورتون آهن، جنهن پيپلز پارٽي جي اميج سان اها جٺ ڪئي آهي، جيڪا هن سان نه ڦاسين، ڦٽڪن، ڪال ڪوٺڙين سان سڃاپنجندڙ فوجي مارشل لائون ڪري سگهيون ۽ نه ئي چاليهه سالن کان پارٽي ٽوڙڻ لاءِ سدا مصروفِ عمل اسٽيبلشمينٽ جا مهرا ڪري سگهيا.

ان حڪومتي مارچ جي اڻ وڻندڙ اميجز باوجود اصولي، اخلاقي ۽ سياسي طور تي وڪيلن جي جدوجهد ۽ ججن جي بحالي واري جدوجهد سان گڏ بيهڻ کان اڳ سئو کان ٻه سئو ڀيرا سوچڻو پوندو ته اها جدوجهد اصولي طور تي درست هوندي به ان صورت ۾ ڪهڙا سگنل ڏئي رهي آهي، جڏهن سندس اسٽيج، سندن پليٽ فارم، سندن نعرا سڀ انهن هارايل عوام پاران رد ڪيل ساڄي ڌر جي هارايل ۽ مايوس قيادت ۾ نئين تازگي ڦوڪي کين نئين سر جيارڻ جو ڪم ڏيئي رهي آهي. پاڪستان جي سياسي تاريخ جنهن نئين الميي کي جنم ڏيئي رهي آهي، ان ۾ ڪرد جهڙو گوريلو ڪردار، اعتزاز ۽ چيف جسٽس جي اسٽيج تان ساڳي وقت قاضي، عمران، حميد گل، سني تحريڪ ۽ نواز شريف جهڙا ڪاغذي شير ڳالهائجندي ڏسجن پيا. ”چيف تيري جانثار“ بدران جڏهن ساڳي ئي ڌن تي، ساڳي ئي اسٽيج تان ”شير آيا شير آيا“ جي ڌن تي مست ٿيندي ڏسجن، تڏهن بار بار ٽرڪن پويان لکيل اهو جملو اکين آڏو ڦرندو ٿو محسوس ٿئي ته ”رضيه غنڊون مين پهنس گئي.“ غنڊن ۾ ڦاٿل رضيه سان پري ويهي همدردي ته ڪري سگهجي ٿي، اخلاقي طور يڪجهتي جو اظهار ته ڪري سگهجي ٿو، پر غنڊن جي چنگل ۾ ڦاٿل رضيه جڏهن انهن کي ئي پنهنجي ”عزت ۽ عصمت“ جو پاسبان/نگهبان ۽ رکوالو سمجهي ته اهڙي رضيه لاءِ اظهارِ افسوس کانسواءِ ٻي ڪا راهه نٿي بچي. هڪ پاسي اها وڪيلن جي جدوجهد (رضيه) غنڊن ۾ ڦاٿي ته ٻئي پاسي ان الميي جي نئين ڪامڪ حصي جي ڪاميڊي جو سامان به ائين پورو ٿيڻو هو ته شريف ڀائر نااهل بڻجي ان دک جي مداوي جو سامان بنجڻ، جيڪو اسٽيبلشمينٽ ننڍن صوبن جي حوالي سان پنهنجي اندر ۾ پالي ويٺي هئي. ياد رهي ته اها به هن رياست جي تاريخ رهي آهي ته ملڪ کي ٻه اڌ ڪندي هو ايڏا ارها نه ٿيا، جيتري تڪليف کين شيخ مجيب الرحمان جي صورت ۾ بنگالين جي حقِ حڪمراني واري جمهوري حق کي مڃڻ ۾ پئي ٿي. بلوچ ڀلجي وڃن ته کين نوروز خان کان وٺي اڪبر بگٽي تائين جي لاش وصول ڪرڻ وقت دل جا زخم ڪيترو رت ڳاڙي چڪا آهن، سنڌين کي پڻ ذوالفقار علي ڀٽي جا اهي 232 ڏينهن وسارڻ کپن، جيڪي هن موت جي ڪال ڪوٺڙي ۾ ڦاسي گهاٽ جي قيدي جي حيثيت ۾ ڪاٽيا هئا ۽ جڏهن کيس ڦاسي جي تختي تي آندو ويو هو ته هو 9 ڏينهن کان بک هڙتال تي هو ۽ هن ڪجهه کاڌو پيتو نه هو. اهي زخم به هاڻ کين اڻ سبيل ئي ڇڏي ڏيڻ کپن ته هنن کي پنڊي مان هڪ ٻي قائد کي چئني پاسن کان نشانو بڻائي چٽيو ويو هو ۽ پنڊي جي رستن تان اهو رت ڪلاڪ اڌ ۾ ڌوئي صاف ڪيو ويو هو. سنڌ هاڻ پنهنجا زخم ڏيکاري اقتدار ۾ حصا پتيون وٺڻ واري خيرات تان هٿ ڌوئي ڇڏي. ائين پختونستان جي اها ليڊرشپ به کن پل لاءِ وساري ڇڏي ته ڪيئن سندن ڌرتي امن، آشتي ۽ سرحدي گانڌي جي اباڻي ڌرتي کي عالمي قوتن سان بارگيننگ لاءِ جنگ جو تختهءِ مشق بنائي ڇڏيو. خاڪسارن جي ان خاڪ تي آفيم نه، پر بارود پوکي خودڪش بمبارن جو فصل لڻيو ويو آهي. رڳو ان بارگيننگ ۾ سرحدي خاڪسارن پنهنجو وطن ئي نه، پر پنهنجو ڪلچر، پنهنجو امن ۽ گڏوگڏ پنهنجون زندگيون به طالبان وٽ گروي ٿيندي ڏٺيون. بيشڪ ته سندن ڪي شيئر، ڪي پتيون ائين پردي پويان ويٺل قوتن وٽ به هيون، جنهن ۾ روئيداد خان جهڙا ۽ غلام اسحاق خان جهڙا مهرا ٿيل هئا، پر حقيقت آهي ته اڄ هو بارود جي ڍير تي ويٺل آهن. ها، پر هي فيبروري جون چونڊون هيون، جنهن اسٽيبلشمينٽ واري روايتي جوڙجڪ جي ”ايسي کي تيسي“ ائين ڪئي، جو ٽنهي ننڍن صوبن ۾ پنجابي اسٽيبلشمينٽ جو ڪو گهڻو زور نه هو. حقيقي عوامي مينڊيٽ رکندڙ پارٽين چونڊون کٽيون، مسئلو تڏهن پيدا ٿيو ۽ اسٽيبلشمينٽ جو سوال تڏهن شدت سان سامهون آيو، جڏهن مرڪز ۾ پڻ انهيءَ ٽنهي صوبن جا اقتدار ۾ ڪي شيئر ڪي پتيون ٺهيون. قومي اسيمبليءَ مان وزير اعظم ۽ پوءِ مشرف جي آئوٽ ٿيڻ کانپوءِ پهريون دفعو ائين ٿيو ته پنجاب جي سدا اقتداري ايوانن ۾ ڦيريون پائيندڙ جماعتن مان ڪا به جماعت انهن ٻنهي ادارن ۾ موجود نه رهي، نه پارليامينٽ ۾ ۽ نه ئي ايوانِ صدر ۾. اتي سندن ڪو اهڙو مهرو موجود نه رهيو، جيڪو چونڊيل حڪومت جي بساط اونڌي ڪرڻ ۾ سندن حامي ۽ مددگار ثابت ٿئي. اهڙي صورتحال يقينن اقتداري ايوانن تي قابض ان غائب اسٽيبلشمينٽ لاءِ هضم ڪرڻ ڪا گهڻي آسان نه هئي. اهو پهريون ڌڪ هو، جيڪو اسٽيبلشمينٽ آساني سان پچائي نه سگهي هئي، هو اهو سور ٻاڦڻ لاءِ وڏي آساني سان نواز ليگ کي مرڪزي حڪومت مان ٻاهر ڪڍي آيا هئا.

نون ليگ هن دفعي به پنهنجي جوهر جي ئي سياست کي فروغ ڏيئي رهي هئي، پر آءِ جي آءِ جهڙو اتحاد تشڪيل ڏيندڙ روايتي ڌر دهشتگردي خلاف جنگ ۾ سوڙهي هئي، جن ڪڏهن حميد گل کي جمهوريت جو تختو اونڌو ڪرڻ جو ڌنڌو سونپيو هو. نواز ليگ بيشڪ ته منطقي جواز پيش ڪندي جنرل مشرف تي مقدمي هلائڻ جي مطالبي تي زور ڏي ٿي، پر اها ساڳي نواز ليگ ”حميد گل“ کي آءِ جي آءِ ٺاهڻ لاءِ سرڪاري پئسي جي استعمال ۽ غير جمهوري طريقي سان بينظير جي حڪومت کي ڌڙن تخه ڪرڻ واري الزام هيٺ ڪٽهڙي ۾ بيهارڻ بجاءِ ساڻس تاڙي ملائي اي پي ڊي ايم ۾ گڏ ويٺل رهي ۽ هاڻ به سندن هڪ هٿ حميد گل جي هٿ ۾ آهي ته ٻيو هٿ ان قاضي حسين احمد جي هٿ ۾، جيڪي سدائين آمرن جي دادلي ۽ اسٽيبلشمينٽ جي ٻڌي ٻانهي جماعت رهي آهي. هاڻ به جيڪو تماشو هي سڀ گڏجي پيش ڪري رهيا آهن، ياد رکو ته هي يونان جو ڪو ڪلاسيڪل ڪاميڊي ٿيٽر نه آهي ۽ نه وساريو ته ڪو هي گوال منڊي جي روايتي پنجابي جگت بازي جو ڪو ڊاڙي ڦٽاڪي منڊلي باز ٽولو آهي، جيڪو رزقِ حلال پويان اداس روحن جي ڪٽ چڙهيل دلين لاءِ ڪنهن مرڪ، ڪنهن ٽهڪ جو سامان پيدا ڪرڻ ڊاڙي ڦٽاڪي منڊلي مچائڻ لاءِ سڙڪن تي نڪتل آهي. هي مسخرا نه آهن، هي حقيقي پاڪستان بچائڻ لاءِ نڪتل آهن، اهي انقلاب لاءِ نڪتل آهن، انهن جي لفظ لفظ ۾ بغاوت، لهجي جي هر ور ۾ زهريلي نفرت جي ڪٽ ڀريل آهي. هي ڏسو پنهنجي ڪنزرويٽو ميڊيا جا، پنهنجي ساڄي ڌر جي ميڊيا جا نوان دريافت ڪيل ”هيرو“ آهن. ها، جڏهن جوش، جنون ۾ ڀريل اينڪر پرسن کين جمهوريت جا علمبردار سڏين ته توهان کي حيرانگي نه ٿيڻ کپي. هي سچ پچ انهن جا نوان دريافت ٿيل هيرو آهن. وائڙي ٿيل خلق حيرانگي منجهان کين ميڊيا طرفان عطا ڪيل نين القابن سان ڏسي ٿي. هڪڙي صوبي ۾ گورنر راڄ يقينن جسٽفائيڊ ناهي، پر ان هڪڙي صوبي جي ازالي لاءِ ”مڊ-ٽرم اليڪشن“ جو نعرو لڳي ته ڇا ٽيئي صوبا ان کي پنهنجي مينڊيٽ جي توهين نه سمجهندا؟ هڪ وڏي صوبي جي مينڊيٽ کي ضرب لڳي ته چوڌري نثار جي، ان پنجابي شاونزم کي ڪير ڪائونٽر به ڪري ۽ ڪير اهو به نه پڇي ته هو ڀرئي ايوان ۾ ڪيئن ٿو هڪ صوبي جي تذليل ڪري ته، ”هم سنده مين بهي کوئي محل نهين رهني دين گي!“ ڪير ان جملي تي ان جي وٺ نه ڪري ته ڇا ان کي پاڻ غير جانبدار ۽ آزاد ميڊيا چونداسين؟ نون ليگ جي مڇريل ڪارڪنن تي پوليس ڪڙڪي پوي ته سڀ چينل پنهنجي معمول جي نشريات ڇڏي ان ”بريڪنگ نيوز“ تي تبصرا وٺڻ لڳن ۽ ساڳي ئي وقت بلوچستان ۾ مسنگ پرسن جي لسٽ ۾ ڪيترن ئي خاتونِ خانه عورتن جا نالا شامل ٿيڻ جون خبرون اچن ته اهي هيٺ هلندڙ پٽي ۾ به پنهنجي جاءِ وٺڻ ۾ ناڪام رهن ته ڇا ان کي Objective ميڊيا سڏبو؟

دراصل هينئر نواز ليگ جي جنگ، روڊن ۽ سڙڪن تي گهٽ، پر ميڊيا جي بريڪنگ نيوز وسيلي ۽ انهن صحافين/اينڪر پرسن وسيلي وڌيڪ وڙهي پئي وڃي، جن جي پگهارن ۽ لائف اسٽائيل ۾ وڏو گيپ آهي. هو وڏي آواز ۾ شد مد سان فوج کي مداخلت جي دعوت ڏين ٿا. قاضي حسين جو پڻ اهو مطالبو سامهون اچي چڪو آهي ته ”ملڪ جي سلامتي لاءِ فوج پنهنجو ڪردار ادا ڪري.“ نواز شريف به سندس مڊ-ٽرم واري اليڪشن واري نعري سميت هر مطالبي کي هٿي ڏيندو پيو اچي. رضيه غنڊن ۾ ڦاٿل آهي ۽ جمهوريت 77ع واري ان پي اين اي واري تحريڪ واري ساڳي ئي موڙ تي بيٺل، جيئن ٽرڪن پويان لکيل ته، ”وقت ني ايک بار پهر دلهن بنا ديا.“

گورنر راڄ کان رياستي مشينري جي استعمال تائين پڪڙ ڌڪڙ واري غير مصروف حربي استعمال ڪرڻ تائين، شخصي فيصلن کي ڪابينا جي منظوري سان نه سلهاڙڻ واري اندازِ عمل تي به گهڻا ماڻهو سرهانه آهن. هو اها پيش قدمي ڏسن ٿا، جيڪا ٽرڪن پويان ائين لکيل هوندي آهي، ”اي وڇوڙا نهين، مين ول آسان“. ول آوڻ واري ان انقلاب کي شريف جي سر تي سهرو ٻڌڻ سان تعبير ڪجي، صدارتي محل مان زرداري جي ڏولي کڻڻ سان ڀيٽجي يا پيرن جي انهن آوازن جي آمد سان تشبيهه ڏجي، جيڪي هڪ وار اچي وڃن ته هڪ ڏهاڪي کان گهٽ عرصي جو ٽڪاءُ کين ڪنهن به صورت قبول نٿو هجي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ فتح جي هن جشن کان ٻاهر ڇو بيٺل آهي؟




خميس 19 مارچ 2009ع



جن چيف جسٽس جي بحالي کي هڪ نئين انقلاب، هڪ نئين بغاوت، هڪ نئين پاڪستان ۽ هڪ نئين تحريڪ سان ٿي ڀيٽيو، تن سڀني کي اهو نئون انقلاب، نئين بغاوت، نئون پاڪستان ۽ نئين عوامي تحريڪ مبارڪ...ان جي ڪاميابي مبارڪ...رڳو وڪيلن کي نه، رڳو چوڌري اعتزاز، علي ڪرد، اطهر من الله کي نه، پر قاضي حسين احمد کي، سندس جميعت کي، جنرل حميد گل کي، سندن حامي طالبان کي، عمران خان کي، ايڪس سروس سڀني انهن جرنيلن کي، حاضر سروس پنجاب بيوروڪريسي کي ۽ سڀ کان وڌيڪ ته ان نواز شريف کي ان مورچي جي فتح جي فتح جون، چيف جسٽس جي بحالي جون مبارڪون هجن. چيف جسٽس جي بحالي تي پاڻ نه اڳ ۽ نه هاڻ ارها آهيون، ارڙهين فيبروري کانپوءِ لڳ ڀڳ مئل، نستي حالت ۾ پيل ساڄي ڌر جي نئين سر ساهه کڻي زندگي ماڻڻ جو مامرو به پاڻ پيپلز پارٽي جي قيادت جي سياسي نابالغي جي کاتي ۾ وجهڻ لاءِ به تيار آهيون، ايوان صدر ۾ پيپلز پارٽي جي عوامي سياست واري اميج جي دفن ٿيڻ واري قضيي تي روئڻ بجاءِ وڏي ٽهڪ ڏيڻ کانسواءِ ڪري به ڇا ٿو سگهجي. عوامي سياست واري پيپلز پارٽي جي اميج جي صدارتي محل ۾ تدفين تي به جيڪڏهن پنهنجي بجاءِ جيالا پاڻ ڳالهائين ته شايد وڌيڪ انصاف ٿئي، ڇاڪاڻ ته پيپلز پارٽي انهن ئي جيالن جي آهي، جن پتنگن جيان سدائين پاڻ ساڙي پئي پارٽي ۾ ساهه وجهي کيس زنده رکيو آهي. پنهنجي قيادت کان حساب ڪتاب هو پاڻ ئي وٺن ته بهتر آهي. پاڻ کي شاباس ته ان رياستي مشينري جي اعليٰ آفيسرن کي سندن ثابت قدمي، سندن فرض شناسي، غير آئيني قدم کان انڪار تي پڻ ڏيڻ کپي، جن نه پنهنجي سوديبازي جو بار وڌو ۽ نه ئي غير آئيني حڪمن تي سر جهڪائي پنهنجي روح کي شرمسار ڪرڻ قبوليو. هو اٽل هئا ته پنهنجي ماڻهن تي ايئن لٺيون وسائڻ ۾ انڌا نه ٿيندا، جيئن ننڍن صوبن جي ٻي غير سياسي مشينري غير آئيني حڪمن تي عوام مٿان ڪڙڪندي آهي. هو سچ به اٽل هئا، وفاق جي نمائندي پنهنجي گورنر سلمان تاثير جا حڪم ٿڏيندي، انهن پنهنجا بيلٽ لاهي، ٽوپيون لاهي ڌرڻي ۾ وڃي پنهنجي قائد جي آجيان ڪئي. هو اٽل هئا ته وفاق جو مڙهيل لاهور ڄائو سلمان تاثير نه، پر نواز شريف پنجاب جي جي ٽي روڊ جو حقيقي هيرو آهي. ان غيرتمند مشينري کي سئو سلام، جنهن وفاق جي غير جمهوري غير آئيني حڪمن جي تعميل کان انڪار ڪيو. ڊي سي او سجاد ڀٽا، هاڻ تون يقينن پنجاب جو هيرو آهين. تنهنجي عزت، تنهنجي تعظيم، تنهنجي پروموشن Due آهي. پنڊي پوليس توکي ننڍن صوبن جا سئو سلام ته تو پنهنجي عوامي اڳواڻ جي گرفتاري کان انڪار ڪيو، ڊي آءِ جي جاويد اجمد، تنهنجي ضمير جو مٽ ڪو به نه ملندو. مظاهرين ۾ تو پنهنجي ٽوپي نه ڦٽي ڪئي، پر هڪ نئين روايت جي ابتدا ڪئي. اسان ننڍن صوبن جا سدائين تيل ڦليل ڏنڊن هيٺ رهندڙ توهان کي توهان جي جرئت انڪار تي سلام پيش ڪريون ٿا، اسان به هن فتح تي نچڻ، رقص ڪرڻ چاهيون ٿا، اسان ائين ئي جهمريون هڻي نچڻ چاهيون ٿا، جيئن ڪالهوڪي رات اسان ٽيليويزن تي پنڊي ۽ لاهور ۾ جشن ڏٺو آهي. چيف جسٽس جي جرئت کي سلام وڪيلن جي جدوجهد کي سلام...

پر هن فتح جو هيرو بنا ڪنهن شڪ جي نواز شريف آهي، اسان کيس به سلام پيش ڪريون ٿا، ته هن جي فقط قدم وڌائڻ جي دير هئي، ٻاهر نڪرڻ جي دير هئي، ڪاميابي سندس قدم چميا. اسان رياستي مشينري کي گوڏا کوڙيندي، سندس سلام ڀريندي ڏٺو، وفاق جي هر حڪم جي ايسي ڪي تيسي ڪندي لاهوري خلق ڏئي. بلوچستان جي سيني تي جيڪي به چهڪ هئا، اهي اٿليا ۽ بگٽيءَ جي نشاني چٽڻ واري مشق به ياد آئي، ٿري سرڪل چائنا جي تالي لڳل پيتي ياد آئي، جنهن جي موت تي پهاڙن سڏڪي پار ڪڍيا هئا. ان شخص جي راڄ ڀاڳ جي موجودگي کان خالي جنازي نماز جو منظر ياد آيو...

پهاڙن جي پٽ ۽ بلوچستان جي هن بهادر سپاهي جو موت معمو ئي رهيو، قاتل جا پيرا ته پڌرا، پر قتل گاهه جي ڪوڙڪي ۾ کيس ڪيئن ڦاسايو ويو؟ بارود هن جي جسم جا چيٿڙا اڏايا هئا، يا هن بندوق جي گولين سان پنهنجي ڇاتي تي ڌڪ سٺا هئا. سندس لاش هڪ پيتي ۾ کڄي آيو هو، جنهن جي تالي جون چاٻيون ڪنهن وٽ هيون، ڪنهن کي به پتو ناهي. بگٽي کان پوءِ بلوچستان جي پهاڙن تڏهن سڏڪا ڀري دانهون ڪيون هيون، جڏهن خير بخش مري جي شينهن پٽ بالاچ جي مارجڻ جو ذڪر هوائن ڪيو هو. خير بخش مري پنهنجي پٽ جو تڏو نه وڇايو هو، پر هن اهو ڏک پنهنجي اندر ۾ دفن ڪيو هو. بلوچستان بيشڪ ته چيف جسٽس کي پنهنجي کاتي، پنهنجي ڊوميسائيل جو مڃي به...پر پنجاب جي رياستي مشينري جي پنهنجي قائد رهنما جي چوڻ تي وفاق جي غير آئيني حڪمن کي ٿڏي ڇڏڻ تي به اهي سڀ رياستي مشينري جا هٿ ياد آيا، جن سندن دادلن جي دل جي حال پڇڻ بجاءِ پنهنجي پڪڙ ائين تيز ڪئي جو اڄ بلوچستان ۾ غائب ٿيل ماڻهن جي لسٽ ۾ ڪيترين ئي عورتن جا نالا به درج آهن. اڄ به هو پنهنجي ورن گهرن ڏي نه موٽيون آهن. بيشڪ ته چيف جسٽس جي بحالي تي هو بلوچ به ناخوش نه آهن، پر هو يقينن پنجاب کان پنڊي واري ڪاريڊور ۾ ان ٻٽي معيار تي ميار ضرور رکندا هوندا ته ننڍي صوبي ۾ احتجاج ۽ مزاحمت جو جواب گولي سان ڏيڻ واري روايتي رياستي مشينريءَ لاءِ لاهور کان پنڊي تائين جي عوام لاءِ ايڏو قدر ڪيئن آهي. هو ميڊيا جي ان کيل تماشي تي پڻ حيران هئا، جيڪا پاڪستان جو ”ڪاز“ کنيون بيٺي هئي. ڇا بلوچستان ”پاڪستان ڪاز“ کان جدا آهي؟

ساڳي طرح سنڌ به ان لاهور-پنڊي جي پاور ڪاريڊورز جي هر حرڪت کي مانيٽر پي ڪيو. چيف جسٽس جي بحالي جي بينر هيٺ هو لاهور جي سڙڪن تي آزاد عدليه جي خواهشمند هجوم جون سنڌ کي ميارون ۽ سنڌين خلاف نعريبازي ٻڌندا ۽ وائڙا ٿيندا رهيا. چينل بار بار پڇندا رهيا ته چيف جسٽس جي بحالي جو جشن سنڌ جي سڙڪن تي ائين نظر ڇو نٿو اچي، جيئن سينٽرل پنجاب جي گهٽي گهٽي ۾ ڄڻ ته چراغان آهي؟ سنڌي حافظي جا ڪچا ضرور آهن، پر سنڌ کان اهي چهڪ نه وسريا آهن، جيڪي آئين جي بالادستي جي نانءَ ۾ سندن دلين تي سدا رهجي ويل آهن. هنن حميد گل کي جمهوريت پسند سمجهڻ جي غلطي ڪڏهن به نه ڪئي، هنن کي قاضي حسين احمد جي جماعت جي ضياءَ حڪومت ۾ ڀائيواري به وسري ناهي. هنن قاضي جي جماعت کي ڪالهه مشرف کي به شرف بخشيندي ڏٺو هو، وڪيلن جي تحريڪ سنڌ ۾ عوامي بنجي نه سگهي هئي. وڪيلن کي سنجيدگيءَ سان اهو ڏسڻ گهرجي ها ته هو نيٺ به سنڌ ۾ ان تحريڪ لاءِ سواءِ چند پارٽين جي چند ورڪرز کي متحرڪ ڪرڻ جي ڪو وڏو ميدان، ڪو وڏو عوامي ردعمل پيدا ڪرڻ ۾ ڇو ناڪام ويا؟ حقيقت ته اها آهي ته جڏهن صبح جو سڀني هڪ ٻئي کي چيف جي بحالي جون مبارڪون پي موڪليون، تڏهن سنڌ ۾ هن قسم جا ايس ايم ايس هزارن جي تعداد ۾ سرڪيوليٽ ٿيندا رهيا ته، ”چيف جسٽس جي بحالي، هن دفعي سينٽرل پنجاب جي بالادستي کي هڪ دفعو ٻيهر ثابت ڪري ڇڏيو. ان ثابت ڪيو ته اسان بلوچي، سرائيڪي، سنڌي يا پشتون انهن لاءِ ڪجهه به معنيٰ نٿا رکون، کڻي اسان قتل ٿيندا هجون، بمباري جوشڪار ٿيندا هجون، اسان جون عورتون ريپ يا قيد ٿينديون هجن، انهن لاءِ اهو ڪو مسئلو ناهي ته اسان بلوچ مسنگ پرسن ۾ تبديل ٿي ويا آهيون، پشتون بمن جي بارشن ۾ آهيون، يا سنڌي جن ڪالهه لاهور جي گهٽين ۾ گاريون کاڌيون، اسان جي عزت، حرمت، اسان خون، اسان جا مرده جسم، لاش پنجاب جي غصي کان گهٽ قدر رکندڙ آهن. هي سوچڻ جو مقام آهي، جشن جو، يا هڪٻئي کي مبارڪون ڏيڻ جو نه.“

ها، اهي چند پارٽيون، جن جو پارلياماني سياست ۾ ٽڪو به نه وڃي، يا کڻي ٻين لفظن ۾ ائين چئجي ته جيڪي پارلياماني سياست ۾ عوامي حمايت جو حصو ناهن، پريس ڪلب آڏو مظاهرن ڪرڻ جي وٿ رکندڙ پارٽيون البته سنڌ ۾ هن مامري تي مارڪون کڻڻ لاءِ گهڻيون ڪوشان رهيون. پر اها حقيقت آهي ته پنهنجي قد کي وڌائيندڙ سياسي راهنمائن کي ڪڏهن به سنڌ ۾ اها عوامي موٽ نه ملي سگهي آهي. وڪيلن جي جدوجهد ۾ به، هو اڳواڻ ان مامري تي سنڌي عوام کي متحرڪ ڪرڻ بجاءِ قاضي ۽ عمران جي ڪنڊن پاسن ۾ بيهڻ جي جاءِ ڳوليندا رهيا.

اسلام آباد جي اينڪر پرسن آڏو سنڌ کي بڙي سياستدان جي تعارف سان متعارف ٿيندي، هو بيشڪ ته پاڻ کي هاڻ وفاقي گادي واري هنڌ ۾ سنڌ جي نمائندي جي حيثيت ۾ ڏسي رهيا هئا، پر حقيقت اها آهي ته سندن لاهور موجودگي ۾ جڏهن لاهور جي ڪلمه چوڪ کان جي پي او چوڪ تائين سنڌي، پنجابي شائونزم سياسي نعرن ۾ لوئجي رهيا هئا. تڏهن انهن مان ڪنهن به اٿي ان تي احتجاج نه ڪيو. وڪيلن جي مارچ ۾ سنڌين خلاف ان زبان درازي تي انهن ٻاڦ نه ٻاڦي. 88ع ۾ پڻ جنهن نعري نواز شريف کي تخت لاهور عطا ڪيو هو، سو ڄڻ سندس پنجابي سوچ جو عڪس هو. ”جاگ پنجابي جاگ“. سنڌ واقعي به وڪيلن جي تحريڪ ۾ عوامي سطح تي متحرڪ نه رهي، توڙي جو سنڌين کي جي ٽي روڊ جي پاور پاليٽڪس سڏيندي رهي. پيپلز پارٽي جا اهي کاٻا نقاد جن ڪالهه پئي چيو ته پيپلز پارٽي وڪيلن جي تحريڪ جو ڦل کاڌو، انهن جون آڱريون پيپلز پارٽي جي قيادت تي اڀيون هيون. هاڻي، وڪيلن جي تحريڪ، پنجاب نواز ڌرين لاءِ اقتداري رستي تي پهچڻ لاءِ باقائدي ”ريڊ ڪارپٽ“ جيان استعمال ٿيندي. هن عوامي فتح واري نعري تي سنڌ ۾ اهو تاثر هر ڪوئي سمجهي پئي سگهيو ته ان فتح ملڪ ۽ ان جي ”خاص طريقيڪار“ هڪ ڀيرو ٻيهر انهن جي محرومين جا ڦٽ اکيڙي ڇڏيا آهن. سنڌين کي رياستي مشينري ۽ پردي پويان انهن قوتن جي فتح جي ان خاص طريقيڪار ۾ پنهنجا حصا وجهڻ جو انداز بيشڪ ته انوکو نه لڳو هو، پر کين دل ۾ اهو سور ضرور سٽ ڏئي اڀريو ته:

هر ڀيري اٺ رڙن، مون ڀيري ڇو ماٺ ٿي!

اها ٽياڪڙي، آئو ڀڳت، اها ضمير جي اعليٰ ظرفي تنهن وقت ڪٿي هجي ٿي، جڏهن ”سنڌ“ مزاحمت جو ميدان بڻيل هجي ٿي؟ ضمير جو مظاهرو تڏهن ڇو ڪو نه ٿيو، جڏهن ٽيهه لک ماڻهو پنهنجي محبوب جي آجيان لاءِ ڪراچي ۾ گڏ ٿيا هئا. ارڙهين آڪٽوبر تي هوءَ نشانو بنائي ويئي هئي، نه ڪا داد نه فرياد...سندس آجيان ۾ آيل جيالا بم ڌماڪن ۾ ذرو ذرو ٿي پکين جيان فضا ۾ اڏاميا هئا. نه سندن نانءُ، نه سڃاڻپ جي ڪا نشاني باقي بچي هئي. تڏهن ٻيو ته ٺهيو پر سندس ايف آءِ آر به نه ڪٽجي سگهي هئي. اها پنڊي جي ئي انتظاميا هئي، جيڪا هينئر ٽوپيون لاهي ”لاهوري قيادت“ کي سليوٽ ڪري رهي هئي. اها ڪالهه ڪٿي هئي، جڏهن محترمه کي نشاني بازن تخته مشق بنايو. اهي پنڊي جا رت هاڻا رستا ڪلاڪ اڌ ۾ ڌوئي صاف ڪندڙ رياستي مشينري ان مهل ايئن با ضمير ٿي ڇو نه بيٺي ته پنڊي جي رستن تي بينظير جو خون ڌوئڻ سان دراصل هو عوام جي دلين کي رتو رت ڪري رهيا آهن. سنڌ پنهنجي انهن زخمن ۾ ٻيهر درد اٿندي ڏٺوآهي ته اها باضمير، اعليٰ ظرف پنجاب جي افسرشاهي ان وقت ڪٿي گهوڙا وڪڻي ستي پئي هئي، جڏهن چڪلالا ايئربيس تان سي 130 جهاز تان محترمه جو گهايل جسم پنڊي مان ڳڙهي ڏانهن کنيو ويو هو؟ ان وقت هڪ به ماڻهو جي ضمير تي بار نه ٿيو هو. ٻيو ته ٺهيو، اسپتال جي ان پيشه ور ڊاڪٽرن به جڏهن سرڪاري لکيل اسڪرپٽ کي عوام آڏو دهرايو ته ان وقت، انهن کي ان ڪوڙ بدوڙ واري حڪمنامي کي رد ڪرڻ جي جرئت ڇو نه پيدا ٿي؟ جڏهن بار بار محترمه جي موت جو ڪارڻ کيس گاڏي جو ڌڪ لڳڻ پي ٻڌايو ويو ته سرڪاري طور تي اهو موقف فائل ڪرڻ وارن جي ضمير کي ڪهڙي ڪٽ لڳل هئي؟

هيءَ عوامي جدوجهد هئي يا لاهور کان اسلام آباد تائين جي اقتدار تائين پهچڻ لاءِ وڇايل ريڊ ڪارپٽ هو...عوامي ليڊر کي ڪا رهڙ به نه آئي هئي، پر پاڪستان خطري ۾ پئجي ويو هو. واقعي به سينٽرل پنجاب پنهنجي فتح جي جشن ۾ مست هو، پر سنڌ 1983ع ۽ 86ع جي پنهنجي تحريڪ ٿي ياد ڪئي. ايم آر ڊي حقيقتن سنڌ جي تحريڪ هئي، رڳي پيپلز پارٽي جي نه هئي. کاٻي، ساڄي ڌر سڀ ان تحريڪ جو حصو هئا. ان وقت سڌيون گوليون هيون، ڦاسي گهاٽ ۽ اذيت گاهون آباد هيون، ڳوٺن جا ڳوٺ تيلي هيٺ آيا هئا. ٽيڪن جا پٽا ماڻهن جي سينن تي ٺهيا هئا، اسان جي دوست حسن مجتبيٰ پنهنجي بي بي سي جي ڪالم ۾ يادگيري ڏياري آهي ته جالب ان وقت به چيو پي:

جگائو، خطه پنجاب کو جگائو بهي،

اگر جاگ اٺهي تو يه نوکري سي جائيگا!

جالب ته بلوچستان لاءِ به نه مڙيو هو ۽ پنجاب جي ضمير کي جاڳائيندي لکيو هئائين،

اڻهو پنجاب کي لوگو، بلوچستان جلتا هي،

بلوچستان جلتا هي تو پاکستان جلتا هي!

بيگم عابده حسين جو ڪي ٽي اين تي علي قاضي سان هي تجزيو الائي به ڇو ته سنڌين کي پنهنجي دل وٽان لڳي ٿو، ”اڄ وري سينٽرل پنجاب جي ان مخصوص رجعت پرست، اسٽيبلشمينٽ جي طاقتور ڌرين طئي ڪيو آهي ته کين اسلام آباد واري هاڻوڪي اقتداري طاقت واري جوڙجڪ تبديل ڪرڻي آهي. اهو پهريون ڀيرو ٿيو آهي ته ان سينٽرل پنجاب جي پاور ڪاريڊور ۾ اثر رسوخ رکندڙ ڌرين کي اسلام آباد جي اقتدار ۾ شيئر نه مليو آهي، ان ڪري کانئن اهو سيٽ اپ برداشت نٿو ٿئي.“ سندس اهو به چوڻ هو ته پنجاب جو فقط اهو سينٽرل پنجاب جو حصو آهي، جنهن جي اسٽيبلشمينٽ ۾ اجاراداري آهي، اهو ساڄي ڌر جي نمائندگي ڪندڙ آهي. سندس اهو به چوڻ هو ته مدرسن جي مامري ۾ پڻ اهو خطو ٻين سڀني کان سرس آهي. سچي ڳالهه اها آهي ته سنڌ ان فيصلي تي ارهي نه هوندي به ان جشن ۾ شريڪ ٿيڻ کان انڪاري ان ڪري آهي ته هو لانگ مارچ کي پنهنجي اسلام آبادي اقتدار مان بيدخلي تي دنگ ٿيندي ڏسي رهي آهي. اها بيدخلي کڻي بظاهر پيپلز پارٽي جي حڪومت جي خاتمي تائين دنگ نه ٿئي، پر صدر زرداري کي عام و خاص ۾ نشانو ٺاهي بي وقعت ڪرڻ ۽ کيس سموري سٽ اپ ۾ ڀرئي ٻيڙي ۾ ڳرو سمجهي آئوٽ ڪرڻ واري ايجنڊا فقط ججن جي بحالي سان منسوب نٿي سمجهي سگهجي. ججن جي بحالي کانپوءِ ان چارج ٿيل ”ليفٽي، رائٽي“ هجوم کي جمهوريت جي اصل منزل ڏانهن گامزن ڪرڻ لاءِ سترهين ترميم تي ميڊيا کي گرم ڪري، مامرو مچائڻ ۽ پوءِ 58 (ٽو) بي سميت هڪ هڪ ڪري اهي سڀني اشوز تي ليفٽ رائيٽ ميڊيائي دانشورن، ٽانگا پارٽين جي اڳواڻن ۽ پنهنجي پنهنجي چونڊيل طوطن کان اهڙي ته واويلا جو وردڪرائيندا جو ائين پي لڳندو ته گڊ گورننس، صوبن جا اختيار، هيٺين طبقي جي ڀرجهلائي، سڀني کي هڪ جيترن وسيلن ۽ هڪ جيترن اختيارن جي ورڇ جو حل جمهوريت ۽ جمهوري ڪلچر ۾ نه، پر آئين جي ان ٻن جملن جي اختيارن ۾ لڪل آهي.

ان اصلي ۽ حقيقي جمهوريت جي دهل تي سڀ کان پهرين ته ننڍن صوبن جا دوسو نچندا. واويلا ڪندا، واءُ مينهن ڪندا، جن جي سياست سنڌ پرستي جي محور جي چوڌاري گهمندي رهي آهي. پاڻ ڏسنداسين ته عدليه جي آزادي جو پرچم بلند ڪرڻ بعد پاڻي جي ورڇ ۾ سنڌ سان ٿيل وارداتن تي منهن مٿو پٽي تماشو وجهندڙ ڌريون ڪڏهن ٿيون ننڍي صوبي جي ان حق وارو ڪيس جسٽس افتخار چوڌري جي عدالت ۾ کڻي وڃي؟ سنڌي هاڻ عوامي تحريڪ کان اها گهر ڪرڻ ۾ حق بجانب هوندي ته جنهن عدالت جي آزادي ۾ هو سنڌ کان لاهور جي سڙڪن تي مارچ ڪندا رهيا آهن، ان جي آزادي جون مٺايون تقسيم ڪرڻ کانپوءِ هاڻ سنڌ جي پاڻي جي ڪيس تي وڌيڪ سياست ڪرڻ بجاءِ ان کي ”آزاد عدليه“ ۾ قانوني/آئيني نبيري لاءِ موڪلين. ساڳي ريت سنڌ هن دفعي پاڻ وٽ اها پرک ضرور رکندي ته سنڌ جا وسيلا، سنڌ جي مالڪي جو ڪيس کڻي سدائين ان رياست جي انڪاري جي ايم سيد جو پوٽو ڪڏهن ٿو چيف جسٽس جي آزاد عدليه ۾ قانوني/آئيني حق لاءِ پٽيشن داخل ڪري؟ ها، ساڳي ريت قادر مگسي جي پارٽي لاءِ به سنڌ اوسيئڙي ۾ رهندي ته اها صوبائي خودمختاري جو حقيقي ڊرافٽ کڻي ڪڏهن ٿو ڪنڪرٽ لسٽ لاءِ عدالت سان رجوع ڪري؟ پارليامينٽ ۾ وجود نه رکندڙ انهن پارٽين کي جيڪڏهن ان فيصلي کي پنجاب جي لاءِ اقتدار جي نئين اڻت واري فلسفي هيٺ ڏسڻ واري ڳالهه سمجهه ۾ نٿي اچي ۽ کين چيف جسٽس افتخار محمد چوڌري جي عدالت جي مڪمل آزادي تي يقين آهي ته هو سنڌ جا تيستائين مقروض رهندا، جيستائين ان ئي عدالت مان صوبائي مامرن ۾ وفاق جي غير آئيني/غير جمهوري مداخلت روڪڻ لاءِ رجوع نٿا ڪن. هاڻ عوامي شعور سياست کي مداري جو کيل تماشو نه سمجهي سگهڻ واري حد کان گهڻو اڳتي وڌي چڪو آهي، جو اهو پنهنجي پراڻي آئيني/غير آئيني، جمهوري/غير جمهوري واري فرق کي سمجهي نه سگهي. سنڌ بهرحال کيل تماشي کان گهڻو ٻاهر اچي چڪي آهي. هن ڀيري واري کيل تماشي جي هر ڪردار جي وٽس چوکي سڃاڻپ آهي. شايد هي پهريون ئي ڀيرو آهي ته پيپلز پارٽي جي سدا مخالف جيئي سنڌ تحريڪ پنهنجو پاڻ کي سنڌي ماڻهن جي خواهش آڌار نه رڳو پاڻ کي ان کان الڳ رکيو، پر بشير قريشي واضح طور تي چيو هو ته ”نواز شريف کي پنجاب جو نمائندو سمجهندي ڪنهن به اهڙي تحريڪ جو حصو نه بڻبو، جنهن جو مقصد سنڌين کي اقتدار کان الڳ ڪرڻ هجي.“

نواز ليگ، جماعت اسلامي ۽ تحريڪِ انصاف ڪنهن هڪ لمحي تي به پنهنجي ساڄي ڌر، مضبوط مرڪز ۽ رولنگ اليٽ کي جدا نه ڪيو آهي. رڳو بلوچستان ۽ سنڌ به ڇو، مذهبي انتهاپسندي جي تناظر ۾ جنگ جي ميدان بڻجندڙ پشتون صوبي سان پڻ ان ڪاميابي تي سواءِ هزاري جي نواز ليگ نان پشتون بيلٽ جي خوشي شايد ئي ڪنهن جي چهري مان ظاهر ٿي هجي. سينٽرل پنجاب مان خودڪش بمبارن جي ڀرتي کي پشتون لينڊ وارا ڀوڳين ٿا. پشتون بيلٽ جنهن دهشتگرديءَ جو شڪار آهي، اها دهشتگردي جماعت اسلامي جي نظرياتي ڍانچي مان ڦٽي نڪري ٿي ۽ نواز ليگ سميت سموري ساڄي ڌر ان کي ردِعمل چئي، انهن جي ٽارگيٽن کي اسلام آباد تائين آڻڻ واري ڪنهن به ڪوشش کان شعوري طور ٻاهر نه آهي. دهشتگردي جو شڪار هي بيلٽ روز بروز طالبان جي هٿ وس هيٺ اچڻ تي ان آزاد عدليه مان ڪهڙو ڦل پائي سگهندو؟ ڇا اها آزاد عدالت سوات معاهدي تي پڻ ائين سوموٽو ايڪشن وٺي ان کي رد ڪري سگهندي؟ ڇا اها عدالت قاضي ڪورٽن کي توثيق نه بخشيندي؟

جماعتِ اسلامي جي قاضي جي ڪلهن تي سوار ڪامريڊن وٽ ان عوامي فيصلي جو جشن ملهائڻ لاءِ جواز پتو ناهي ڪهڙي مارڪسي ڪتاب ۾ لکيل آهي، جنهن فيصلي جو اهتمام عوام کان وڌ آمريڪي سفير مسز اين ڊبليو پيٽرسن، برطانوي هاءِ ڪمشنر مسٽر برنڪلي، آسٽريليا جي هاءِ ڪمشنر مس روزيڪا ميڪارٿي، آمريڪا جي خصوصي ايلچي رچرڊ هالبروڪ، آمريڪي وزير خارجه هيلري ڪلنٽن، برطانوي وزيرِ خارجه ملي بينڊ گڏجي ڪرايو هجي. سعودي سفير جنهن فيصلي ۾ پيش پيش رهيو هجي، کاٻي ڌر کي اهو فيصلو عوامي سڏڻ کان اڳ سئو دفعا سوچڻ کپي ۽ کين نه وسارڻ کپي ته هو ته، ساڳي ساڄي ڌر جي ميڊيائي پروپيگنڊا جي اثر هيٺ وارا اينڪر پرسن محترمه جي ساڳئين قوتن جي ٽياڪڙي سان واپسي جي سخت مذمت ڪري رهيا هئا ۽ جيڪڏهن کين ياد هجي ته سندس موت کي به هو هنن قوتن جي ٽياڪڙي واري فيصلي جي تناظر ۾ ڏسي رهيا هئا. هو بينظير تي تنقيد ڪري رهيا هئا ته هن وڪيلن جي جدوجهد جو ڦل کاڌو آهي. اڄ وڪيلن جي جدوجهد نواز شريف کي به اها ساڳي سيڙهي فراهم ڪري چڪي آهي ۽ ٻاهريون قوتون به ساڳي ئي ڊڪٽيشن ڏيئي رهيون آهن. سنڌ نٿي وساري ته ڪالهه ڪامريڊ تبري بازي ڪري رهيا هئا ته ساڳي فارمولي سان اقتدار ۾ آئي هئي ۽ اڄ هو نواز ليگ ۽ ساڄي ڌر سان جشن ۾ مگن آهن، جڏهن پيپلز پارٽي کي ٻاهر ڪڍڻ جو فارمولو وڪيل جدوجهد ۽ ٻاهرين قوتن جي مداخلت فراهم ڪري ڏنو آهي.

وڪيلن جي هن جدوجهد ۾ جنهن کي گهٽ ۾ گهٽ سنڌ ۾ پيپلز پارٽي جي اقتدار واري تابوت ۾ پهرين ڪوڪي سان تشبيهه ڏني پئي وڃي، ان ۾ بيشڪ ته ساڄي ڌر، کاٻي ڌر، سول سوسائٽي، رائٽ ونگ ميڊيا، پنهنجي وٿ ۽ وس کان گهڻو اڳتي وڌيا. اهي ڀلي جشن ۾ پنهنجا گهر چراغان ڪن پر ڏسندڙ اک ڏسي ٿي ته هي اهڃاڻي طور لاهور، پنڊي پاور ڪاريڊور جو جشن آهي. ننڍن صوبن وٽ محرومين جا چاڪ اڃان وڌيڪ چڪيا آهن، وٽن پنهنجي عوامي مٿڀرائپ بابت ڪا به خوشفهمي نه رهي آهي ته سندن مينڊيٽ جي توهين جڏهن ۽ جيئن چاهي تيئن ڪري سگهجي ٿي. هو اهڙي فتح کي عوامي مڃڻ کان انڪاري آهن، جنهن ۾ سندن ويڙهن تي، اداسي ۽ مايوسي ڇانيل آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

مادر علميءَ جي جرڳا ڪهاڻي!




خميس 26 مارچ 2009ع



پتو ناهي ته لازوال محبت، ڪمٽمينٽ ۽ ايثار جون اهڃاڻ سمجهيون ويندڙ ڄامشوري جي سنگلاخ پهاڙين جي سيني ۾ مدفن انهن ٻن جاڙين قبرن ۾ سدا مسڪن انهن ٻن روحن تي ڇا گذريو هوندو، جن سنڌ يونيورسٽيءَ کي پنهنجي خواب جي تڪميل جيان چاهيو، پوڄيو، ٺاهيو ۽ وسايو. انهن سنگلاخ پهاڙين ۾ جتي ڪنهن به وڻ ۾ گهري پاڙ ڪري سدا ڇانورو بخشيندڙ جي صلاحيت گهٽ هجي، جتي گرم جهولن ۾ ڌرتي جي سڙڪن جو لمس روح تائين لهي ايندو هجي، انهن پهاڙين کي رومانوي استعارو بنائيندڙ شاعرن، شاگردن ۽ چاهيندڙ جوڙن جي دل تي ڪجهه گذريو نه گذريو، انهيءَ سنڌ جي ٻڍڙي عاشق، سن جي سائين جي روح ڇا محسوس ڪيو هوندو، جنهن جي علمي ۽ عقلي پورهئي هن يونيورسٽي جي پيڙهه جي پٿر کان اڳ ڪاڳرن ۾ ۽ پوءِ ان جي ڪيمپس ڪاريڊورس مان نڪتل قومي شعور وسيلي هن جي اڏاوت ۾ پئي حصو ورتو. تنهن سنڌ يونيورسٽي جي حيثيت ۽ اهميت ٻين نين يونيورسٽين کان گهڻي مختلف، بنهه جدا...رڳو ان ڪري نه ته ڪو هيءَ يونيورسٽي پاڪستان جي ٻيو نمبر قديم يونيورسٽي آهي، پر هيءَ يونيورسٽي سنڌ جي شعور، سنڌ جي ساڃاهه، سنڌ جي علمي توڙي عملي قيادت جي صورتگري ڪندڙ، ان جا نقش ٺاهيندڙ، ان ۾ ساهه ڀريندڙ يونيورسٽي آهي. سنڌ يونيورسٽي کي جيڪڏهن ڪو سيمينٽ، گاري، ڪانڪريٽ ۽ پٿرن جي عمارت سمجهندو هجي ته ڀل سمجهي، پر سچ پچ هيءَ يونيورسٽي سنڌ جي شعور جي عمارت سازي ڪندڙ، اسان جي دلين ۾، اسان جي ساهن ۾، اسان جي رڳن ۾، ڊوڙندڙ رت جيان شامل آهي...اسان جي شعور ۽ آگاهي جي تعمير ڪندڙ هن يونيورسٽيءَ جي ٻي دنيا جي سمورين سٺين/خراب يونيورسٽين سان ڀيٽ اجائي آهي. جيڪي به سنڌ يونيورسٽي جي سڃاڻپ سان ساهه کڻن ٿا، سنڌ يونيورسٽي انهن سڀني شاگردن، انهن سڀني اسڪالرن، انهن سڀني استادن، انهن سڀني ساڃاهه وندن جي اندر ۾ ايئن وسي ٿي، جيئن دل مان ڪا ديول آباد ڪجي ۽ روح ۾ ڪا عبادتگاهه ٺاهجي.

تهذيب، علميت، آگاهي، شعور ۽ جيئڻ جا نوان گس، نوان نظريا ڏئي دنيا جي يونيورسٽين پنهنجن پنهنجن قومن جي اڏاوت ضرور ڪئي آهي، جنهن لاءِ دنيا جي تاريخ سدا سندن احسانمند رهندي، پر منهنجي هيءَ يونيورسٽي، منهنجي هن قوم لاءِ ائين آهي، جيئن انگلينڊ لاءِ آڪسفورڊ هجي، جيئن آمريڪا لاءِ هارورڊ هجي، جيئن بنگالين لاءِ ڍاڪا يونيورسٽي هجي، يا ڀارتين لاءِ جواهر لعل يونيورسٽي (J.N.U) هجي. ها، اسان جي سنڌ يونيورسٽي اسان لاءِ آڪسفورڊ به آهي ته هارورڊ به، ڍاڪا يونيورسٽي به اها آهي ته جي اين يو به اها ئي آهي. بيشڪ ته معيار ۾، طريقيڪار ۾، انتظام ۾ کانئن ايترو ئي پوئتي جيترو آمريڪا، انگليڊ کان پنهنجي سنڌ پوئتي آهي. پر جيڪڏهن چئجي ته هيءَ اسان لاءِ ايئن آهي، جيئن پيرس لاءِ ساربون يونيورسٽي، جتي سارتر پڙهايو به ٿي ته ڪڙهيو به ٿي...بيشڪ ته سنڌ پيرس ڪونهي، ۽ سنڌ ڪي سارتر ڪو نه ڄڻيا آهن، پر هيءَ اسان جي شعور سازي ۾ ايتري ئي اهميت رکي ٿي، جيتري پيرس ۾ سارتر جي يونيورسٽي پئي رکي. ان پوڙهي پيءَ جيان هيءَ يونيورسٽي به پاڻ کي اوتري ئي پياري آهي، جنهن پنهنجي نيگرو ڌيءَ جي قبر جي ڪتبي تي لکرايو هو ته، ”دنيا ۾ پيئرن ڪيتريون ئي حسين ڌيون ڄڻيون هونديون، پر هن مدفن ۾ ستل منهنجي ڌيءَ دنيا ۾ سڀني کان وڌيڪ حسين هئي.“ ان پوڙهي پيءَ جيان اسان به اهو چئي سگهون ٿا ته دنيا ۾ سڀ يونيورسٽيون قومي تشڪيل واري عمل جون شريڪ رهنديون آهن، پر اسان کي سڀني کان وڌيڪ پنهنجي يونيورسٽي پياري آهي.

سو دوستو، ساٿيو، دانشمندو، عقل و علم جا صاحبو، منطق جا ڪاريگرو! جيڪڏهن توهان جي روح جون ڪي پتيون هن يونيورسٽي جي آغوش مان ڦٽي نڪتيون آهن، جيڪڏهن توهان جي روح جو ڪو سلسلو هن سنگلاخ پهاڙن واري ان سرزمين سان قائم آهي، جنهن کي سنڌ يونيورسٽي چوندا آهن، ۽ جيڪڏهن توهان جا ڳاٽ اوچا آهن ته لحظي هڪ لاءِ نادم ٿيو ۽ اوچي ڳاٽ کي ندامت وچان جهڪائي ڇڏيو. سنڌ يونيورسٽي سان وابسته پنهنجي هر شناخت تي ضرور نادم ٿيو ته اها يونيورسٽي 22 مارچ جي شام هڪ اهڙي ڪڌي ڪم جي مرتڪب ٿي آهي، جيڪو سماجي ۽ اخلاقي حوالن سان ئي نه، پر قانوني حوالي سان به ائين ڏوهه آهي، جيئن ڪورٽ جي ڪنهن به حڪمنامي کي نه مڃڻ، ان جي توهين ڪرڻ...

اهي، جيڪي يونيورسٽين کي روشنين جا مينار سمجهڻ جا عادي آهن، اهي جيڪي يونيورسٽين کي علمي/عملي طور تي تربيت جو آخري ڏاڪو سمجهندي، علم جي گرڊ اسٽيشن سان تعبير ڪن ٿا، انهن کي ٻڌايو ته هن سنڌ يونيورسٽي انتظاميا خبرن مطابق شاگردن ۽ ملازمن وچ ۾ جهيڙي جو ”جرڳو“ ڪرائڻ جو اهو ڪارنامو سرانجام ڏنو آهي، جنهن کانپوءِ سردارن، قبيلائي راڄ ڀاڳ ۽ ذات پات آڌاريل سنڌ واري سڃاڻپ ۾ حصي ڀائيواري ڪندي سردارن کي ڪيمپس جي ڪنڊن ۾ شان مان سان ويهاري پنهنجي نگراني هيٺ جرڳو ڪرائڻ واري ڪارخير ۾ حصو ورتو آهي. ها، شرمندا ٿيو، پنهنجا ڳاٽ اوچا نه رکو ته ان جرڳي کانپوءِ هاڻ هن يونيورسٽي، جنهن جي تعمير ۾ علامه آءِ آءِ قاضي، جي ايم سيد ۽ راشدي برادران کان ويندي سنڌ جي حقيقي دانش حصو پئي ورتو، اها سنڌ يونيورسٽي هن جرڳي کانپوءِ انهن قبيلائي علائقن جي ساڳي سڃاڻپ هيٺ آئي آهي، جتي قانون نه، پر طاقت ئي جرڳي وسيلي حتمي فيصلي جي مجاز هجي ٿي. ڪير ٿو ڄاڻي ته يونيورسٽي ڪيمپس اندر اها طاقت هاڻ انتظاميا جي ليکبي، ڏوهاري عنصر رکندڙ ڪنهن شاگرد جماعت جي هوندي يا وري پردي پويان ويٺل انهن سياستدانن جي، جيڪي حڪومتي طاقت جي آڌار تي توازن پنهنجي حق ۾ رکڻ گهرن ٿا. جرڳي ۾ حتمي فيصلو ”طاقت“ جي حق ۾ ايندو آهي، ان سادي جملي جي سمجهاڻي لاءِ توهان کي ڪي انساني حقن جا ٿلهي جلد وارا ڪتاب پڙهڻ جي ضرورت ناهي.

علامه آءِ آءِ قاضي ۽ امڙ ايلسا قاضي جي جاڙين قبرن واري ڪيمپس جي ”جرڳا ڪهاڻي“ به اهو ئي ٻڌائي ٿي ته حتمي فيصلو انصاف جي فراهمي تي نه، پر ڏوڪڙن جي فراهمي تي آڌاريل آهي ۽ سڀاڻي ٻئي ڪنهن جي جيب به اگر پنجويهه هزار ڀري سگهي ته اهو ڪنهن ٻئي ملازم، استاد جو پٽڪو لاهي سگهي ٿو، کيس رتورت ڪري اسپتال پڄائي سگهي ٿو، ڇاڪاڻ ته حتمي فيصلي ۾ ان سموري تذليل جي قيمت ڪي ٽڪا ئي ته ٺهندي.

سر ڪنڌي، سڪن انب،

پاڻي پيئن ڪانهه، ڪنهن کي ڏيان دانهن،

عدالتي اٿي ويا!

انهيءَ سرنامي سان انهن ملازمن پنهنجي اندر جو سور سليو آهي، جن جي تذليل جي قيمت سنڌ يونيورسٽي انتظاميا جي جرڳي محض پنجويهه هزار روڪ مقرر ڪئي آهي. هو پنهنجي هينڊ بل ۾ لکن ٿا ته، ”27 فيبروري تي شاگردن ۽ وائيس چانسلر هائوس جي چوڪيدارن جي جهيڙي، جنهن ۾ چوڪيدار عبدالحسين نوحاڻي، انور علي نوحاڻي ۽ محمد علي ڀلائي سخت زخمي ٿيا، ”سيوا“ يونيورسٽي جي ملازمن جي تنظيم ان تي سخت احتجاج ڪيو، ان احتجاج کي منهن ڏيڻ لاءِ يونيورسٽي انتظاميا اهو جرڳو ڪرايو، جنهن ۾ ذاتين جا سردار به سڏايا ويا، شاگرد تنظيمن جا سياسي عهديدار به سڏايا ويا.“ يونيورسٽي انتظاميا وساري ڇڏيو هو ته وٽس به ڪي ادارا، فيصلي ڪرڻ جا مجاز آهن، يونيورسٽي انتظاميا اهو به وساري ڇڏيو هو ته هيءَ سردارن جي ”ڪيٽي ڄامشورو“ ناهي، سنڌ يونيورسٽي پنجويهه هزار شاگردن جي مادر علمي آهي، جنهن ۾ ”جرڳي“ واري خبر اخبار ۾ ڇپجڻ سان ئي هڪ اهڙي ”ڪيٽي“ جو تصور وڃي بيهندو، جتي نه قانون هجي، نه تحفظ جي ضمانت هجي...دراصل يونيورسٽي جي اهڙي سڃاڻپ جو يونيورسٽي سان لاڳاپيل ان پگهاردار ڌرين جي ضمير سان ڪو تعلق ان ڪري به ناهي، جو اهي چئن اٺن سالن جي ڪانٽريڪٽ جي پورائي لاءِ هن يونيورسٽي سان لاڳاپيل آهن.

رڳو سنڌ يونيورسٽي ئي نه، پر هر اداري ۾ هيٺئين پگهاردار ملازم عملي جا ڪي بنيادي حق ضرور هوندا آهن ته قانوني دائري اندر انهن جي حقن جي ويڙهاند جو حق به کين آئيني طور تي مليل هوندو آهي. سندن، اهو ئي آئيني حق آهي، جنهن کان ادارن جي انتظاميا سدائين خوفزده رهي ٿي...ادارن جي انتظاميه انصاف بجاءِ ان ڊيل واري غير اصولي طريقيڪار ۾ دلچسپي وٺي ٿي، جيڪا پورهيت/گهٽ پگهارون رکندڙ ملازمن جي اصل احتجاج واري طاقت کي ٽوڙڻ ۾ ڪم اچي. سنڌ يونيورسٽي انتظاميا پنهنجي موقف جي وضاحت پاڻ ڪندي ۽ کيس اهو حق به هئڻ کپي، پر ”انصاف“ ۽ ”اصول“ تي آڌاريل منطق وٽ ان جو ڪو به جواز ناهي ته ملازمن کي ذات ۽ برادري جي آڌار ورهائي، تقسيم ڪري سندن پروفيشنل مامرن ۾ سندن ذاتين جي سردارن جو نڪ ٽنبڻ جي ڪوشش ڪري. سنڌ يونيورسٽي انتظاميا جن سردارن کان اهو فيصلو ڪرايو آهي، راڄوڻي فيصلن، پنهنجي ذات برادرين جي فيصلن ۾ اهي ڪيترا انسان دوست آهن، اها خبر ته انهن کاڌلن کي آهي، جيڪي انهن جي حڪم نامن تي ڪي ”ڪاريون“ ڪهي به چڪا هوندا آهن، ڪن جا ڏنڊ وٺي ٻيڻ به کائي ويا هوندا. هيءُ ان يونيورسٽيءَ جي نانءُ، ان جي اڪيڊمڪ عظمت مٿان هڪ مذاق ناهي ته ٻيو ڇاهي، ته اها يونيورسٽي هڪ طرف Law College هلائي قانون جي علمي ڊگري عطا ڪري ٿي ۽ ان علمي ڊگري جي سرٽيفڪيٽ حاصل ڪرڻ لاءِ ضروري آهي ته ”انصاف“ جي معنيٰ کي، ان جي مقصد کي سمجهجي، اها انتظاميا جيڪا پاڻ انصاف کي ”جرڳن“ جي مرهون منت سمجهي، منهنجا دوستو، سنڌ جا سڄڻو ٻڌايو ته ان يونيورسٽي جي انتظاميا وٽ ته ”جرڳن“ جي موجودگيءَ ۾ قانون جا سڀ ڪتاب بي معنيٰ ٿي وڃن ٿا. کين ٻڌايو ته جڏهن فيصلو هڪ ڪنهن به ذات جوسردار ئي ڪري سگهي ٿو ته پوءِ نوحاڻين، ڀلائن، لغارين، جتوئن ۽ ٻي عام خلق کي پنهنجون قانون جون سڀ ڊگريون ڦاڙي ڇڏڻ کپن. سنڌ يونيورسٽي سان لاڳاپيل، الحاقيل قانون جا سڀ ڪاليج بند ڪري ڇڏجن، کين ٻڌايو ته جيڪڏهن انصاف جا رکوالا جڏهن ذاتين جا سردار آهن ته پوءِ کين ويهاريو ان بي مصرف قانون جي پروفيسرن جي جاءِ تي ته سنڌ جي نئين نسل کي ان جرڳائي انصاف جي تشريح ڪري ٻڌائين، جنهن جي ابتدا سنڌ يونيورسٽي جو علمي ڪئمپس ڪري چڪو آهي.

سنڌ جي سنواريل سول سوسائٽي، بي حس سول سوسائٽي جي آسري ۾ توهان ڪيترا ڏينهن عيب ڍڪڻ وارو، بدانتظامي لڪائڻ وارو ڌنڌو ڪندئو...؟ هن يونيورسٽي جي ڪيمپس مان، آءِ آءِ قاضي ڪيمپس مان سال اندر ٻن نوجوان شاگردن جا لاش کٽولن تي کڄي سندن ڳوٺن ۾ پڄايا ويا، ڪو هڪ باضمير ماڻهو اهڙو نه هو، جيڪو هن قهر تي دانهن ڪري ها، ڪا هڪ اک نه هئي، جيڪا ڪيمپ کي مقتل جي تشبيهه اچڻ تي آلي ٿئي ها...ها تڏهن جڏهن ڪيمپس اندر لائبريري خاڪ ٿي تڏهن ڪنهن نه پڇيو ته يونيوسٽي جي تحفظ لاءِ براجمان فورس ان وقت ڪٿي ڊيوٽي ڏيئي رهي هئي. وک وک تي پوليس ۽ رينجرس جي پيٽرولنگ ڪندڙ گاڏين کانپوءِ به شاگردن جو ڪوس جاري آهي...نه موبائيل چوري ۾ لاٿ آئي آهي، ۽ نه وري اهي باهٿيار سپاهي ڪو جهيڙو ٽارڻ ۾ ڪڏهن ڪامياب ٿيا آهن. ڪنهن نه ورائي پڇيو ته، شاگردياڻيون هاسٽلن لاءِ ڌڪا کائينديون هجن، جن کي رهڻ لاءِ جاءِ نه هجي، پر هيءُ ”بي مصرف لشڪر“ پتو ناهي ته ڪهڙي مقصد لاءِ سنڌ يونيورٽي جي وسيلن تي ويٺل آهي. سنڌ يونيورسٽي جيڪا پنهنجي خرچ ۾ مهانگي آهي، جيڪا ڇوڪرين جي هاسٽل ۾ پوريون سهولتون ڏيڻ ۾ مهانگي آهي، سا هن بي مصرف بندوق بردار لشڪر جي مهماني ۾ مهانگي ڇو نٿي پئي، جيڪو لشڪر وقت پوڻ تي نه ڪهڻ جو، نه ڏهڻ جو...ها باقي نئين ٽرم جي شاگردن لاءِ جيڪي اڃا ان لقاءَ جا عادي ناهن، تن جي ڏهڪاءَ جا سمورا سامان هٿيارن پنهوارن سان کنيو ڦيراٽيون پائجي رهيون آهن. لائبريري سڙندي رهي، پوليس سميت اهي همراهه تماشائي ٿي ڏسندا رهيا، ڪيمپس ۾ قتل به ٿيو، اهي پوليس چوڪيون نااهل ثابت ٿيون...۽ ان رات تي ڪنهن به رت نه رنو. گذريل مهيني اڃا نئين ٽرم جو آغاز مس ٿيو هو ته ان ئي هاسٽل جي چوديواري ۾ نئين سال جو شاگرد هڪ گولي جو کاڄ ٿيو، جنهن هاسٽل ۾ يونيورسٽي انتظاميا، رينجرس جي رهائش ۽ پوليس فورس جي قائم ٺڪاڻن جا مسڪن آهن.

شاگرد سياست کي دهشتگرد سياست جو نانءُ ڏيندڙ ڌرين کي تڏهن جائز اعتراض هئا، جڏهن ايمبولينس جي چاٻي شاگرد ليڊرن جي قبضي هيٺ هوندي هئي پر بلاڪ هاسٽل ۾ گولي جو شڪار نوجوان شاگرد ڦٿڪندو رهيو هو، کيس وقت سر ايمبولينس نه ملي سگهي. سندس ساٿين سندس گولي لڳل جسم کي ٻانهن ۾ ڀري ڪيئن رڪشا ۾ اسپتال تائين پڄايو، انهن شاگردن جو احوالي ڪير به نه ٿيو. ڪنهن اخبار ۾ ڪا Investigative رپورٽ شايع نه ٿي ته جنهن شاگرد جو گهڻي رت وهڻ سبب موت واقع ٿيو، ان جي موت جو ذميوار ڪير هو؟ کيس ڪنهن گولي هنئي؟ انهن هاسٽلن اندر هٿيار ڪيئن ٿا پڄن، جتي رينجرس ۽ پوليس جو قبضو هجي؟ ۽ جيڪڏهن وقت سر کيس ايمبولينس نه ملي ته اها ڪنهن جي استعمال ۾ هئي؟ هن مقتول شاگرد جي وارثن جي دانهن ڪوڪ ڪنهن ٻڌي ته سندن پٽ قتل ٿيو آهي. دراصل هيءَ سنڌ يونيورسٽي جي بي حسي جو ڪيس ناهي؟ هي سنڌي سماج جي ضمير جي موت جو قصو آهي.

هي جرڳو به دراصل فيصلو نه، پر سنڌ يونيورسٽي جي دامن تي لڳل اهو ٽڪو آهي، جنهن کي ڌوئي صاف ڪرڻ لاءِ ڪو به ڊٽرجنٽ ڪارآمد ناهي. سنڌ جي ضمير جي آواز بڻجندڙ، سنڌ جي سياسي ۽ سماجي ترقي ۾ ”جرڳن“ کي اصل رڪاوٽ سمجهي جڏهن حيدرآباد مان اٺ ٻارهن عورتون جرڳن خلاف دستخطي مهم تي نڪتيون هيون، تڏهن انهن طئي ڪيو هو ته جيئن ته تعليمي ادارا اهڃاڻي طور تي هڪ باضمير، باشعور اداري طور سماج ۾ متحرڪ هجن ٿا، ان ڪري جرڳن خلاف دستخطي مهم جو آغاز به انهن تعليمي ادارن کان ڪجي، جيڪي قوم جي شعور جي آبياري ڪندڙ آهن. وومين ايڪشن فورم جي انهن عورتن جي پهرئين سجاڳي واري دستخطي ڪيمپ عين ان فيڪلٽي آڏو لڳي هئي، جتي 22 مارچ وارو جرڳو ٿيو. ان دستخطي ڪيمپ جو آغاز پڻ يونيورسٽي جي سربراهه وائيس چانسلر جي صحيح سان ٿيو هو. فورم جي ان تاثراتي ڪتاب تي يونيورسٽي جي سربراهه جرڳي کي بربريت جو عمل سڏيندي سماجي انصاف جي راهه ۾ رڪاوٽ سڏيو هو ۽ اڄ اهو ئي ڪيمپس، اها ئي انتظاميا آهي، جيڪا پنهنجي لکيل ۽ چيل لفظن تي پاڻي ڦيري وئي آهي. پنجويهه هزار شاگردن ۽ سنڌ جي پنج ڪروڙ آبادي کي هن جرڳي وسيلي ٻڌايو ويو ته سماجي انصاف جي نفي ائين به ممڪن آهي. ياد رهي ته ملازمن جي تنظيم ”سيوا“ ان عمل ۾ شريڪ نه ٿي آهي. ان وڏين پگهارن واري انتظاميا جي ڀيٽ ۾ وڏي شعور جو مظاهرو ڪيو آهي ۽ ڏوڪڙن عيوض فيصلي جي قبوليت کان انڪار ڪيو آهي. انهن پنهنجي ادارتي/ملازمتي مامرن کي سردارن حوالي ڪرڻ کان انڪار ڪيو آهي. هنن ”طاقت“ وسيلي، ”ڏوڪڙن“ وسيلي نه، پر قانون وسيلي انصاف جي گهر ڪئي آهي. اهي جيڪي ڪالهه تائين جرڳن کي تعليم جي اڻ هوند ۽ جهالت سان ڀيٽيندا هئا، سي سنڌ يونيورسٽي جي اعليٰ پڙهيل لکيل انتظاميا جي هن جرڳي بابت نيٺ به ڪهڙو جواز پيش ڪندا؟

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

شهيد ڀٽو ۽ عدالتي رڪارڊ ۾ درستگيءَ جي ضرورت!






ڇنڇر 4 اپريل 2009ع



ستهتر جو سال هو، جڏهن پنجين جولاءِ تي ٽرپل ون برگيڊ پنهنجي ڪمانڊر فيض علي چشتي جي ڪمانڊ ۾ ملڪ جي چونڊيل سربراهه جي خواب گاهه تائين پڳي هئي...اهو منظر هڪ نئين سياسي شعور جي تخليق هو، ان منظرنامي ۾ ٺيڪ ڏيڍ ٻن سالن کانپوءِ ٽين يا چوٿين اپريل ۽ ٽين اپريل جي وچ واري رات شامل ٿئي ٿي. ان رات جي شعور ۾ شموليت کان پوءِ پاڪستان جي سياست ڪڏهن به ائين ساڳي نه رهي. جيئن بنگال تي فوجي آپريشن کانپوءِ پاڪستاني رياست جو جاگرافيائي نقشو ساڳيو نه رهيو هو. جنهن ڳڙهي خدا بخش واري اباڻي مقام ۾ ڀٽو شهيد جو جسدِ خاڪي دفن ٿيو، اها قبر ته پنجين جولاءِ تي ان وقت ئي کڄي چڪي هئي، جڏهن ”آپريشن فيئر پلي“ جي انچارج ڪمانڊر جنرل فيض علي چشتي پنهنجي باس جنرل ضياءُ الحق کي ان آپريشن جي ڪاميابي جي خبر سڻائي هوندي. 5 جولاءِ تي مارشل لا جي لاڳو ٿيڻ بعد سڄي ملڪ ۾ مٺايون ورهايون ويون، ۽ يوم نجات ملهايو. قومي اتحاد اعلان ڪيو ته ”5 جولاءِ سندن ئي ڪوششن جو ثمر آهي.“ قوم مارشل لا کي خوش آمديد چئي، ان جي آجيان ڪئي، ڇو ته چيف مارشل لا ايڊمنسٽريٽر نوي ڏينهن اندر چونڊن جو مشروط اعلان ڪيو هو، پر بدقسمتيءَ سان هن پنهنجو واعدو پورو نه ڪيو.

مٿي ذڪر ڪيل هيءُ اهو ساڳيو ئي فيض علي چشتي آهي، جنهن تي سندس ئي اداري پاران ايئن آڱريون اڀيون ٿيون هيون ته ”ڀٽي صاحب جي ڦاسي لاءِ طئي ڪيل وقت کان پهرين ئي کيس ڦاسي ڏيڻ جي سڄي ايپيسوڊ جي ضرورت به ان ڪري پيش آئي هئي، جو ڀٽو ان رات فيض علي چشتي جي تشدد هٿان اڳ ئي مارجي چڪو هو ۽ پوءِ ڦاهي گهاٽ جي تختي تي جنهن ڀٽي کي اسٽريچر تي کڻي ويا هئا، اهو زنده ڀٽو نه، پر مرده ڀٽو هو، جيڪو چشتي جي تشدد جو شڪار ان ڪري بڻيو جو کيس اهو ڪم سونپيو ويو هو ته هو ڀٽي صاحب کان اقبالي جرم واري پني تي صحيح ڪرائي. ان جي انڪار تي چشتي اهو ڪجهه ڪيو، جنهن جو دفاع ٻين ته ٺهيو، پر سندس باس به سندس لاءِ ڪو وضاحتي بيان نه ڏنو. فيض علي چشتي کي جيتوڻيڪ پنهنجي صفائي ۾ پورو ڪتاب لکڻو پيو، پر حقيقت آهي ته سواءِ پنجاب جي گورنر جنرل سوار خان جي ٻئي ڪنهن سندس ڳالهه جي تصديق نه ڪئي. اهو ئي فيض علي چشتي آهي، جنهن جي سربراهي ۾ ٺهيل ايڪس مين سوسائيٽي ۾ اهي سڀئي رٽائرڊ فوجي گڏ ٿيا آهن، جن جا ڪي نه ڪي تانا بانا جمهوري حڪومتن جي خاتمي سان ملن ٿا. پوءِ اهو جنرل چشتي پاڻ هجي، جنرل حميد گل، جمشيد ڪياني هجي يا وري مرزا اسلم بيگ...اها سوسائٽي ججن جي معزولي جي مامري تي جيتري برهم نظر آئي ۽ سندن بحالي لاءِ اڳين صف ۾ بيٺل ۽ تڪڙو مارچ ڪندي نظر آئي، تڏهن حقيقي جمهوريت پسندن ان وقت کي ياد ڪيو، جڏهن ضياءُ الحق جي اقتدار جي رستي جو ريڊ ڪارپٽ بنجڻ لاءِ ميان طفيل ۽ سڄي پي اين اي جي قيادت جي سرگرمي ۽ سندن احتجاج مان جنم وٺندڙ هڪ ”شهري مزاحمتي تحريڪ“ ڪم آئي هئي. پنجين جولاءِ تي کوٽيل ان قبر ۾ ڪنهن جي لاش جي تدفين ٿيڻي هئي، ملڪ جي آئين جي، خلق جي يا وري ان آئين جي ٽوڙيندڙ، عوامي راڄ تي رات جي اونداهي ۾ آپريشن فيئر پلي وسيلي قبضو ڪندڙ تاحيات ان آمر جي؟ اهو فيصلو ٿيڻ باقي هو، ٽين ۽ چوٿين اپريل واري رات ان فوجي آمر جي خوف جو شايد خاتمو آندو هجي، جنهن ان قبر ۾ هڪ اهڙي تدفين جو قيام ممڪن بنائي ڇڏيو هو، جنهن ۾ فقط ان اڳواڻ جو سرد جسم ئي نه، پر ملڪ جي آئين کي به گڏوگڏ دفن ٿيڻو هو. اها قبر ڀرڻ کان پوءِ اهو آمر راتيون سڪون سان سمهي سگهيو هوندو يا نه، پر پاڪستان جي تاريخ درج ڪيو ته مٽي جي ٻن لپن جنهن شخص کي قبر اندر سمهاريو. تنهن ان کانپوءِ ماڻهن ۽ پنهنجي عوام جي حافظي تي ان سياسي راهبر جيان نه، جنهن پنهنجي زندگي ۾ ڪي غلطيون، جرم ڪيا هوندا، پر ماڻهن جي حافظي ۾ هو ديومالائي ڪردارن جيان ائين زنده ٿيو، جيڪي پنهنجي رک مان شعلو ۽ شعلي مان آگ ۽ آگمان انقلاب جنمڻ جي سگهه رکندا آهن. هوءَ هاڻي ڳڙهي خدا بخش ۾ وزير اعظم ڀٽو ٿي نه آيو هو، جيڪو اڌ مغزي صلاحڪارن ۽ وردين ۾ ملبوس بندوق باز سپاهين جي گهيري ۾ هجي. هيءُ خاڪ ٿي کڄي آيو هو. اها خاڪ، جنهن شعلو ۽ شعلي مان ڀنڀٽ بڻجي ڏيکاريو. ”گواهه رهجو ته منهنجي بيگناهه موت تي رڳو منهنجا ماڻهو نه، پر هماليه جا پهاڙ به روئيندا.“ ۽ هن رياست جي تاريخ گواهه رهي ته فقط ان رات جي خون بيگناهه تي ئي نه، پر هماليه جا پهاڙ ته ان وقت به رنا، جڏهن ڳڙهي خدا بخش ۾ هڪ نئون لاش ٿي کڄي آيو. ڀٽي صاحب جي موت/قتل سياست کي هڪ عجيب رخ ڏنو...ان کان پوءِ جيڪا به سياست ٿي، يا ته سندس مخالفت جي هئي يا ته سندس حمايت جي هئي.

اها سپريم ڪورٽ، جنهن جي ججن کي هڪ آمر جو لکيل فيصلو پڙهڻو هو، ڀٽي ان سپريم ڪورٽ ۾ پنهنجو ڪيس پاڻ پاڻ وڙهندي سرائيڪي جي ان شعر تي دنگ ڪيو هو ته، “دردان دي ماري دلڙي عليل هي.“ هن چيو هو ته ”مان ان ڪري پيدا ٿيو آهيان ته هڪ قوم ٺاهي سگهان، عوام جي خدمت ڪري سگهان ۽ ايندڙ تباهي تي قابو پائي سگهان. مان ان ڪري پيدا نه ٿيو آهيان ته ڦاسي جي ڪوٺڙي ۾ وکري وڃان. مان ان ڪري پيدا نه ٿيو آهيان ته هڪ وحشي ۽ غليظ ٽولو منهنجي تحقير ڪري. مان ان ڪري پيدا ٿيو آهيان ته عوام لاءِ آزادي آڻيان ۽ کين خود احترامي جي منزل تائين پڄايان.“ هن پنهنجو مقدمو فقط ڪورٽ ۾ نه وڙهيو، هن پنهنجو مقدمو بنديخاني ۾ لکيل هڪ هڪ حرف وسيلي وڙهيو. بنديخاني جو ڀٽو ستهتر جي ڀٽي کان بنهه مختلف هو، ايئن ئي جيئن هاڻوڪي بينظير چوڻ وارا، ڏسڻ وارا ۽ مشاهداتي اک رکڻ وارا چون ٿا ته انهيءَ بينظير کان قطعي مختلف هئي، جنهن ٻه دفعا حڪمراني ڪئي ۽ ٻئي دفعا ساڳين ئي سازشن جو شڪار ٿي...ڀٽي جو جيل جي ڪال ڪوٺڙي وارو دور پنهنجي غلطين کي سمجهڻ جو دور هو، ايئن ئي جيئن بينظير جو جلاوطني جو دور غلطين جو جائزو وٺڻ جو دور هو. جيل خاني ۾ لکيل/چيل سندس لفظ لفظ پاڪستاني رياست ڍانچي جي مستقل خطرن کان آگاهي ۽ ان کان بچاءَ جي تڪميل جي بصيرت هئي. هن چيو هو ته ”پاڪستان ۾ هر سويلين حڪومت جو مارشل لا وسيلي تختو اونڌو ڪرڻ جي ڌُن جو بنيادي عنوان خانه جنگي آهي. مصيبت اها آهي ته پاڪستان ۾ ٻه دنيائون آهن، عوام جي دنيا ۽ آقائن جي دنيا. پنهنجي باري ۾ عوام پنهنجو هڪ تصور رکن ٿا، جڏهن ته غرور ۾ ٻڏل ۽ بدمزاج ٽولي عوام جو هڪ ٻيو تصور ٺاهي رکيو آهي، پر اسان (مان) عوام تي اعتماد رکان ٿو ۽ انهن جي دانش تي مڪمل يقين رکان ٿو. اسان جو اهو خيال ناهي ته پاڪستان جو عوام اهڙو ٻار آهي، جنهن کي مداري تماشو ڏيکاري وندرائي وٺي، نه ئي اسان جو عوام ڪا ڳئون ڍڳي آهي، جنهن کي هڪلي ذبح خاني تائين پڄايو وڃي.“ مداري سياستدان، جن وٽ عوام لاءِ ”بچه جمهورا “ وارو تصور هجي، انهن لاءِ بيشڪ اها ڳالهه هضم ڪرڻ ڏاڍي ڏکي آهي ته عوام تي اعتماد ڪجي ۽ جيڪڏهن ٿي سگهي ته کين پنهنجي دانش سان پنهنجي راهبري پيش ڪجي، پر جي عوام سندن راهبري کي رد ڪري ته کين ”جاهل، ڄٽ، بي عقل“ چئي. کين سياست ۾ اقتدار تي قبضي کان وٺي انقلاب تائين ياد رکڻ کپي ته هر وک، هر قدم ۽ هر ايڪشن لاءِ عوامي حمايت جي ضرورت پوي ٿي.

چوٿين اپريل جو هر اڀرندڙ سج پاڪستان ۾ هڪ نئين علامتي اظهار طور اڀري ٿو. چوٿين اپريل جيستائين عوام جي دلين جا سڀ زخم رفو ڪرڻ جي تجديد جو ڏينهن نه بڻبو، تيستائين هيءَ رياست ڀٽي جي خون جي الزام مان پنهنجو دامن نه ڇڏائي سگهندي. جيئن اهو چوٿين اپريل جو سج اڀري ٿو، تئين هي جن ڀٽي جي سياست جي اثر انگيزي کي ڏٺو هوندو، جن ان کي ڪتابن ۾ پڙهيو هوندو، جن ان کي پنهنجي مسيحا طور مڃيو هوندو، انهن سڀني لاءِ هڪ نئين زخم تازه جو پيام ائين کڻي اچي ٿي، جو اڄ ٽيهه سال گذرڻ بعد به هو ملڪي عدالت جي تاريخ ۾ هڪ مجرم جيان بيٺل آهي. تاريخ جي پنن جو حساب ڪتاب بيشڪ ته ٻيو ئي آهي، پر ڦاسي گهاٽ کان عوام جي دلين جي راڻي بنجڻ تائين واري وارتا جي ملڪ جي عدالتي تاريخ ۾ جيڪا سچائي بيان ڪيل آهي، ان ۾ سندس ڏوهه اهو نه لکيل آهي ته هو ملڪ ۾ عوام جو چونڊيل وزير اعظم هو، هن سياست کي ڊرائنگ روم مان ڪڍي خانه بدوشن جي جهوپڙي تائين آندو، ملڪي عدالت ۾ سندس ڪيس ۾ سندس جرم اهو نه لکيل آهي ته هن عوام کي اهو احساس ڏياريو ته اقتدار سندن امانت آهي ۽ جڳ جو چرخو جيڪا طاقت هلائي، سا سندن رت ۽ پورهئي جي طاقت آهي. هن رياست جي عدالت ۾ سندس جرم اهو نه هو ته هن غريبن ۾ احساسِ جرئت پيدا ڪيو، هن ڳالهائڻ سيکاريو...ياد رکو پيپلز پارٽي جي پنهنجي رت سان آبياري ڪندڙ ورڪرو ته اڄ به ان عدالت ۾ توهان جي دلين جو راڻو ان عدالت جي ڪيس ۾ هڪ ”قاتل“ جي حيثيت ۾ زنده آهي. بيشڪ ته توهان جي ان اڳواڻ جي خون جو ازالو ڪندي ٻه ڪي ٽي ڀيرا اختيارن کان خالي اقتدار به توهان جي پارٽي قيادت جي جهولي ۾ وڌو ويو. بيشڪ ته اقتدار جي ان ذري پرزري لاءِ به توهان پهاڙن جيڏي هڪ ٻي راهنما جي خون جو خراج ڏنو ۽ اڳي جيان هاڻ به شايد هن اقتدار جي برداشت جا ڏينهن به ڪي گهڻا نٿا ڏسجن، پر محترمه بينظير ڀٽو جي قتل ڪيس جي عالمي اداري کان جاچ سان گڏ هاڻ اهو وقت به آيو آهي ته حڪومت هاڻ هن سپريم ڪورٽ ۾ ڀٽي جي قتل ڪيس جو مقدمو کڻي اچي، ۽ مٿس مڙهيل ڪوڙي ڪيس جي جاچ ٻيهر اٿلائي. ترڪي جي عدنان مينڊرس وانگي ٽيهه سالن کانپوءِ هاڻ آزاد سپريم ڪورٽ وسيلي کيس قتل جي مجرم بجاءِ هڪ بيگناهه جي حيثيت ۾ آڻيو. پر رڳو پيپلز پارٽي ئي ڇو، اهي جيڪي آزاد عدالتن جي ثمر مان فيضياب ٿيڻ چاهين ٿا ۽ ان کي اعليٰ ۽ مقدس اداري طور ان جي ساک بحال ڪرڻ چاهين ٿا، کين به کپي ته عدالت جي دامن تي لڳل ان ڪروڙين دلين جي راڻي جي خون جا ڇنڊا صاف ڪن ۽ اهي جج (جسٽس نسيم حسن شاهه) جن اهو اعتراف به ڪيو آهي ته اهو عدالتن جو نه، پر چيف مارشل لا جو فيصلو هو، ان جو احتساب ٿئي. جيڪڏهن ان سموري ڪيس جي پيروي ڪرڻ لاءِ ”اعتزاز احسن“ سامهون اچي ۽ پنهنجهي قائد اڳواڻ جي خون جا ڇنڊا ان عدليه جي دامن تان صاف ڪرڻ وارو پورهيو ڪري ته شايد هڪ دفعو ٻيهر هو پيپلز پارٽي جي جيالن جو به ايڏو ئي دادلو بڻجيو وڃي، جيترو دادلو اڄڪلهه هو مسلم ليگين جو بڻيل آهي. رڳو ايترو ئي نه پر ان ڪيس کي ٻيهر اٿلائڻ سان ان کي چئني صوبن ۾ هڪ جيترو مان، مرتبو ۽ مڃتا ملي سگهي.

اعتزاز اهو ڪم ڪري نه ڪري، پر حقيقت اها آهي ته ڀٽي جي خون جو حساب پيپلز پارٽي کي تاحيات حڪومت ڏيڻ جي صورت ۾ به تيستائين چڪتو نٿو ٿي سگهي، جيستائين 5 جولاءِ جا مجرم، ٽين اپريل جا مجرم، ڦاسي جي سزا ٻڌائيندڙ عدالتي جج عوام کان سندن راڄ تي قبضي جي ۽ سندن اڳواڻ جي قتل جي باضابطه معافي نٿا وٺن. 5 جولاءِ جا مجرم/ڏوهاري جن تحريڪن جا شريڪ رهندا، اهي تحريڪون کڻي ڪهڙي به ڪاميابي ماڻين، سنڌ جو عوام انهن جي نيت تي سدا شڪ ڪندو رهندو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

انتظامي نااهليءَ جو ماتم ۽ عوامي نمائيندا!




آچر 12 اپريل 2009ع



روايتي حڪمران گهراڻي جي دادلي پر ذهين فرزند بيشڪ ته روايتي سياست جي ڏاڪڻين تان چڙهي اقتدار جي روايتي ڪلچر ۾وڏيون وزارتون به ماڻيون هيون. اهڙي روايتي سياست، جيڪا روايتي طاقت جي مرڪزن، جاگيردارن، صنعتڪارن جي پُرآسائشي ڊرائنگ رومن جي خماريل ڪچهرين/سازشن/جوڙ توڙ جي تانن بانن مان ڦٽي نڪتي هئي...پر سياست ۾ جاگيردار گهراڻي جي ان دادلي جي انٽري ته انهن تي رستن تان ٿي هئي، جتي عام خلت، بني بشر جو پاڇو به ممڪن ناهي پر هن جي واپسي عجيب هئي. پاڪستان جي سياست جو اهو عجب ڪرشمو هو، ۽ اهو نعرو عجب هو ته ”طاقت جو سرچشمو عوام آهي.“ ان کان اڳ طاقت جو سرچشمو آمرن جا آڪڙيل ڪنڌ هئا. طاقت اقتدار جي ايوانن ۾ ويٺلن ۽ شاطر بيوروڪريسي جي جنبشِ قلم سان مشروط هئي. هن جي ان نعري هاڻي ڌرتي جي خاڪ نشينن کي عجب رمز بخشي ڇڏي هئي. ذوالفقار علي ڀٽو ان پيپلز پارٽي جو قائد، تخليقڪار بڻيو، جنهن مٿين نعري جي رمز سان انهن خاڪ نشينن جي هڪ نئين شعور جي تخليق ڪئي. ”طاقت جو سرچشمو عوام آهي،“ اهو نعرونه هو، پر خاڪ نشين اڪثريت جي نبض تي ذوالفقار علي ڀٽي جي آڱر هئي. ان کانپوءِ رڳو پيپلز پارٽي ئي نه، پر پاڪستان جي سياسي تاريخ گواهه آهي ته طاقت جي سرچشمي جي مالڪ عوام پيپلز پارٽي جي ان باني رهنما سان غير مشروط پيار ڪيو ۽ اڄ ٽيهه سال سندس خاڪ جو گهر، سندس قبر...ايئن ئي ديوانه وار ايندڙ عام خلق جي گهيري ۾ آهي.

پيپلز پارٽي جي باني قائد ۽ سندس شهيدِ جمهوريت جي قبرن جي سرخي ۽ سندن عوامي انداز جي سياست جو ڏانءُ، ڍنگ ۽ عوام سان سندن ورتاءُ پنهنجي جاءِ تي، پر جڏهن جڏهن به سندن پارٽي طاقت جي انهيءَ ئي سرچشمي عوام جي بدولت اقتدار جي سنگهاسن تائين پچي ٿي ته سندس پارٽي جي مٿين لاٽ وزارتن/مشاورتن جي مزن جي شريڪ بڻجي ٿي، پوءِ ته سندن قصو ئي ڪو اور ٿيو وڃي. پيپلز پارٽي پنج سال ڪڏهن به پورا ڪرڻ لاءِ اقتدار تي نٿي ويهاري وڃي، اهو ئي سوچي وزيرن، مشيرن ۽ اقتدار جي پيالن نوالن ۾ شريڪ لاٽ پنهنجي سموري دورِ حڪومت ۾ ڄڻ ته هينگ اوور جو شڪار، ڄڻ ته خماريل، ڄڻ ته گهيرٽن ۾ رهي ٿي. بيشڪ ته طاقت جو سرچشمو پوءِ به عوام، پر اختيار ۽ اقتدار جا سمورا ذائقا مٿن حرام....عوام سان بدسلوڪين جا نوان داستان رقم ٿيڻ لڳن ٿا، اقتدار ۽ اختيار جي نشي ۾ اها لاٽ سدائين کين پاڻ کان پري ڪرڻ جا جتن ڪندي رهي ٿي. بيشڪ ته پيپلز پارٽي وٽ اقتدار ۾ شريڪ ٿيڻ جو آخري آپشن...بيشڪ ته سدائين پنهنجي دور حڪومت جي ناڪامين باجود عوام وٽ آخري آپشن طور قابل قبول رهي آهي، پر طاقت جي سرچشمي عوام وٽ احتساب ڪرڻ جو اقتدار جي شريڪ وزيرن/ڪبيرن/مشيرن جي لاٽ کان ”حساب ڪتاب“ چڪتي ڪرڻ واري شعور کي منظم ٿيڻ ۾ هاڻ ڪا دير ان ڪري به نه لڳڻ کپي ته هيءُ نه بي خبري جو دور آهي ۽ نه ئي وزيرن جا ڏوهه گناهه معاف ڪرائي ڏيڻ واري هستي هاڻ ڪا پيپلز پارٽي وٽ رهي آهي. عوام شهيدِ جمهوريت جي آخري سفر وقت پنهنجي غير مشروط محبتن وارو باب به ايئن بند ڪري ڇڏيو آهي، جو هاڻ سندن دک سور سڻائڻ/سڻڻ واري سلسلي کي وڏو فل اسٽاپ اچي چڪو آهي. هاڻ ماڻهن جا قافلا ايئن نئين ديري جي در تي اڳي وانگر قطارون لڳائي نٿا بيهن. ان در مان جيڪو فيض کين مليو ٿي، جنهن دک سور جو داد فرياد ڪيو پئي، جڏهن کان ان به ڳڙهي خدا بخش کي پنهنجو مسڪن ڪيو...تڏهن کان مسڪين ماروئڙن جا پنڌ سندس قبر سيراندي کٽن ٿا. هو ڳوڙهن ۾ لڙڪن ۾ کيس درد حال ٻڌائين ٿا...موٽ ۾ اها قبر سيراندي کين ڇا ٿي ڏئي، ان کان لاپرواهه هو پنهنجا حال سڻائين ٿا. جيتوڻيڪ اها پيپلز پارٽي به ساڳي، وزير ڪبير، مشير فقير سڀ برابر عوام جا بار بار آزمايل، پر کين پنهنجي قائد تي، سندس نعري تي اعتماد هو ته ايوانن ۾ ”اختيار“ ڀل ڪنهن جا به هلن، پر اها سندن ئي طاقت، جرئت هئي، جنهن جي ڪري باوجود اسٽيبلشمينٽ جي جڳادري سازشن جي هو چوٿون ڀيرو اقتدار جي سنگهاسن تي پنهنجي نئين قائد کي ويهاري چڪا آهن. ها، پر اڳي جيان هاڻي ووٽ گهرڻ کانپوءِ ۽ اقتدار جي ڪرسي تي ويهڻ کانپوءِ وزارتن، نوڪرين ۾، ٺيڪن ۾، کاڌي پيتي ۾، ڏي وٺ ۾، پنهنجو حصو پتي حاصل ڪرڻ واري معراج تي پهچي، پيپلز پارٽي جي مٿين حڪمران لاٽ اڳي جيان ”کيل ختم پئسا هضم“ وارو تماشو ڀل ڪرڻ به گهري، ان ۾ ناڪام ويندي...اها حڪمران لاٽ جيڪا شهيد جي خون جي خراج جي نتيجي ۾ تخت نشين ٿي آهي، اها حڪمران لاٽ هاڻ اڳي جيان عوام کي ووٽ تي، دهل تي مست ٿيندڙ اڪثريت سمجهڻ ڇڏي ڏي. ڇاڪاڻ ته هي نه اٺاسي وارو دور آهي ۽ نه ئي نوي وارو دور...هي ايڪهين صدي جي پهرين ڏهاڪي جي پڄاڻي وارو سال آهي. بند ڪمري ۾ جيڪا لين دين ٿئي، ان کي مانيٽر ڪرڻ لاءِ به پنجاهه ڪيمرائون ۽ جيڪڏهن وات مان ڪو گٿو گفتو نڪري ته ان کي رپورٽ ڪرڻ لاءِ سوين صحافي آهن...ڪرپشن، اقربا پروري، پنهنجا نوازي ۽ ڏاڍي اڳيان هٿ ٻڌڻ واري منشي گيري جا گر فقط هڪ شهر، هڪ ضلعي جي عوام ۾ مقبولِ عام نٿا ٿين، پر اهي هوائن جي دوش تي کڄي خلق ۾ خواري ڪرائي سگهن ٿا. هي ميڊيا جو دور آهي، پبلڪ اوپينئن جي دٻاءَ جو دور آهي. عوامي راءِ کي رد ڪندڙ ڪيترائي ڏاها، ڏاهپ جي سيڙهي تي اڪيلا بڻجي ويل آهن.....عوامي راءِ کين رد ڪري ڇڏي ته ڪير نظريه دان ته بيشڪ ٿي سگهي ٿو، پر سياست جو گاڏو کائنس گهليو نه ٿيندو.

”لٺيون جهلي ڀولڙو، کٽيو کائي فقير“...صاحب! هن دور ۾ اهو chapter به ڄڻ ته ڪلوز ٿيو...رڳو اقتداري پارٽيون نه، پر هاڻ ڪارڪنن کي لٺيون کارائي پاڻ پريس ڪانفرنس جا هيرو ٿيڻ وارو دور ختم ٿيو، هاڻ اهڙي راهبري نه هلندي، هاڻ اهڙي سياستبازي متروڪ ٿيڻ ۾ ڪو گهڻو وقت نه لڳندو. هاڻ ڦل اهو کائيندو، جيڪو لٺيون کائيندو...هاڻ جيڪڏهن تبديليءَ جو محرڪ عوام آهي ته تبديلي جو ڦل به اهو ئي کائيندو. شڪر ٿيو ته ميڊيا ۾ اهي سڀ گٿا لفظ، گٿا گفتا رپورٽ ٿيا، جيڪي ضرور ان لاپرواهي، ان غير سياسي رويي جو عڪس هئا، جن سندن سياسي ساک کي متاثر ڪيو نه ڪيو، پر طاقت جي سرچشمي تي يقين رکندڙ سندن باني قائد جي پارٽي جي عوامي اميج واري ساک کي ضرور ڌڪ رسايو. اڄڪلهه ايئن به ممڪن ڪونهي ته ڪنهن رپورٽرن جي جيب گرم ٿي ويئي ته قصو رڪجي وڃي، بات بند ٿي وڃي. هاڻوڪا حڪمران پنهنجي ٻي ڪيتي جو کڻي اڪائونٽ لڪائڻ ۾ ڪامياب ٿي به وڃن، پر زبان جي ڪيتي واري ڪٿ اڄوڪي موبائيل جي ايس ايم ايس وسيلي هزارين ماڻهن کي لمحي هڪڙي ۾ جذباتي ڪريو ڇڏي. اڃا ڪجهه ڏينهن ئي ته ٿيا هوندا، جو لنڊن ياترا ۾ سياسي پير وٽ ايئن ئي پنهنجي ڪنهن سياستدان جي زبان ترڪي پئي. هتي سنڌ ۾ ماڻهن ڳڙهي خدا بخش جي شهيدن کي اوليائن جي درجي تي پڄائي ڇڏيو. هو پنهنجو صاحب چوي ته کيس سياسي طور جيئڻ مرڻ الطاف ڀائي سيکاريو آهي. جن کيس جيئي ڀٽو جي نعري تي ڪلهن تي چاڙهي سنڌ اسيمبلي جو ڪسٽوڊئين ٺاهيو، تن کان اهو برداشت هرگز نه ٿيو ته ووٽ ”جيئي ڀٽي“ جي نعري سان وٺي، جيئڻ مرڻ ڪنهن ٻئي کان سکن...هنن پنهنجي ان صاحب پويان ايس ايم ايس معرفت اهڙي ڀنڊي ٻاري، جو ان کي هزارين صفايون پيش ڪرڻيون پيون. پر سياسي شعور جي پڪڙ گهڻي منظم هئي.

حقيقت اها آهي ته اهي واعدا جيڪي چونڊ مهم دوران ڪيا وڃن ٿا، انهن جو وچور کين جيڪڏهن اقتدار ملڻ کان پوءِ پيش ڪجي ۽ پوءِ وٺ ڪجي ته ممڪن آهي ته کين face saving جيترو جواز به نه رهي، پر جيڪڏهن زباني تذليل، درن تي قطارون، گاڏي پويان درخواستگذارن جي ڊوڙ جو ئي نقشو ڪڍجي ته به چڱي ڀلي دل به ٻڏندي محسوس ٿئي. هن حڪومت جي قيام کانپوءِ شايد سنڌ ئي اهو واحد صوبو آهي، جيڪو سئو سيڪڙو بنا ڪنهن اپوزيشن جي پيپلز پارٽي سان اقتدار جي ايوانن ۾ هم قدم آهي ۽ جتي پارليامينٽ ۾ ڪا حقيقي عوامي مخالف ڌر موجود نه آهي. اتي غلط ڪارين تي آجيان ڪرڻ وارن جي ڪا کوٽ هوندي، ۽ نه ئي ڇڙواڳين تي واهه واهه چوڻ وارن جي ڪٽڪ جي ڪا ڪمي هوندي. ان وقت جيڪابه آڱر اڀي ٿئي، کيس ڪٽيو وڃي وارو وهنوار به عام هجي ٿو. بس عوام کي ٻاڦڻ لاءِ، سندس غصي جي ڪاوڙ جي آئوٽ ليٽ لاءِ ڪنهن کي ته منهن ٻن ۾ ڏئي اڳيان اچڻو ئي پوندو.

ميڊيا مينيجر ته ”طالبان“ جا به هر چينل تي ڇانيل هئا، پر جڏهن سوات ۾ ڇوڪري کي ڪوڙن لڳڻ وارو منظر دنيا آڏو آيو، تڏهن خودڪش حملن جي ذميواري قبول ڪندڙ طالبان عوامي راءِ کي پنهنجي خلاف ويندو ڏسي، ڇوڪري کي ڪوڙن هڻڻ واري مووي کي پنهنجي خلاف سازش قرار ڏيڻ لڳا. پبلڪ اوپينئن جي ڌڪار سهڻ ڏاڍو ڏکيو پوندو، اها ڳالهه زبان جي ڇوٽ وزيرن کي سمجهڻ ئي کپي...ته جي هڪ دفعو عوامي راءِ سندن خلاف جڙي ويئي ته پوءِ اهي داغ بارشن جي پاڻي سان وڃڻ جهڙا ناهن. لنڊن ياترا واري بيان کان پوءِ جيڪا عوامي راءِ پنجاب مان ڪامورا گهرائڻ ۾ سنڌي ڪامورن جي نااهليءَ بابت قائم ٿي، اها به انهن موبائيل ايس ايم ايس وسيلي اخبار تائين پهچڻ کان اڳ سنڌ جي ڳوٺ ڳوٺ پهتي. سنڌ جا ڪامورا نااهل آهن ته بيشڪ ته سنڌ جو ڪو به وزير، ڪو به سياستدان ڪو به شهري سنڌ جي ڪاموري جي وٺ ڪري سگهي ٿو. چلو اهو وقت به ياد نٿا ڏياريون، جڏهن قائدِ اعظم پاڪستان جي ان ڪاموراشاهي کي خطاب ڪندي چيو هو ته ”اهي ڏينهن ويا، جڏهن ملڪ تي ڪامورن جو حڪم هلندو هو. هيءَ عوام جي حڪومت آهي. توهان کي فرض خادمن جيان سرانجام ڏيڻو آهي، توهان کي ڪنهن سياسي جماعت سان ڪو سروڪار نه هئڻ کپي“. قائد اعظم مشرقي بنگال جي گزيٽيڊ آفيسرن کي چٽگانگ واري ان خطاب ۾ ڪامورن جي عوام سان بدسلوڪي، بدڪلامي ۽ آقائيت واري رويي جي مذمت ڪندي کين ڇنڊ پٽيندي ياد ڏياريو هو ته، ”پراڻي تاثر کي ذهنن مان ڪڍي ڇڏيو، توهان حاڪم نه آهيو، توهان جو حڪمران طبقي سان به ڪو تعلق ناهي، توهان جو تعلق خدمتگارن جي جماعت سان آهي. عوام ۾ اهو احساس پيدا ڪريو ته توهان انهن جا خادم آهيو.“. ان کان پوءِ ڪي اهي لفظ قائدِ جمهوريت جا به ياد ڪجن، جن ۾ هو وڏن وڏن وزيرن سان گڏجي جڏهن عوامي جلسي کي خطاب ڪندو هو ته چوندو هو ته ”پيلپز پارٽي جا هي وڏيرا، هي جاگيردار، توهان جا خادم آهن...توهان ڏسجو ته ڪيئن ٿو کانئن لياري ۾ ٻهارا ڏيارايان. هنن جون بيگمون منهنجي هارين جي زالن سان گڏ ڦٽيون چونڊينديون. ملون مزدور جون ۽ کيت/ٻنيون هارين جون، سرڪار توهان جي خادمن جي هوندي.....“ ڀٽي جو اهو فقط سياسي انداز ڀلي هجي، پر ان ڪنهن حد تائين ان شعور جي جوڙجڪ ضرور ڪئي، جنهن ۾ ڪامورو ۽ وزير....حڪمران نه، پر عوام جو خادم هئڻ کپي. چلو پاڻ اهو به ياد نه ڏياريون ته ماضي ۾ ڪاموري ۽ وزير جي اختيارن ۽ فرضن جي ڪهڙي تشڪيل ٿي هئي. جڏهن جڏهن به نااهل ڪامورن جو ذڪر نڪتو آهي، تڏهن تڏهن ميرٽ جي لتاڙ جو سوال سامهون آيو آهي. نااهل ڪامورن جي ڀرتي، نااهل استادن جي ڀرتي ۾ پيپلز پارٽي رڳو هن دورِ حڪومت ۾ ئي نه، پر سدائين الزام هيٺ رهي آهي. پراڻا زخم وساريون، اڄوڪو دورِ حڪومت ڀرتين جي مامري ۾ جيڪڏهن پنهنجي شفافيت ثابت ڪري ته ڪامورن کان احتساب جو ڪم شايد عوام پاڻ ئي ڪري وٺي. ٻيو ته ٺهيو پر تعليم کاتي ۾ ئي جيڪر سرزمين جو جائزو وٺجي ته سپلا جون اهي دانهون شايد بيجا نه لڳن ته سترهين/ارڙهين گريڊ جي چارج پرائمري ماسترن کي ڏنل آهي. سيڪريٽريٽ ۾ اهي دانهون عام آهن ته سنڌ جي ڪيترن ئي ضلعن ۾ A.D.O جي ارڙهين گريڊ جون جايون خالي آهن ۽ اتي ميرٽ تي ڀرتين بجاءِ هيٺين گريڊ جي ماسترن کي ”پارٽي وفاداري“ تي نوازڻ جي سلسلي ۾ ڪا به روڪ ٽوڪ ناهي. هي انگ حيرت انگيز آهن ته سانگهڙ ۾ ڏهه A.D.O جي پوسٽن مان 8 خالي آهن. (يعني انهن اٺن ئي پوسٽن تي ڪي هيٺين گريڊ وارا ماڻهو ڪم ڪري رهيا آهن) عمرڪوٽ ۾ چار مردن جون ۽ ٻه عورتون جون، خيرپور ۾ هڪ مرد ۽ هڪ عورت جي پوسٽ پراپر نموني ڀريل ناهي. ٺٽي ۾ 3 عورت ۽ هڪ مرد جي پوسٽ خالي آهي. ياد رهي ته اهي پرائمري اسڪولن جون اهم پوسٽون آهن، جيڪي ضلعي جي سموري پرائمري اسڪولن جي سار سنڀال لاءِ آهن، پر اتي جڏهن قابليت جي آڌار تي ڀرتي بجاءِ جيالن ۽ ماسترن کي اها پوسٽ سياسي بنيادن تي ڏجي ته اندازو لڳائي سگهجي ٿو ته ڪجهه سالن ۾ اها پرائمري اسڪولن جي تعليم ڇا اپت ڏيندي!

اچو ان اعلان جو ذڪر به ڪندا هلون، جنهن ۾ ڪانٽريڪٽ تي ويٺل سڀني آفيسرن کي گهر موڪلڻ جو فيصلو ڪيو ويو هو. ڪابينا پنهنجي فيصلي کي پاڻي ڏيئي نه سگهي ته ان کي نيٺ به ڇا سڏجي؟ پاڻ هوائي فائر نٿا ڪرڻ گهرون، اخبارن ۾ رپورٽ ٿيل حوالن جو ذڪر آهي. هي طالبان جي سنڌ ناهي، جتي اسڪولن تي لانچر هلن، پوءِ به سنڌ ۾ ڏهه هزار اسڪول بند آهن. گهوسٽ (غائب) ماسترن جو حساب کوليو ته دادو، ٺٽي ۽ خيرپور ضلعي ۾ اهڙن ماسترن جو تعداد لڳ ڀڳ 5000 ٿيندو، جن کي سنڌ سرڪار جو تعليم کاتو پئسا ته پگهار جا ڏي ٿو، پر سندن نوڪريون اسڪولن ۾ پڙهائڻ بجاءِ ڪٿي ڪمداريون ڪرڻ، ڪٿي ڊرائيوريون ڪرڻ، ڪٿي بورچيخانو سنڀالڻ هجن ٿيون. ڀوتارن جي درن تان سندن واپسي ڪڏهن ٿيندي، اهو ڪامورن کان نه، پر وزيرن کان پڇجي ته بهتر...لائين حاضر پوليس سپاهي/آفيسر واري ٽرم ته شايد سڀني ٻڌي هجي، ويزا تي ويل پوليس عملدارن/سپاهين جو دستور ته کڻي گهڻو پراڻو آهي، پر سنڌ ۾ ڪيترا ماستر آهن، جيڪي پنهنجي پگهار جو اڌ حصو ڏيئي ويزا تي ويل آهن...ڪٿي اسڪول ۾ استاد ناهن ۽ ڪٿي ٻارن کان وڌ استاد موجود آهن. گهڻي ڊيگهه ۾ نه وڃو حسين آباد، حيدرآباد جي هڪ ڇوڪرين واري اسڪول جا انگ اهي هئا ته داخل 41 شاگردياڻيون ۽ استادياڻين جو تعداد 77 آهي. ان ئي پسگردائي جي ٻئي اسڪول جو ذڪر ڪجي، جتي 72 ڄڻن کي پڙهائڻ لاءِ 14 استادياڻيون مقرر آهن.

پوليس کاتي ۾ ڪميشن کانسواءِ ڊي ايس پيز واري ڀرتي جو اسڪينڊل کولجي ته شايد 88ع جا زخم به اڊڙڻ لڳن. تازو اسسٽنٽ ڪمشنر واري پوسٽ به ڪميشن کانسواءِ ڏيڻ جا کاتاپڻ کليا آهن. ماروئڙن جي نمائندن کي شفافيت جا ثبوت ڏيڻا پوندا ته ڪهڙا سبب آهن، جو آءِ بي اي سکر جنهن جي رينڪنگ هاڻ آءِ بي اي کان به ٽپي ويئي آهي، ان جي بجاءِ تيرنهن هزار استادن جي ٽيسٽ وٺڻ جو ٺيڪو سنڌ يونيورسٽي کي ڏنو ويو آهي؟ سنڌ يونيورسٽي اسان جي مادرِ علمي آهي، اسان ارها يقينن نه هونداسين پر ڇا شفافيت جا ثبوت عوام آڏو ايندا؟ ڇا ورلڊ بينڪ جي امتحان وٺڻ واري ان اداري جو آزاد status واري معيار تي سنڌ يونيورسٽي پورو لهي ٿي؟ ايئن ته نه ٿيندو، جو سڀاڻي تعليم کاتي سان گڏ سترنهن ڪروڙن واري ان رقم جي خرچ تي ڪا هن اداري لاءِ به آڱر کڄي؟ ڪامورا شاهي کي ضرور پنهنجي حدن ۾ رکجي، پر ميرٽ جي لتاڙ ۾ ڀرتي ڪيل ڪامورن واري حساب ڪتاب ۾ پڻ عوامي نمائندن کي پنهنجو پاڻ کي عوام آڏو آڻڻ کپي. حقيقت ته اها آهي ته سنڌ سان هن وقت تائين جيڪي به جٺيون، جيڪي به بي واجبيون ٿيون آهن، انهن پٺيان ميرٽ جي لتاڙ ڪندڙ ڪابينائن جو وڏو هٿ رهيو آهي. بيشڪ اهڙي ڪابينا جيڪا فرشتن جي آڌار تي اقتدار ۾ آئي هجي، اها دانهون ڀلي ڪري پر عوام جي چونڊيل سنڌ حڪومت واري ڪابينا کي ڪهڙي کاتي ۾ رکجي ته سنڌ ۾ نه تعليم ٻين صوبن جهڙي معيار جي، (هاڻوڪا امتحان جنهن به ميڊيا تي ڏٺا هوندا، تن جا ڪنڌ ضرور جهڪيا هوندا). ڪراچي جي سينٽرن تي لاڳاتار ڇاپا لڳندا رهيا، پر اسان جي تعليم واري وزارت ڪو ٻوٽو نه ٻاري سگهي. خود دادو ضلعي جا احوال به ڳجها نه آهن. جهڙي ريت هن سال ڪاپي هلي آهي، ان پراڻا رڪارڊ ٽوڙي ڇڏيا آهن. پوليس آفيسرن جي ڪميشن کانسواءِ ڀرتي جو نتيجو آهي، جو سنڌ جا اتريان ضلعا حقيقتن ڏوهارين وٽ يرغمال آهن. ڪهڙو کاتو آهي، جنهن جو وزير ڇاتي ٺوڪي پنهنجي شفافيت جو حساب ڪتاب عوام آڏو پيش ڪري؟ ڪير آهي سنڌ ڪابينا ۾، جيڪو هاڻ کليل ڪچهرين ۾ پاڻ تي آيل ميرٽ جي لتاڙ واري سوال جو جواب ڏيئي سگهي؟ ميرٽ جي لتاڙ جا انگ اکر وٺڻ هاڻ ڪا راڪيٽ سائنس نه آهي، هر اهو چونڊيل ميمبر، جنهن جي حصي ۾ وزارت/صلاحڪاري نه آئي آهي، تنهن جو سئوٽ/ماسات/ڀاءُ/ڀائٽيو ڪميشن کانسواءِ ڪنهن اوڌاري گريڊ جي سڻڀي پوسٽ تي ويٺل آهي. شيشي جي گهر جا مڪين ڀل ته ٻين تي پٿر هڻن، ڇو ته واپسي ۾ ڏانهن به پٿر آيا ته ڀلو عوام جو ٿيندو، جيڪو اڄ به اس کان بچاءَ لاءِ ڪو شيشي جو گهر نه، پر سائبان ٿو ڳولهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سڃا چنڊ تنهنجيون ڀريونسين چٽيون!




اربع 6 مئي 2009ع



يونيورسٽي، ها ملڪ جي ٻيو نمبر وڏي پراڻي سنڌ يونيورسٽي جي انتظامي تاريخ جو ان ڏينهن ”بليڪ سنڊي“ هو، جنهن جي نااهليت جي چٽي سنڌ جي سوا لک خلق پنهنجا پٺا ڇلائيندي، ڏنڊا کائيندي، شيلنگ سهندي، سڌيون گوليون کائيندي پنهنجا زخم سنڌ جي انهن سڙڪن، انهن امتحاني سينٽرن تي مقرر سيڪيورٽي پوليس هٿان خوار ٿيندي ڀري هئي. ڪاوش جي انهن ئي پنن تي ڇپيل وزير تعليم کان پنهنجا اهي لفظ وسرجي رهيا هئا، جنهن ۾ هن ڪامورن جي احتساب لاءِ عوامي رضا حاصل ڪرڻ چاهي هئي. اهو بليڪ سنڊي فقط سنڌ يونيورسٽي جي انتظامي تاريخ جي نااهلي جو بليڪ سنڊي نه هو، اهو سنڌ حڪومت، ان جي تعليم کاتي جي نااهلي جو پڻ بليڪ سنڊي هو. سنڌ يونيورسٽي انتظاميا، جنهن جي رٽائرڊ مافيا تي فقط هاڻ سنڌ يونيورسٽي جا اندريان حلقا ئي نٿا دانهين پر قومي ۽ صوبائي اسيمبلين جي فلور تي به ان جا پڙاڏا ٻڌا ويا آهن. ان جي اهليت، ان بليڪ سنڊي تي لڳ ڀڳ اليڪٽرانڪ ميڊيا جي هر چينل تي سوال هيٺ هئي. ان وقت تعليم کاتي ۽ يونيورسٽي جي سربراهن پاران فقط ڏک ۽ شرمندگيءَ جو اظهار ان نقصان جي ازالي لاءِ ڪافي نه هو، جيڪو نقصان يونيورسٽي جي انتظامي تاريخ ۽ تعليم کاتي جي مڪمل اهليت تي هڪ بدنام داغ جيان چٽو ٿيو بيٺو هو.

هاڻ ڍڪيو ڇپيو ڪجهه به نه رهيو آهي، يونيوسٽي جا اهي حلقا جيڪي پنهنجا ”گندا جوراب“ گهر اندر ڌوئڻ جا صلاحي پيا ٿيندا هئا، تن به شايد ان بليڪ سنڊي جڏهن پرائمري ٽيچرس جي لکت واري ٽيسٽ جي پرچي آئوٽ ٿيڻ جا چرچا ٽي وي چينلز تي ٻڌا هوندا ته سچ به پنهنجي منهن پاڻي پاڻي پيا ٿيا هوندا. ناڪامي يتيم ٿيندي آهي، ناڪامي لاوارث ٿيندي آهي، جڏهن سنڌ يونيورسٽي جي سربراهه پاران سنڌ حڪومت جو اهو بار پنهنجي ڪلهي تي کڻڻ جو اعلان ٿيو هو، تڏهن رڳو ٻاهرين حلقن ۾ ئي نه، پر خود يونيوسٽي اندر سينڊيڪيٽ جي ميمبر پروفيسرن ۽ يونيورسٽي استادن جي نمائندگي ڪندڙ ٽيچرس ايسوسيئيشن کان ان رازداري تي دانهن نڪري ويئي ته ڪهڙن سببن ڪري آءِ بي اي سکر کان اها ٽيسٽ منعقد ڪرائڻ واري اسائنمنٽ کسي سنڌ يونيورسٽي جي حوالي ڪئي ويئي! ٻاهرين حلقن ۾ اهو تاثر اڳ ۾ ئي عام ٿي چڪو هو ته آءِ بي اي سکر پاران گذريل حڪومت ۾ ايمانداراڻه نتيجا ڏيڻ ڪري گذريل حڪومت پنهنجا من پسند نتيجا ۽ ڀرتيون ڪرڻ ۾ ناڪام رهي، آءِ بي اي سکر جي فول پروف انتظامن ان ڳالهه جي گنجائش ئي نه ڇڏي ته مٿن ڪير آڱر کڻي سگهي، ان ڪري موجوده حڪومت وٽ من پسند نتيجا ۽ ڀرتيون ڪرائڻ جو ان کانسواءِ ٻيو ڪو چارو نه هو ته اهي اسائنمينٽ ڪنهن اهڙي اداري حوالي ڪن، جيڪو ”ڏي وٺ“ واري وهنوار جو نه رڳو عادي هجي، پر جتان من پسند نتيجا حاصل ڪرڻ ۾ ڪا گهڻي ڏکيائي پيش نه اچي. جڏهن ته سنڌ يونيورسٽي وٽ ان کان اڳ ڪڏهن به اهڙي وڏي پيماني تي ٽيسٽ ڪرائي سگهڻ وارو تجربو موجود نه هو. جڏهن پنجين گريڊ جي نوڪري ڏيڻ لاءِ به سرڪار ۽ لاڳاپيل ادارا اميدوار کان هڪ سال جو گهٽ ۾ گهٽ تجربو گهرندا آهن ته هيڏي وڏي ذميواري واري اسائنمينٽ جنهن ۾ رڳو پنهنجي سرڪار نه، پر ٻاهرين ادارن سميت لکن ماڻهن جي مستقبل جو سوال ڳنڍيل هو، اها هڪ ناتجربيڪار اداري کي ڪيئن ڏني وئي؟ جيتوڻيڪ ”انتظامي سطح“ تي يونيورسٽي ۽ سنڌ حڪومت ٻنهي جو وڏي پيماني تي failure ائين سامهون آيو، جو ان ڏينهن جڏهن ڪاوش آئوٽ ٿيل پيپر جو عڪس اسڪرين تي آندو ته ڪراچي کان ڪشمور تائين باهه ٻري ويئي. رڳو سنڌ سرڪار ئي نه پر سنڌ يونيورسٽي جي پروفيسرن/ماسترن جو گهيراءُ ڪري کين مارڪٽ ڪرڻ جون خبرون پڻ ميڊيا جو هر چينل بار بار دهرائيندو رهيو. يونيورسٽي جي ناموس، عزت، وقار جو حقيقي جنازو نڪتو، ”توڙي جو اسان جي گهر مان ان ٽيسٽ ۾ ڪير به ويٺل نه هو، پر جڏهن ڪي ٽي اين اميدوارن تي ٿيندڙ لٺ بازين جا منظر ڏيکاريا ته امان روئي پيئي هئي ته بيروزگار ٻچن سان لٺن سان جٺيون ڪندڙن کي سيڪ ڪڏهن ايندو؟“ بليڪ سنڊي تي ڪنهن دوست مون کي فون تي ڏکاري لهجي ۾ ٻڌايو هو. جنهن ڏينهن اسان جي بزرگ سربراهه سموري يونيورسٽي کي سرِ بازار رسوا ڪيو، تڏهن ميارن جا فون، ميسيج اسان کي به ان ڪري ايندا رهيا، جو اها يونيورسٽي اسان جي شناخت پڻ آهي. ان جي ناموس تي حرف جا ڇنڊا اسان جي روحن تي به پيا. اها ميار ان وزارت لاءِ به هئي، جيڪا چند ڏينهن اڳ ”ڪامورن“ جي نااهلي جو ماتام مچائي ويٺي هئي.

”اسان جي نيت چڱي هئي!“ سنڌ حڪومت توڙي يونيورسٽي جي بزرگ سربراهه جي ان ڳالهه تي ڪير اعتبار ڪيئن ڪندو؟؟ هيءُ جرڳائي جهان نه آهي، جو ”چر ٻيلي“ تي نيتن جي ساک ورتي وڃي. نيت جي پرک عملن مان ٿيندي آهي، ۽ ائين آڱريون تڏهن ئي کڄڻ شروع ٿيون، جڏهن سنڌ حڪومت اها ذميواري پنهنجي ”اثر رسوخ“ واري يونيورسٽي کي ڏني. يونيورسٽي جي انتظاميا پاران اها ذميواري وٺڻ کان اڳ توڙي پوءِ يونيورسٽي جي سڀني پاليسي ساز ادارن کان ان فيصلي جي منظوري نه وٺڻ ئي سندن نيتن کي مشڪوڪ ڪري چڪي هئي. يونيورسٽي جي سينيئر پروفيسرن، انتظامي طور ڊينز صاحبان ۽گڏوگڏ سنڊيڪيٽ کي ان فيصلي کان بي خبر رکيو ويو. اڳ ئي ”ناني ويڙهي“ واري الزام هيٺ ايندڙ يونيورسٽي انتظاميا اهو فيصلو به چند منظورِ نظر سمجهي ويندڙ ماڻهن حوالي ڪري، فنانس کان وٺي پيپر سيٽنگ ۽ ورهاست جي سڄي ذميواري فقط چئن ميمبرن کي ڏني هئي. يونيورسٽي ٽيسٽنگ سينٽر وارو ادارو رات وچ ۾ ڪيئن ٺهيو؟ ان سينٽر جي سربراهي من پسند ماڻهن کي ڏيڻ وقت لاڳاپيل ادارن کان منظوري وٺڻ ڇو مناسب نه سمجهيو ويو؟ يونيورسٽي جا سربراهه ان لاءِ ڪو به جواب ڏيڻ مناسب نٿا سمجهن ته ٽيسٽنگ سينٽر وارو اهو مامرو ڇو سنڊيڪٽ کان منظوري سان مشروط نه ڪيو ويو، جنهن ۾ ڪروڙين رپين جو فنڊ اچڻو هو. اخبارن اهو به رپورٽ ڪيو ته فنانس جي ان مامري مان يونيورسٽي پنهنجي ڊائريڪٽر آف فنانس جي آفيس کي پڻ ان سموري مامري ۾ ٻاهر رکيو. پهريون دفعو جڏهن هڪ اردو اخبار يونيورسٽي جي ماڊل پيپر ۾ غلطين ۽ ٻين انتظامي مامرن تي سوال اٿاريو ۽ يونيورسٽي جي ٽيسٽنگ سينٽر جي اهليت تي تحفظات جي حوالي سان خبرون ڇپيون ته يونيورسٽي جي سربراهه پاران واضح لفظن ۾ چيو ويو ته ”غلطين جي درست نشاندهي کانپوءِ ذميوار ماڻهن خلاف سخت قدم کنيا ويندا“ (تاحال، ماڊل پيپر ۾ غلطين جي ذميوار کي سزا توڙي سندس نالي جي ڪا به نشاندهي يونيورسٽي انتظاميا اڃا نه ڪري سگهي آهي). اهو ساڳيو ئي سوال ۽ اداري جي ناموس بابت اخبارن ۾ ڇپجندڙ خبرن تي تشويش ظاهر ڪندي سنڌ يونيورسٽي ٽيچرس ايسوسيئيشن پڻ ان ٽيسٽنگ سينٽر جي سينڊيڪٽ کان منظوري نه وٺڻ، فنانس جا مامرا ڊائريڪٽر فنانس بدران شخصي اڪائونٽ تي هلائڻ، ماڊل پيپر ۾ غلطيون ڪرائڻ واري ذميوار لاءِ سخت قدم کڻڻ سميت ٻين انتظامي مامرن تي پنهنجا خدشا ۽ تحفظات ظاهر ڪندي يونيورسٽي جي سربراهه کي اعتماد ۾ وٺڻ لاءِ چيو ويو. پر حقيقت اها آهي ته سڄي جهان جو ڪاروهنوار ”اصول“ ”ضابطن“ ۽ ”اخلاقيات“ بجاءِ ان پاور ۽ اختيارن جي زعم تي هلندڙ آهي، جنهن ۾ جوابدهي جو حق اعليٰ آفيسر کي ته ضرور آهي، پر پڇڻ جو حق ڪنهن به ماتحت کي نٿو ٿي سگهي. اصولي طور تي اڪيڊمڪ ادارن جو مامرو ان کان بنهه مختلف هئڻ کپي جيئن ڪو ڪامورو ضلعي جي اعليٰ عملدار طور ضلعي جا انتظام دڙڪي، داٻي ۽ پاور جي استعمال سال هلائي ٿو. يونيورسٽي جهڙن اڪيڊمڪ ادارن ۾ اختيار ڪل جو مالڪ ڪو شخص نه پر سينڊيڪيٽ هجي ٿي، جيڪا اهي مامرا جمهوري انداز ۾ هلائڻ جي مجاز هجي ٿي ۽ اها سينڊيڪيٽ جنهن ۾ اڪيڊمڪ سائيڊ کان نمائندگي لاءِ چونڊيل استاد نمائندا هجن ٿا. يونيورسٽي انتظاميا پاران هر معمولي کان معمولي فيصلو به ان اداري کان منظوري وٺڻ جو مجاز هجي ٿو، پر بدقسمتي سان يونيورسٽيءَ جي جهان جا سڀ مامرا ”جهان خان“ جي صوابديد تي آهن. اسٽڪ ۽ ڪيرٽ (لٺ ۽ گجر) ٻنهي جا اختيار شخص واحد حوالي ڪرڻ جو قصو به هن جهان ۾ سٺ سالا پراڻو آهي. ان ليبلنگ جو استعمال به ڪو نئون ناهي ته جيڪو اختلاف رکي، ان کي اداري جي ناموس کي حرف پهچائيندڙ طور رسوا ڪريو. ملڪي سطح تي اهو ”غدار“ سڏجي ٿو ۽ ادارن جي سطح تي کيس اڪيلو ڪيو ۽ پوءِ پنهنجي عتاب جو نشانو بڻائي کيس مثال بنايو ٿو وڃي. سنڌ يونيورسٽي گذريل ڪيترن سالن کان ان جو بدترين مثال بڻيل آهي.

سنڌ جي هن اداري جي تباهي جو مثال ان کان وڏو ٻيو ڪهڙو هوندو ته سنڌ حڪومت عالمي بينڪ جي ان استادن واري ڀرتي واري پروگرام تي گذريل ٽن سالن کان عمل درآمد نه ڪرائي سگهي آهي. گذريل حڪومت جي ”من پسند“ ڀرتين واري خواهش هن حڪومت کان پڻ اهو تباهه ڪن عمل ڪرايو، جنهن ۾ هڪ پاسي ته ٽيسٽنگ عمل ۾ ناتجربيڪار اداري کي involve ڪري پاڻ کي ڏٺو ڪيو ۽ ٻئي پاسي سنڌ يونيورسٽي جي عظمت، قدامت ۽ ناموس کي سرِ عام سڄي سنڌ ۾ تار تار ڪيو ويو. ”چئن ماڻهن جي چونڪڙين“ تي ٻڌل رات پيٽ ۾ جنم وٺندڙ ان ٽيسٽنگ سينٽر جي هٿن ۾ ائين يونيورسٽي جي سرِ بازار رسوائي جو سامان ڏيڻ تي ڪنهن به اعتراض نه واريو. ڇا ائين نه ٿيڻ گهرجي ها ته اخلاقي طرح اهو سينٽر پنهنجي failure تي ان بليڪ سنڊي تي سنڌ جي سڙڪن تي دربدر ٿيندڙ، لٺيون کائيندڙ، بيروزگار خلق جي لکين ماڻهن کان معافي طلبي ها. ڇا سنڌ حڪومت بشمول گورنر هائوس جي جيڪو يونيورسٽي مامرن جو منتظم اعليٰ سمجهيو وڃي ٿو. ان جي انتظامي ذميوارين ۾ نٿو اچي ته ڪروڙين رپين ۽ لکين ماڻهن جي مستقبل جو دارومدار رکندڙ ان اداري جي وڏي پيماني تي failure ۽ بدانتظامي تي ان اداري، ان ٽيسٽنگ اداري جي ذميوارن کي احتساب جي ڪٽهڙي ۾ آڻي؟ ڇا گورنر هائوس ان جي پنهنجي منهن انڪوائري ڪرائڻ جو مجاز ناهي؟ اهو اڪيڊمڪ ادارو، جنهن ٻن ڏينهن لاءِ اڪيڊمڪ سرگرمي جي موڪل ڪرائي، هڪ failure activity جو مرتڪب ٿيو، ڇا اهو ٻڌائي سگهندو ته ان اداري ان نتيجي ۾ ڪيترو لاڀ حاصل ڪيو؟ چئن ڄڻن تي مشتمل ٽيسٽنگ سينٽر جي خواري ۾ سڄي سنڌ يونيورسٽي جو نالو ڇو ڳنڍيو ويو؟ جيڪڏهن بدانتظامي، ليڪيج به يونيورسٽي جي کاتي ۾ آئي ته پوءِ ان لاءِ سنڌ سرڪار پنهنجي ليکي ۾ ڪا قانوني ڪارروائي ڪرڻ بجاءِ ان ساڳي اداري کان ڪارروائي ڇو ڪرڻ مناسب سمجهي، جنهن جي ”اقربا پروري“ ۽ ”پنهنجا نواز پاليسين“ تي رڳو يونيورسٽي اندر ئي نه، پر ميڊيا ۾ پڻ گهڻا چرچا ٿي چڪا آهن. ان پنهنجي اداري جي سنگين ڪوتاهين تي پنهنجي ئي ماتحتن کان انڪوائري ڪرائڻ تي پڻ وڏو سواليه نشان آيل آهي. ڇا اهي يونيورسٽي جا ماتحت عملدار/استاد ڪنهن آزاد ۽ شفاف انڪوائري ڏيڻ جا مجاز ٿي سگهن ٿا. ”ناني ويڙهي“ واري الزام هيٺ آيل ان انتظاميه جي انڪوائري ڪيتري قدر قابل قبول هوندي، جيڪا اڃا تائين ماڊل پيپر ۾ غلطين ڪرڻ وارن جي نه نشاندهي ڪئي آهي ۽ نه ئي کين ڪنهن سزا هيٺ آندو آهي. مخالف راءِ رکندڙ هڪ پروفيسر ته ”نوڪري مان ڪڍڻ واري عتاب مان گذاريو وڃي ٿو، ته هن اخبار ۾ خط لکي يونيورسٽي جي ناموس کي نقصان پهچايو پر ماڊل پيپر ۾ 26 غلطين جي انڪشاف (جنهن کي لکين ماڻهن پڙهيو) کانپوءِ به اها ڳالهه رڳو ان ڪري برداشت ڪئي ٿي وڃي ته اهي ماڻهو يونيورسٽي انتظاميا جا نورِ نظر آهن. آئوٽ ٿيل پيپر جو اطلاع نوابشاهه ۾ مقرر سنڌ يونيورسٽي جي استادن پاران ان رات نائين وڳي تائين سنڌ يونيورسٽي جي اعليٰ عملدار کي پڄايو ويو هو، پر ان وقت پيپر آئوٽ ٿيڻ جي خبر دٻائڻ جو فيصلو ڪيو ويو. جيڪر اڌ رات به يونيورسٽي انتظاميا پيپر رد ڪرڻ جو اعلان ڪري ها ته ٻئي ڏينهن لکين ماڻهو پوليس ڏنڊن هٿان سندس failure جي چٽي روڊن تي رت ڳاڙيندي نه ڀرين ها“. (تاحال، اها خبر اچڻ باوجود دٻائڻ جي صلاح ڏيندڙ انتظاميا ۾ عملداري نڀائن پيا).

سنڌ حڪومت جي ذميواري آهي ته ذميوار ڌرين لاءِ قانوني ڪارروائي ڪري. اها قانوني ڪارروائي رڳو ”پٽيوالي“ جي سطح جي ذميوار ماڻهن کي قرباني جو ٻڪر ٺاهڻ کان نه رڳو مٿانهين هجي پر گڏوگڏ پنهنجي اهليت جي دعويٰ ۾ ناڪام ادارتي آفيسرن کي پڻ انصاف جي ڪٽهڙي ۾ آڻي کانئن آڌي پڇا ڪري. هتي ڪرپشن فردِ واحد نه پر پوري chain وسيلي عمل ۾ اچي ٿي.

اٺ، نو ڪروڙ ممڪن آهي ته نه يونيورسٽي ۽ نه ئي سنڌ حڪومت لاءِ ڪا ايڏي وڏي رقم هوندي، جيڪا ٻيهر خرچ نه ڪري سگهجي، پر هن سنڌ حڪومت ۽ نه يونيورسٽي جي وڃايل ساک جي بحالي شايد ممڪن نه هجي. سنڌ حڪومت ۽ گورنر هائوس جي لاتعلقي وارو رويو يونيورسٽي جي انتظاميا ۽ ذميوار ماڻهن خلاف ڪنهن قانوني ڪارروائي ۾ ڍر ڪرڻ پڻ ان شڪ کي هٿي وٺرائي رهيو آهي ته دراصل حڪومت ۾ اندروني سطح تي ”من پسند“ نتيجا حاصل ڪرڻ وارو مامرو طئي ٿيل آهي، تنهن ڪري اها ان مامري ۾ مڪمل لاتعلقي جو اظهار ڪري رهي آهي، ۽ بليڪ سنڊي ۾ ملوث ڌرين ۽ وڏين مڇين کي بچائڻ وارا هٿ وڌيڪ سرگرم آهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڪارين جو فصل لڻڻ جي موسم!




اربع 20 مئي 2009ع



هوءَ گرڀ وتي هئي...سندس گرڀ ۾ هڪ نئين جنم جي ابتدا ٿي چڪي هئي. هڪ انسان جي بت ۽ ماس ٺهڻ جي اڃا شروعات ئي مس ٿي هئي ته سندس پنهنجي ئي رت...پنهنجي ساڳي ماءُ جي جي ڪک مان جنم وٺندڙ، پنهنجي خون ۽ ٿڃ جي شريڪ ڀاءُ کيس دوکي ۽ دولاب سان پنهنجي اڻ چاهيئي نڪاح واري پنهنجي خريدار مڙس جي گهران کنيو هو...هن کي موري کان لاڙڪاڻي آڻڻ کان اڳ سيوهڻ سرڪار تي قلندر جي درگاهه تي دعا لاءِ آندو ويو هو. هن درگاهه ۾ جڏهن ڌڻي در دعا لاءِ ٻئي هٿ کنيا هوندا ته پتو ناهي ته هن ڪهڙي دعا گهري هوندي. پنهنجي ان لاکيڻي، ٿڃ شريڪ، رت شريڪ ڀاءُ لاءِ، جنهن کيس ”محب ملائڻ“ جي واعدي تان مڙهيل ”گهر “ جي ڏمر کان نجات ڏياري کيس پنهنجي اباڻي گهر جي پناهه آڇي هئي، دعا جي کنيل ان ٻڪ ۾ هن پنهنجي ڀاءُ جي وڏي حياتي جي دعا گهري هوندي! ڇا هن پنهنجي دل گهريئي نڪاح ٻڌي مڙس جي حياتي جي دعا گهري هوندي، يا ان ويل هن پنهنجي گرڀ ۾ ڄمندڙ رت مان ٺهندڙ نئين ماس ۽ نئين جيءَ لاءِ دعا گهري هوندي ته ”خدا ان جهليل جهولي عيوض، وڏي حياتي وارو پٽاڻو ٻار گهريو هوندو. ”هن يقينن ڌيءَ نه گهري هوندي، جيئن سندس ويل سندس ماءُ به ڌيءَ بجاءِ پٽ ڄڻڻ چاهيو هوندو. قلندر جي درگاهه تي ٻين جي حياتي لاءِ ٻاڏائيندي کيس بنهه به پتو نه پيو هوندو ته سندس زندگي جو ڌاڳو اڳين اسٽيشنن تي ڪٽجڻ وارو آهي. سيوهڻ شريف کان لاڙڪاڻي واري اسٽيشن پهچندي، هن ڪيترا خواب پل ۾ اکين ۾ سجايا هوندا. لاڙڪاڻي اسٽيشن تي هن کي ڀاءُ جي نيت جو اندازو ٿيو هو ۽ هن پنهنجي ساهه جي بچاءَ لاءِ ڊوڙ پاتي هئي. ريلوي اسٽيشن جي پٽڙي تي ڊڪندي ڊڪندي سندس ساهه چڙهيا هوندا، هو سهڪي هوندي، هو ٿاٻڙجي ڪري هوندي، هن جن هٿن سان قلندر جي درگاهه ۾ ڀاءُ جي حياتي لاءِ ٻاڏايو هو، انهن ئي هٿن سان هن ڀاءُ کان پنهنجي حياتي جي بيک پڻ گهري هوندي...ڀاءُ جي اکين ۾ پڻ رت لٿل هئو...سنڌ ۾ انهن اکين کي ”غيرتي اکيون“ سڏيو ويندو آهي، جنهن ۾ ڀيڻ جي قتل جو جنون سوار هجي!!

نيٺ هوءَ ماري ويئي هئي. قاتل هٿ ڌاريا نه هئا، پر قتل وقت انهن هٿن ۾ ڪا ڏڪڻي نه هئي، غيرت هئي، سندس جسم چيريل هو...9 ڇرا، ڪارتوس جا سندس جسم کي لڳل هئا، جنهن مان پڻ پنج ڇرا سندس جسم جي آرپار نڪتل هئا. سنڌ ۾ غيرت جو فصل هن سال ڪو چوکو لٿو آهي...دل ۾ پيار جي خواهش کڻي جيئندڙ نينگريون ٻڌو ته سنڌ ۾ ڪارين جا ڪنڌ لڻڻ جي موسم به هن ڀيري ڪا خوب مڙي آهي، پيار جا ذائقا ۽ مرضي جي شادي ڇوڪرين لاءِ حرام قرار ڏنل آهن، ۽ سنڌ ۾ ڪارين عورتن کي هن سال عبرتناڪ بنايو ويندو. عبرتناڪ جا تفصيل به ٻڌو ته ڪارين کي ڊوڙائي سهڪائي کين ڪتن کان پٽرائي، سندن بي لباس لاش اڇلايا ويندا...نه ڪفن، نه دفن، نه دعا جا ٻه هٿ....ڪتر ڪتر ڪري کين دهشت جي علامت بنايو ويندو! سندن ڪو به تڏو، ڪو به جنازو نه سنڌ ۾ پيار جا پرڻا ڪندڙ عورتن کي ڍورن/جانورن جيان گهلي کڏن کوٻن ۾ دفن ڪيو ويندو.

سنڌ ۾ غيرتي پٽن جو جنم هن سال ڪو پنهنجو پاڻ ملهائڻ نڪتو آهي. ”غيرت“ سان رڳو گهر ڀاتي ئي نه، پر اوڙو پاڙو، سنگت ساٿ ۽ رياستي علمدار سڀ ٻٽ ٿيل آهن...سڀ هڪٻئي جا ڀيچي...سڀ هڪ ٻئي جا ڳيجهو...هن سال ته ڪارين لاءِ ڪنڊ ۾ روئيندڙ مائرن به سيکت ڏيڻ واري هن ڌنڌي ۾ پنهنجي غيرتي ڪٽنب جي بيگار تي هلڻ قبوليو آهي. مائرون به هن سال ممتا جو بار کڻڻ بجاءِ غيرت جو بار ڍوئي رهيون آهن. سنڌ جي مائرن کان هن سال وسري ويو آهي ته ڌيئر به ساڳي ڪک مان جنم وٺن ٿيون.کين هن سال غيرت جي بيگار وهندي، اهو وساري ويهڻو آهي ته سندن نياڻين کي به پيار جي ڇهاءُ جي ضرورت ٿي سگهي ٿي.

ڏسجو ته هن سال سنڌ جون مائرون نياڻين جي ان عبرتناڪ قتل ۾ ڪيئن نه مرداڻي غيرت تان پنهنجي مامتا قربان ڪري سندن خون جون شريڪ بڻجن ٿيون. هيءَ سنڌ عجب سنڌ آهي...عجب قوم، عجب غيرت جو قصو رکندڙ هن جو پروفائيل آهي، عجب تضادن جو شڪار، قاتل روايتن ۽ بيرحم رواجن جي راهه تي هلي پيل...جنهن جو ڪو سونهون، نه راهنما...ٺلهي لفاظيءَ واري تماشي ۾ رڌل سندس سياسي ٺيڪيدار...سياست جون عجيب رمزون، جنهن جو مرڪز ته سنڌ جو نانءُ، پر سياست جا سڀئي رستا سندن پيٽ کان شروع ٿيندي پيٽ تي دنگ ٿيندڙ...ٽڪي آني جي اسائنمينٽ تي سڄو آسمان اڇو ڪري ڇڏيندڙ ۽ هوڏانهن ڀلي سنڌ جي شناخت ڪلچرل حوالي سان تباهه ٿي وڃي، قبائلي جهيڙن ۾ رت جا تلاءَ وهي وڃن...عورتن جون سسيون ڪٽي ڀلي ڪتن کي ڏئي سنڌ جي نئين سڃاڻپ ٺاهي وڃي، پر سنڌ سندن ايجنڊا تي ڪڏهن به نه آئي.

قوم کان ذاتين تائين ورهائجي ويل سنڌ...قبائلي تڪرارن ۾ لڳ ڀڳ خانه جنگي جهڙي صورتحال رکندڙ سنڌ ڪنهن جي ايجنڊا تي ناهي ته نيٺ هوءَ ڀاءُ هٿان ڊوڙائي ڊوڙائي سهڪائي سهڪائي ماريل ببلي لاشاري نيٺ به ڀلا انهن سنڌ جي سياست ڪندڙن جي ايجنڊا تي ڇو اچي؟ سوات ۾ ڇوڪري کي ڦٽڪا ٿي لڳا ته هنن جا روح ڦٿڪي پيا هئا ۽ هتي سندن ئي ڌرتي تي جڏهن روزانو عورتون/ڇوڪريون ڪاريون ڪري ڦٿڪائي ماريون ٿيون وڃن ته نه سندن روح کي ڪا رهڙ اچي ٿي، نه ئي هانءَ کي ڪا جهٻي اچي ٿي. حيرت لڳي ٿي سياسي پارٽين جي انهن عورت ونگ تنظيمن تي، جن جي سياسي ايجنڊا ترتيب ڏيڻ وقت سندن راهنما، سندس راءِ پڇڻ به مناسب نٿا سمجهن. سياسي جلسن ۾ پنهنجي راهنمائن لاءِ هيومن شيلڊ بڻجندڙ انهن عورت ونگ تنظيمن کي ڏيکاءَ واري سياسي تماشي کان ٻاهر نڪري سنڌ ۾ روزانو ٻڌي جي حساب سان ڪسجندڙ عورتن جي روح مان نڪرندڙ دانهن ٻڌڻ کپي، جيڪي غيرت، انا، پئسي ۽ طاقت جي گول چڪر ۾ ڪٺيون ٿيون وڃن.

ببلي لاشاري سنڌ جي هاڻوڪي ڀيانڪ ۽ قبيهه صورت جو آئينو آهي. ببلي لاشاري، جنهن جي قتل سان ڇوڪرين جو پئسي تي کپجڻ، پيار جو پرڻو، غيرت جو سوال ۽ گڏوگڏ ٻيهر ٽيهر پئسن تي وڪرو ڪرڻ وارا ڪيترائي سوال عجب جو نشان بڻيل آهن. ”هن نڪاح مٿان نڪاح ڪيو هو، يا هوءَ ڪاري هئي؟؟“ اهو سوچڻ لاءِ سماج جي اخلاقي پوليس جا پياده سپاهي غيرت جي هٿيار سان ليس سنڌ جي هر ڳوٺ، هر گهٽي، هر گام توهان سان دليل بازي ڪندا ته، ”هن جو ڪهڙو نڪاح شرعي هو ۽ ڪهڙو نڪاح زنا جي زمري هيٺ ٿو اچي.“ انهن کي سوچڻ ڏيو ۽ نام نهاد غيرت جا پراڻا ڳريل سڙيل پنا اٿلائڻ ڏيو ته هو ”قتل ٿي ويل ببلي لاشاري لاءِ ڪهڙي فتويٰ جاري ڪرڻ تي هم خيال ٿين ٿا. ببلي لاشاري تي ڪارنهن جو ٽڪو هڻي، جنهن جرڳي هن جي جيئڻ جا سڀ گس بند ڪيا، پر اوهان پنهنجا ادارا ڀل آزمائي ڏسو، جرڳو ڪندڙن لاءِ اهي آڱر به ڪا نه کڻندا. ببلي لاشاري جي ڪيس تي تبصري لاءِ ڇڏي ڏيو، ڇيڪ زبانن کي ته چسڪا وٺي هن جي ٽن نڪاحن جو بيان بار بار ورجائين...پاڻ وٽ سنڌ ۾ غيرت جي اها ئي ته ماپ بيٺل آهي ته عام ڇوڪري جي ملهه کان ڪاري ڪيل عورت جو ملهه زياده لڳي ٿو، جڏهن اها ڳاڙهي ڪري ڪنهن سردار جي ڪوٽ مان کپائڻ لاءِ آندي ويندي آهي.

ببلي جي نڪاح جو دعويدار اهو به آهي، جنهن چيو هو ته سندس ڀاڻس کيس ٻن لکن ۾ بس ۾ ويٺي ويٺي سودو طئي ڪري کپايو هو. (پيار جي پرڻي تي ته غيرتي ڀاءُ کي غيرت ٿي اچي، پر بس ۾ ويٺي ويٺي گڏ ويٺل نامعلوم مسافر سان ڀيڻ جو سودو ڪرڻ وقت غيرت ڀلا ڪهڙي ڏاڪي تي بيٺل هئي؟) ببلي جي نڪاح جي ان دعويدار جو اهو به چوڻ هو ته هن سندس ڀاءُ کان پڇي پڪ ڪئي هئي ته ڪٿي هوءَ ڪارنهن جي الزام هيٺ آيل ته نه آهي. کيس اهو ڊپ هو ته جيڪڏهن ڪارنهن جي الزام هيٺ آيل هوندي ۽ پوءِ ماري ويندي ته سندس 2 لک تيل ٿي ويندا. هن جو چوڻ هو ته هن انهيءَ ڊپ کان موقعي تي هڪ ويل ٽي لک ڏيڻ بجاءِ ڏيڍ لک ڏنو هو ۽ جنهن کانپوءِ ڪجهه ڏينهن رکي سندس ڀاءُ کيس واپس وٺي ويو هو. ڀاءُ پاران واپس وٺي وڃڻ جو سبب اهو هو ته سندس سودو ٻئي هنڌ طئي ٿيو هو.

ٻه دفعا کپائي ويندڙ ڀيڻ لاءِ ڀاءُ کي سندس پيار جي پرڻي تي ”غيرت“ اچي ٿي ۽ اها غيرت به اهڙي، جيڪا رڳو سندس ڀاءُ کي، سندس ماءُ ۽ ڀيڻ کي ئي نه، پر سڄي راڄ کي اچي ٿي ۽ غيرت ۾ اچي سڄو راڄ ان عورت کي ڪاري قرار ڏيڻ لاءِ جرڳو ڪوٺائي ٿو. (انصاف جا ادارا انهن جرڳن تي ڏسون ته ڪڏهن ٿا پاڻمرادو نوٽيس وٺن، يا اهي به سنڌ کي بحالي جي جشن ۾ شريڪ نه ٿيڻ جي سزا ڏيڻ چاهين ٿا؟) جرڳي ۾ سڀ قبيلي جا هڪ ئي راڄ ڀاڳ جا ماڻهو شريڪ ٿين ٿا، کين غيرت ورائي وڃي ٿي ته سندن ڇوڪري ٻي ذات واري ڇوڪري سان پيار جو پرڻو ڪيئن ڪيو آهي. سنڌ ۾ ”قانون ۽ انصاف“ ڪهڙي بلا کي چئبو آهي، اها خبر سنڌ واسين کي پوڻ نه ڏبي، کين ذاتين ۾، قبيلن ۾ ورهائبو. قانون ان جو هوندو، جنهن جي هٿ ۾ هٿيار، لٺ ۽ بانٺو آهي ۽ انصاف ان کي چئبو، جيڪو طاقتور ڌر طئي ڪري. گهرو کاتي ۽ قانون جا وزير ڀل ته پنهنجي پنهنجي پورٽ فوليوز تي خوش هجن، پر ”ٿاڻا“ منٿلين جي محور جي گرد گهمندڙ آهن ۽ قانون هٿياربندن جي گهر جي باندي بڻيل آهي. توقير فاطمه ۽ ٻين خاتون وزيرن جو ذڪر ته اجايو آهي، هو ڪنهن به ريت عورتن جي اشوز کي براهه راست ايڊريس ڪرڻ بجاءِ پارٽي پاليسن جي ئي پاسدارين ۾ پوريون آهن. شازيه مري کان ڀلا ڪير پڇي ته نيٺ به سنڌ ۾ روز ٻڌي جي حساب سان قتل ٿيندڙ عورتن جو سنڌ حڪومت ڪڏهن نوٽيس وٺندي؟ سنڌ حڪومت کان ڪير پڇاڻو ڪندو ته سنڌ ۾ ڪارنهن جي الزام ۾ جرڳن جي چٽين ۾ ڪٺل عورتون نيٺ به سنڌ جون شهري آهن، شونقين شڪارين جا شڪار ڪيل ڳيرا نه آهن، جن جي ڳڻپ به ضروري نٿي سمجهي وڃي.

سنڌ جي ڪاريون ڪري ڪٺل بي نام، بي ڪفن، بنا جنازي نماز ۽ غسل جي دفن ڪيل عورتن جي ڳڻپ شماري ڪجي ته شايد ڳوٺ ڳوٺ ۾ ڪنهن نه ڪنهن ڪوس جو داستان دفن ٿيل ملي، جنهن لاءِ نه ڪو شاهد ۽ نه ڪو فرياد...نه دانهن نه ڪوڪ...نه منصف نه انصاف...سنڌ ۾ عورت جو ڪوس اڄ به ڪنهن پارٽي جي سياسي ايجنڊا تي بحث ڪرڻ جهڙي اهميت نه رکندڙ...سنڌ جي سياسي تنظيمن جون عورت ونگون اڄ به حقيقي معنيٰ ۾ سنڌ جي عورت جي سورن جي سامان تي سوچڻ ۽ ان ڏس ۾ پنهنجو حقيقي سياسي ڪردار اداڪرڻ بجاءِ پنهنجي سياسي راهنمائن جي ذاتي ايجنڊا تي عمل پيرا ٿيڻ ۾ وڌيڪ سنجيده نظر اچن ٿيون. سنڌ جي ڪنهن به سياسي پارٽي بشمول اقتداري/پارلياماني پارٽين جي ڪنهن به پارٽي جي سينٽرل ڪاميٽي عورتن جي ان بيگناهه قتل و غارتگري خلاف سياسي حڪمت عملي تي سوچڻ جي زحمت گوارا نه ڪئي آهي. قومپرست ليڊرشپ مان ڪو نالو توهان عورتن کي اهڙو سجهي ٿو، جنهن حقيقي معنيٰ ۾ عورتن جي ان روزاني ڪوس کي سنجيدگي سان ورتو هجي. ساڄي کان کاٻي ڌر تائين، قومپرستن کان اقتداري پارٽين تائين سنڌ جي اها ليڊرشپ جيڪا عورتن جي ان ڪوس تي خاموش آهي، سا سڀاڻي سنڌ جي عورتن کي اها ميار ڏيڻ جي حقدار نٿي ٿي سگهي ته اها قومي جمهوري حاصلات واري جدوجهد ۾ پري ڇو بيٺل آهي؟؟

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سوات متاثرين کان ”متاثر“ ٿيندڙ سنڌ!




ڇنڇر 23 مئي 2009ع



سوات، وزيرستان، بنير، دير مان بي هٿيار شهري پر تشدد ويڙهه جو شڪار ٿي، تڙ تڪڙ ۾ ٿانون ٿپا، مال ملڪيت هٿيڪي ڪرڻ بجاءِ پنهنجي اباڻن قبرستانن، وسيل وٿاڻن کي ڇڏي ڀاڄ کائيندڙ خلق کي ”مهاجر“ يعني IDPs (Internal displace persons) سڏجي ٿو. وانا، وزيرستان کان ٿيندي جڏهن پنهنجا باريش مجاهد هٿيارن پنهوارن سان واءُ مينهن ڪندا سوات، بنير، دير تائين پھتا هئا، تڏهن سندن آمد جي آجيان ۽ پنهنجي سيڪيورٽي فورسز جي حوصلي کي ڏسي، اهو اندازو لڳائڻ ۾ گهڻي دير نھ پئي لڳي ته هاڻ خلافت جو دور واپس اچي نه اچي، ملا عمر جي دور جي ڪابل واري تاريخ سوات، بنير، دير يعني اڌ سرحد تي ضرور آزمائبي. حجامن جي دڪانن تي تالا لڳندا ۽ ڇوڪرين جا اسڪول لانچرس سان چٽيا ويندا...مواصلاتي نظام تي مولانا فضل الله ڪنهن ٻئي کي وارو وٺڻ بنهه نه ڏيندو، انساني سسيون لاهڻ جي تربيت جون سي ڊيون عام ملنديون، تفريحن شهر جي چونڪ تي ”غدار جاسوسن“ ۽ مختلف راءِ رکندڙن جا لاش جا بجا ٽنگيل ملندا...اهي مزار جن تي صدين تائين توهان جي ڪلچر، تهذيب جي آبياري ٿي هجي، تن تي ننڍڙا طالب پنهنجو نشانو پڪو ڪندا. رحمان بابا جو نالو ڀل باقي رهي، پر سندس مزار جي ذرن سان شريعت جي قيام جو اعلان ٿيندو. افغانستان تي آمريڪي حملي سان ملا عمر کي جاپاني ويسپا تي چاڙهي فرار جو رستو ڏيکاريو ويو هو سو ته پتو ناهي، پر افغانستان تي آمريڪا جي چڙهائي کانپوءِ اهي سڪيلڌا طالبان اسان جي اڱڻ تي مهمان ٿي آيا ۽ يقينن هو ويهي قصا ڪٽڻ نه آيا هئا...هنن پنهنجا ڌڪ ضرور پچايا، پر پوءِ نيٺ سنوان ٿي پنهنجي پيرن تي بيهڻ جهڙا به ٿيا. هٿيارن پنهوارن جو قصو نه پڇيو ته کين ڪٿان ٿي مليا ۽ سندن زخم ڀرجڻ ۽ نئين سر اٿي بيهڻ، وار ڪرڻ واري وقت ۾ ڪير پنهنجا ڪير پراوا سندن شريڪ هئا.

اها باريش برگيڊ سامراج جي ويڙهه لاءِ تيار ٿي هئي. هي به ان جا ئي پاليل ٻچا هئا، جنهن ڪالهه هتي پاڪ ڌرتي کي ڪميونسٽن جي قبرستان جي نعرن سان منور ڪيو هو. هاڻ کاٻا ساڄا گڏ هئا. وقت جي گهيري محمود و اياز کي هڪ ئي صف ۾ گهيري ورتو هو. کاٻي ساڄي جو سنڌو هو، نه وري وانا وزيرستان ۾ تيار ٿيندڙ ان نئين برگيڊ لاءِ ڪنهن هاءِ گهوڙا ڪرڻ شروع ڪئي، هاڻ رڳو سندن ساٿاري عمران، حميد گل ۽ قاضي جو نئون جانشين نه هئا پر سڀني کاٻن کان ويندي صدارتي محل تائين سڀ ان نظام عدل جي مرحلي تائين ان دهشت جي جنگ ۾ ”مارچ آن مارچ آن“ (هلندا هلو، هلندا هلو) جا آواز بلند ڪندا رهيا...سمورو سرحد باهه هو، سياسي قيادت جا گوڏا کتل هئا، سرحدي گانڌي جا جانشين ”نظام عدل“ جي حمايت ۾ ڇپ هڻي ويھي رهيا، وانا، وزيرستان، سوات، دير، بنير، شانگا مطلب تھ حقيقتن سرحد جي اڌ آبادي کي طالبان پنهنجي قبضي ۾ وٺي ڇڏيو...عوامي نيشنل پارٽي جي امين خٽڪ ڪراچي ۾ وومين ايڪشن فورم جي اسٽيج تي عورتن پاران وٺ ٿيندي ڏسي لڳ ڀڳ روئڻهارڪي انداز ۾ چيو هو ته ”جڏهن اڃا پنج هزار طالبان سوات پهتا هئا ته اسان فوجي آپريشن لاءِ فوج گهرائي هئي، سال سڄو فوج جي موجودگيءَ ۾ جڏهن هو پنج مان پنجاهه ھزار ٿي ويا آهن تڏهن اسان نظام عدل لاءِ مجبور ٿيا آهيون.“ جيتوڻيڪ سندس توقع جي برخلاف عورتن ان جلسي ۾ کيس ڪا به رعايت نه ڏني هئي، پر تنهن هوندي به جن اهو ٻڌو هو تن کي اها ڳالهه ڀلي لڳي هئي ته هٿياربند گروهن سان ويڙهه لاءِ جڏهن رياست جون هٿياربند قوتون تيار نه ٿينديون، تيستائين سياست جو مزاج ائين بندوق طئي ڪندي جيئن سوات ۾ ”نظام عدل“ ۽ ڪراچي ۾ نام نهاد اقتداري اتحادن جو فارمولو طئي ٿيندو آهي.

هٿياربند ويڙهاڪ گروهن جو پنهنجي مطالبي جي مڃتا لاءِ تشدد جي استعمال کي رياستي ٻولي ۾ بغاوت چئبو آهي. سوات تائين طالبان جي هٿيارن وسيلي چڙهائي ۽ قبضه گيري کي تڏهن به بغاوت جو نالو ڏيڻ کان اسان جو هٿياربند فورس توڙي حڪومت گهٻرائيندي رهي هئي. مولانا صوفي محمد کان مولوي فضل واري ”امن مارچ“ جهڙي مضحڪه خيز ڳالھھ ڇا ڪا ٻي ٿي سگهي ٿي؟ ڪورٽن سڳورين جن کي اڃان آزاد ٿئي ڪو گهڻو عرصو نه گذريو هو، انهن مان ججن وڪيلن کي نيڪالي ڏيئي پنهنجا مجاهد ويهاريا ويا هئا. سندس انصاف جي تارازيءَ ۾ عورت اڌ هئي، لڪائڻ جي شيءِ هئي، سندن خود ساخته شرعي نظام ۾ جمهوريت حرام هئي. سپريم ڪورٽ به ان ”نظام عدل“ لاءِ ائين پاڻمرادو ايڪشن کڻڻ کان ڪيٻايو هو، جيئن اها پيٽرول ۽ ٻين انتظامي مامرن تي حڪومت جي ڪن مهٽ ڪندي آھي. نظام عدل ۾ پنهنجي ڪورٽن جي اختيار کان مڪمل انڪار هو.

جڏهن طالبان جي پيش قدمي، قيام ۽ پوءِ قبضي مڪمل ٿيڻ لاءِ فوج ڪنهن به وڏي ڪارروائي کان گريز ڪندي رهي ۽ طالبان کي مڪمل طور تي انهن علائقن ۾ نقل مڪاني جا اختيار حاصل هئا، تڏهن ئي سياست جي دانش ۽ ڏاهپ ڄاتو ٿي ته انساني الميئي جي ابتدا جا بنياد پختا ٿي رهيا آهن...انساني الميئي جي سنگيني هر ڪنهن ڄاتي پئي ته وقت گذرڻ سان صورتحال وڌيڪ ڀيانڪ ٿي سامهون اچڻ جا امڪان آهن. آبپاره اسلام آباد واري لال مسجد جو قصو ته گهڻين يادگيرين تي تازو هوندو...هاڻي ئي ته ميڊيا وسيلي آبپاره واري لال مسجد جي خطيب جي گرمجوشي سان آجيان ڪئي ويئي هئي. ميڊيا ان خطيب کي ھڪ فاتح جي صورت پئي ڏني. هاڻ هيڊي ٿي ويل اھا لال مسجد جڏهن لانچرن، هوائي گولن جي ڌماڪن ۾ نظر آئي هئي، تڏهن سڀني هوشمندن کان لڳ ڀڳ ساڳي رڙ نڪتي هئي ته جڏهن برقعه پوش برگيڊ اندر پئي تيار ٿي، تڏهن پنهنجي عسڪري قوت ڪهڙي پڪنڪ تي ويل هئي. جڏهن مسيت بارود جي ڍير سان ڀري پئي ويئي، تڏهن ”اسان جا محافظ‟ ڪٿي هئا؟ پاڻ کي يقينن ان سموري قصي کي ٻيهر تفصيل سان ورجائڻو ناهي، پر اها حقيقت آهي ته هن ملڪ جي تاريخ ۾ درج سڀني انساني المين پويان ڪنهن سياسي نه پر عسڪري آمريت جو اولڙو رهيو آهي. طالبان کي ڪابل ۾ سپورٽ ڪرڻ جي پاليسي جا پيرا ته بيشڪ محترمه جي ٻي دور تائين پڄن ٿا. پر اسامه کي طالبان جي حڪومت جي قيام کانپوءِ ڪابل مان ڪڍڻ جي اسان اسائنمينٽ ميان نواز شريف جي حصي ۾ ئي آئي هئي. اها ڪلنٽن حڪومت پاران ڏنل اسائنمينٽ هئي، جنهن جي پورائي کان اڳ ئي سياسي حڪومت کي ڌڙن تخته ڪيو ويو، پوءِ جيڪا گيم جنرل مشرف کيڏي ان جو انجام، محض خودڪش بمبار، طالبان جي پيش قدمي ئي نه پر بلوچستان ۾ باهه ٻارڻ کان وٺي هن آمر پنهنجي شخصي اقتدار جي قيام لاءِ جيڪو ڪجهه ڪيو...ان جا ئي منطقي نتيجا آهن ته ملڪ جي ڪا بھ ڪنڊ ان سيڪ کان خالي نه آهي...اڪثر ٻين لاءِ ٻارڻ جا سامان پيدا ڪندڙ پنج نند جو آب به جڏهن سريلنڪا جي ٽيم تي حملي وقت رت ۾ ڳاڙهو ٿيو، تڏهن شايد سڀن کي اهو سمجهه ۾ آيو هجي ته هاڻ ان گيم کي گھڻي دير تائين جاري نٿو رکي سگهجي. ڏکڻ پنجاب ۾ مدرسا جن نرسين جو ڪم ڏيئي رهيا آهن، اهي بيشڪ ته هاڻ پنهنجي جاءِ وقوعھ جي وسعت اڃا به وڌائيندا ۽ پوءِ سک جي ننڊ به ان ساڳي اسٽيبلشمينٽ جي خواب جي ڳالهه هوندي. گيم سدائين هڪ کلاڙي کي موقعو نه ڏيندي آھي، اهو سبق الائي ڇو آمريڪي ميڊيا ۽ ٿنڪ ٽينڪ جو ڊارلنگ ”سولجر صدر“ تڏهن به نه سکيو هو، جڏهن ملٽري آپريشن جي ڊائريڪٽر جي حيثيت ۾ تنهن وقت جي وزيراعظم بينظير ڀٽو کان ”سرينگر تي قبضي جي آپريشن لاءِ رضامندي پڇي هئي. ڪارگل هيرو جنرل پرويز مشرف کان بينظير پڇيو هو ته جيڪڏھن قبضو ٿي ويو تھ پوءِ ڇا ٿيندو؟“

”پوءِ توهان گڏيل قومن جي اداري ۾ وڃي سرينگر کي پاڪستان جي ڪنٽرول ۾ ڏيڻ جو مطالبو ڪجو“. ”پوءِ ڇا ٿيندو.....؟“ بينظير کانئس وري به ساڳيو سوال ورجائي پڇيو هو. جنرل مشرف کي ان جواب جي توقع نه هئي. ان بينظير کي سمجهائڻ چاهيو هو ته ”پوءِ توهان گڏيل قومن کي نين جاگرافيائي حقيقتن کي تسليم ڪرڻ تي زور ڀرجو.“

”۽ پوءِ توکي خبر آهي ته اقوام متحده ڇا ڪندي، اها سيڪيورٽي ڪائونسل ۾ يڪراءِ اسان جي لاءِ مذمت جو ٺهراءُ پاس ڪرائيندي ۽ پوءِ اسان کي سرينگر مان ٻاهر نڪرڻ جو حڪم ڏيندا. ان جي نتيجي ۾ اسان کي ”تذليل“ ۽ ”اڪيلائپ“ کانسواءِ ڪجهه به نه ملندو.“ بينظير جنرل کي پنهنجي سياسي دانش سان راهه ڏيکاريندي چيو.

جنرل، سياستدانن جو چوڻ ڪيترو ورتو، اهو ته ڪارگل مان واپسي ثابت ڪيو، پر حقيقن فوجي آمرن پنهنجي پنهنجي دورن ۾ جيڪي بھ ايڊونچر ڪيا، انھن سان جڳ هنسائي کانسواءِ ڪجھه به نه مليو. افغانستان کي پنجون صوبو سمجهي هلڻ واري فارين پاليسي به آمرن جي دور ۾ جڙي...۽ منطقي نتيجن ۾ اڄ پنهنجي حالت اها آهي جو افغان واري باهه جو سيڪ سڄي ملڪ کي ساڙي رهيو آهي. جڏهن سوات ڏانهن ”طالبان“ جي پيش قدمي ٿي هئي، تنهن وقت ئي فوجي قيادت مان ان آپريشن جي توقع هئي، ڇاڪاڻ ته آمد وقت مورچه بندي ۽ صف بندي شهري آبادي تي مڪمل قبضه گيري جي ڀيٽ ۾ يقينن وڌيڪ سهل ۽ آسان هوندي آهي. اي اين پي چواڻي اڃا طالبان جي آمد آمد هئي، تڏهن به انهن پنهنجي هٿياربند فورسز کي مدد لاءِ سڏيو هو. پنهنجي هٿياربند فورسز جا جٿا اتي موجود ئي هئا ته ڇوڪرين جا اسڪول بند ٿيا، هڪ هڪ ڪري رياستي ادارن جي عمارتن تي قبضو ٿيندو رهيو. تان جو سڄو سوات ۽ ان جا شهري طالبان جي قبضي هيٺ آيا...اهو ڏکيو ھو تھ اسان جي اسٽيبلشمينٽ جيڪا نان سولين امداد توڙي معاشي طور تي مڪمل طور تي آمريڪي مدد تي ھلندڙ هئي، سا طالبان جي اھڙي Adventure کي اھو چئي پردي هيٺ رکي سگهي ها ته طالبان جي پيش قدمي فقط ”نفاذ شريعت“ سان سلهاڙيل آهي؟ ۽ اهو به گهڻي عرصي تائين ممڪن ناهي ته هڪ پاسي طالبان کي مجاهد سڏي، ”پنهنجا ماڻهو‟ سڏي انھن ڏانھن نرم رويو رکجي، ٻئي پاسي دهشتگردي جي جنگ ۾ پارٽنرشپ جي دعوائن سان امدد جا مطالبا ڪجن!!

بھرحال اهو آپريشن اڄ يا سڀاڻي اڻٽر هو ۽ اها پنهنجي فورسز جي جنگي حمڪت عملي تي منحصر ھو تھ اها ”آمد“ وقت طالبان کي روڪي پئي يا قبضه گيري کانپوءِ قبضه خالي ڪرائڻ لاءِ آپريشن ۾ لکين ماڻهن کي دربدر ٿيڻ تي مجبور ٿي ڪري.

اقوام متحده جي ٻولي ۾ اهي IDPs انهن آپريشن وارن علائقن ۾ سر بچائي نڪتل آهن ۽ انهن سر بچائي نڪتل ماڻهن جي انساني الميئي تي، جتي کين گهر ٻار، ملڪيتون، ٽين ٽپڙ ڇڏي نڪرڻو پيو هجي، اتي انساني حاجتمندي کي ذهن ۾ رکندي رڳو ملڪ اندر ئي نه، پر دنيا جي ضمير تي به سندن مدد، آسري ۽ پناهه واري فرض جي ادائيگي بار بڻجي ٿي. رڳو پاڪستان ۾ نه پر دنيا ۾ جتي جتي به ويڙهون هلندڙ آهن IDPs جو تعداد ڏينهن به ڏينهن وڌندڙ آهي. گڏيل قومن جي اداري پاران جيتوڻيڪ ڪيئي ذيلي ادارا به اهڙن نقل مڪاني ڪندڙ ماڻهن لاءِ سهائتا ۽ سندن بحالي لاءِ ڪم ڪندڙ آهن، پر تنهن باوجود سڄي دنيا ۾ دربدر ٿيندڙ ۽ متضادم علائقن مان لڏ پلاڻيندڙن جو انگ ڏينهون ڏينهن وڌندڙ آهي.

پاڪستان ۾ سوات آپريشن کان اڳ بلوچستان ۾ فوجي آپريشن دوران لڏپلاڻ ڪندڙ ماڻهن جو تعداد به گڏيل قومن جي انگن اکرن موجب لڳ ڀڳ چار لک هو، جنهن کي بلوچستان جا رهاڪو اڃا به دربدر ٿيل ماڻهن جو انگ 9 لک ٻڌائين ٿا. سوات ۾ فوجي آپريشن کان اڳ پتو ناهي ته ”لڏپلاڻيندڙ“ اهڙن ماڻهن جي نشاندهي ان آپريشن جي دائري ۾ شامل هئي يا نه، پر اها حقيقت ته بنهه واضح پئي آهي ته سرڪاري سطح تي نه انهن لڏپلاڻيندڙن جي ڪيمپن جي قيام جو ڪو جوڳو بندوبست ٿيل هو ۽ نه وري کين آپريشن کان اڳ ”خبردار“ ڪري محفوظ هنڌن تي وڃڻ لاءِ ڪا تنبيهه ٿيل هئي. هوڏانهن بنا اعلان جي آپريشن شروع ٿيو هو ۽ هيڏانهن ماڻهن جو رخ ٻين صوبن بجاءِ سنڌ ڏانهن ٿيو. تڏهن حقيقي طور تي عام سنڌي ماڻهن ۾ بي چيني پيدا ٿيڻ فطري عمل هو، هو اڳ ئي نانگ کان ڏنگيل هئا ۽ هاڻ هي عوامي لڏ پلاڻ جو ازدها به سندن سامهون هو.

سدائين جي ننڌڻڪائپ، سدائين جي بي وارثي، سدائين ٻين جون چٽيون ڀريندڙ سنڌ ۾ تڏهن رڙيون پئجي ويون، جڏهن انهن لڏپلاڻيندڙن لاءِ هتي جي سياسي تنظيمن کي سرگرم ڏٺو. جڏهن انهن جي آجيان جون ڪيمپون جماعت اسلامي، اي اين پي پاران لڳڻ شروع ٿيون، تڏهن سنڌ جي اصلوڪن رهاڪن کي پنهنجي سياسي يتيمي ضرور ياد آئي. هڪ ئي ڏينهن ۾ لڳ ڀڳ سئو کن ايس ايم ايس ڪري پنهنجي اندر جو بار هلڪو ڪرڻ جو بهانو ته کين ميسر ضرور هو، پر حقيقي طور تي ڪا به سنڌي قومپرست پارٽي ان اشو کي گهربل سنجيدگي سان کڻڻ ۾ گهڻي قدر ناڪام ٿي رهي آهي، جو ٻن قومپرست پارٽين جو مختلف ڏينهن تي احتجاج جو سڏ سامهون آيو ۽ ٻئي پاسي ٻين پارٽين جا اڳواڻ وزير اعظم جي آل پارٽيز ڪانفرنس ۾ شرڪت لاءِ روانا ٿيا. اها ڪانفرنس جنهن جي پڄاڻي تي اهڙو ڪو به پڌرنامو سامهون نه آيو، جنهن ۾ سنڌ ۾ IDPs جي آمد تي ڪي خدشات ڏيکاريل هجن ها. نه رڳو ايترو پر پنهنجي سنڌ پرست ليڊرن پاران اسلام آباد ۾ قيام دوران ڪنهن به اهڙي پريس ڪانفرنس جو اهتمام پڻ ڪٿي نظر نه آيو، جنهن ۾ هو سنڌ واسين جي حقيقي خدشن کان پنهنجي اسلام آبادي دوستن کي آگاهي ڏين ها. چوڌري شجاعت سامهون سنڌ جو ڪيس ان IDPs جي مسئلي تي ڪيئن رکيو ويو هوندو، اهو ضرور کين پتو هوندو پر پاڻ ڪنهن به هنڌ اها خبر نه پڙهي ته ڪو سنڌ جي خدشن تي ويچاريو، انهن تي غور فڪر به ڪيو ويو آهي.

پيپلز پارٽي جي قيادت سنڌ ۾ ”ڏاچي هڻي ڏهه، توڏي جا تيرهن“ واري ڪار لڳائي ويٺي آھي. حقيقت اها آهي ته سنڌي ماڻهن پاران چونڊيل حڪومت طور سڃاڻپ رکندڙ پيپلز پارٽي کي سنڌي ماڻهن جا خدشا دور ڪرڻ لاءِ کين اعتماد ۾ وٺڻ جي ضرورت هئي، پر سنڌ جي قيادت، سنڌ جي وڏي وزير قائم علي شاهه سميت نه رڳو سنڌين کي اعتماد ۾ وٺڻ وارو فرض ادا نه ڪيو پر انهن تھ ماڳهين سنڌ جي زخمن تي ائين پئي نمڪپاشي ڪئي، جيئن ڪي فاتح پنهنجي مفتوغ قوم سان ڪندا آهن.

چيف منسٽر صاحب! انساني همدردي جي بنياد تي IDPs جي مالي سهائتا ضروري آهي، ان ڪري ئي سرڪاري ملازمن سنڌ سرڪار وٽ هڪ ڏينهن جون پگهارون جمع ڪرايون آهن ته لڏ پلاڻيندڙن جي بحالي ۽ سهائتا ۾ ڪم اچن، پر ماڻھو ماضيءَ کي ڪيئن وسارين؟ سنڌ وٽ سڀاڻي جي سياسي مالڪي جو سوال ته اٿندو ئي اٿندو، پر ڇا سنڌ حڪومت بريفنگ ۾ اهو ٻڌائڻ پسند ڪندي ته اڄ سنڌ ڪيترن برمي، بنگالين، افغانين معاشي بار پنهنجي ڪلهن تي کنيو بيٺي آهي؟ ڇا سنڌ حڪومت انهن اخباري خبرن کان بيخبر آهي، جنهن ۾ سنڌ جون مائرون پنهنجا ٻچا هوڪا ڏيئي وڪڻي رهيون آهن؟ معاشي بدحالي سبب ڪيترا ماڻهو سنڌ ۾ ساليانو پنهنجي زندگي تان هٿ کڻندي خودڪشيون ڪري رهيا آهن؟ ڪيترا ٻار عيد جي خرچين، نون ڪپڙن نه ملڻ ڪري خودڪشيون ڪري رهيا آهن؟

چيف منسٽر ۽ سندس ڪابينا بشمول اطلاعات کاتي جي وزير جي رڳو لوڻو ڦيرائي پنهنجن پنهنجن ڳوٺن ۾ جهاتي پائي ڏسن ته ڪيترا ٻچا بک تي سمهن ٿا، ڪيترا بنا لٽي جي اڌ اگهاڙا آهن ۽ ڪيترن گهرن جو لوڙهو سلامت آهي؟ ائين درد کان دانهون ڪندي پاڻ سنڌ ڪابينا کي، پيپلز پارٽي جي قيادت کي سنڌ لاءِ روئيندي نه ڏٺو آهي. اطلاعات جي وزير جيڪڏهن پنهنجي انفارميشن درست رکڻ چاهي ته کيس ٻڌائي سگهجي ٿو ته رڳي حيدرآباد ۽ ان جي پسگردائي ۾ لڳ ڀڳ پنجاهه هزار ماڻهن جي آمد ٿي آهي. (اهي اخباري رپورٽون نه، پر ان سماجي تنظيمن جون آهن، جيڪي پنهنجي طور رجسٽريشن جو ڪم ڪري رهيون آهن.) پتو ناهي ته اطلاعات کاتي جي منسٽر جي انفارميشن جا ذريعا ائين ڌڪي باز ڇو آهن؟ دراصل سنڌ حڪومت سنڌ جي روايت برقرار رکڻ کان وڌيڪ سنڌ جي شناخت سان هٿ چراند جو موقعو ڏيڻ جي غلطي ورجائي آهي.

اقوام متحده پاران پڻ لڏ پلاڻيندڙن لاءِ سندن گهرن/مڪانن ويجهو محفوظ جاين تي ڪيمپ لڳائڻ جي اجازت هوندي آهي. تيرنهن سئو ٻه هزار ڪلوميٽر سوات کان پري سنڌ ۾ اچي خيما کوڙڻ کي جيڪڏهن سنڌ جا رهواسي انساني همدردي بجاءِ ڪنهن سياسي مقصد جي تڪميل طور پورو ٿيندي ڏسن ٿا ته اهي ڪي گهڻو غلط يا جذباتي نٿا سڏي سگهجن. ڪراچي ۾ ”نمبر گيم“ ۾ شريڪ گروهن لاءِ هي وڏو موقعو ثابت ٿيندو ته هو پنهنجو نمبر گيم پورو ڪن، پر اها حقيقت به سامهون آئي آهي ته ٻئي پاسي حڪومت جي اتحادي شهري سرڪار هن ڀيري هيءُ سڄو جهيڙو سنڌي تنظيمن جي ڳچي ۾ به وجهي سگهي ٿي. اها تنظيم ان سڄي مامري کي ڪيئن ٿي ڏسي، ان جي جاچ لهڻ پڻ ضروري آهي. سچي ڳالهه اها آهي ته وڙهن ”سان“ لتاڙجن ٻوڙا واري چڪر ۾ آخري رهڙو جنهن کي لڳڻو آهي، اهي يقينن سنڌ واسي آهن، جن جي مالڪي هن وقت پيپلز پارٽي کي سونپيل آهي. ٿيڻ ته ائين گهربو هو ته پيپلز پارٽي پنهنجي اقتداري همراهن کان ٻاهر پنهنجي ئي ڪارڪنن جي موقف کي به مان ڏي ها ته اهي به کيس ان بابت باز پرس ڪن ها. هاڻ به اها حڪومت سنڌ يعني پيپلز پارٽي جي ذميواري آهي ته پنجاب حڪومت جي ان موقف جي تائيد ڪندي ساڳئي ئي پاليسي رکي ته IDPs کي پنهنجي علائقن ويجهو پنهنجي ئي صوبي ۾ ترسايو وڃي. باقي سڀ صوبا سندن ملي ۽ اخلاقي سهائتا لاءِ هر وقت تيار رهن ۽ مدد ڪندا رهن. سنڌ حڪومت کي ماضي جي خطرن جي تجربن آڌار پنهنجي سرحدن جي حفاظت ڪرڻ کپي.

سنڌ جا سڄاڻ طبقا ۽ سول سوسائيٽي ان ڏس ۾ بار بار نشاندهي ڪندي آئي آهي ته هي لڏ پلاڻ جنهن جو انگ هن وقت به 20 لکن کان مٿي تائين ٻڌايو وڃي ٿو، جي آپريشن جو دائره ڪار وانا وزيرستان تائين وڌايو ويو ته اهو انگ به پنجاهه لکن تائين پڄڻ جا امڪان آهن، ۽ ان صورت ۾ جيڪڏهن پنهنجون سرحدون محفوظ نه رهيون ته پوءِ يقينن سنڌ ۾ آدمشماري جا سڀ انگ اکر اڳيان پٺيان ٿيندا ۽ سنڌين کي دنيا جي ڪا به طاقت اقليت ۾ تبديل ٿيڻ کان روڪي نه سگهندي. حقيقت اها آهي ته سماجي ۽ ڪلچرل قدرن جي حوالي سان پڻ ٻاهرين آبادڪاري پنهنجا اثر ڇڏيندي آهي، سنڌ، صوفين جي ڌرتي سڏي وڃي ٿي، جيڪا حقيقت فرقيواريت ۽ ٻين انتهاپسنديءَ واري رجحانن جو ٻين سڀني صوبن جي ڀيٽ ۾ ڏاڍو گهٽ اثر آهي، يقينن ٻاهرين آبادڪاري جا مقامي ماحول تي ان جي تهذيب ۽ ثقافت تي به اثر پوندا آهن، ۽ گهڻو ممڪن آهي ته سنڌ جي مقامي آبادي جو ڪلچرل مزاج به تبديل ٿي وڃي. سنڌ جي حڪمرانن کي سياستدانن کي سنڌ پرستن کي هن وقت سنجيدگي ۽ فهميدگي سان IDPs يعني ان ٻاهرين نقل مڪاني جي گهڻ پاسائي اثرات جو جائزو وٺي، سنڌ جي اندر موجود بي چيني ختم ڪرڻ لاءِ اهڙو ڪو گڏيل لائحه عمل تيار ڪرڻ کپي، جنهن ۾ سنڌ واسي بنا ڪنهن خوف ۽ خطري جي انساني المئي جي ان وڏي واقعي ته پنهنجو همدردانه موقف رکي، پنهنجي صوبائي حدن ۾ محدود رهڻ تي سندن مالي، اخلاقي ۽ انساني قدرتن تي ٻڌل سهائتا ڪري سگهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

اوباما مسلم دنيا کي ڪهڙو پيغام ڏيڻ ٿو چاهي؟




اڱارو 9 جون 2009ع



”مان آمريڪا ۾ اسلامي دنيا جي وچ ۾ هڪ نئين دور جو آغاز ڪرڻ آيو آهيان، جيڪو گڏيل مفاد ۽ سياسي عزت تي ٻڌل هجي.“ مصر ۾ قاهره يونيورسٽي جي مين هال ۾ لڳ ڀڳ ٽن هزارن کان مٿي جي مجموعي کي خطاب ڪندڙ هو پهريون ڪاري چمڙي وارو نيگرو نسل جو آمريڪي صدر هو. اهو صدر، جنهن جي چونڊ مهم ۾ سندس حامين کيس آمريڪا ۾ تبديلي جي اهڃاڻ سان تشبيهه پي ڏني. هن پنهنجي پيش رو جنگي جنون ۾ مبتلا بش جي بنهه ابتڙ مسلم دنيا سان نئين لهجي ۾ ڊائلاگ جي ابتدا ڪري ڇڏي. لڳ ڀڳ ٽن لکن جي شاگردن جي داخلا رکندڙ اها قديم مصري يونيورسٽي الازهر جي بنهه ابتڙ سيڪولر ۽ مشرق ۽ مغرب جي انٽيليڪچوئلس درميان پل جو ڪردار ادا ڪندي رهي آهي. جيئن بنگالين لاءِ ڍاڪا يونيورسٽي، جيئن ڀارتين لاءِ جواهر لال نهرو يونيورسٽي يا جنگِ آزادي دوران مسلمانن لاءِ علي ڳڙهه يونيورسٽي ۽ جيئن سنڌ لاءِ سنڌ يونيورسٽي، تيئن عرب قومپرستي لاءِ قاهرا يونيورسٽي شاگرد تحريڪ جو انتهائي متحرڪ مرڪز پڻ رهي آهي. گذريل سال مارچ ۾ يونيورسٽي جي پبلڪ رليشن آفيسر ان ئي ”مين هال“ بابت بريفنگ ڏيندي مون کي ٻڌايو ته ”اهو کاٻي پاسي وارو چبوترو، اهو چبوترو آهي، جتي يونيورسٽيءَ جي شاگردن امِ ڪلثوم جا لائيو ڪنسرٽ ٻڌا آهن ته اتي عرب نيشنلزم جي هيرو جمال عبدالناصر جا خطاب به شاگردن جي هجوم کي گرمائيندا رهيا آهن“. قاهرا يونيورسٽي جي فوٽو ۾ سڀ کان نمايان ۽ مرڪزي گنبذ ان ئي هال جو آهي.

هيءُ مصر هو، جيڪو اوباما مسلم دنيا سان ڊائلاگ لاءِ چونڊيو ويو. جيتوڻيڪ ان کان اڳ هو سعودي جي دوري تان واپس وريو هو، پر هن جي چونڊ مصر هو، قاهرا هو. مصر يوسف، زليخا ۽ فرعون جي ڌرتي...هڪ پاسي Muslim Brotherhood جون پاڙون آمريڪي سامراجيت جي پاڻي سان پختيون ڪيل ڏسجن ٿيون ته ٻئي پاسي سيڪيولر عرب قومپرستي جو اڀار پڻ مصر جي ئي سرزمين تي وڌندي ڏسي سگهجي ٿو. فلسطين عرب قومپرستي لاءِ ئي نه پر دنيا جي سڀني آزادي پرست ديوانن لاءِ ڇاتي تي هڪ چمڪندڙ چاڪ جيان سدائين سائو رهيو آهي. جڏهن فلسطيني ڪاز ۾ اسرائيلي ٽينڪن اوسلو معاهدي ۾ سامراجيت کان شڪست کاڌي، تڏهن ئي شايد بنياد پرستي کي فلسطين جي خيمه بستين ۾ نه رڳو پناهه ملي، پر اها ائين وڌي ۽ ويجهي جو ”حماس“ جهڙي سختگير بنياد پرست جماعت جلد ئي ياسر عرفات جي الفتح جي تڏا ويڙهه ڪري ڇڏي. ائين ”آمريڪا-اسرائيل“ ڳٺ جوڙ جي لپيٽ ۾ فقط فلسطين ئي نه آيو، پر پوري وچ اوڀر جون رياستون ان ساڳي انتشار، گهرو ويڙهه، سياسي استحصال ۽ معاشي بدانتظامين جو شڪار رهيون. اها آمريڪا جي ئي سرپرستي هئي جو انهن عرب رياستن جا سربراهه آمريڪي اثر هيٺ رهيا، پر اتان جو عوام سدائين آمريڪي جارحيت ۽ سامراجيت کي پنهنجي استحصال جو مک ڪارڻ قرار ڏيندو رهيو.

نجيب محفوظ جي شهر ”قاهرا“ ان سموري سياست کي پي ٺاهيو، چاهيو ۽ تاتيو آهي. خانه خليل بازار جون اهي پرهجوم گهٽيون شاهد آهن، جتي نجيب محفوظ جي اها ڪيفي ۽ ڪرسي اڄ به محفوظ ۽ خالي آهي، جتي هو پنهنجا ناول لکندو هو. ان قاهرا جي ئي سرپرستن فلسطين جي ڪک ۾ پلجندڙ ۽ ستر جي ڏهاڪي ۾ سڄي دنيا جي انقلاب ۽ آزادي پسند تحريڪن جو محور رهندڙ الفتح جي سيڪولر ۽ ترقي پسند فڪر رکندڙ قوم پرستي کي چيڀاٽڻ لاءِ الازهر يونيورسٽي ۾ جهاد جي فلسفي کي اڀاري، سرد جنگ ۾ هٿيار طور استعمال ۾ آندو هو. اها به آمريڪا جي پٺڀرائي هئي، جنهن ۾ مذهبي انتهاپرستي جا رجحان رکندڙ اخوانِ المسلمين جا هزارين ڪارڪن آزاد ڪرايا ويا هئا. جمال عبدالناصر جي اسرائيل خلاف پنجن ڏينهن واري جنگ جي ناڪامي کي عرب قوم پرستي جي آخري شڪست سڏي سگهجي ٿو. مصر کي اخوانِ المسلمين جي انتهاپرست سياست لاءِ ملين ڊالرن جي امداد برادر اسلامي ملڪ کان ملي هئي. انور سادات جي قتل کان وٺي حسني مبارڪ جي طويل حڪمراني تائين سڀني سياسي لاهن چاڙهن جا پيرا آمريڪي سرپرستي تي ئي وڃي ختم ٿين ٿا. سرد جنگ جي آخري معرڪي جو ميدان ڀل ته پنهنجي افغانستان کي چونڊيو ويو هجي، پر ان جي نظرياتي برگيڊ ”الازهر يونيورسٽي“ مان تيار ڪري موڪلبي رهي. مجاهدين واري مال جي تياري ۾ مصر اڳيان اڳيان هو. مصر جي ”الاهرام“ اخبار ۾ ئي پهريون ڀيرو اشتهار ڇاپي عام ڪيا هئا ته ”مسلمانن جي مدد لاءِ افغانستان پهچو.“ دنيا جهان مان ”مجاهد انهن مصري ٻيڙن وسيلي ڪراچي بندرگاهه تي پهچايا ٿي ويا، جتي اسان جي ماڊل ڊڪٽيٽر ”مردِ مومن“ جو ”مجاهد“ حق اختر عبدالرحمان انچارج هو، جيڪو پڻ بهاولپور واري واقعي ۾ پنهنجي محسن سان گڏ خاڪ نشين ٿيو. ضياءُ الحق جي برگيڊ سندن استقبال ڪري کين افغانستان تائين باسلامت ۽ باحفاظت پهچائڻ جي ٺيڪيدار هئي. مجاهدين لاءِ روسي ساخت جا هٿيار فراهم ڪرڻ جو سلسلو پڻ مصر جي تعاون سان ئي ممڪن ٿيو هو. اهي روسي ساخت جا هٿيار مصر ۾ روسين جي مدد سان لڳايل هٿيارن جي فيڪٽرين ۾ تيار ٿيل هئا. آمريڪا جڏهن افغانستان تي آپريشن سائيڪلون مڙهي پئي ته ان منصوبا بنديءَ ۾ اسرائيل کان مصر جا اهي روسي ساخت وارا هٿيار وٺي بحري ٻيڙن وسيلي ڪراچي جي بندر گاهه تي پڄايا پئي ويا، جيئن ڪٿي به ان ۾ آمريڪا جو هٿ نظر نه اچي. جيئن آمريڪا ان کي مڪمل طور تي اسلامي جنگ ۽ مجاهدين جي خود ساخته جنگ چئي سگهي. مجاهدين جي هٿن ۾ روسي ساخت جا هٿيار ڏيڻ جو مقصد دنيا جي اکين ۾ اها ڌوڙ وجهڻ به هو ته اهي هٿيار ويڙهه دوران روسي فوج کان کسيا ويا آهن.

گذريل مارچ ۾ قاهره يونيورسٽي ۾ سندس قيام جو سئو سالا جشن هلي رهيو ۽ ٻئي پاسي فلسطيني بستين تي اسرائيلي بمباري ٿي رهي هئي. قاهره يونيورسٽي ۾ ان ڏينهن هڪ پاسي ساڳي ئي ڪيمپس، ساڳي ئي گرائونڊ تي راندين جي مقابلي جي انعام ورهائڻ واري تقريب جا جهنڊا، ڦوڪڻا ۽ مسلسل بينڊ وڄندڙ هو ته ٻئي پاسي مين هال جي داخلي دروازي تي استادن ۽ شاگردن جو اسرائيلي بمباري خلاف مظاهرو ۽ احتجاج هلندڙ هيو. مصر، اهو هنڌ جتان اسلامي جهاد جي نظريي کي فروغ ڏيئي افغان ڌرتي ۽ پوءِ سڄي دنيا ۾ انتهاپسنديءَ جي ويڙهاڪ کيپ تيار ڪئي ويئي هجي، اهو هنڌ يقينن آمريڪي صدر لاءِ سندس نئين ڊائلاگ جي ابتدا لاءِ اهم هو، ڇاڪاڻ ته ابتدا به اتان ئي ڪئي وئي هئي، ۽ اتان ئي تبديلي جي محرڪ سمجهي ويندڙ آمريڪا جي ڪاري چمڙي واري پهرين صدر ڦٽيل ۽ چچريل مسلم دنيا جي زخمن تي پها رکڻ جي شروعات ڪئي. ها، پر جيڪڏهن رڳو لفظن جي اچار سان صدين پراڻا زخم ڀرجن ها ته ان ۾ اوباما وسان ڪين گهٽايو. هن اسلام کي، عيسائيت کي، يهوديت کي، يعني سڀني مذهبن کي امن جو بنيادي محور بڻائي هڪٻئي سان ڳنڍڻ جي ڪوشش ڪئي. بش وٽ اسلام جي تشريح جهاد ۽ ان جو علاج دهشت خلاف جنگ هئي، پر آمريڪا جي هاڻوڪي صدر وٽ اسلام، امن ۽ ان سان مصالحت هڪٻئي جي احترام ۾ آهي. هن پنهنجي فنِ گفتگو ۽ فنِ تقرير سان فقط اتي ويٺل حاضرين کي مسمرائيز ته ڪيو پر پنهنجي براهه راست نشرياتي رابطي وسيلي آمريڪا جي مسلمان، عيسائين، يهودين سميت دنيا ۾ لڳ ڀڳ سڀن کي مطمئن ڪرڻ جي ڪوشش ڪئي، جتي هن نالي کڻڻ کانسواءِ ايران لاءِ چيو ته کين ٻي جنگ عظيم ۾ يهودين جي هولوڪاسٽ کان انڪار نه ڪرڻ گهرجي. اتي هن اسرائيلين کي به فلسطين ۾ بستين جي قيام کان تنبيهه ڪندي روڪيو. ساڳي وقت هن فلسطينين کي به تشدد واري سياست کان روڪيو. دراصل فلسطين ئي اهو ٽمندڙ زخم آهي، جنهن سڄي اسلامي دنيا ۽ خاص طور تي مڊل ايسٽ جي سياست کي رياست واري قابض حڪمرانن واري سياست کان گهڻو ڌار ڪري ڇڏيو آهي. جيتوڻيڪ لفظن ۾ ئي سهي پر آمريڪي صدر اسرائيل تي زور ڀريندي چيو ته فلسطيني علائقن ۾ بهتر زندگي مهيا ڪري ڏيڻ لاءِ اسرائيل ٺوس قدم کڻي امن جي ضمانت ڏئي، ۽ اسرائيل کي فلسطين جي رياست هئڻ واري حق کي تسليم ڪرڻ گهرجي.

”ايران جي قومي عظمت جو احترام لازم آهي.“ ”جنهن هڪ انسان کي قتل ڪيو، تنهن ڄڻ ته سڄي انسانيت جو قتل ڪيو.“ قرآن پاڪ جي اها آيت به اوباما پاران ورجائي ويئي. اهي اوباما جا پرسڪون ڪندڙ لفظ هئا، هو تاڙين جي گونج ۾ ورجائيندو رهيو ته ”حڪومتون پنهنجي ماڻهن جي عوام جي حقن جو خيال رکن“. اهو ياد ڪرڻ کانسواءِ ته مصر جي حسني مبارڪ جي طويل آمريت مصري عوام سان ڪهڙا راڱا ڪيا آهن ۽ اڄ به اهو حسني مبارڪ پنهنجي ماڻهن جي ووٽ تي نه پر آمريڪي آسري ۽ پٺڀرائي ڪري صدر آهي. حسني مبارڪ پنهنجي مشرف جو آئيڊيل هو، ان جو نالو کڻڻ، اوباما هڪ دفعو به گوارا نه ڪيو. رڳو مصر جي صدر نه، پر سڄي وچ اوڀر جي رياستن ۾ بادشاهتن جي ايڪهين صدي ۾ پڻ نئين قيام کي به آمريڪي ٽيڪ حاصل آهي. پاڪستان ۾ بار بار جمهوري حڪومتن سان هٿ چراند جو منظرنامو ڀلي اڃا اوباما جي تقرير جو موضوع نه بنيو هجي، پر جيڪي اوباما جي تقرير کي ”تهذيبن جي ٽڪراءُ“ واري نظريي جي خاتمي طور ڏسن ٿا، کين ٻڌائيندو هلجي ته لڳ ڀڳ مني صدي پراڻي زخمن کي فقط مذهبن جي تشريح سان ڀرڻ ممڪن ڪونهي.

ايران کي بيشڪ ته هولوڪاسٽ جا سچ ٻڌائجن، پر افغانستان جي سڄي قوم جي دربدري جو فڪر به لازم آهي. اهي افغان آهن، جيڪي توهان جي جنگ ۾ استعمال ۾ آيا. اهي جن چوٿائي صدي توهان جي جنگ وڙهندي گهاري، اهي جيڪي سڄي قوم طور دربدر ٿي، مهاجر ٿي لڙيا ۽ ڪٽبا رهيا، اهي جن جي گهرن کي توهان مجاهدين جو مهمان خانو بنائي دنيا ۾ دهشت Export ڪئي. ان جنگ جڏهن توهان جي دامن کي آگ لڳائي، تڏهن توهان ٻيهر انهن تي هولوڪاسٽ مڙهي. ذڪر اهو چڱو هو ته فلسطيني پرتشدد سياست جا طريقا ڇڏي ڏين، معصوم ستل ٻارڙن ۽ عورتن تي بمباري ڪرڻ ڇڏي ڏين، پر اهو text missing هو ته غزه جي پٽي تي اسرائيل جو رياستي تشدد، انهن جي بجلي، گئس ۽ انساني بنيادي ضرورتون سڀ حرام ڪري ڇڏڻ، سال ٻه پراڻي لبناني شهرين تي، شهري آبادين تي اسرائيلي بمن جو ذڪر به سندس تقرير ۾ ڪٿي نه آيو.

پنج ونجاهه منٽن جي سندس تقرير ۾ ڇهه هزار لفظن مان ڪي هزار لفظ رڳو ئي رڳو وچ اوڀر جي مسئلي تي ٻڌل هئا. ڇهن ڏهاڪن تائين ڦهليل سڄي عرب دنيا جي رت جي ڳوڙهن جي تاريخ ان اسرائيلي ناجائز قبضي تي ٻڌل آهي، جنهن کي فلسطين ڌرتي ڌڻي ڀوڳڻ تي مجبور آهن. ان فلسطين جي مسئلي تي ڳالهائڻ کانسواءِ ڪيئن ممڪن آهي ته وچ اوڀر ۾ وڌندڙ انتهاپسندي جي پاڙ پٽي سگهجي. جڏهن حماس جي گهرو ساخته لانچرن جو ذڪر اچي ۽ ان کي پرتشدد سڏجي، پر اسرائيل جي نيوڪلر وار هيڊس جو ڪو پيرو ئي نه کڻجي ته انصاف جو قيام ڪيئن ممڪن ٿيندو؟ ڳالهيون بيشڪ ته مٺيون هيون، نيون به هيون، پر رڳو انهن ڳالهين سان امن جو قيام ممڪن ناهي. وچ اوڀر ۾ مطلق العنان آمريتن ۽ انساني حقن جي انڪاري بادشاهتن کي ٽيڪ ڏيندي، اتان جي عوام سان سڌو رابطو رکڻ شايد گهٽ ممڪن ٿئي. قاهره يونيورسٽي جي مين هال ۾ خطاب ٻي ڳالهه آهي، خانه خليل جي گهٽين، قاهرا جي ڳتيل آبادين ۾ حسني مبارڪ سان بارڪ اوباما کين پنهنجو نه لڳندو. رڳو انتهاپسنديءَ کي مذهب جي مامري ۾ پرکي امن سان ان جي نئين سر تشريح ڪرڻ بنهه آسان آهي. دنيا سان نئين ڊائلاگ ۽ نئين رابطي لاءِ اوباما کي سياسي نظريي ۽ سياسي اصطلاح ۾ ڳالهائڻ ضروري آهي.

جيتوڻيڪ سندس تقرير/ليڪچر ته قاهره يونيورسٽي ۾ هو، پر ان ۾ پڻ الازهر يونيورسٽي (عام طور تي مذهبي رجحان رکندڙ) جو تعاون حاصل هو. اسلامي دنيا جي انتهائي رجعت پسند آمرن، مطلق العنان بادشاهتن جي حمايت ۾ چونڊيل عوامي ۽ سيڪيولر مزاج رکندڙ حڪومتن جي تڏا ويڙهه ۾ آمريڪا پتو ناهي ته ڪڏهن پنهنجي انهن ڏوهن جي نقاب ڪشائي ڪندو. ڪڏهن ايران، افغانستان، مصر، پاڪستان جي ماڻهن جي مرضي کانسواءِ سندن حڪومتن جي لاهه چاڙهه ۾ هٿ چراند جي معافي طلبيندو؟

اوبامه! آمريڪا جي پاليسي هٿان زخم زخم ٿيل ۽ ڦٽيل دنيا لفظن جو ڳڙ نه پر ان عمل جي شروعات جي اوسيئڙي ۾ آهي، جيڪا سندن زخمن جي نه رڳو رفوگيري ڪري، پر گڏوگڏ دنيا کي پنهنجو سمجهي هلائڻ واري نظريي کان به باز اچي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

سنڌ جي جذبن جو احترام ڪير ڪندو؟




اربع 24 جون 2009ع



هڪڙي نوڪر سان، هو جيڪو دبئي جي ٻن بيڊ رومس واري اپارٽمينٽ ۾ اڪيلائپ جي عذاب ۾ سڙي رهيو آهي، ڪنهن کي نه وسارڻ کپي ته ڪالهه ان شخص وٽ به سنڌ جي حڪمراني هئي، هو ڪالهوڪي سنڌ جو حڪمران هو، اڄ جيڪو روح ساڙيندڙ ان اڪيلائپ جي علاج لاءِ پنهنجا ڏينهن رات ڳڻي رهيو آهي. ان جيستائين سنڌ تي حڪمراني ڪئي، سنڌ جي جذبات جي توهين لاءِ پنهنجي زبان سدائين ڇوٽ رکي. تخت حڪمراني جي هينگ اوور ۾ هن سنڌ جي رهواسين، سنڌ جي حقيقي مالڪن جي زخمن تي خوب نمڪ پاشي ڪئي. سنڌ جو درٻاري اديب کيس ڏينهن ۾ سئو سلاميون ڏيندي کيس شاهه لطيف جو جکرو سڏيندو رهيو. جيستائين هو حڪمران رهيو، عوام جي هجومن کي پنهنجي ڌرتي، پنهنجي اختيار ۽ اقتدار جي چائنٺ تي سئو ڀيرا سجده ريزي ڪندي ڏسندو رهيو. ان تخت، ان دور حڪمراني، ان اعليٰ مقام جو پنهنجو نشو، پنهنجو ذائقو ٿيندو آهي. هن پنهنجي سيڪيورٽي قافلي جي وچ ۾ پنهنجي گاڏي جي ڇڏيل ڌوڙ ۾ گهڻن جو ئي نفس پتو ٻوڙي ڊوڙندڙ خلق جو منهن ڌوڙ ڪيو هوندو. اقتدار جي اختيار ڪل جي مالڪ ٿيڻ تي جنهن جي زبان لمحي لمحي ڏنگيو ٿي، اهو جنهن ڏينهن پنهنجي عهدي تان سبڪڊوش ٿيو، ٺيڪ ان ڏينهن، عوامي غصي ۽ جلال سندس دور اقتدار جا ليکا چوکا پاڻ سڌا ڪيا. اقتدار ۾ سئو سليوٽن ۽ سجده ريزن تي هريل ان ڪالهوڪي حڪمران کي ان ڏينهن ڪير بچائڻ وارو به مشڪل سان پنهنجا هٿ وچ ۾ وجهڻ لاءِ تيار هو، جنهن ڏينهن عوامي برگيڊ سندس ڪڍ لڳندي، اسيمبلي فلور تائين وڃي پڳي هئي.

ڪنهن کان الائي به ڇو دادو جو ويٽنام ٿيڻ وسري ٿو، جڏهن دادو ۾ ضياءِ جي سرڪاري پروٽوڪول ۾ هلندڙ گاڏي مٿان اتان جي عورتن ڪجهه نٿي ڪيو، بس ڇيڻا ۽ مٽي جا ٻڪ پي وسايا. رڳو ضياءَ کي آڱوٺو ڏيکاريندي دادو وارن احتجاج ۾ پنهنجا لٽا لاهي انگ نه ڏيکاريا هئا، پر اهو لقاءُ گذريل دور ۾ دادو جي بادشاهي ڪندڙ حاڪمن جي حصي ۾ به آيو هو. اهو عوام جو احتجاج هو، اهو Mob جو پنهنجو انصاف ڪرڻ جو طريقو هو. اهو غصو هو، ڪاوڙ هئي، باهه هئي، پنهنجي توهين جو حساب هو. ڀلا ڪنهن ڪڏهن غور ڪيو آهي ته جڏهن به پيپلز پارٽي جي حڪومت کي غير جمهوري، غير آئيني، طريقي سان ڪيرايو ويندو آهي، تڏهن ٻين صوبن ۾ ته کڻي مٺايون ورهايون وينديون هجن، پر سنڌ ۾ ڪو وڏو احتجاج ته پري، پر شٽربند به نه ٿيندو آهي. غير جمهوري طريقي سان حڪومت جي خاتمي تي وات ٽڪاڻي وارا تبصرا پنهنجي جاءِ تي، پر ائين باهه ٻرندي توهان کي ڪڏهن به نه نظر آئي هوندي، جيئن پنجاب ۾ گورنر راڄ جي لاڳو ٿيڻ ۽ شهباز شريف جي حڪومت جي خاتمي واري اعلان تي پنجاب جي گادي عوامي احتجاج سان ائين ٻرندي نظر آئي، جو ڪي ڏينهن احتجاج جا ڪاٽي کيس ٻيهر گديءَ تي ويهاريو ويو.

هنن يقينن محترمه سان سنڌي عوام جي اڻ شرطيه محبت جي پوکي کاڌي آهي. پيپلز پارٽي بيشڪ ته ڪڏهن به پنهنجي دور حڪومت ۾ سنڌ ۾ حڪمراني جا ڪي اعليٰ مثال قائم ڪرڻ ۾ انتهائي بري طريقي سان ناڪام رهي آهي، پر حقيقت اها آهي ته پيپلز پارٽي جي قوت اها حڪمراني واري سگهه نه، پر ان جي سگهه عوام آهي. اها عوامي سگهه ئي آهي، جيڪا حڪمران پنهنجي اقتدار لاءِ سيڙهي طور سدائين استعمال ۾ آڻيندا رهيا آهن. اها عوامي سگهه ئي آهي، جيڪا هر دور ۾ پيپلز پارٽي جي ٽاپ ليڊرشپ بلينڪ چيڪ طور استعمال ڪئي آهي. هن ڀيري مامرو مٽيل آهي، هن ڀيرو هي قصو ٻئي طريقي سان انت پڄاڻي کي پهچڻو آهي. هن ڀيري پيپلز پارٽي وٽ نه اها ليڊرشپ آهي، جنهن جون پاڙون عوام ۾ هجن، نه ئي هن ڀيري وٽن ڪو حڪمراني جو اعليٰ ڪارڪردگي جو پروفائيل سنڌ ۾ جڙي سگهيو آهي. اڳ جي ابتڙ هن ڀيري پنهنجي قائد جي خون جي خراج کانپوءِ پارٽي ماضي جيان مزاحمتي مورچي جي واڳ سنڀالڻ بجاءِ سڌو خون جي لڪير پويان ان ئي اقتدار تي ويهاري ويئي آهي، جنهن مان رڳو سنڌڙي کي ئي جوکو نه پهتوآهي، پر پيپلز پارٽي جي عوامي سگهه تي نشانا به اتان ئي سڌا ٿيا آهن، سنڌ ۾ پيپلز پارٽي جي پاڙ پٽڻ جا اونداهي رات وارا راتاها به اتان ئي Approval بعد هاڻي اڳتي وڌيا آهن، ته ڏينهن ڏٺي جو ”سنڌ مخالف ايجنڊائون“ به اتان ئي سدا گردش ۾ رهيون آهن. سوال آهي ته عوامي نمائندي کي، عوامي قيادت کي صدارتي محل ۾ هجڻ کپي ها، يا عوام جي وچ ۾ سندس موجودگي وڌيڪ اهم هئي؟

سنڌ ۾ حڪمراني جو طريقيڪار ڪو اٺاسي کان گهڻو مختلف نه آهي، پر هي اٺاسي وارو دور بنهه ناهي، هن دور جا پنهنجا داخلي ۽ خارجي مسئلا آهن. ٻاهرين ميڊيا جي واويلا موجب هيءُ دور نين سرحدن ٺهڻ جو هجي نه هجي، پر يقيني طور تي سرحدن جي بقاءَ واري مسئلي جو دور ضرور آهي، تاريخي شناخت جي بقاءَ مسئلي جو دور يقينن آهي. هيءُ نهايت خبرداري سان، خبردار رهڻ جو وقت آهي، جذباتي نعرن ۽ اٻهرائپ واري جوش جو دور نه آهي. ڏسڻو آهي، پرکڻو آهي، ته هن وقت ۾ سنڌ جا حڪمران ڪٿي ۽ ڪنهن سان بيٺل آهن. حڪمراني ڪندڙ سنڌ جي موقعي پرست سياسي وڏيرن جو اڄوڪي صورتحال ۾ ڪهڙو ٿو ڪردار ٺهي؟ اڄ جا اختيار ڌڻي هن وقت، هن دور حڪومت کي پنهنجو ”آخري وارو“ ڪري استعمال ڪري رهيا آهن، آخري موقعو جنهن کانپوءِ حڪمراني ته پري، پر شايد کين عوام جي وچ ۾ ويهڻ جيتري جرئت به نه ٿئي. اڄوڪين اخبارن، اڄوڪي ميڊيا ۾ سندن ڏينهن رات جو رڪارڊ ائين شايع ٿي رهيو آهي، جو سنڌ جي شعور ۾ سنڌ جي سياست ۽ سنڌ جي عوام ۾ سندن پارٽيءَ جي گراف کي الائي ڪيترو ڪيرائي چڪو آهي. کين سنڌ ۾ سندن ڪرندڙ گراف جو ڪو اونو هجي ته کين ان لاءِ ڪا وڏي انڪوائري به گهربل ناهي، سڀ ڪجهه پڌري پٽ پيل آهي. هاڻ سنڌ کي ڪنهن واعدي، ڪنهن نعري ۽ ڪنهن وڏي قرباني جي ذڪر تي گهڻو جذباتي ڪري چپ ڪرائڻ ممڪن نه رهيو آهي. هاڻ گهڻي دير تائين سنڌ کي دلاسن جا دولاب ڏيئي ماٺ ڪرائڻ ممڪن نه رهيو آهي. ”حڪومت جا هٿ ٻڌل آهن“ اها ڳالهه کڻي اسلام آباد جي اعليٰ ايوانن تائين درست به مڃجي، پر هتي سنڌ ۾ ته ڪا ڪارڪردگي ڏيکاري سگهجي ٿي. ڪراچي جي دهشتگردي سان کڻي نه پڄي سگهجي، پر باقي سنڌ جا بدامني جي باهه ۾ ٻري پئي، ان لاءِ انهن جا هٿ ڪنهن ٻڌا آهن؟ اتر سنڌ ۾ هڪ ضلعي ۾ هڪ ئي ڏينهن ۾ پنجويهه پنجويهه ماڻهن جي اغوائن جون خبرون هاڻ ڪنهن کي گهڻو ڇرڪائين نٿيون. عورتن کي سياست ۾ موبلائيز ڪندڙ پيپلز پارٽي جي دور ۾ جيڪڏهن هڪ ڏينهن جي اخبار ۾ پنج عورتن جي ”ڪاريون“ ڪري مارجي وڃڻ جون خبرون عام هجن ته پوءِ ان مامري تي ماتم ڇو ڪجي؟؟

اها ئي پيپلز پارٽي هئي، جنهن وٽ اقتدار ۾ اچڻ کان اڳ سنڌ سان خاص طور تي روزگار جو واعدو ٿيل هو ۽ سنڌ حڪومت ڏيڍ سال ۾ ئي ڪي ٽيهه لک نوڪري جون درخواستون وصول ڪري چڪي آهي، پر نوڪري ڏيڻ واري واعدي وفائي ۾ حڪومت جي راهه ۾ ڪهڙا روڙا اٽڪيل آهن؟ ان جي لاءِ نيٺ به ڪنهن کان پڇجي، جو ڪيترن ئي وزيرن، مشيرن کي پنهنجن گهرڀاتين کي سڻڀين ڪرسين تائين پهچائڻ کان فرصت ڪونهي. سنڌ ۾ بدانتظامي پويان به جيڪا ڪهاڻي آهي، ان تي حڪومت هاڻ گهڻي دير تائين کارو نٿي وجهي سگهي ته لڳ ڀڳ هر بااختيار پوسٽ پوءِ اها پوليس کاتي جي آفيسرن جي هجي، ايريگيشن جي انجينئرن جي هجي، تعليمي ڪامورن جي هجي يا وري ضلعي جي عملداري جي هجي، ان لاءِ مبينا طور اڻ اعلانيه اگهه مقرر ٿيل آهي. خراب گورننس جا ٻيا ڀلا ڪهڙا پار ٿي سگهن ٿا. سنڌ يونيورسٽي پاران پرائمري استادن جي ٿيل تحريري امتحانن جي پرچي آئوٽ ٿيڻ جا ”جوابدار“ ائين غائب آهن ڄڻ ڪي فرشتا هجن. يونيورسٽي انتظاميا جي نااهلي تي حڪومت جو نه تعليمي وزير ڪو اکر ڪڇي سگهيو ۽ نه ئي وزير اعليٰ صاحب ان مامري کي جاچڻ جي ڪا زحمت گوارا ڪئي. اڃا به ٻڌجي پيو ته سنڌ يونيورسٽي جي ناموس کي داغ لڳائيندڙن کي چوٿون دفعو مڙهڻ جا سانباها فقط ان ڪري ڪيا پيا وڃن جو اهي ٻين جي ڀيٽ ۾ ان اسائنمينٽ ملڻ لاءِ ”ادائيگي“ جي وڏي آڇ ڏيندڙ آهن. هيءَ سنڌ ناهي، ڄڻ ته ڪنهن جي ڪا فتح ڪيل سلطنت آهي، جنهن ۾ غلط ڪم ڪندڙن جا پيرا نه کڻبا آهن، پر کين کارائڻ، پيارڻ ۽ ڏيتي ليتي عيوض ورهين تان مڙهي رکيو ويندو آهي. بينظير انڪم سپورٽ پروگرام ۾ سنڌ ۾ ڪيترن خاندانن جي گهر جي چلهه ٻارڻ جوبندوبست ٿيل آهي؟ پيپلز پارٽي جي حڪومت امن امان جي ڏس ۾ ڪيتري بهتري آندي؟ ڪيترن بيروزگارن کي نوڪرين سان نوازيو ويو آهي؟ ڪهڙن ضلعن ۾ ترقياتي ڪمن جا نوان پراجيڪٽ آندا ويا آهن؟ سنڌ حڪومت تعليم جي ڏس ۾ ڪيترا انقلابي قدم کنيا آهن؟ ڇا ڪير انهن سوالن لاءِ بريفنگ ڏيڻ پسند ڪندو؟

ڪير کڻي وضاحت نه به ڪري، ته به پڌرو آهي ته سنڌ سموري جي بجيٽ ۾ ڪراچي جو ڪيترو حصو آهي؟ صدر صاحب سنڌ جي دوري لاءِ اسهي ٿو ته رڳو 22 ارب رپيا ڪراچي جي تزئين ۽ آسائش لاءِ ڏيڻ جو اعلان ٿو ڪري. ڪراچي ۽ باقي سنڌ جي بجيٽ ۾ جيڪو فرق آهي. مفاهمت جي پاليسي، شايد اقتدار ڏانهن ڪا سيڙهي هئي، جنهن وسيلي انهن سان هٿ ملايو ويو آهي، جن جون آستيون جمهوريت جي شهيدن رت ۾ اڃا ڳاڙهيون ئي هيون. مفاهمت انهن سان به ٿي، جن کين سوگهو ڪري ايئن جيل ياترائون ڪرايون، جو ٻيو ته ٺهيو پر کين پنهنجي جگر گوشن کي ڏسڻ به نصيب نه ٿيو هو. ها، دوستي جو هٿ انهن ڏانهن به وڌايو ويو، جن محترمه جي سياسي راهه تي وک وک تي ڪوڙڪي وڇائي هئي. مفاهمت جي پاليسي ۾ سڀ اڇا اجرا ٿي نڪتا، پر جيڪڏهن نه وڌي ته سندن وک اوڏانهن نه وڌي، جن جي سياست سنڌ سان لاڳاپيل هئي. هو الائي به ڇو محترمه جي ان ابتدا کي وساري چڪا، جيڪا هن دبئي ڪانفرنس ۾ سنڌ پرست قيدين جا نانءَ کڻندي، انهن جي آزادي جي گهر هڪ آمر کان ڪئي. هو خير بخش مري جي تڏي تي گهڻا دفعا هلي ويئي هئي، هن گل محمد جکراڻي کي پنهنجي جمهوريت واري قافلي جو شريڪ بڻايو هو ته سنڌ کي اطمينان ٿيو هو، کين پڪ ٿي هئي ته هن ڀيري اها قيادت سندن وارثي ڪندي، هنن سچ پچ ته پنهنجو پاڻ، ۽ سنڌ جي تقدير محترمه کي ائين سونپي هئي جو کين لڳو هو، هاڻ اها قيادت کين ائين گڏ کڻندي، جيئن ڪير جنگ جي آخري معرڪي تي هلڻ وقت ڳولهي ڳولهي پنهنجا ساٿي پڪاريندو آهي. بينظير بيشڪ ته چئن صوبن جي زنجيرن جي علامت جو اميج رکندڙ هئي، پر اها به حقيقت آهي ته اسٽيبلشمينٽ کيس هميشه سنڌ جي کاتي ۾ ئي رکيو. سندس مفاهمت جي معنيٰ شايد اها نه هجي ها، جيڪا اڄ آهي. مفاهمت جي معنيٰ يقينن اسٽيبلشمينٽ جي ان معنيٰ کان مختلف هجي ها، جنهن ۾ طالبان جي حقيقي ويڙهاڪ گروهن لاءِ ڳالهين جا دروازا ته کليل هجن، پر پارليامينٽ ۾ ويٺل بلوچ قيادت سان ڳالهائڻ ۽ ڳالهيون طئي ڪرڻ کي بغاوت ليکجي. جيڪا سنڌ ۾ چوويهه ڪلاڪن ۾ چاليهه لاش ڪيرائڻ کي ته سياسي معاملو سمجهي، پر قانوني دائرن ۾ رهي هڙتال ۽ احتجاج تي سڌيون گوليون هلائي، فائر کولڻ جا حڪم جاري ڪري.

هيءَ مضمون هينگ اوور جي شڪار ڀوتارن لاءِ نه آهي، پر پيپلز پارٽي جو اهو انگ اگهاڙو ڪارڪن، جنهن جو اکيون محترمه جي ذڪر سان آليون ٿين ٿيون، ان لاءِ آهي. پيپلز پارٽي جو اهو ڪارڪن، جيڪو پارٽي ميٽنگن ۾ سنڌ جي حقن لاءِ ٻه اکر ڳالهائڻ تي پارٽي ڀوتارن، وزيرن، مشيرن پاران ڇڙٻيو ويندو هجي، جنهن جي دل اهڙي دور اقتدار ۾ رت روئيندي هجي، جيڪو لوڪ سامهون/پارٽي عهديدارن سامهون ڪڇي نه سگهندو. هيءُ مضمون ان لاءِ آهي. ڪو آهي، جيڪو اڄ سنڌ جي عوام ۽ پيپلز پارٽي جي هاڻوڪي پيدا ٿيل وڇوٽي لاءِ پل ثابت ٿي سگهي. جيڪو قيادت کي اهو سمجهائي سگهي ته اسٽيبلشمينٽ پيپلز پارٽي کي فقط تڏهن ئي اقتدار ۾ رکڻ تي مجبور هوندي، جيستائين کين سنڌ مان ٿيندڙ مزاحمت جو ڊپ هجي، پوءِ اهو اقتدار ارڙهن مهينا هلي يا سوا ٻه سال....مارچ ۾ مارچ ٿيڻ جا انڪشاف به شايد ان ڳالهه جي تصديق ڪن ته پيپلز پارٽي سنڌ مان پنهنجي عوامي حمايت جو اهو بنياد وڃائي ويٺي آهي، جيڪو کيس اقتدار پير پختا ڪرڻ ۾ مدد ڏيندو آهي. ”هن دفعي پيپلز پارٽي جي واپسي وقت سنڌ لاتعلق ئي رهندي.“ اها خبر شايد پيپلز پارٽي جي قيادت پهرين نواز شريف کي پئجي ويئي آهي، جنهن جا ڪارڪن مارچ ۾ اليڪشن جي تيارين ۾ مصروف ٿا ڏسجن.

amarsindhu@yahoo.com