امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ايڪهين صديءَ جي سنڌ جو نئون سماجي منظر!



ڇنڇر 7 اپريل 2007ع

متان ڀلجو ته پنهنجي هيءَ اڄوڪي سنڌ ان پنج هزار ساله قديم تاريخ جو ڪو به اولڙ نٿي رکي، جنهن قديم آثارن ۾ پروهت جو مجسمو ته هٿ آيو آهي، ناچڻي جو اسٽيچو ته هٿ آيو، پر ان ۾ ڪو هٿيار نه مليو. متان ڀلجو ته اڄوڪي سنڌ جو ڪاروهنوار پروهت ۽ ناچڻي سميت پنهنجي سموري ڪاروهنوار کي بندوق جي داٻي هيٺ ڏسڻ جو عادي ٿي چڪو آهي. متان ڀلجو ته پنهنجي هيءَ اڄوڪي سنڌ، ان جو قانون، اسان جو انصاف، ڪنهن به ان سردار جي ڪلهي ته پيل بندوق ۽ کيسي ۾ پيل روڪڙن آڏو ڄڻ ته بي وس آهي. متان ڀلجو ته هن سنڌ ۾ هاڻ قانون، ڪنهن سرڪار جي ان عدالتي ڪارروائيءَ جو نالو ناهي، جنهن کي پڙهڻ ۽ پروڙن لاءِ انصاف جي ٿيورين تي نور نچوئڻو پوي ۽ پريڪٽس لاءِ ڪي سال ڳڻڻ پون. هتي سماجي قانون توڙي ملڪ جي دستاويزي قانون کي توهان ۽ اسان ڪنهن به وڏي پيجارو جي پويان اڏامندڙ دز ۾ اڏندي ڏسي سگهون ٿا.

متان ڀلجو ته هتي اڪثريت انهن پيٽ پٺي لڳل، بي پهچ مسڪين ماڻهن جي آهي، جنهن جي ڪنڊي جي هڏي ڪنهن به لٺ سردار جي دهشت ۽ حشمت جو بار سهڻ کان قاصر آهي. سدائين طاقت ۽ پئسي آڏو جهڪائي بيهاريل اها اڪثريت سدائين انهن آڏو ڪنڌ جهڪائي بيٺل رهي ٿي، جنهن جي قميص جي کيسي جو بار ملڪي قانون کان گهڻا دفعا وڌيڪ ڀاري ۽ ڳرو آهي. متان ڀلجو ته اها ڪنڌ جهڪائي بيٺل اڪثريت ڀاري کيسي وٽ رڳو پنهنجو پورهيو ۽ پگهر گروي نٿي رکي، پر سندن انگ، سندن ننگ، سندن عزتون، سندن غيرتون ۽ سندن ضمير به سندن جان سميت گروي ۽ رکت جو سامان ليکيا وڃن ٿا. ٽڪي آني يا ٻن ٽڪن جهڙي قيمت تي به اها اڪثريت پنهنجن انگن ۽ ننگن جي خسيس سوديبازي واري ”لين دين“ تي ايئن هيرائي وئي آهي، جو هاڻ اهڙي ڪنهن به سودي تي جنهن ۾ ٻڪري، مال، وٿاڻ بدلي چار نينگرين جا س۾ ڏنا وڃن، يا جوا ۾ نوجوان ڌيءَ جو داءُ لڳايو ويو وڃي، ان تي پاڻ کي ڪا گهڻي حيرت نٿي ٿئي.

متان ڀلجو ته ڪارو ڪاري هاڻ پاڻ وٽ ايئن ڪلچر جو حصو بڻيل آهي، جو پنهنجي نياڻيءَ کي ڪهي ان کي ”غيرت“ جو نالو آسانيءَ سان ڏئي سگهون ٿا. ان ڪري ڪاروڪاري واري موضوع ۾ هاڻ فنڊنگ جي ڪري اين جي اوز وارا دلچسپي رکندا هجن ته هجن، باقي پاڻ ان کي ”غيرتي ڪلچر“ ۾ Adopt ڪري به چڪا آهيون. پريمي جوڙن تي لپ سروس به هاڻ پاڻ کان ڪو نه پڄي، پر متان ڀلجو ته پاڻ وٽ ڪٽهڙن ۾ قاتل جوابدار جي حيثيت سان بيٺل به هاڻ چند ڏوڪڙن عيوض ”راڄوڻي“ منٿ ميڙ قافلي جي صورت ۾ خون جي الزامن مان باعزت بري ڪيا وڃن ٿا. اڻ پڙهيل ڄٽن جي اڪثريت ته ڇڏيو، سنڌ جي مڊل ڪلاسي سول سوسائٽي به کين ڪو اکر چوڻ بجاءِ سندن خون جي الزام ۾ بري ٿيڻ تي دهلين ڌمالين، شرنائين ۽ گلن جي ورکائن سان ايئن ٿي آجيان ڪري، ڄڻ سڪندر اعظم دنيا فتح ڪري ماڳ تي موٽيو هجي. متان ڀلجو ته سنڌ ۾ هاڻ پيٽ پٺي لڳل مسڪين پنهنجي جگر گوشي کي قبر ۾ سمهاري چند ڏوڪڙن عيوض جوابدار کي معاف ڪرڻ واري عمل کي پاڻ وٽ ڪا خراب ڳالهه نٿو سمجهي. متان ڀلجو ته ڪاريون ڪري ماري ۽ پوءِ عيوضي طور وصولي ڪرڻ واري رواج جي عام ٿيڻ کانپوءِ هاڻ بکن ۾ ماريل سنڌ ۾ مقتول جي رت جي خون بها وٺڻ ۽ خون جي بدلي ۾ پئسا تڳائڻ به ڪمائي جو نئون چينل کلي پيو آهي.

ڪمائيءَ جي ان چينل، جنهن ۾ مقتول جي قبر جي مٽي سڪڻ کان به اڳ پئسن جي ”لين دين“ ڪرائي خون جو داغ ڌوتو ٿو وڃي، ان کي ڏاڍي ڌر راڄوڻي نبيري جو نالو ڏي ٿي. دولت جي داٻي ۽ دهشت جي دهمان ۾ ڌڪجندڙ مقتول جا گهر ڀاتي ان کي پنهنجي بي طاقتي، بي پهچي ۽ بي وسي سان ڀيٽن ٿا، پر سماجي لقاءَ طور ان کي غربت ۽ محرومي جي خسيس سودي جي صورت ۾ سمجهي سگهجي ٿو ۽ ها رياستي سٺائن ۾ ان جو ڇيد ڪرڻ چاهيو ته ان کي انصاف جي اڻ هوند ۽ حڪومتي ادارن جي اپاهج پڻي سان ڀيٽي ٿا سگهون.

ها دوستو، سنڌ جا سڄڻو هيءُ ئي اٿوَ پنهنجي ايڪهين صدي جي سنڌ جو نئون سماجي منظر. نئون منظر، جنهن ۾ مقتول جي رت جي حساب ڪتاب سان گهر ۾ چار داڻا واڌو ٿي وڃن ٿا ۽ دوستو هيءَ اٿوَ پنهنجي سنڌ جي نام نهاد مڊل ڪلاسي سوسائٽي، جيڪا راڄوڻي انصافن جي ان انڌير نگري ۾، ڏوڪڙن جي بارش ۾ خون ۾ رنڱيل هٿ ڌوپندي ڏسي به ڪا ٻڙڪ ٻاهر ڪڍڻ کان بيوس ۽ لاچار آهي.

متان ڀلجو ته پئسي جي بارش سان خون بها ذريعي داغ دامن تان ڌوئي ٻيهر سماج ۾ ڪنڌ کڻي هلندڙ جوابدارن جي آجيان ڪندڙ فقط انهن ٻهراڙين جي ناآسوده، اڻ پڙهيل اڪثريت ناهي، جن جي دانهن کي نه ڪو سڏ، آهه ۽ نه ئي ڪو پڙاڏو...انهن قاتلن جي ارڏي ٻانهن لوڏ فقط ڳوٺن تائين شايد ئي محدود هجي، غور سان ڏسو سرڪاري پارٽين کان ويندي جمهوريت لاءِ جاکوڙيندڙ پارٽين ۾ به ظاهري طور پروگريسوِ لباس پيل آهي، پر سندن چونڊيل نمائندن ۾ به اهي عنصر آسانيءَ سان نظر اچي سگهن ٿا.

هتي پاڻ جنهن المناڪ اسٽوري جا تفصيل ڏيئي رهيا آهيون، سو ڪنهن انتها پرستن جي هٿن ۾ يرغمال ٿيل ”نوگو ايريا“ واري سر زمين جو داستان ناهي، هيءُ سنڌ جي ان ضلعي جي هيڊ ڪوارٽر جي ڪُک ۾ پلجندڙ قصو آهي، جنهن کي سياسي مزاحمت ۽ رياستي بغاوت ۾ پهرين صف ۾ بيٺل هئڻ ڪري سنڌ جو ويٽنام سڏيو ٿي ويو. ها، هيءُ پنهنجي ان ئي دادو شهر جي سور جو داستان، جيڪو جمهوريت جي بحاليءَ جي تحريڪ ۾ اسي جي ڏهاڪي ۾ سڀ کان وڌيڪ لاش وصول ڪندڙ ضلعو ليکيو ٿي ويو.

اهو ساڳيو دادو، جيڪو سياسي مزاحمت ۽ رياستي بغاوت ۾ ويٽنام سان ڪلهي هڻڻ جي هام هڻي ٿي سگهيو. سو دادو ان ڏينهن دهلن، شرنائين ۽ گلن جي ورکائن سان هڪ اهڙي شخص جي آجيان لاءِ تيار ڪيو ٿو وڃي، جنهن جي واپسي جيل جي ديوارن مان قتل جي جوابدار جي حيثيت ۾ ٿي هئي. جنهن جي دامن تي خون نشان شايد اڃا به نه لٿا جهن، ۽ جيڪو قانون جي نظر ۾ اڄ به قتل جو جوابدار ئي آهي. راڄوڻي فيصلي ڏوهه جي ثابتي بعد به کيس باعزت بري ڪرڻ جي راضي نامي تي کيس ايئن آزاد ڪرايو، جو سندس کيسي ۾ ان 5 4 سالا مقتول سپاهيءَ جي بدنصيب بکئي خاندان کي ڏيڻ لاءِ اٺ لک رپيا موجود هئا. اٺ لک رپيا، هڪ معمولي سپاهيءَ جي خاندان جي محرومين آڏو شايد وڏي قيمت هئا. شايد ان سپاهيءَ جي جان کان به وڌ قيمتي....ڇو ته سندن بک ڪائنات جو وڏو ڪڙو سچ آهي ۽ سندن محروم زندگيون سندن بيوسي جو پهريون ۽ آخري سبب بڻيون. 8 لکن ۾ 45 ساله سپاهي جي خون جو سودو ٿيو، عدالت کان ٻاهر اهو ساڳيو ئي ”راڄوڻي نبيرو“ هو، جنهن ۾ تر جا سياسي پڳدار ڌر بڻجي سامهون آيا. رضانامي تي خون، اٺ لک عيوض معاف ڪيو ويو ۽ ان دستاويز تي مقتول سپاهيءَ جي بيواهه سميت سندس پٽن به صحيحون ڪيون. اهي واقعي به صحيحون هيون يا محرومين ۽ غربت جو انتهائي سستو ۽ خسيس سودو؟

جوابدار جي لاءِ اها رقم شايد ”دو دن کان کيل تماشا“ کان مٿي حيثيت نه رکندي هجي، ان طبقي لاءِ ايتري رقم هٿ جو مير ئي ته سڏي وڃي ٿي ۽ جيڪڏهن ان رقم سان هڪ پاسي ڏينهن ڏٺي جي ناحقي، طاقت ۽ ڏنڊي جي زور تي ڪيل خون جا داغ به ڌوپجي وڃن ۽ ٻيو سياسي سماج ۾ به سندس واپسي تي دهلن، شرنائين ۽ گلن جي بارشن سان فاتحِ اعظم جيان آجيان ٿئي ته سودو ڇو مهانگو چئجي؟

شايد ٺيڪ ان ئي ڏينهن، جڏهن رئيس نبن خان لنڊ جي جيل واپسيءَ کانپوءِ آجيان لاءِ دادو شهر ۾ سينگار جا سامان هئا، ٺيڪ ان ئي ڏينهن تي هڪ بي رحم، سرد گولي هڪ نوجوان نينگريءَ جي ڇاتيءَ ۾ لاٿي وئي...رت ڦوهارا ڪري وهيو...۽ جڏهن جسم ڦٿڪي ڦٿڪي بيجان ٿيو ته سندس لاش، جنهن جي هڪ پير ۾ جتي پيل هئي، سو لاش کڻي دادو سول اسپتال پهچايو ويو. اها ڇوڪري دادو ڪاليج جي ئي شاگردياڻي هئي، جنهن جي ڀر ۾ ئي سندس جسم ۾ بندوق جو بارود لاٿو ويو هو...اها ٽين ايجز ڇوڪري هئي، جنهن کي گهران زوري کنڀي کنيو ويو هو. جڏهن کيس زوري کنڀي ٿي کنيو ويو، تڏهن سندس نڙي مان اڀ ڏاڙيندڙ رڙيون ٿي نڪتيون، هڪ جتي مزاحمت تي گهلجڻ ڪري گهر جي اڱڻ ۾ ئي پيل رهجي وئي هئي...هن گهر جي ٻاهرين در ۾ به هٿ وجهي وس ڪيا ته کيس زوري نه کنيو وڃي. کيس گهران ايئن هڪ ئي جتي ۾ کنڀي کنيو ويو، ۽ ٽن ڪلاڪن اندر سندس گولي لڳل سرد لاش سول اسپتال حوالي ڪري ڀڄي ويندڙ جو نالو ڇوڪريءَ جي ماءُ جي پوليس بيان موجب ”زبير جمالي“ هو. اسپتال انتظاميه به تصديق ڪئي ته ڇوڪريءَ جو لاش ڦٽي ڪري ويندڙ زبير جمالي ئي هو. دادو جي پيپلز پارٽي جي چونڊيل ايم اين اي رفيق جماليءَ جو ڀاءُ...

اها ڇوڪري، جيڪا ايئن قتل ڪري ڦٽي ڪئي وئي، ان جي قتل جي سببن جا پيرا کڻجن ته اها شايد عام اک ڏسي ۽ محسوس نه ڪري سگهي، پر ”غربت“ سندس قتل جو پهريون ۽ آخري سبب بڻيو.

الائي به ڇو اسان وٽ اڪثريت جي وس وهم و گمان ۾ به اهو نه هوندو آهي ته غريب ڇوڪرين جون اکيون به رنگين خواب ڏسي سگهن ٿيون ۽ اها سندن خواب جي رنگيني ئي آهي، جيڪا ڪڏهن ڪڏهن سندن زندگي کي رنگين بنائڻ بجاءِ سندن جسم کي رت ۾ وهنجاري ڳاڙهو ڪريو ڇڏي ۽ ايئن ان بدنصيب ڇوڪري صفيا جي اکين جا اوائلي خواب به اهڙا ئي رنگين هئا، جو سندس پيچ هڪ اهڙي ماڻهوءَ سان اڙيو، جنهن جو شايد زندگي جي هر مامري ڏانهن رويو غير سنجيده هو. صفيا جي اکين جي خوابن کي ڪا ساڀيا ڏيڻ بجاءِ اهو شخص سندس جسم کي رت ۾ وهنجاري هليو ويو. صفيه ان ڄاڻايل جوابدار لاءِ شايد ”وقت پاس“ ڪرڻ واري سامان کان وڌيڪ حيثيت رکندڙ نه هئي، پر صفيه ان تعلق کي شادي جي صورت ۾ تڪميل ڏيڻ پئي چاهي. پيار کان شاديءَ جي سپنن تائين جو سفر صفيه جي عمر جون ڇوڪريون ڏاڍو جلدي طئي ڪري وٺنديون آهن. اها خبر سنڌي سماج جي ان مرد کي پوڻ ڏاڍي مشڪل آهي، جيڪو عورت کي ڪنهن رشتي جي نسبت بجاءِ ”وقت پاس“ ڪرڻ جي صورت ۾ ورتائڻ جو عادي ٿي چڪو آهي. زبير پاران سندس تعلق کي جڏهن شادي جي نسبت ۾ طئي ڪرڻ کان انڪار ٿيو ته صفيا ان رشتي تان هٿ کڻندي ڪنهن ٻئي هنڌ شادي جو سوچيو. سندس ماءُ پاران ٻڌايو ويو ته صفيه جو اهو فيصلو جوابدار کي منظور نه هو. غريب گهرن جي ڇوڪرين جي محرومين جي قيمت چڪائي کين سڄي عمر لاءِ پاڻ وٽ گروي رکڻ اسان جي سنڌي سماج ۾ ڪنهن به ”پئسي ۽ طاقت“ واري پارٽيءَ لاءِ ڪو گهڻو مشڪل ناهي. ڪيترين ئي غريب ڇوڪرين جا خواب سدائين ايئن عمر ڀر اسان جي سماج جي وڏن پڳدارن وٽ گروي ٿيا پيا هوندا آهن. گهڻو تڻو جيڪڏهن سماج کي اخلاقيات جو نام نهاد الڪو به ٿيو ته آڱر سدائين ڇوڪريءَ جي ڪردار تي ئي اڀي ٿيڻي هوندي آهي. مقتوله جي ماءُ ايف آءِ آر ۾ چٽو موقف رکيو ته سندس ٻي هنڌ شادي واري فيصلي تي زبير پاران کيس ڌمڪيون به ڏنيون پيو ويون.

هن نوجوان شاگردياڻيءَ جي قتل جي المناڪي اها ناهي ته اسپتال مان لاش وصول ڪرڻ لاءِ سندس ڪو مرد وارث نه هو. هوءَ يتيم هئي، پيءَ کانسواءِ هن ڇوڪري جو هڪ 2 1 ساله ڀاءُ هو، جنهن جي عمر نه، پر قدم به صفيا جو لاش کڻڻ جي قابل اڃا ڪو نه ٿيو هو. سماج جي مروج اخلاقيات تحت ان لاش جو تڏو سندس ڪنهن به مائٽاڻي مرد پاران به ڪو نه ڪيو ويو. المناڪي ته اها رهي جو صفيه جي تڏي جا قابض به جوابدار ئي بڻيا...جوان ڌيءَ جي موت جي صدمي ۾ ماريل ماءُ کي نه پريس، ۽ نه ئي ڪهن ٻئي ٻاهرين ماڻهوءَ سان ملڻ جي اجازت ٿي ڏني وئي. سندس موبائل فون آف ڪرايا ويا، سندس ٻاهر جي دنيا سان رابطي کي هر ممڪن طريقي سان ڪٺيو ويو. جيئن ميڊيا ان معتبر خاندان جي عزت تي حرف نه آڻي سگهي...۽ کين پنهنجي سياسي ساک جو اونو به ته ٿي سگهي پيو. صفيه جي ماءُ کي نيٺ به ان فيصلي تي مجبور ڪيو ويو، جنهن کي پنهنجي پريس ”راڄوڻي“ ۽ ”منٿ ميڙ“ ڪوٺي ”ٻئي ڌريون کير کنڊ ٿي ويون“ جا جملا لکندي رهي آهي. ملڪ جي سڀ کان وڏي جمهوري ۽ عورتن جي حقن لاءِ ترقي پسند سمجهي ويندڙ پيپلز پارٽي جو چونڊيل ايم اين اي جو پهرين ڏينهن ئي بيان آيو ته، ”صفيه خودڪشي ڪئي آهي.“ ٻئي ڏينهن جمالين جو سردار ساڻس ٻيلي ۽ ساٿي ٿي مقتولا جي ماءُ جي تڏي تي خون بخشيءَ جي راڄوڻيءَ لاءِ پهچي ويو. اها منٿ ميڙ هئي، يا سماجي دٻاءَ جو طريقو هو، سو ته پاڻ هن سماج ۾ رهندي چڱيءَ ريت سمجهي سگهون ٿا...ڇو ته جوابدار هڪ ڪلاڪ به نه ٿاڻي تي ويٺو هو، نه سندس بيان ٿيو هو ۽ نه ئي کيس ڪا لمس آئي هئي. (اميرن کي پنهنجا ٻچا ته ڪيڏا نه پيارا آهن.)

اڃان صفيه جي قبر جي مٽي به نه سڪي ۽ اڃان ته سندس جسم مان ڦوهارو ڪري نڪتل رت به ڪو نه سڪو هوندو ته ماءُ جي اکين جا ڳوڙها سودي بازي جي راڄوڻي ۾ تبديل ٿي ويا. ماءُ جي دل ايترو جلد خشڪ ٿي، پنهنجي ٻچي جي خون جي پئسن جي ڪٿ ڪيئن ڪئي هوندي، سو ته اها ماءُ جي دل ڄاڻي، پر ڪنهن ان سردار کان ڪو نه پڇيو هوندو ته ”ڇا سردارن جي ٻارن جا خون به ايترا تڪڙا ۽ سستا بخشيا ويندا هوندا؟؟“

هن حڪومت کان به پاڻ تماشبينن مان ڪنهن کي به همٿ ڪو نه ٿي جو پڇون ها ته، ”ڇا جنهن جي کيسي ۾ ٻه چار لک هجن، ان کي ڪنهن غريب جي ٻچي ڪهڻ جو حق ڏيئي ڇڏجي؟“

سنڌي سماج ۾ جاگيردار ڪلچر نئين دولتي ۽ مڊل ڪلاس جي پئسي ۽ طاقت جي آڌار تي ايئن ئي پکڙجي رهيو آهي، جهڙي ريت مذهبي انتها پرستي وارو فاشزم سرحد جي سماج جي رڳن کي سڪائي رهيو آهي. ڪنهن به طبقي جي آپيشاهي ۽ فاشي روئين کي سياسي تربيت ۽ سياسي ڪلچر وسيلي ختم ڪري سگهجي ٿو. ان ڪري فقط دادو ضلعي ۾ ئي پنهنجي پارٽي آفيس کي درست ڪرڻ لاءِ نه، پر سڄي سنڌ ۾ متبادل جرڳي ۽ راڄوڻي وسيلي خون جهڙن انتها تي پهتل ڏوهن کي بخشائڻ ۽ غريب کي دولت جي داٻي هيٺ سوديبازي تي مجبور ڪرڻ وارن جاگيردار عنصرن جي پيپلز پارٽي توڙي ٻين سياسي پارٽين کي هاڻ حوصلا شڪني ڪرڻ گهرجي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جهاد جو رُخ ”عورت“ بجاءِ ”غربت“ ڏانهن ڇو نٿو موڙيو وڃي



ڇنڇر 14 اپريل 2007ع

سوويت يونين جي فوجن کي تڙي ڪڍڻ واري جنگ ڀل ته افغانستان ۽ مسلمان مجاهدن لاءِ ”ڪفر ۽ اسلام“ جو معرڪو ئي هُجي پر اُن جنگ کي شروع ڪندڙ آمريڪي ڊالر ۽ جهاد جو آمريڪي Versionٻيو ڪجهه ڪيو هُجي، نه ڪيو هجي پر هن مجاهدين کي ”خبر“ ۾ ”اِن“ رهڻ وارو هُنر سيکاري ئي ورتو. ميڊيا ۾ مشهوريءَ جي چسڪي فقط ميڊيا Icons کي ئي نه پر ڪيترن ئي اهڙن همراهن کي به عادي بنائي ڇڏيو، جن وٽ هونئن ته دنيا سان لاڳاپيل ٻيا سڀ مامرا ”شرعي ۽ غير شرعي“ واري نسبت ۾ حرام يا حلال سمجهيا ٿي ويا، پر ”فوٽو“ کان منع نامي واري شريعت تي يقين رکڻ باوجود سندن فوٽا اخبارن جي شهه سرخين جي زينت بڻبا رهيا.

سوويت يونين جي ڪميونسٽ فوجن سان معرڪي کان ڪاشمير جي فتح جي خواب تائين، ڪاشمير کان چيچنيا، بوسنيا، چين... انهن مجاهدين جون منزلون، جهاد جا طريقا ۽ فلسفا ته بيشڪ بدلبا رهيا پر اها ڳالهه بنهه طئي آهي ته ثور انقلاب سان جهيڙو جتي افغانستان کي طالبان راڄ تائين پُڄائڻ کان وٺي آمريڪي سپاهين جي آمد تائين ۽ ملڪ جي اتحادين ۽ نيٽو فوج هٿان قبضه گيريءَ تائين پنهنجا هي مجاهد ڪڏهن بيروزگار نه ٿيا آهن. ڪلهن تي ڪلاشنڪوف جي زيور تي اڃان به ڪا ڪٽ نه چڙهي آهي، پر عجب خبرون آهن ته هيل جڏهن هو اسلام جي ٻين سڀني دشمنن کي شڪست ڏئي چڪا آهن، تڏهن سندن جهاد جو هاڻوڪو شڪار ”عورت“ بڻي آهي. پاڻ مسجد واري مامري ۾ نٿا پئون، ان کي پوءِ ڏسي وٺبو ۽ انهن ڳالهين جو جائزو ۽ تت به پوءِ پيش ڪبو ته اهي”ايپي سوڊ“ موجوده بحران مان نڪرڻ لاءِ رياستي ادارن جو سڄو هٿ ثابت ٿيا يا وري ماڳهين ”ايمرجنسي“ لاڳو ڪرڻ لاءِ هڪ دليل طور سامهون آندا ويا. في الحال ته پاڻ اهو ذڪر به موخر ڪندا هلون ته رڳي اسلام آباد ۾ ئي 127 مدرسا موجود آهن، جن مان 2 4 کن مدرسا ته رڳو گذريل سال ۾، يعني موجوده اعتدال پسنديءَ واري نعري واري دور ۾ رجسٽرڊ ڪيا ويا آهن، جڏهن ته ڪل رجسٽرڊ مدرسن جو تعداد 77 ٻڌايو وڃي پيو. 69 مدرسن لاءِ ڪيپيٽل ڊولپمينٽ اٿارٽي جو چوڻ آهي ته اُهي authorised (تصديق شدهه) نه آهن. سي ڊي اي جو اهو به چوڻ آهي ته ڪي لڳ ڀڳ 84 مسجدون سرڪاري زمين تي غير قانوني قبضي وسيلي ٺاهيون ويون آهن. مسجد حفصه واري ملڪ گير شهرت رکندڙ ڪارروائي ته بظاهر کڻي فحاشيءَ خلاف هئي، پر هن وقت مجاهدين جو اصل ٽارگيٽ ”عورتن يا ڇوڪرين“ جي تعليم آهي. ڇوڪرين جي تعليم خلاف ڌمڪين ۽ فتوائن جو سلسلو، جيڪو سرحد جي بنهه قبيلائي علائقن وانا، وزيرستان کان شروع ٿيو هو، سو هاڻي ڪوهاٽ تائين اچي پهتو آهي. ڪالهه هڪ انگريزي اخبار لکيو ته، ”مقامي طالبان، ڇوڪرين جي سيڪنڊري تعليم خلاف فتويٰ جاري ڪندي ان کي غير اسلامي قرار ڏنو.“ اخبار وڌيڪ لکيو ته، طالبان پاران نه رڳو ڇوڪرين جي تعليم خلاف فتويٰ ڏني ويئي پر ان لاءِ ڌمڪي ڏيندي اسڪول جي هيڊ ماسترياڻيءَ کي اسڪول بند ڪرڻ جي تلقين ڪئي ۽ چيو ته، ٻي صورت ۾ خطرناڪ نتيجن لاءِ تيار رهي ۽ ان سان گڏو گڏ اسڪول کي بم سان اڏائڻ جي ڌمڪي به ڏني ويئي.

ياد رهي ته ڪوهاٽ ۾ حجامن جي دُڪانن کي تالا لڳي چڪا آهن. سي ڊيز جا دُڪان تسبيحن ۽ مصلن جي دڪانن ۾ تبديل ٿي ويا آهن. اسلام آباد ۾ ڇوڪرين جي پرائيويٽ اسڪولن تي سيڪيورٽي سخت ٿي چڪي آهي. پرائيويٽ اسڪولن ۾ پڙهائيندڙ ماسترياڻيون عدم تحفظ هيٺ اسڪول ۾ ڪنهن به اجنبي چهري کي ڏسي ڇرڪي وڃن ٿيون. سندن عدم تحفظ جو شڪار ٿيڻ ان ڪري به غير فطري ناهي، جو ان کان اڳ دره آدم خيل ۾ ڇوڪرين کي بمباريءَ جو نشانو بنايو ويو.

افغانستان جي مجاهدين جو ان ڏس ۾ هٿ گهڻو تيز آهي ۽ منجهن جهاد جو جذبو به سرس ڏسجي ٿو. گذريل ارڙهن مهينن اندر افغاني طالبان لڳ ڀڳ 1 5 عورتن (ماسترياڻين) کي قتل ڪري چُڪا آهن، ڇوڪرين جا 183 اسڪول بنهه بلڊوز ڪري چُڪا آهن. ڇوڪرين جي اسڪولن خلاف جهاد واري ساڳي ئي لهر سڄي سرحد صوبي کي پنهنجي لپيٽ ۾ وٺي چُڪي آهي.

ساڳيو حال ان حسين مئيله گرلس هاءِ اسڪول جو به ٿيو، جتي اسڪول ۾ پمفليٽ موڪلڻ کان پوءِ شاگردياڻين جي گهرن تي به پمفليٽ موڪليا ويا ته ڇوڪرين جو اسڪول وڃڻ غير شرعي آهي، تنهنڪري اسڪول وڃڻ بند ڪيو وڃي. ساڳيا پمفليٽ جڏهن سندن ويگن وارن کي به مليا ته چند ڏينهن ۾ ئي ڪيترين ئي ڇوڪرين جي والدين پنهنجي ڇوڪرين جا نالا اسڪول مان ڪڍرائي ڇڏيا. ڪُل ملائي 506 داخل ڇوڪرين مان 255 ڇوڪرين نالا اسڪول مان ڪٽرائي ڇڏيا. ”جيتوڻيڪ اسان پنهنجي نياڻين کي پڙهيل لکيل ڏسڻ ٿا چاهيون پر اهو خيال ئي اسان لاءِ ڏڪائي وجهندڙ آهي ته اسڪول مان واپسيءَ تي، اسان جي ڇوڪرين بجاءِ سندن لاش گهر اچن.“ پنجاهه کان سٺ سيڪڙي تائين ڇوڪرين جي اسڪول کان پنهنجا نالا ڪڍرائي وڃڻ واري عمل هاڻ پرائيويٽ اسڪولن ۾ سيڙپ ڪندڙن جي سرحد صوبي مان تڏا ويڙهه شروع ڪرائي ڇڏي آهي.

اهو به دره آدم خيل جو قصو آهي، جيڪو ڪي 42 ميل ئي اسلام آباد کان پري آهي. دره آدم خيل ننڍن هٿيارن جي صنعت لاءِ مشهور ترين آهي ۽ پاڪستان جي دره آدم خيل جهڙي علائقي جي وڏي مشهوري سندس طالبانائيزيشن نه پر هٿيارن جي تياري آهي. 80 هزار جي آدمشماري رکندڙ هن علائقي جا ڪي ويهه هزار ماڻهو هٿيارن جي ان واپار تي ئي گذر سفر ڪندڙ آهن. رڳي ڪشمير ۽ افغانستان ئي نه پر بوسنيا کان فلپين ۽ انڊونيشيا تائين هتان ئي هٿيار سپلاءِ ٿيندو رهيو آهي.

ڇوڪرين جي تعليم جي خلاف ”جهاد“ جي ان لهر ۾ ڳالهه فقط ڌمڪي آميز پمفليٽن تائين ئي محدود ناهي، پر ان جهاد ۾ ڇوڪرين جي تعليم جي ڪيترن ئي حامي ماسترياڻين ۽ ماسترن کي قتل پڻ ڪيو ويو آهي. گذريل سال ۾ ٽي ماسترياڻيون ان جهاد جو نشانو بڻجي ويون آهن. اهو ٽانڪ جيڪو هاڻي ”باهه“ جي شعلن حوالي هو، ان ئي ٽانڪ ۾ ان ”جهاد“ جو شڪار اهو پرنسپال به بڻيو، جنهن کي اهي تعليم دشمنيءَ تي ٻڌل جهادي عنصر کنڀي کڻي ويا هئا. ان پرنسپال جو ڏوهه فقط اهو هو ته هن ان ڳالهه جي مخالفت ٿي ڪئي ته شاگردن کي اسڪول ۾ پڙهڻ بجاءِ جهادي ڪئمپن ۾ موڪليو وڃي. حقيقت ته اها آهي ته مجاهدين جي ان جهاد ۾ اڪثر ڪري سندن نشانو اُها عام ڪميونٽي آهي، جنهن وٽ پنهنجي دفاع لاءِ پوئتي هٽڻ کان سواءِ ٻيو ڪو به رستو ناهي. عورتن جي مخالف اسلامي تحريڪن/جماعتن واري اها لهر، جيڪا هاڻ سڄي مُلڪ جي مختلف حصن ۾ ڏاڍي تڪڙي ڦهلجي رهي آهي. اُهو ته هڪ منسٽر جو قتل هو، جيڪو هاڻي پروفائيل ليکيو ويو پر عورتن جي ڊريس ڪوڊ کان ويندي اخلاقيات جي پولسينگ ڪرڻ به دراصل سماج ۾ هاڻي مذهبي جماعتن جو سڀ کان اولين مسئلو بڻجي ويئي هئي. حيرت جي ڳالهه اها آهي ته سماج مان برائي ختم ڪرڻ واري ان جهاد جي ابتدا به عورت جي جسم کان ئي شروع ٿي آهي، ڇاڪاڻ ته انهيءَ ۾ ”عورت“ کي ئي برائيءَ جي جڙ سمجهڻ جو پرچار به کلئي عام ڪن ٿا. عام فهم نظر سان ڏسجي ته مُلڪ ۾ ڪرپشن، رشوت، لاقانونيت ئي دراصل هن ملڪ جو وڏو مسئلو آهي ۽ عام ماڻهوءَ کي جيترو رشوت خوري، ادارن ۾ بدعنوانيت، مهانگائيءَ تنگ ڪري رکيو آهي، اوترو شايد عورتن جي تعليم ۽ عورتن جي موجودگيءَ تنگ نه ڪيو هوندو. ملڪ ۾ غربت ۽ بيروزگاري ڏينهن به ڏينهن وڌي رهي آهي. ملڪ ۾ بک سان، رات جو خالي پيٽ سمهندڙ ٻارن جو تعداد گهٽجڻ بجاءِ وڌندڙ آهي. ملڪ ۾ دولت چند هٿن تائين محدود ٿي رهي آهي، پر مذهبي جماعتن کي برائي فقط عورت ۽ فحاشيءَ ۾ نظر اچي رهي آهي.

رشوت خوري، غربت ۽ لاقانونيت سميت پتو ناهي ته عورتن خلاف فتويٰ جاري ڪندڙ اهي مدرسا، انهن سرڪاري/ غير سرڪاري هيومن رائيٽس رپورٽن جي باري ۾ ڇا چوندا ۽ ڪهڙي ”فتويٰ“ جاري ڪندا، جن ۾ چيو ويو آهي ته پاڪستان ۾ هر عام ٻن گهرو عورتن مان هڪ عورت ذهني توڙي جسماني تشدد جو شڪار ٿئي ٿي. گذريل سال جي ئي هيومن رائيٽس جي رپورٽ آهي ته پاڪستان ۾ اسي سيڪڙو عورتون گهرو تشدد جو شڪار آهن.

ٻارن جي صحت ۽ زندگيءَ جي حوالي سان ئي پاڪستان جو انڊيڪس ڏسجي ته ٻارن کي جنسي تشدد جو نشانو بنائڻ واري انگ ۾ تيزيءَ سان اضافو ٿيو آهي. شهري آباديءَ ۾ ڪي لک کن ٻار رات جو ماءُ جي هنج ۾ يا گهر ۾ سمهڻ بجاءِ فٽ پاٿن تي کليل آسمان هيٺان سمهڻ تي مجبور آهن ۽ ڏهه ملين ٻار جبري پورهئي تي مجبور آهن. پاڪستاني پس منظر ۾ ”غربت“ ۽ ”بيروزگاري“ کي چئلينج ڪرڻ بجاءِ ۽ اُنهن حڪومتي پاليسين خلاف، جيڪي ملڪ ۾ غربت جو وڏي ۾ وڏو سبب بنجي رهيون آهن، ڪا واضح، ٺوس حڪمت عملي جوڙڻ بجاءِ جيڪڏهن اسلامي تعليمات ۾ شريعت جو رخ عورت ڏانهن ڪري ڇڏجي، ته ان معاشري ۾ رياست کي به ڪا گهڻي تڪليف نٿي ٿئي.

حفصه مسجد کان اڳ ظل هما جو قتل ۽ پشاور کان فقط ڏهه ڪلوميٽر پري قبائلي علائقي ۾ ان عورت کي بدڪاريءَ جي الزام هيٺ سنگسار ڪرڻ، جنهن لاءِ چيو ويو ته هوءَ غير مردن سان ملي رهي هئي. ياد رهي ته سندس گهر ۾ جن مهمانن جي موجودگيءَ کي بدڪاريءَ جو سبب ڄاڻايو ويو، ان وقت سندس مڙس به ٻارن سميت ساڳي ئي ڪمري ۾موجود هو، پر رات جي وقت پاڻ کي مجاهدين سڏائيندڙن پاران هنيل ڇاپي ۾ الزام هنيو ويو ته مهمانن جي موجودگي مشڪوڪ هئي. مسجد حفصه واري شميم آنٽي جيان، ان عورت کي ٻه ڏينهن تحويل ۾ رکي نيٺ بدڪاريءَ جي الزام هيٺ سنگسار ڪيو ويو. ٻڌايو ٿي ويو ته عورت انتهائي غريب هئي ۽ سندس زندگي به بمشڪل پلجي رهي هئي.

ڇوڪرين جي تعليم خلاف جهاد به يقينن اُن خوني، پرتشدد صورت ۾ ظاهر ٿي رهيو آهي، جنهن کي مغرب پاران دهشتگردي سڏيو ويندو رهيو آهي. گذريل سال نومبر ۾ ڇوڪرين جي اسڪول تي ٻه راڪيٽ لانچر فائر ڪيا ويا، پر هڪ وقت کان اڳ ڦاٽڻ ڪري اسڪول کي ۽ ڇوڪرين کي نقصان پهچڻ بجاءِ ڪارروائي ڪندڙ مارجي ويا. ٻن ڏينهن اندر ٻيو لانچر فائر ڪري اسڪول جي ديوار تباهه ڪئي ويئي. جيتوڻيڪ حفصه مسجد واري قصي ۾ لال مسجد جي پابندي پيل ويب سائيٽ ۾ بار بار انهن مسجدن ڊاهڻ واري سي ڊي اي جي عمل کي ننديندي مسلمانن کي جهاد جو سڏ ڏنو پيو وڃي، جيڪي سي ڊي اي مطابق ناجائز قبضي واري زمين تي ٺاهيل آهن. پر سرحد صوبي ۾ پيروال، سني خيل ۽ حاجي نور محمد علي ڪيلي جي گرلس اسڪولن جي عمارتن تي ڪيل راڪيٽ لانچرن جي حملي جون به ڪي رپورٽون ميڊيا ۾ رپورٽ ٿيون. انهن حملن جي نندا، مذهبي تنظيمن ته پري پر ڪنهن سياسي جماعت به ڪا نه ڪئي آهي. جنهن ۾ گهڻن ئي ڄڻن جي زخمي هئڻ جي خبر به آئي هئي. جيتوڻيڪ سرحد جي قبائلي علائقي ۾ ته ”عورت“ جو وجود عام سماجي وهنوار ۾ عدم موجود آهي، پر جي سرحد صوبي جي شهرن ڏانهن اچجي ته صورت ان کان گهڻي مختلف نه آهي.

ساڳي صورت پشاور شهر ۾ پڻ آهي، جتي پنج مشهوري رکندڙ پرائيويٽ اسڪولن کي خودڪش بمبارن پاران ڌمڪيون ملڻ تي سرحد صوبي جي مذهبي جماعتن جي سياسي اتحاد جي حڪومت پاران به کين ڪنهن تحفظ ڏيڻ بجاءِ ايجنسين ڇوڪرين جي انهن اسڪولن کي خبردار ڪيو ته مٿن حملن جو خطرو موجود آهي. سٽي اسڪول، پشاور گرامر اسڪول، فرنٽيئر ايجوڪيشن فائونڊيشن سميت بيڪن هائوس جون ڇوڪرين واريون سڀ برانچون بند ڪيون ويون. بيشڪ ته جڏهن پشاور ۾ رهندڙ اهي تعليمي ادارا به عدم تحفظ جو شڪار ٿين، تڏهن سمجهي ڇڏڻ کپي ته مذهبي عنصرن جي سياسي جماعتن جي موجودگيءَ ۾ انتها پسند عنصرن کان بچاءُ جي ڪا به صورت باقي نه آهي.

سرحد صوبي ۾ جتي خير سان مولوين جي ئي حڪومت آهي، اُتي ته ٻڌايو وڃي پيو ته جمعي نماز جي خطبن جو گهڻو تڻو موضوع عورت ۽ فحاشي ئي هجي ٿي. عام مسلمان جي اندر ۾ عورت خلاف زهر ڀرڻ ۽ عورت کي فحاشيءَ جي اک سان ڏسڻ واري پرچار ۾ ممڪن آهي ته عورت کي چادر ۽ چار ديواريءَ تائين محدود ته ڪيو وڃي پر عورت جي چادر ۽ چارديواري ملڪ جي اسي سيڪڙو آباديءَ جي غربت واري زندگي، رشوتخور، بدعنوان ادارن ۽ ٻين سماجي مسئلن جي حل لاءِ ۽ عام انساني زندگيءَ جي بهتريءَ لاءِ جيڪڏهن جهاد جو رُخ ”عورت“ بجاءِ ”غربت“ ڏانهن موڙيو وڃي ته شايد مقامي سطح تي ئي نه پر عالمي سطح تي به اسلام جي ”انتها پرست“ هئڻ وارو اميج ڪجهه نرم ٿي سگهي ٿو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جديد ترڪيءَ جا سيڪيولر قدر ۽ عوامي احتجاج



اربع 18 اپريل 2007ع

مشرقي ۽ يورپي تهذيب جو حسين امتزاج رکندڙ تُرڪي- اُهو ترڪي، جنهن جي عثماني سلطنت مسلم خلافت جي مسند رکڻ جي ڪري سڄي اسلامي دنيا لاءِ رڳو مقدس ۽ معتبر ئي نه رهي آهي، پر ننڍي کنڊ ۾ برطانوي سلطنت کان آزاديءَ واري جنگ جا پڻ ڪيئي باب ان خلافت واري تحريڪ سان ڳنڍيل آهن. اهو مسلمانن جو ”اسلامي خلافت“ سان جذباتي رشتو هو، جنهن ۾ سرشار ٿي ننڍي کنڊ ۾ جنگ آزاديءَ جا ڪيترائي مسلمان سپاهي تنهن وقت ڪفن سر سان ٻڌي خلافت جي بچاءَ واري تحريڪ ۾ ڪاهي پيا هئا. خلافت واري تحريڪ ۾ رُڳو جوهر (مولانا) برادرس ئي نه پر ابوالڪلام آزاد تائين ڪيترائي مسلمان، سياسي شخصيتون سڌي/ اڻ سڌي طرح ان ۾ حصو وٺندا رهيا.

پندرهين صديءَ جي اڌ تائين تُرڪيءَ کان وٺي سڄي ايشيا مائنر ۾ عثمانيه سلطنت جي جهنڊي جهولائڻ ۽ بازنطيني سلطنت جي زوال تائين جي سڄي تاريخ جا پيرا نه به کڻجن، ته به ننڍي کنڊ جي ”مغل راڄ“ ۾ ترڪ، ”مسلمانيت“ ۽ اسلام جي رشتي کي چڱيءَ ريت پرکي سگهجي ٿو، پر هتي تاريخ جي لٽ ۾ لٽجي ويل پير جي نشانن تان دز اُڏائڻ بجاءِ هتي ذڪر ڪجي اُن جديد ترڪيءَ جو، جنهن ۾ بظاهر ته مسلمان آبادي اڪثريت ۾ آهي، پر اهو واحد اسلامي ملڪ آهي، جنهن ۾ مذهب ۽ رياست کي جدا جدا خانن ۾ رکيو ويو آهي ۽ اها واحد اسلامي مملڪت آهي، جنهن ۾ نه رڳو جديد رياست جي تقاضائن جي پورائي طور مذهب کي رياست کان بنهه جُدا رکيو آهي، پر ترڪي پنهنجو پاڻ کي اعلانيه سيڪيولر ملڪ چوندو رهيو آهي. اسلامي خلافت رکندڙ سلطنت کان جديد سيڪيولر رياست بڻجڻ تائين واري سفر ۾ سندن ”باباءِ ترڪ“ ڪمال اتا ترُڪ، جنهن جي سربراهيءَ ۾ تُرڪيءَ ۾ پهرين جنگ عظيم جي پُڄاڻيءَ تي ترڪيءَ جي قومي تحريڪ ان سلطنت جي پُڄاڻي آڻي نئين جديد پارليامينٽ جو بنياد وڌو هو. اُهو ڪمال اتا ترڪ به بيشڪ ته ملٽري ڪمانڊر هو پر اهو سندس جديد رياست وارو تصور هو، جنهن قوم کي مُدي خارج سلطنت واري تصور مان نجات ڏياري. آڪٽوبر 1923ع ۾ ”جمهوريه ترڪي“ جو بنياد پيو. مصطفيٰ ڪمال پاشا، ان جو پهريون صدر ٿيو.

تنهن ڏينهن کان اڄ ڏينهن تائين نيري مسجد واري استنبول وارو ترڪي پنهنجي سمورن رياستي مامرن توڙي حڪومتي ادارن ۾ سختيءَ سان سيڪيولر ازم جي اصول تي ڪاربند رهيو آهي. سيڪيولر ازم، جنهن جي عام معنائن ۾ غلط تشريح ڪندي ان کي ”لادينيت“ سان ڳنڍيو ويندو رهيو آهي، تنهن جو بنيادي مقصد فقط اهو آهي ته مذهب، رياست جو نه پر شهرين جو ذاتي معاملو آهي ۽ رياست، مذهب لاڳو ڪرڻ جي ڏس ۾ غير جانبدار رهندي. سيڪيولر ازم جي ان عام فهم لغُتي توڙي مفهومي معنيٰ کي جيڪڏهن ”لادينيت“ سان وڃي ڳنڍجي، ته اها هڪ فڪري رويي کي Vulgerize ڪرڻ جي ڪوشش کان سواءِ ٻيو ڪجهه به نٿو چئي سگهجي.

هن ئي مهيني اپريل جي چوڏهين تاريخ تي ”انقره“ جي گهٽين ۾ انقره، ترڪيءَ جي گادي واري هنڌ، ڪي لڳ ڀڳ ٽن کان چئن لکن تائين ماڻهن جو هڪ وڏو هجوم لهرون هڻندڙ سمنڊ جي شڪل ۾ ان نعري جي ورجاءَ لاءِ احتجاجي ميڙ ۽ ريليءَ جي صورت ۾ ٻاهر نڪري آيو، جيڪو نعرو کين سندن باباءِ تُرڪ (اتا ترڪ) يعنيٰ مصطفيٰ ڪمال پاشا ڏنو هو ته، ”مذهب کي سياست کان، مذهب کي رياست کان جُدا رکيو وڃي....“ اها اپريل جي چوڏهين تاريخ هئي، جڏهن ٽي لک کن تُرڪ سرُخ جهنڊن ۽ پنهنجي باباءِ تُرڪ جي وڏين تصويرن جي ڇانوَ ۾ انقره جي روڊن تي مارچ ڪندا نعرا هڻندا ٿي ويا ته، ”اسان کي امام نه پر صدر کپي .... تُرڪي سيڪيولر آهي، سيڪيولر رهندو..“ رڳو تُرڪي جون ئي نه پر برطانيه جي گارجيئن، آمريڪا جي نيويارڪ ٽائمز کان ويندي بي بي سي تائين عالمي ميڊيا جون سڀ خبرون اهي هيون ته ٽن لکن ماڻهن جي اها ريلي تُرڪيءَ جي، ڏهاڪي ۾ ڪا سڀ کان وڏي ريلي هئي. رُڳو ريليءَ ۾ شريڪ ترڪ ئي نه پر روڊن رستن، گهرن جي کڙڪين ۽ بالڪونين مان پڻ ترڪيءَ جا ڳاڙها جهنڊا ۽ اتا تُرڪ جون تصويرون ماڻهو سيڪيولر ازم جي حمايت ۾ لهرائي رهيا هئا. دراصل تُرڪن جو اهو احتجاج، اها ڪاوڙ ۽ غصو، سندن اُن وزير اعظم لاءِ هو، جيڪو تصورن ۽ نظرين توڙي سياست ۾ لڳ ڀڳ پنهنجي ضياءَ ۽ ان جي باقياتي سياسي ڌرين جهڙو ئي آهي. هو ترڪيءَ جي جسٽس ۽ ڊولپمينٽ پارٽيءَ سان تعلق رکندڙ آهي. ضياءُ الحق جي ”اسلامائيزيشن“ جيان هيءَ پارٽي به دراصل ترڪيءَ جي سيڪيولر مُنهن مهانڊي بگاڙڻ جي خواهان آهي.

ترڪيءَ جي وزير اعظم رجب طيب اردگان سڀ کان پهرين اُن ئي ”اسڪارف“ جي پابنديءَ خلاف ڳالهائڻ شروع ڪيو، جنهن تي هونئن ئي يورپي مسلمان مڇريل آهن. تُرڪيءَ ۾ پڻ ٻين يورپي ملڪن جهڙو ئي قانون لاڳو ڪرڻ ڪري ڪيترائي قانون اهڙا آهن، جيڪي اسلامي نقطهءِ نگاهه کان ته ڏوهه جي دائري ۾ اچن ٿا پر قانوني حوالي سان اهي ذاتي مامرن جي ڏس ۾ سمجهيا ۽ ڊيل ڪيا وڃن ٿا.

خبر ناهي، پنهنجي سنڌي پڙهندڙن مان ڪيترن ڄڻن اروحان پاموڪ، 2005ع ۾ ادب جو نوبل انعام حاصل ڪندڙ ليکڪ کي پڙهيو آهي. My name is red ۽ Snow بيشڪ ته سندس ادبي شاهڪار آهن، پر اسنتبول ۾ پڻ هن پنهنجي بائيوگرافيڪل اڪائونٽ ۾ ترڪيءَ ۾، خاص طور تي استنبول کي مشرق ۽ مغرب جي تهذيبن جي پُل قرار ڏنو آهي. بيشڪ ته اڌ حصو يورپ ۽ اڌ حصو مشرق ۾ هئڻ ڪري تُرڪيءَ کي جتي سياسي حوالي سان ٻيا کوڙ سارا فائدا آهن، اُتي ڪجهه نقصان به آهن، ته مشرقي مذهبي قدرن جي ڪلچرل آميزش رکڻ جي ڪري اڃان تائين تُرڪيءَ کي يورپي يونين جي مستقل ميمبر شپ نه ملي آهي، جڏهن ته ٻئي پاسي مغربي ۽ يورپي روايتن جي تقليد جي ڪري عام مسلمان ملڪ کيس روايتي طرح پنهنجو شريڪ نٿا بڻائين. ”اسلام ۽ جمهوريت“ جي گڏجڻ واري تصور کي جيتوڻيڪ هاڻوڪو ترڪي، مثال ثابت ڪرڻ گهري ٿو ۽ اهو به يورپي يونين جو پريشر آهي ته ترڪيءَ کي، پنهنجي ”قانون“ کي پڻ اصلاح واري عمل مان گذاري ”پرو مذهبي“ بنائڻ بجاءِ سيڪيولر قدرن تي آڌارڻو پئجي ويو. اهو ئي سبب آهي جو هاڻوڪي مذهبي وزير اعظم جڏهن زنا کي قانوني طور تي ڏوهه مڃرائڻ لاءِ ڪوشش ڪئي ته کيس يورپي يونين توڙي پنهنجي ئي رياستي ادارن جي مخالفت جي ڪري پوئتي هٽڻو پيو. ياد رهي ته ترڪيءَ جو موجوده صدر، جيڪو سيڪيولر ترڪيءَ جو حامي آهي، ان جي 16 مئي تائين صدارتي مدت پوري ٿي چڪي آهي ۽ گهڻا امڪان آهن ته کانئس پوءِ هاڻوڪي وزير اعظم رجب طيب اردگان کي ئي سندس پارٽي صدر جي اميدوار طور سامهون آڻي، ڇاڪاڻ ته هن وقت پارليامينٽ ۾ سندس پارٽيءَ کي ئي اڪثريت حاصل آهي.

وزير اعظم طيب اردگان لاءِ، پنهنجي ذاتي مذهبي لاڙي جي ڪري، ترڪيءَ جي سيڪيولر آئين سان گڏ هلڻ ۽ مذهب کي سياست کان جدا ڪري ڏسڻ ان ڪري به ڏکيو ٿئي، جو هن تي ماضيءَ ۾ پڻ مذهبي عقيدن جي سياست ۾ آميزش ۽ نفرت آميز تقريرن جا الزام پڻ آيا. استنبول جي ميئرشپ کان وزير اعظم جي عهدي تائين سندس سياست گهڻو ڪري مذهبي رهي آهي. انقره ۾ اتا ترڪ جي يادگار تي رٿيل اها احتجاجي ريلي دراصل ان وزير اعظم لاءِ وارننگ هئي ته ترڪيءَ جو سيڪيولر عوام ڪنهن به صورت ۾ مذهبي لاڙو رکندڙ صدر کي قبولڻ لاءِ تيار نهآهي، ڇاڪاڻ ته ڏينهن ٻن ۾ صدارتي اميدوارن جي چونڊ ٿيڻي ئي آهي. اها ريلي، جنهن ۾ ڪي ڏهه هزار کن ماڻهو ته هڪ رات پهرين ئي ٻين شهرن لاءِ ريليءَ ۾ شريڪ لاءِ روانا ٿيا، ان ۾ عورتن جو تعداد ته گهڻو هجڻو ئي هو، جو اسلامي ملڪن ۾ اسلامي ليڊرن جي عورت مخالف ايجنڊا مسلمان عورتن کي چڱو پريشان ڪري ڇڏيو آهي.

”جيئن ته مان عورت آهيان ۽ هتي ئي رهان ٿي، تنهنڪري ئي مان هن ريليءَ ۾ شريڪ ٿي آهيان، ڇو ته مون کي ترڪيءَ جي سيڪيولر قدرن جي حفاظت ڪرڻي ئي آهي.“

ريليءَ ۾ شريڪ عورت، ان خصوصيت سان ان جو حصو بڻجي ٿي ته مذهب ۽ سياست جو جدا رستو، ترڪيءَ جي ان جديد تصور کي نمايان ڪندڙ آهي، جنهن ۾ اسلام کي دهشت سان نٿو ڳنڍي سگهجي، جڏهن ته ٻئي پاسي وزير اعظم جي صدر ٿيڻ کان خائف ڌُريون چون ٿيون ته، ”اها پارٽي دراصل ”سياسي اسلام“ جي پرچارڪ پارٽي آهي ۽ ان ڪري سندس واسطو دين نه پر سياست سان آهي.“

رڳو عورتون، ۽ عوام ئي نه پر اڻ سڌيءَ طرح ترڪيءَ جي اڪيڊيميا، جن جو تعلق يونيورسٽيءَ جي استادن سان آهي، انهن پاران پڻ سيڪيولر ترڪيءَ کي مذهبي رُخ ۾ وٺي ويندڙ سياست تي تشويش ظاهر ڪئي ويئي آهي. ترڪيءَ جي هائير ايجوڪيشن بورڊ (جنهن ۾ ترڪيءَ جون سڀئي يونيورسٽيون شامل آهن) ان پڻ پنهنجو واضح موقف ڏيندي چيو ته، ”صدر کي ترڪيءَ جي سيڪيولر قدرن جي ضمانت ڏيڻ کپي.“ هائير بورڊ آف ايجوڪيشن جي صدر اردگان جو چوڻ هو ته، سندن ملڪ جي صدر جي باري ۾ موقف ڏيڻ جو مطلب پنهنجي سياسي ايجنڊا مڙهڻ ناهي، پر تُرڪيءَ جي شهري هئڻ جي حيثيت ۾ اهو هر شهريءَ جو فرض آهي ته ملڪ کي درپيش مسئلن کي ڏسي، سمجهي ۽ ان بابت اظهار خيال ڪري سگهي. جيتوڻيڪ پارٽيءَ جي صدر ان کي سنئون سڌو سياسي معاملن ۾ مداخلت قرار ڏنو.

اهو فقط باضمير اڪيڊيميا ئي ڄاڻي سگهي ٿي ته تعليمي ڊسڪورس ۽ ذهني سيڙپڪاريءَ ۾ سيڪيولر قدر ڪيئن انهن ادارن جو لازم عنصر بنجن ٿا. دراصل تعليمي ادارا به فقط هڪ مذهب جي شاگردن جي تعليم ۽ اُن جي تشريح لاءِ پابند نه هئڻ کپن. ان ڪري تُرڪيءَ جي اڪيڊيميا سياست ۾ مداخلت جو الزام سهندي به ملڪي مامرن جي اُنهن خاص موضوعن تي پنهنجي راءِ ڏيڻ کان سواءِ رهي ڪا نه سگهي، جيڪي تدريسي عمل جو بنيادي شرط سمجهيا وڃن ٿا.

تُرڪيءَ ۾ سيڪيولر قدرن جو هئڻ ۽ رياست جي سيڪيولر هئڻ جو ڪريڊٽ يقينن سندن اتا ترڪ يعني قوم جي ابي ڏانهن ئي وڃي ٿو، پر حقيقت ۾ اهو اتا ترڪ ڪمال پاشا ئي هو، جنهن ترڪيءَ جي فوج کي سيڪيولر بنائڻ ۾ وسان نه گهٽايو. اهو غلط نه آهي ته، جيئن ته مصطفيٰ ڪمال پاشا فوجي ڪمانڊر هو، تنهن ڪري ان لاءِ اهو سڀ ممڪن هو پر اها به حقيقت آهي ته ترڪيءَ جي فوج اتا ترڪ کان پوءِ سياست ۾ ائين ئي دخل اندازي ڪندي رهي آهي پر سندس اها دخل اندازي ٽي ڀيرا فقط تڏهن ئي ٿي آهي، جڏهن سياست ۾ مذهب جو عمل دخل وڌڻ لڳو آهي ۽ مذهبي ايجنڊا رکندڙ پارٽيون پارليامينٽ تائين پُهتيون آهن. 1997ع جي فوجي مداخلت اردگان جي سياسي سربراهه خلاف ئي ٿي.

”اسان اميد ٿا ڪريون ته فقط اهو، جيڪو جمهوري ملڪ ترڪيءَ جي جمهوريت سان لفظي طرح نه پر اصولي طرح ٻڌل هجي، اهو ئي ملڪ جو صدر ٿيندو.“ ترڪ فوج جي چيف ”جنرل ياسر“ جا اهي بيان دراصل اردگان لاءِ وارننگ طور ورتا پيا وڃن ته فوجي سربراهه جو اهو بيان ان پارٽيءَ لاءِ پيغام آهي ته اها اردگان کي صدر طور اميدوار نه بيهاري. جڏهن ته تجزئي نگار، فوج ۽ حڪمران پارٽيءَ جي اندر واري تضاد کي ترڪيءَ جي جمهوريت لاءِ توڙي ترڪيءَ جي معيشت لاءِ وڏو خطرو قرار ڏيئي رهيا آهن. اهو به خيال ڏيکاريو پيو وڃي ته جيڪڏهن ان صورت ۾ صدر جي چونڊ کي عوام جي راءِ جي آئينه دار نه بڻايو ويو ته آئيني طرح ان صدر جي چونڊ جي طريقه ڪار (جنهن ۾ پارلياماني ميمبر ئي صدر جو انتخاب ڪن ٿا) کي بدلائي آمريڪي صدارتي چونڊن واري نظام کي لاڳو ڪيو ويندو.

خبر ناهي ته ترڪيءَ ۾ مصطفي ڪمال پاشا اتا ترڪ جي يادگار تي نڪتل اها ٽن لکن ماڻهن جي ريلي تُرڪيءَ جي عوام کي سياسي مذهب کان بچائي سگهندي يا نه، پر پاڻ جهڙا مُلڪ، جتي سيڪيولر ازم ته پري پر حقيقي جمهوريت جا به پري پري تائين ڪي آثار نظر نٿا اچن، اُتي عوامي ”چپ چپات“ وارو روزو ڪٿي مذهب کي رياست جو هٿيار بنائڻ وارين ڌُرين کي ايترو سگهارو ۽ زور آور نه ڪري ڇڏي، جو پوءِ عام رواجي وهنوار واري زندگيءَ جي به وک وک تي ائين پوليسنگ ٿيڻ لڳي، جو رياست ۽ مذهب جي بنيادي فرق جي بنيادي تشريح به، عام ماڻهو ته ڇڏيو، پڙهيل لکيل اقليت جي ذهنن مان هوا ٿي نڪري نه وڃي.
amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

چيف جسٽس جي آجيان لاءِ سنڌهه سرڪار لهڙا ”انتظام“ ڪندي؟

ڇنڇر 12 مئي 2007ع

اڄ ٻارهين مئي آهي، پاڪستاني تاريخ ۾ عوامي راءِ ۽ عدالتن جي آزاديءَ جي تحريڪ جي حوالي سان ڪراچيءَ جي شناخت طئي ٿيڻ جو ڏينهن...ڪراچي، جنهن گهڻي عرصي تائين بم ۽ بارود جي هولي کيڏي ڪڏهن ته حڪمرانن جي تختن جا بنياد لوڏي ڇڏيا هوندا ۽ ڪراچي، جنهن جي گهٽي گهٽي ڪنهن مطلق العنانيت جي قيمت چڪائيندي به مجموعي طور تي کين مضبوط ڪرڻ جي قيمت ادا ڪئي هوندي. اُهو جنرل ضياءَ هو، جنهن جي دور ۾ لساني سياست سان گڏ ڪراچي ڪلاشنڪوف ۽ هيروئن جي پڙيءَ جي حوالي سان به سڃاتو ويو. ڪراچي جا ڪيترائي حوالا آهن. ڪراچي ته شاعرِ انقلاب جوش ميلح آبادي جي خراب ڏينهن جي شاهد به آهي، ۽ ڪراچي، جنهن جي ڪهاڻي سيٺ نائون مل جي يادگيرين سان ڪجي يا ان مورڙي ميربحر جي داستان سان، جنهن ۾ هڪ ضعيف ۽ معذور مورڙو انسان خور مانگر ماري اسان جي لوڪ ورثي جي يادگيرين ۾ بهادري، همت، حوصلي ۽ استقلال جي علامت بڻجي جيئي ٿو. اها ڪراچي، اُن مورڙي ميربحر جي ڪلاچيءَ وارو ڪُن به ٿي سگهي پئي. جوش لاءِ ڪراچي درد جي ڪٿا بڻي هئي، پر جمشيد نسروانجي ڪراچي جو هڪ ٻيو حوالو هو. ڪراچيءَ جي سنڌ کان عليحدگيءَ جو داستان بيشڪ ته پاڪستان جي اسلام آباد گادي منتقل ٿيڻ سان پورو ٿيو. اُن کان پوءِ ڪراچي، سنڌ جي سياست توڙي اسان جي دلين ۾ سدائين تازي زخم جيان رهي آهي، جنهن دردگيري لاءِ ڪنهن به خاص رفوگيري جو سامان پيدا نه ڪيو...ڪراچي، ٽينس جي بال جيان هڪ ڪورٽ کان ٻي ڪورٽ تائين ائين اُڇلائي ويندي رهي، جو جنهن به شاٽ مس ڪيو، تقدير ان جي قسمت ۾ شڪست ۽ رسوائي لکي ئي لکي.

اڄ کان فقط هڪ ڏينهن اڳ جنهن ڪراچي جي تصوير اخبارن ۾ ڇپي هئي، تنهن ۾ طويل لوڊ شيڊنگ کان پريشان هجومن جا هجوم، غصي ۾ تتل ڳاڙها ٿيل، انهن باهه اُلن جي وچ ۾ بيٺل نظر آيا، جيڪي هو ڪراچيءَ ۾ بجلي پهچائيندڙ گاڏين کي تيلي ڏيئي ٻاري چُڪا هئا. پاڻ لمحي کن لاءِ اهو وساريون ٿا ته معدنيات جي وزير عرفان الله مروت ساڳي ئي ڏينهن تي سنڌ واسين کي اها خوشخبري ڏيئي چُڪو آهي ته ٿر مان ملين ٽن ملندڙ ڪوئلي مان بجلي پيدا ڪرڻ وارو ٺيڪو انهن ٺيڪ ان ڪمپنيءَ کي ڏنو آهي، جنهن وٽ ڪراچيءَ جي بجلي جو انتظام آهي ۽ جنهن جي فراهميءَ جي ناڪامي، اداري جي ناڪام ڪارڪردگي ڪراچي جي عوام کي سڙڪن تي ڀڄ ڊاهه ۽ احتجاج تي مجبور ڪري وڌو آهي. (اها ڪمپني جيڪڏهن ڪراچيءَ مان فارغ ڪجي ته ڪٿي ته کيس کپائجي به...) ڪراچيءَ جي گهٽي گهٽي ۾ عورتن، ٻارن ۽ ٻڍن جي هٿ ۾ پاڻي جا ٿانوَ آهن، صاف پاڻيءَ جي تلاش آهي. بيشڪ ته ڪراچي جي حسن ۾ اضافي طور نين شاپنگ مالن جا پلازه جا پلازه آهن، جن جي تعمير جاري آهي، پر ساڳئي ئي ڪراچي ۾ ڪچين ڀتين ۽ ڪچين سرن وارن ڳوٺن تي بلڊوزر به هلندڙ آهن. ڪا به سياسي ڀائيواري نه، ڪو به حصو پتي نه...ڪراچي سياسي طور تي بلاشرڪت غيري متحده جي راڄڌاني آهي. سندن هڪ هڪ سڙڪ، قائدِ تحريڪ جي فرمان سان آراسته آهي. ڪراچيءَ جي عام انساني زندگي جي معيارِ زندگي کي بلند ڪرڻ کان سواءِ نه ڪوئي چئلينج آهي ۽ نه ئي ڪو سندس راهه ۾ رڪاوٽ...اسلام آباد تائين سندن سواري ۾ ڪو به اسپيڊ بريڪر ناهي. پنهنجو وڏو وزير به گورنر هائوس جي حڪمراني تي رضا به تسليم آهي...ايئن ڪراچي ڪنهن به ”ق“ جو قلعو نه پر واقعي ئي متحده جو مضبوط مرڪز آهي. ان ئي ڪراچي ۾ اڄ چيف جسٽس جي آمد جو ڏينهن آهي. چيف جسٽس، پاڪستان جي واحد تاريخ جو اهو واحد ڪردار، جيڪو في الوقت حڪومت مخالف هوندي به پنجاب جي دلين جو فاتح سڏجي رهيو آهي. اياز امير کي به پنهنجا پنجاب کي ڏنل اهي مهڻا واپس وٺڻا پئجي ويا، جڏهن هن پنجاب جي عوام کي اقتداري ڌر سڏي سندن ضمير کي ٿي للڪاريو. پنجاب جي جرنيلي سڙڪ جيڪا شريان رڳ وانگي سڄي پنجاب مان گذري پشاور تائين پهچي ٿي، چيف جسٽس پهريون عوامي ”انڪار“ هئو، جنهن جرنيلي سڙڪ جي ٻنهي پاسي بيٺل عوام کان عقيدت جا گلدستا پئي وصول ڪيا. 2 ڪلاڪن کان پوءِ جرنيلي سڙڪ جڏهن لاهور تي دنگ ڪيو ته چوويهه ڪلاڪن کان اوجاڳيل ۽ چيف جسٽس لاءِ بيٺل عوام جي اکين ۾ ننڊ نه پر پنهنجي ان هيرو لاءِ پيار هو، جيڪو چئن ڏينهن جي نظربندي ۾ اڪيلو ڪرڻ باوجود انڪار جي علامت ٿي اُڀريو هو.

5 2 ڪلاڪن تائين سندس انتظار ۾ جاڳندڙ لاهور ۾ فقط عوامي هجوم ئي نه هو، پر پاڪستان جي شهرين جي پهرين درجي واري لاٽ، جنهن ۾ ريٽائرڊ ججن کان ويندي ٻيا به ڪيترا شامل هئا، سي سندس ”انڪار“ کي سليوٽ ڪرڻ لاءِ اُڀا بيٺا هئا. پاڪستان جي قومي شاعر، شاعرِ مشرق جو فرزند، جسٽس (ريٽائرڊ) جاويد اقبال پنهنجي گهر واري جسٽس ناصره سان گڏ ان هجوم جو حصو هو، جيڪو پنهنجي هم پيشي، هم منصب جج کي سلام ڀرڻ آيو هو. بيشڪ ته سکر ۾ پنهنجي آجيان ۽ حيدرآباد ۾ ڪيترن ئي حاضر سروس ججن جي موجودگي کيس پهريون ڀيرو احساس ڏياريو هوندو ته سچ جي سرخرائپ جي ماپ تمغن، ايوارڊن ۽ اعزازن سان نه، پر دلين کي فتح ڪندڙ قوت سان ممڪن آهي. پنهنجي هم منصب ساٿي کي خراج پيش ڪرڻ جي ابتدا ته ڀل پنجاب جي ان خاتون سول جج ڪئي هجي، جنهن کي بعد ۾ سزا طور پنهنجي عهدي تان هٽايو به ويو، پر ان جي سزا کي سامهون رکي به سنڌ جي حاضر سروس ججن، پنهنجي ساٿي جي دل وٽان آجيان ڪئي. اهو ئي سندن خراج جو طريقو هو، جيڪو حيدرآباد کان لاهور جي ججن به ورجايو.

اڄ اهو ساڳيو جسٽس ڪراچيءَ جو مهمان ٿيو آهي. جيتوڻيڪ ڪراچي به سنڌ، پر ڪراچيءَ جي سياست ۽ ڪراچي جي عوام جو خراج بنهه مختلف به آهي. سنڌ هونئن ئي طاقت جي آپيشاهي طريقهءِ ڪار خلاف ”انڪار“ جي علامت آهي. جيتوڻيڪ سنڌ مان 3 8 ع جهڙين تحريڪن جا امڪان گهڻن دوستن کي ته نظر نٿا اچن، جيئن پنهنجي قلمڪار دوست حسن مجتبيٰ (جيڪو هاڻ رهندو ته ڀل آمريڪا ۾ آهي، پر سندس موضوع ۽ گفتگو مان اڃان سنڌ خارج ڪا نه ٿي آهي) نيٽ تي ايندڙ پنجابي جي هڪ ويب سائيٽ تي ڇپيل آرٽيڪل ۾ 3 8 ع جي تاريخ جا پيرا کڻندي تحريڪ ۾ ڇانيل ڪردارن تان دز ڇنڊيندي چٽي طرح لکيو آهي ته، ”هاڻ هڪ ريموٽ ڪنٽرول واري سنڌ آهي...وڏيرا، پوليس، ڌاڙيل ڪيترائي سياستدان، سياست ۽ ميڊيا جا گروپ، مذهبي ۽ لساني ٽولا، انيڪ مافيائون هڪ اهڙي ريموٽ ڪنٽرول هيٺ هڪ ٻي سنڌ جي تشڪيل ڪن ٿا، جيڪا ڪجهه به ٿي سگهي ٿي، پر 83ع واري سنڌ نه.“ (جيڪب آباد کي جنگ جو ميدان بنائي ڇڏڻ واري ڪالهوڪي مذهبي ڇڪتاڻ به سنڌ جي شناخت جو نئون حوالو ٿي سگهي ٿي.) ڪراچي جي سياست ۽ مزاحمت جو مزاج بنهه مختلف آهي. ڪراچي، جنهن کي ڪنهن شاعر ”آدابِ عرض“ واري ڪراچي ڪوٺيو هو. اُن جي مزاحمت رات جي راهزني جيان سنگين آهي...ها، پر هن وقت چيف جسٽس جي آجيان تي ان ڪراچيءَ جو ڪلر نيٺ به ڇا هوندو؟ جيتوڻيڪ حڪومت جي انتظامي ۽ سرڪاري بينچن تي ويٺل وزيرن باتدبيرن پاران بار بار ”تخريب ڪاري“ ۽ ”دهشتگردي“ جهڙا هانءَ ڏارڙيندڙ لفظ کڻي خبردار ڪيو پيو وڃي، پر حڪومت جي ان سينئر سياستدان جيڪو وزير اعظم طور انتهائي ڪمزور ثابت ٿيو، ڪجهه ئي وقت کان پوءِ پنهنجن جي مهربانين سان ئي گهر ڀيڙو ڪيو ويو، تنهن متحده جي وزيرن، حڪومت جي ٻين ميمبرن جي بنهه ابتڙ چيف جسٽس افتخار جو دفاع ڪندي چيو آهي ته سندس دورو ايئن به غيري سياسي آهي جو هو سياسي پارٽين جي دعوت تي نه، پر پنهنجي وڪلين جي دعوت تي وڃي رهيو آهي. ان ڪري کيس دوري کان روڪڻ بجاءِ ٻين جماعتن کي پنهنجو پروگرام ملتوي ڪرڻ کپي. بمبئي جي انڊر ورلڊ تي ٻڌل بالي ووڊ جي فلم جهڙو اسڪرپٽ ڄڻ ته اڳ ۾ ئي تيار آهي. جيتوڻيڪ رڪاوٽون ته جرنيلي سڙڪ تي پنجاب حڪومت پاران به کڙيون ڪيون ويون هيون، پر جيئن چيف جسٽس جي وڪيل منير اي ملڪ جي گهر کي نشانو بنايو ويو آهي، ڪلاشنڪوف جي گولين جي اها بارش ان شهر ۾ ”انڪار“ جو جواب ٿي سگهي ٿي. هونئن به ڪراچي رات جي اهڙي قسم جي راهزني جي پراڻي تاريخ رکندڙ شهر آهي.

وڪيل منير اي ملڪ، جنهن جي ڀيڻ سعيده ملڪ ان ئي ڪابينه جو حصو آهي، جيڪا ان ڏينهن تي ئي ڪراچي ۾ پنهنجي سياسي طاقت جو مظاهرو ڏيکارڻ جو اعلان ڪري چڪي آهي، جنهن ڏينهن سندس ڀاءُ پاڪستان ۾ عدليه جي تاريخ جي پهرين ”انڪار“ لاءِ گلن جي پتين جي ورکا ۾ آجيان جو پروگرام رٿي چڪو آهي. بندوق جي نالي ۾ جيتوڻيڪ سندس لاءِ ڪو ڳرو ميسيج به ٿي سگهي ٿو، پر اهو منير اي ملڪ ئي آهي، جنهن ساڳي ئي شهر جي پريس ڪلب ۾ صحافين کي مخاطب ٿيندي چيو هو ته، ”عدليه هميشه هر فوجي حڪومت جي B ٽيم رهي آهي، پر اهو پهريون دفعو ٿيو آهي جو هڪ چيف جسٽس آرمي چيف جي اکين ۾ اکيون وجهندي چيو ته، ”هو استعيفيٰ نه ڏيندو. نه ته اڳ يا ته ججن جو گهيراءُ ڪيوويندو هو، يا کين قسم کڻڻ لاءِ سڏايو ويندو هو، يا وري هو استعيفيٰ ڏيئي گهر هليا ويندا هئا.“ ڪالهه وري به هن انگريزي پريس ۾ پنهنجي جدوجهد بابت چٽو موقف رکندي لکيو آهي ته، ”اسان اڪثر وساري ٿا ويهون ته آئين ڪو اهڙو قانوني دستاويز ناهي، جيڪو وڪيلن، وڪيلن جي لاءِ ٺاهيو هجي، آئين ته عوام جي آڌار تي سياستدان ئي ٺاهين ٿا، جيڪو عوام جي ان اختيار تي ٻڌل هجي ٿو ته انهن کي ڪهڙو طرز حڪمراني پسند آهي.“ ايئن هن وضاحت ڪئي آهي ته اهڙي آئين جي پاسداري ۽ بقا جي ويڙهه ڪيئن سياسي بڻجي ٿي. ساڳي ئي آرٽيڪل ۾ کيس سياست جي فلسفي جي ابي ارسطو جي حوالي ڏيڻ جي به ضرورت محسوس ٿي ته سندس ڪتاب ”Fa Politika“ مان پڻ مراد هئي رياست ۽ شهرين جي مامرن تي ٻڌل ڪتاب، ڇو ته اهو لفظ Politics به دراصل يوناني ٻولي مان ئي نڪتل لفظ آهي. منير اي ملڪ کي انهن حوالن ڏيڻ جي ضرورت به ان ڪري پيش آئي ته پنهنجي حڪمرانن لفظ ”سياست“ کي اهڙو ته بدنام ڪيو آهي، ڄڻ خدانخواسته اها ڪا بيماري هجي، جو ڪو به ان کي Own ڪرڻ بجاءِ وضاحتن ۾ پئجي ٿو وڃي، ته نه اها سياست نه آهي. سياست دراصل شهرين جي عام ڀلائي ۽ سندن بنيادي حقن جي جدوجهد کي چيو ويندو آهي.

12 مئي جي آمد کان اڳ ريلين جي ريس شروع آهي، پاڻ هتي اسلام آباد جي ريلي جو ذڪر نٿا ڪريون ته ڪيئن ماڻهن کي مفت پڪنڪن ۽ تفريحن بهاني اسلام آباد گهلي اچڻ لاءِ تپيدارن جي مشينري متحرڪ ڪئي ويئي. (ڏسو: ڊان، تاريخ 10.4.2007هڪ پاسي ڪراچي ۾ پنهنجي وزيراعليٰ سميت سڄي سرڪاري وزيرن واري ٽيم متحده جي ريلي ۾ قائد تحريڪ کي ٻڌڻ وڃي رهي آهي، ٻئي پاسي خبرون آهن ته ڪراچي ۾ مخالف ڌر جي سياسي پارٽين پاران چيف جسٽس لاءِ لڳندڙ استقبالي ڪئمپن جي پٽجڻ جي ابتدا ٿي چُڪي آهي. اهي ڪيمپس جماعت اسلامي، ۽ کاٻي ڌر جي ليبر پارٽي سميت اعتدال پسند پارٽين پاران لڳايون ويون هيون. ٻڌجي ٿو ته ڪراچيءَ جي ٽرانسپورٽرن جون دليون چيف جسٽس ڏانهن ڇڪ کائي بيٺل آهن. عوامي نيشنل پارٽي پنهنجي ڪراچيءَ واري ڪارڪنن کي چيف جسٽس جي استقبال جون هدايتون ڏيئي چڪي آهي. جيئن ته ماضيءَ ۾ ڪراچي ۾ اهڙا تجربا ڪي شاندار نتيجا نٿا آڻين، ان ڪري ڪراچي چيمبر آف ڪامرس جي صدر به حڪومت کي امن امان جي اپيل ڪندي چيو آهي ته، ”2 1 مئي تي امن امان برقرار رکڻ حڪومت جو فرض آهي، ڇو ته ٻي صورت ۾ اقتصادي سرگرمين ۾ رنڊڪ پوڻ سبب رڳو ماڻهن جو نه، پر ملڪ جو به نقصان ٿيندو.“ مزي جي ڳالهه اها آهي ته ان ڏينهن جسقم جي مرڪزي ليڊرشپ به مقامي سطح تي ڪنهن يونيورسٽي انتظاميه خلاف احتجاج لاءِ به اڄوڪو ڏينهن رکيو آهي. (زماني جي مزاج سان سندن ڇا؟)

ڪراچيءَ ۾ ريلين جي ريس جو فاتح ڪير ٿو ٿئي؟ ان جي برعڪس جيڪا حقيقي تشويش آهي، سو فقط پير پاڳاري جو مارشل لا جي آمد جو اشارو ناهي، پر ايمرجنسيءَ جو بنا بريڪ وڄندڙ ريڪارڊ ۽ اڄوڪي ڏينهن تي ٽڪراءَ جي خطري واري تشويش به آهي. پاڻ سنڌ واسين جي تشويش فقط اها آهي ته ڇا هيل به ”ايمرجنسي“ يا ”مارشل لا“ جي فضا جي تياري ۽ راهه هموار ڪرڻ لاءِ سنڌ کي ئي بارود جي بوءِ مان گذرڻو پوندو؟ پنجاب پنهنجي جرنيلي سڙڪ کان لاهور جي اسٽيج تائين چيف جسٽس جي جلوس کي باحفاظت پڄائي ملڪ ۾ ڪنهن به مارشل لا، ڪنهن به ايمرجنسيءَ لاءِ پنهنجي ڌرتي ۽ پنجاب جي ماڻهن کي ٻارڻ ٿيڻ کان بچائي ورتو آهي.

”بشمول متحده، سنڌ حڪومت انتظامي توڙي سياسي طور ڪراچي توڙي سنڌ جي صورتحال کي ايمرجنسي يا مارشل لا لاءِ جواز بنجڻ نه ڏيندي.“ اهڙي ضمانت کانئن کان سواءِ پاڻ نيٺ به ڪنهن کان گهرون؟
amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

لمحن ۾ لهندڙ نقاب ۽ تاريخ جا ”يادگار“ ڪردار!



جمع 8 جون 2007ع

جڏهن اڃان نائين مارچ کان پوءِ پيدا ٿيل صورتحال جي پوري ڪٿ، اسان جي ملڪ جي واڳ ڌڻين پاران نه ٿي هئي، تڏهن ڪاري ڪوٽن جي هجومن تي لٺيون اڀيون ڪيون ويون. رت ڳاڙيندڙ وڪيلن کي تڏهن پاڻ پنهنجي گهرن ۾ موجود ٽي وي اسڪرينن تي آڱرين سان وڪٽري جو نشان ٺاهيندي ته ڏٺو، پر ”فتح“ جي قيمت جي ڪٿ پاڻ کان به ڪو نه پئي ٿي. جڏهن پاڻ انهن ئي اسڪرينن تي لاهور هائي ڪورٽ جي عمارت ۾ بڪتر بند گاڏين کي گهڙندي ڏٺو، تڏهن به پاڻ کي اهو اندازو نه هو ته ڪارن ڪوٽن جي هجومن جي سائيز وقت سان گڏ گهٽبي يا وقت جي ڌارا کي پنهنجي لغام ۾ آڻي پنهنجي حق ۾ پاسو بدلائڻ تي مجبور ڪندي. اسان عجب سان انهن هجومن جي قيادت کي پئي ڏٺو، جن في الحال سياسي جماعتن کي پنهنجي جلوسن ۾ الڳ بيهڻ لاءِ ٿي چيو. سنڌ جي ججن جي چيف جسٽس لاءِ آجيان نه، پر اها جرنيلي سڙڪ تي حاصل چيف جسٽس جي فتح هئي، جنهن في الحال سڪون سان ويٺل ۽ situation is under control (حالتون قابو هيٺ) واري اطمينان کي پاڻ سان لوڙهيندي ويئي.

”پاڻي ڳچي تائين اچي پهتو آهي.“ پهريون دفعو طاقت جي ان مرڪز کي لوڏو ٿي آيو، جنهن جي بادشاهي جو سج گذريل سٺ سالن ۾ لمحي کن لاءِ به نه لٿو ۽ نه جهڪو ٿيو هو. طاقت جو سڀ کان اگهاڙو اظهار ۽ آخري انتها فقط فاشزم ئي هوندو آهي ۽ ان فاشزم کي به 2 1 مئي تي پنهنجي ڀرپور اظهار جي آزادي ملي. ڪيترا لاش ڪريا، اهو ميڊيا پاڻ کي سنئون سڌو ڏيکاريندي رهي. هن وقت قاتل ايئن نقاب پوش نه هئا، جيئن پاڻ اسي ۽ نوي جي ڏهاڪي ۾ ڏٺا هئا. هينئر لاش به ايئن ٻورين ۾ بند نه هئا، جيئن ڪالهه پاڻ پنهنجي گهٽين ۽ پاڙن مان کڻندا رهيا هئاسون، جڏهن اڃان طاقت جي مرڪزيت کي هٿياربند گروهن جي حوالي سان سڃاتو ٿي ويو. پنهنجي ميڊيا تي بار بار اها ڳالهه ورجائي ورجائي ٻڌائي پئي وئي ته پاڪستان جي تاريخ ۾ هيءَ Defining moments آهي. ادارن کان ماڻهن ۽ ماڻهن کان آئيڊيالاجيز جي حوالي سان هي تحريڪي اُڀار Defining moments آهي. صدين سالن کان پاتل نقاب روڙي اڇلائيندڙ شين کي تز جوهر (exact essence) سان واضح ڪندڙ اندرين پتي کي اُٿلائي ٻاهر ڪڍندڙ...اندرين لڪل گند کي اوڳاڇڻ، اُلٽيون ڪرڻ، ٻاهر ڪڍڻ. هيءَ موجوده تاريخ جا اصل ڊي اين اي جي اصليت ظاهر ڪندڙ لمحا آهن. ڏسو ته ماڻهن جو پتو ڪيئن ٿو ظاهر ٿئي، ڏسو ته سندن اندر موجود گند ڪيئن ٿو اوڳاڇجي. ڏسو ته طاقت جي مرڪز جي طواف ۾ عمر گذاريندڙن جون آخري گيسيون نيازيون ڪيئن ٿيون ٿين. ڏسو، هي تاريخ جا Defining لمحا آهن. ڏسو ته نقاب ڪيئن ٿا لهن، ڏسو ته هڪ هڪ ٿي ڪيئن هر ڪو پنهنجا تهذيب جا اوڍيل ڪپڙا ڪيئن ٿو لاهي. جن نعرن جي سچ تي جن پنهنجي Public Life پوءِ اها سياسي هجي، ادبي هجي، سماجي هجي، جي اوساري ڪئي، تن هاڻي ان جي بنيادن کي کوٽڻ جو گورکن وارو ڌنڌو ڪيئن شروع ڪيو آهي. ڪفن چور ته نيٺ به مردي، لاش جو آخري لباس لاهي ٿو.

تاريخ ڪيڏي نه بيرحم جج آهي، تاريخ ڪيڏو نه وڏو سچ آهي، تاريخ سچ به پاڪستان ۾ پهريون ڀيرو اهڙي اظهار سان سامهون اچي رهي آهي، جو ان جي آخري مُهر کان پوءِ جيڪا حقيقت سامهون اچي رهي آهي، تنهن ۾ جيڪڏهن ايئن چئجي ته گهڻو غلط نه ٿيندو ته، ”نه تُو تو رها، نه مين مين رها.....“

توهان جو ڌيان هروڀرو فقط ڪالهوڪي ان بيان ڏانهن نه وڃي، جيڪو جي ايم سيد جي سياست جي ان پيروڪار پاران ڏنو ٿي ويو، جيڪو جيڪڏهن جي ايم سيد کي مهاتما گانڌي سان ڀيٽ ڏيئي سگهي ته يقينن پنهنجو پاڻ کي نهرو واري جاءِ تي بيهاري. ڪجهه ڏينهن ئي اڳ جڏهن هن پنهنجي مڌر پارٽي تي ڀريئي بازار ۾ ڀتا خور پارٽي سڏيندي، پريس ۾ کين رسوا ڪري ان پارٽيءَ کان عليحدگي اختيار ڪرڻ ٿي گهري، تڏهن هن مولانا ابوالڪلام آزاد جي رول نڀائڻ جي خواهش به ٿي ڏيکاري. هن ڪتاب لکڻ ٿي چاهيا...ڇو ته هو پارٽي ۾ رومانويت سان ڀريل لفاظي ڪري ئي مولوي جي حجري مان نڪري پارٽي ليڊرشپ واري ميز تي پهتو هو. پاڻ سندن پارٽيءَ مان ڪير سچو، ڪير ڪوڙو واري بحث ۾ ڪو نه ٿا پئون، پر سندن سياسي پوزيشن تي ڳالهائڻ ان ڪري به پنهنجو حق ٿا سمجهون جو سندن سياست جا منفي توڙي مثبت اثر ”سنڌ“ تي اوس پوڻا ئي آهن. اها به پنهنجي سنڌ ئي آهي، جنهن کي ”مادرِ سنڌ“ چوندي انهن سياست جو ”سين“ سکيو ۽ اها به سندن ”مادرِ سنڌ“ واري سياست هئي، جنهن ڪري هو جيستائين پنهنجي پيرن تي بيهڻ جهڙا هئا، تيستائين شاگردن کيس ڪلهي چاڙهي پئي گهمايو. ”کرڻ ۽ ڪرڻ“ جي ڪا عمر ناهي ٿيندي. هن تاريخ ڪيترائي اُجرا چهرا، سياهه ڪارا ٿيندي ڏيکاريا آهن، هن وڏي بيرحم تاريخ ڪيترن ئي اوچن ڳاٽن جي تاريخ به رقم ڪئي، جن جا ڪنڌ کي ڦاهي سان مڻڪا ٽُٽي پوڻ کان پوءِ به اوچائي ڏٺا ويا آهن. تاريخ رڳو سُقراط، رڳو ڪاسترو ئي نه، ڪيترن ئي بيڏوهين کي ڏوهارين جي ڪٽهڙي ۾ بيهاري مٿن فردِ جرم عائد ڪندي ڏيکاريو آهي. وقت جي دائري ۾ ڪيترائي سچ جا ڏوهاري سزاياب ٿيا آهن، پر تاريخ ۾ انهن جي سُرخرائپ اڄ به سونهري لفظن ۾ جُڙي پئي آهي.

مون کي پتو ناهي ته اڄوڪي دور ۾ اهڙا ڪردار وقت جي پڪڙ کان بچي وڃڻ ۾ ڪامياب ٿي به وڃن ٿا، يا نه، پر تاريخ جي ڪٽهڙي ۾ هو سدائين مجرم رهندا. سندن جرم ثابت آهي، باقي سزا جو حساب ڪتاب تاريخ جي پنن تي ڪڏهن ٿيندو، سو ته يقينن پاڻ نه ڄاڻون، پر اهو پاڻ کي ايمان آهي ته طاقت اڳيان گوڏن ڀر رهڙندياس ۽ فاشزم آڏو هٿ ٻڌي پوئلڳي جي درخواست گذارن جو حساب ڪتاب Due آهي.

جڏهن اڃان ڳالهايل لفظ ۽ اظهاريل لفظ جي طاقت کان پنهنجا اهي حڪمران واقف نه هئا، جن بندوقن جي سائي ۾ حڪومت ڪرڻ جو ڍنگ ورتايو آهي، تڏهن پنهنجا سڀئي نيوز چينل، سڀئي تجزيه نگار پنهنجي پنهنجي مختلف نظرئي، مختلف تجزئي باوجود جرنيلي سڙڪ جي سفر کي پاڪستان جي سياسي تاريخ جي رُخ موڙيندڙ سفر جي ابتدا چئي ان کي Defining لمحا چئي رهيا هئا. تڏهن اسان مان شايد ڪنهن کي به پتو نه هو ته اهي Defining لمحا سنڌ جي حوالي سان ٿيندڙ سياست لاءِ به ايئن Defining ثابت ٿيندا، جيئن 9 مارچ کان پوءِ اسلام آباد جي راڄڌاني ۾ ويٺلن لاءِ Defining ثابت ٿي رهيا آهن.

9 مارچ کان پوءِ پاڪستان ۾ ڪجهه به ايئن ساڳيو نه رهيو، جيڪو ان کان پهرين هو. نائين مارچ کان اڳ پاڻ لبرل، ماڊريٽ ۽ enlightened يعني روشن خيال پاڪستان جا رهواسي هئاسين، نائين مارچ کان پوءِ اوچتو ئي اوچتو پنهنجي ملڪ جي گادي اندر ئي هڪ ڇوڪرين جو مدرسو، هڪ لال مسجد رڳو پنهنجي مقامي ميڊيا تي ڇانيل ڪو نه رهيا، پر عالمي ميڊيا جي نظرن جو پڻ فوڪس بڻيا. نائين مارچ کان اڳ چست جينز ۽ هاف شرٽس پاتل نينگريون ان شهر جي سڙڪن تي عام جام هيون. نائين مارچ کان پوءِ ڇوڪرين جي مدرسي مان هڪ اهڙي فوج نڪتي، جيڪا مٿي کان پيرن تائين ڪاري برقعن ۾ ملبوس هٿن ۾ ڏنڊا کڻندي شهر ۾ سي ڊيز جي دڪانن، فحاشي جي اڏن ۽ آتش باز شادين جي تقريبن ۾ اسلامي قانونن ۽ شريعت جي نفاذ لاءِ ڪوشان ڏٺي ويئي. پاڻ ڏٺو ته هٿياربند پوليس وارا ته يرغمال بڻيل هئا، پر ڏنڊا بردار عورتون آبپاره جي سڙڪن تي عام جام ٿي گهميون. حڪومت بي وس هئي، پاڻ ڏٺو ته اها حڪومت، جنهن بلوچ سردار جي غار تي ڪاهه ڪري، کيس حڪومت جي رٽ چئلينج ڪرڻ جي ڏوهه ۾ ڪاٺ جي پيتي ۾ سندس مرده جسم جا ٽڪرا ماڻي ڇڏيا هئا. اها لٺ بردار عورتن کان هڪ ٻارن واري لائبريري جو قبضو ڇڏائي نٿي سگهي. ايئن حڪومت جو روشن خيالي ۽ اعتدال پسنديءَ جو نقاب لٿو هو، ڇو ته سڙڪن تي هڪ تحريڪ کين اصلي روپ ڏيکارڻ تي مجبور ڪري رهي هئي. اها سندن لاءِ Defining Moment هئي.

”چيف جسٽس خلاف ريفرنس سياسي ناهي، اپوزيشن ان کي سياسي نه بنائي.“ اهو حڪومت پئي چيو، پر پاڻ ڏٺو ته Defining Moment ۾ حڪومت ئي پنهنجي سڀني وزيرن سميت ان موضوع تي ان عدالتي معاملي تي وڌ کان وڌ ڳالهايو، ”عدالتن جو احترام ڪيو وڃي.“ Defining Moment ۾ پاڻ ڏٺو ته عدالتن جي احاطي ۾ عدالتن تي بڪتر بند گاڏيون چاڙهيون ويون. هٿيارن ۽ بارود جي ڍيرن تي ويٺي، پر پاڻ انهن لمحن ۾ ڏٺو ته هٿياربند گروهه ڪيئن پنهنجي طاقت وڃائين ٿا. اها ئي Defining Moment هئي، جو پاڻ ڏسندا وياسين ته ڪيئن هٿين خالي هجوم طاقت ۾ تبديل ٿين ٿا. پاڻ هن ملڪ جي سٺ سالن جي تاريخ ۾ پهريون ڀيرو ئي ته ڏٺو آهي ته هٿيارن جي طاقت عوامي هجوم آڏو ڪيڏي نه شڪست خورده، ڪيڏي نه هيڻي ۽ ڪيڏي نه اڪيلي آهي.

اها ٻارهين مئي هئي، جڏهن پلان ته اهو ٺهيو هو ته طاقت جو مظاهرو ڪري هٿين خالي هجوم جي طاقت کي دهشت ۽ اگهاڙي تشدد سان هيڻو ڪجي. اها به Defining Moment هئي ته هڪڙن قاتل، فاشي گروهن وٽ آٽوميٽڪ هٿيار، ٽريگر تي سندن متحرڪ آڱريون هيون. رياست جي طاقت سندن حق ۾ پاسيري بيٺل هئي. ٻئي پاسي خالي هٿين عوام هو، نعرا هئا، جوش هو، جذبو هو، شايد کين پتو به نه هو ته ان ٻارهين مئي تي سندن ڪوس گيري جي منصوبه بندي اڳواٽ ئي ٿيل آهي. 1 1 مئي، پتو ناهي ته شاهراهه فيصل واري سڙڪ تي ان کان اڳ ڪڏهن ايئن اگهاڙو ڪوس ڏٺو به هجي، جڏهن پُلين، اوچين عمارتن تي مورچا بندن جي هٿن ۾ ميل پري نشانو چٽيندڙ هٿيارن جا انبار هجن ۽ سامهون ايندڙ انسانن کي گولين جي بچڻ لاءِ ڪا ٺلهي ديوار اوٽ به نه هجي، انساني جسم هئا، جن تي سنئون سڌو نشاني بازي ڪئي ويئي. تايخ جو ڪهڙو ڪتاب ان فاشزم کي سياست جو داءُ پيچ سڏيندو؟

جن پنهنجي گهرن ۾ ٽي وي سيٽن تي نشريات ڏٺي پئي هوندي، تن ڪيئن هڪ ٻئي مٿان سٿيل لاش پي ڏٺا هوندا، سا تن کي خبر...پر شام ڌاري پتو پيو ته سنڌياڻي تحريڪ جون ڪي ساٿياڻيون ڦٽجي پيون آهن، عوامي تحريڪ جي نواز ڪنراڻي جو لاش جيڪب آباد ضلعي اماڻيو ويو. مون کي سندس ڌيءُ زرينه ياد پئي، جيڪا وڏي اتساهه سان مون کي خير پور يونيورسٽيءَ ۾ ملي هئي. هوءَ پاڻ به سنڌياڻي تحريڪ جي سرگرم ڪارڪن آهي ۽ مون تنهن وقت سندس پيءُ کي شاباس ڏيندي چيو هو، جنهن علائقي ۾ ڪارين جو ڪوس عام هجي، اتي سندس پيءُ پنهنجي نياڻي کي سياسي پليٽ فارم تي وٺي آيو آهي. جيتوڻيڪ مون ان ڪوس، فاشي ٽولن مٿان ڪسجندڙن کي نه ڪنهن رنگ، نه ٻولي ۽ نه ئي قوميت يا پارٽي جي خاني ۾ ورهائي ٿي ڏٺو، پاڻ لاءِ ته اهي انساني جانيون هيون، جيڪي ڪاري ڪوس جو فقط ان ڪري شڪار بڻيون جو اهي پنهنجي سياسي اظهار لاءِ هڪ اهڙي شهر ۾ آيون هيون، جيڪو سياسي توڙي انتظامي طرح حڪومتي توڙي هر لحاظ کان هڪ اهڙي پارٽيءَ جي هٿ هيٺ رهيو، جنهن جي سياسي قوت جو تعلق سندس سياسي پروگرام سان ڪيترو آهي، سو ته پتو ناهي، پر تجزيئي نگار سندس تعلق ملڪ جي عسڪري ٽولي سان ضرور جوڙين ٿا ۽ شايد اها به ان ٽولي جي ئي مهرباني هئي، جو 12 مئي سندن لاءِ پڻ Defining Moment بڻي. اها ميڊيا، اهو ماڻهو ان ساڳئي شهر ڪراچيءَ جا اهي رهواسي، جيڪي ان کان اڳ خوف ۽ دهشت ۾ ٻڙڪ نه ٻاڦيندا هئا، سي سرِ عام تبصرن ۾ کين نشانو ٺاهيندي نظر آيا. تڏهن جڏهن اها مهاجر قومي موومينٽ هئي ۽ سندن ٽڪراءُ سنڌ جي ٻين رهواسين يعني سنڌين ۽ پٺاڻن سان ٿي ٿيو، تڏهن ته هو ملڪ گير سياسي حقيقت ڪوٺبا رهيا ۽ ان وقت جيئن ته سياسي مفادن جو ڦرڪو ٻيو هو، نشاني تي اصل رهواسي هئا، تڏهن نه ڪو ڪنهن جو داد فرياد ٿيو ۽ نه ٿي ڪنهن پنهنجي دانهن ڪوڪ ٻڌي. پاڻ کين اردو ڳالهائيندڙ سنڌي ٿيندي به ڏٺو. ڀٽ شاهه تي شاهه لطيف جي عرس تي روڊ جي ٻنهي پاسي سندن اُڀ تائين جهولندڙ جهنڊا به ڏٺا. رڳو قاسم آباد نه، جيڪب آباد تائين پاڻ کين متحده جي نالي وڌندي ويجهندي به ڏٺو. مسلم ليگ قاف سان حڪومتي اتحاد باوجود سينٽر پنجاب ۾ بيشڪ ته سندن داخلا بند رهي. پنجاب جي وزير اعليٰ پاران سندن اسٽيج ڦٽرائي، پوليس هٿان متحده جي ڪارڪنن تي چڙهائي تي جيتوڻيڪ سندن ڪو گهڻو داد فرياد ته ڪو نه ٿيو، پر پوءِ به ڪشمير ۾ سيٽون کٽي هو يقينن پنهنجي لساني سڃاڻپ کان مٿڀرا ٿي قومي سڃاڻپ طور پاڻ مڃائڻ ۾ ڪامياب به ويا.

پر هيءَ Defining Moment هئي، جنهن ۾ اوچتو ئي اوچتو 2 1 مئي جو منصوبو شامل ٿيو ۽ پوءِ پاڻ ڏٺو ته ڳالهه رڳو ”فاشزم“ جي الزام کان گهڻي ڳري ٿي پئي. تحريڪ انصاف جي قيادت کي يقين آهي ته هو سندن قيادت کي دهشتگرد چوڻ وارو ڪيس کٽي وٺندا. آمريڪا جي Think Tank پاران به ٻڌجڻ ۾ اچي ٿو ته ان تنظيم جو نالو دهشتگرد تنظيم ۾ آندو آهي. پر ڳالهه اها آهي ته 2 1 مئي Defining Moment شهري جماعت جي سموري سياسي ڪشٽ کي وڃي ان ٻُڙي تي پهچايو آهي، جتان سندن شروعات ٿي هئي. بظاهر هو ٻين پارٽين سان سندن قيادت ۽ عام ماڻهن سان ملي مامري کي سياسي طور هينڊل ڪرڻ ۾ ڪامياب به نظر اچن پيا، پر جيڪي مامرا 2 1 مئي جي واقعن جي پسمنظر ۾ ٿيا، ان کي لئي مٽي ڪرڻ يقينن نه سنڌ ۽ نه ئي پاڪستان جي ان سياست جي حق ۾ آهي، جيڪا نسلي بنيادن کي ٿڏي رد ڪري ٿي. ان معاملي کي جيڪڏهن ٻئي رخ کان ڏسجي ته شهري جماعت جي اڳواڻن جون اهي دانهون به يقينن وڏي معنيٰ رکندڙ آهن ته سندن، سندن پارٽي خلاف سازش ٿي آهي. هڪ ڀيرو وري جڏهن مختلف پارٽين بشمول ان سياسي شهري جماعت جي، بالغ نظري جي ڪري لساني جهيڙن وارو سوچيل سمجهيل منصوبو ناڪام ڪيو ويو ۽ ان مامري کي لسانيات جي دائري کان ٻاهر ڪڍي ڏٺو ٿي ويو، تڏهن پاڻ وٽ شهري فسادن، لساني فسادن سان سياسي آڪسيجن کڻندڙ ڌرين پاران ٻيهر تيلي ٻارڻ جي ڪوشش ضرور نظر آئي. ”فلاڻا سنڌ جي حقيقت آهن ۽ الاڻا ڌاريا آهن، تن کي ڪو نه سهنداسين.“ ان قسم جي ٻارڻ سان جيڪو مچ مچائڻ جي ڪوشش پنهنجا سياسي طور مئل اڳواڻ ڪري رهيا آهن، تن کي پنهنجي حڪمرانن جيان شايد اندازو ناهي ته هي Defining Moment آهن. سنڌ، ڪنهن طور به هن وقت نئين لساني ٻارڻ ۽ لساني فساد جو بار کڻڻ جهڙي ناهي. سنڌ جا سپوتو، توهان ته ان سيد جي فڪر جي پوئواري به ڪو نه ڪري سگهيا ۽ هاڻ پنهنجي مرندڙ سياست جا نوان قبلا، نوان در، نوان طواف ڇڏي ڏيو.

توهان جون نائين زيرو تي حاضريون اکين تي، سندن ڪارڪنن جي شهادت تي توهان جي اکين مان ٽمندڙ ڳوڙها به مقدس...پر ڪنهن تي الزام آڻڻ کان سواءِ اسان جيان هڪ ڀيرو چئو ته، ملڪي سياست ۾ اقتدار جي طاقت حاصل ڪرڻ لاءِ سنڌ ۾ 2 1 مئي تي وهايل 0 4 بي گناهن جو رت، پوءِ کڻي سندن قبيلو، سندن پارٽي، سندن ٻولي، سندن رنگ ۽ نسل ڪهڙو به هجي، ان خوني ڪارروائي جي اڻ ڌري عدالتي جاچ ٿيڻ کپي.

ڇو نٿا چئو ته سنڌ هاڻي اقتدار جي تبديليءَ لاءِ ڪنهن به نسلي فاشزم کي برداشت نه ڪندي. ڇو ته هيءَ فقط ٻين لاءِ نه، پر اسان سڀني لاءِ Defining Moment آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بينظير ڀٽو کي ڇا ڪرڻ گهرجي؟



اڱارو 12 جون 2007ع

”سڌي طرح نائين زيرو تي پنهنجي ديشين جي حاضري“ سنڌ جا ماڻهو چون ٿا ته ”اڻ سڌي طرح مشرف بچاءُ تحريڪ ۾ پنهنجو حصو وجهڻ برابر آهي.“ ڇاڪاڻ ته رڳو سنڌ جو ئي نه، پر سڄي ملڪ ۾ عام سياسي تاثر اهو ئي آهي ته قاف ليگ جي ڀيٽ ۾ جيڪڏهن صدر مشرف کي وڌيڪ ويجهو، وڌيڪ پنهنجي لڳندڙ ڪا پارٽي آهي ته يقينن اها ئي، جيڪا هن وقت نائين زيرو جي ئي نه پر ڄڻ ته سنڌ جي سموري اقتدار جي مالڪي ڪندڙ پارٽي آهي. حيدرآباد جي ورهاڱي ۽ سنڌ جي سامونڊي پٽي واري ضلعي جي ورهاست وارن منصوبن پويان به سنڌ جي ماڻهن کي اها ئي پارٽي نظر پئي آئي. ”هُو سنڌ جي reality آهن!“ اهي لفظ ساڻن ويجهڙائي پيدا ڪندڙ قومپرست سياست وٽ رهيا آهن، جن پيپلز پارٽي کي ڪڏهن به سنڌ جي حقيقت نه سمجهيو. ان جي ابتڙ جڏهن سڄي سنڌ ۾ ايم آر ڊي جي تحريڪ تتل هئي، تڏهن پنهنجي قومي سياست جا اڳواڻ تنهن وقت جي جرنيلن کان خير سگاليءَ جا گلدستا وٺندا رهيا.

مون اڳ به لکيو هو ته هي Defining moments آهن، رڳو ان قومپرست سياست لاءِ نه، جيڪا بظاهر ته پارليامينٽ جي انڪار، چونڊن کان انڪار ۽ اسيمبلين جي سياست کي دوکو چئي پنهنجو پاڻ کي ڪنهن به عوامي تحريڪ سان گڏ بيهارڻ کان ڇرڪندي آئي آهي، پر جڏهن به اسٽيبلشمينٽ جي سياسي راهه ۾ ڪا رڪاوٽ آئي ته سندن راهه عوام سان گڏ بيهڻ بجاءِ اسٽيبلشمينٽ جي اتحادين سان وڃي بيهندي آهي. هو سندن لاءِ ڪڏهن شريف النفس به ٿي پون ٿا، ته ڪڏهن سندن اتحادي ٽولي جا همنوا ٿيڻ به پنهنجو اصولي فرض سمجهن ٿا. پاڻ مٿن آڱر نٿا کڻون، ان ڪري به جو هاڻ رڳو عالمي سياست ۾ ئي نه پر ملڪي سياست واري بازار ۾ به کين ڪير خريدڻ لاءِ تيار ناهي ۽ اهو ئي سبب آهي جو سندن اول درجي جي قيادت به هاڻ مڪمل طور تي ناڪ آئوٽ ٿيل ڌُر جي ٽئين درجي جي ترجمانن سان ملڻ لاءِ به تيار آهي. پر هي Defining Moments ان وڏي عوامي پارٽي پيپلز پارٽي لاءِ به آهن، جنهن جي قيادت جي سياسي مقصديت جو منهن هڪ پاسي آهي ته سندن پويان سياسي ڪارڪنن جي هجوم جو سياسي مقصد ڪو ٻيو ٿو ڏسجي.

ها، پيپلز پارٽي جيئن ته ملڪ جي هڪ وڏي پارٽي آهي ۽ ووٽ جي حوالي سان، جيڪڏهن ميدان فري ۽ فيئر رکجي ته ڪو سبب نٿو ڏسجي ته هو کنيل ووٽن ۽ سيٽن جي حوالي سان شايد سڀ کان مٿاهين ٿي بيهي. پاڪستان ۾ حقيقي معنيٰ ۾ جيڪڏهن ڪا پارٽي سيڪيولر ۽ لبرل مزاج رکندڙ آهي ته يقينن اها به پيپلز پارٽيءَ کان سواءِ ٻي ڪا پارٽي نٿي ٿي سگهي. عورتن کان پوءِ اقليتن کي به جيڪڏهن نسبتن ڏسجي ته پيپلز پارٽي ۾ پنهنجي آئيني تحفظ جو احساس وڌيڪ ٿيندو. پيپلز پارٽي پنهنجي تاريخ، پنهنجي جوڙجڪ توڙي پنهنجي پروگرام ۽ قيادت جي حوالي سان هيءُ پهريون دفعو ناهي جو تنقيد هيٺ آئي هجي. پيپلز پارٽي پنهنجي ابتدا کان وٺي، جڏهن هن جي باني قيادت وڌيڪ ماڻهو ميڙڻ، گڏ ڪرڻ، کين موبلائيز ڪرڻ جو آرٽ سکي ورتو هو ۽ سندس قيادت عوام کي متحرڪ ڪندي نيشنل عوامي پارٽي (نعپ) کي منهن ڀر ڪيرائي اڳتي وڌي هئي، جڏهن اولهه پاڪستان ۾ سندس پير ڄمي نه سگهيا هئا ۽ اهو پاڪستان جو پهريون Free & Fair اليڪشن هو، جنهن جا نتيجا قبول نه پيا هئا، پهريون ڀيرو جهمور جي راءِ، جهمور جي آواز کي نه مڃڻ جي صورت ۾ قائد اعظم محمد علي جناح جو پاڪستان ٻه ٽڪر ٿيو، تڏهن ئي پهريون ڀيرو ”جهمور جي انڪار“ واري الزام جا پهريان ڇنڊا هن عوامي پارٽيءَ جي دامن تي به لڳا هئا. تڏهوڪي پيپلز پارٽي واري قيادت کڻي ملڪ ٽوڙيندڙ اصل ڌر نه هجي، پر تاريخ ۾ اهو ثابت آهي ته ان وقت جي پيپلز پارٽي واري باني قيادت جهمور جي آواز ۽ جهمور جي راءِ سان بيهڻ بجاءِ انهن ڌرين سان پهرين صف ۾ بيهڻ قبوليو، جيڪي هاڻ خود به وڃي سونار بنگال جي ڌرتي تي پنهنجي ڪوتاهين/ڏوهن جي لاءِ معذرت به طلبيائون. ٻيو ڪير نه، پر پيپلز پارٽي ۾ ئي باني قيادت جو ويجهو ساٿي عبدالحفيظ پيروزادو رڪارڊ تي بار بار ان ڳالهه جو اقرار ڪري چڪو آهي ته ان وقت ڀُٽي کي اکين جو تارو بنائي اقتدار ۾ وٺي اچڻ وارا اهي ٻيا ڪي به نه، پر اهي ساڳيا ئي هئا، جن بنگال جي ڌرتيءَ تي طاقت جي آخري استعمال کان پوءِ نيٺ به ڀارتي جنرل اروڙا آڏو پنهنجو پٽو، ٻيا اعزاز هٿيارن سميت اڇلائي ڦٽا ڪيا هئا. اها تقريب سندن اداري لاءِ هڪ ڀيانڪ خواب بنجي ويئي هئي.

ايوب دور کان وٺي اقتدار تي ويٺل فوج، ان ئي شڪست کان پوءِ بيرڪن ڏانهن واپس وڃڻ قبوليو هو، پر بيرڪن ڏانهن موٽ کان اڳ ڀٽو ئي کين اهو زيرڪ سياستدان لڳو هو، جيڪو سندن دامن تان اهو داغ ڌوئي به سگهيو پئي ۽ اهو به سندس عالمي ناموس هو، جنهن تي يقين ڪندي انهن سوچيو ته اهو سياسي repute (ناموس) يقينن کين انهن 90 هزار سپاهين جي واپسيءَ کي ممڪن بنائڻ ۾ مدد ڪندو، جيڪي بنگلاديش جي ڌرتيءَ تي ڀارتي جرنيلن آڏو هٿيار ڦٽا ڪرڻ کان پوءِ جنگي قيدي بڻجي ڀارت ۾ جيل جي ڪال ڪوٺڙين ۾ عام قيدين جيان پنهنجي سُکين ڏينهن کي ياد ڪندي ٿڌيون آهون ڀريندي پنهنجي آزاديءَ جي اوسيئڙي ۾ ڪنهن سياسي معجزي جا منتظر هئا. تنهن وقت انهن بنهه صحيح ماڻهو جي چونڊ ڪئي هئي، اهو ماڻهو، جيڪو عالمي سياست ۾ ساک به ر کي پيو ته سندس عوام جي نبض تي آڱر به هئي ۽ وڏي ڳالهه ته کين عوام کي موبلائيز ڪرڻ جو فن به نهايت چڱي نموني سان استعمال ڪرڻ ٿي آيو، ڇو ته هن جي آڱر ته عوام جي نبض تي ايئن هئي، جو هن جڏهن عوام کي خطاب پئي ڪيو ته ڄڻ سندن دل جي ترجماني پئي ڪئي. هن جڏهن هارين کي خطاب ڪيو ته، ”نوابشاهه ۽ موري جي وڏيرن جون زالون هارين جي زالن سان گڏ ٻنين ۾ ڦٽيون چونڊيون.“ تاڙين جي ڦهڪي ۾ ماڻهن جا هجوم، پنهنجي محبوب ليڊر جي تقرير ۾ گرمي آڻيندا هئا ۽ سندن محبوب ليڊر جي تقرير جي گرميءَ کي هو پنهنجي زندگيءَ جي حرارت سان ڀيٽڻ لڳندا هئا. ”اقتدار ۾ اچڻ تي منهنجا وزير توهان جا نوڪر هوندا، توهان جا ٻانها ٿيندا.“ ۽ لياري وارن کي خطاب ڪندو هو ته ”منهنجا وزير، ڏسجو ته اقتدار ۾ اچڻ کان پوءِ لياري جي گهٽين ۾ ٻهاريون ڏيندا.“ ان کان سواءِ اهو چوڻ ته، ”ملون مزورن جون، ٻنيون هارين جون“ سندس اکر اکر هڪ نبض شناس قيادت جي شاهدي ڏئي رهيو هو. هن سياست کي روايتي مرڪزن واري ڊرائنگ رومن کان ٻاهراڻي گهٽي ڳلي، ٻني ٻاري ۾ عوامي بنائي ڇڏيو. 90 هزار سپاهين جي واپسي، سندس وڏو Task هو. شمله پهاڙين تي اندرا سان معاهدي طئي ٿيڻ تائين هن پيپلز پارٽي جي هاڻوڪي تاحيات چيئرپرسن محترمه بينظير ڀٽو ۽ تنهن وقت هارورڊ مان شمله معاهدي ۾ شرڪت لاءِ گهرايل پنڪي کي هدايتون ڏيندي چيو هو ته، جيستائين جنگي قيدين جي واپسي نه ٿئي، پاڻ ڀارت ۾ بيڊ بجاءِ هيٺ فرش تي سمهنداسين، ڇو ته پنهنجا 90 هزار فوجي ڀارتي جيلن ۾ فرش تي سمهندا هوندا. هن رڳو 90 هزار جنگي قيدي بڻايل فوجن جي واپسيءَ کي ئي ممڪن نه بڻايو، پر هن هٿيار ڦٽا ڪري ايندڙن کي بنا ڪنهن ڏنڊ ڏوهه جي اعليٰ اعزازن سميت ساڳين عهدن تي بحال ڪيو. پنج جولاءِ هن جي ان ”مُحسني“ جو حتمي منطقي نتيجو ثابت ٿيو. پهرين سويلين چيف مارشل لا ايڊمنسٽر جي عهدي سنڀالڻ کان وٺي پنج جولاءِ 1977ع تائين ان ساڳي ليڊر تي ڪيترائي ڀيرا عوام کي پُٺي ڏيئي، ان اعليٰ اداري تي ڀاڙڻ واري عمل تي تنقيد ڪئي ويئي. کاٻي ڌر جي دانشور ڊاڪٽر اقبال احمد (پاڪستان جو اهو واحد سياسي دانشور، جنهن الجزائر جي فرينچ کان آزادي واري جدوجهد کان ويندي فلسطين جي آزادي واري ”تحريڪ ۽ ٻين ڪيترين ئي سوشلسٽ تحريڪن ۾ حصو پڻ ورتو، جنهن ۾ مٿس آمريڪي صدر جي قتل واري سازش جو الزام به آيو) جي هاڻوڪي پڌري ٿيل مضمونن واري ڪتاب ۾ ڀُٽو حڪومت ۾ ڀُٽي پاران عوامي طاقت کي نظرانداز ڪري سگهارن ادارن تي ڀاڙڻ واري روش توڙي بيوروڪريسي ۽ اسٽيبلشمينٽ کي مضبوط ڪرڻ واري پاليسي جو تجزيو ڪندي Post Bhutto (ڀٽي کان پوءِ) واري دور جي جنهن ريت نشاندهي ڪئي آهي، سو پاڻ سورنهن آنا سچ ٿيندي ڏٺو. بيوروڪريسي (افسر شاهي) ۽ نان سويلن ڌرين اقتدار لاءِ ڊوڙ ۾ بيوروڪريسي يقينن پوئتي رهجي ويئي، پر اقتدار جي حقدار ٽئين ۽ اصلي ڌر، جيڪا عوام هئي، سا به پارٽيءَ ۾ موجود جاگيردارن جي موجودگيءَ ۾ گهڻو پوئتي رهجي وئي. ”ملون مزدورن جون، ٻنيون هارين جون“ وارو نعرو پيپلز پارٽيءَ جي باني قيادت کان ڇا وسريو، کانئن ان قوت جي استعمال جي ضرورت به وسري ويئي ۽ جڏهن کين گهوڙي چاڙهيندڙن، سندن پيرن هيٺان تختو کسڪايو، تيستائين ڏاڍي دير ٿي چڪي هئي.

هاڻ اُها ئي قوت، جيڪا پارٽي پيپرس ۾ طاقت جو اصل سرچشمو سمجهي ٿي ويئي، سا سچ به سندن ئي پاران هيڻي ڪئي ويئي هئي. پر تاريخ جو حساب ڪتاب ايئن به بنهه عجب جهڙو آهي، جو جڏهن عوام کان سندن محبوب ليڊر سندن مرضيءَ کان سواءِ تخت تان لاهي تختي تي آندو ويو، تڏهن کانئن دانهن نڪري وئي. پر پوءِ کين پنهنجي محبوب اڳواڻ جي ڌيءُ جي صورت ۾ هڪ نئون ليڊر ملي پيو هو، عوام جي طاقت، هڪ ڀيرو ٻيهر پنهنجو پاڻ ووٽ جي صورت ۾ اظهاريو، پر هن وقت سندن قيادت ايتري طاقتور نه هئي، کيس ايڏو هيوي مينڊيٽ به نه مليو، شايد ان ڪري ئي پيپلز پارٽي يارنهن سال عقوبتن جي سهڻ جي نتيجي ۾ مخالف ڌر وارين سيٽن تي ويهڻ بجاءِ ”مشروط“ اقتدار قبوليو. اهو ”مشروط اقتدار“ هو، جنهن ۾ کيس به انهن ئي طاقتن تي ڀاڙڻو پيو، جن وٽ ”تختن ۽ تختي“ ٻنهي جا اختيار هئا. هن ڀيري پيپلز پارٽي خراب ترين طريقي سان اقتدار کان جدا ڪئي ويئي. ٻيو ڀيرو به جڏهن کيس گهر اماڻيو ويو، تڏهن سندس جهوليءَ ۾ فقط اقتدار جي ايوانن مان واپس ٿيڻ نه هو، پر جوان مرگ ڀاءُ جي لاش جو ڳرو وزن به الزامن سان سندس ڪلهن تي هيو. جمهوريت ۽ فوجي راڄ جي ان مختصر ”آنک مچولي“ واري عمر تڏهن پوري ٿي، جڏهن سري لنڪا جي فضائن ۾ چيف آف آرمي اسٽاف جي پرواز ٽيڪ اور ڪيو هو. ڪراچي ايئرپورٽ تي لهڻ وقت پوءِ اهو چيف آف آرمي اسٽاف، رڳو فوج جو ئي نه، پر پوري ملڪ جو سربراهه بڻيو.

پر هاڻي اچانڪ چيف آف آرمي اسٽاف ۽ صدر جنرل پرويز مشرف جوLoo Water (اهو هنڌ جتي نپولين جي فوج شڪست کاڌي هئي) 9 مارچ جي صورت ۾ ظاهر ٿيو. ان کان اڳ پيپلز پارٽي ۽ صدر جي ڊيل يا ڳالهين واري دور کي پاڻ اهميت ان ڪري به ڪو نه پئي ڏني، جو پيپلز پارٽيءَ جي جلاوطن قيادت وٽ صدر کي آڇڻ لاءِ ڪو سليقي وارو سامان ايئن موجود نه هو، جو پنهنجي صدر وٽ حڪومت ڪرڻ جا سڀ لوازمات پورا هئا. مذهبي ڌريون ساڻس گڏ هيون آهن. فوج به سندس پويان الرٽ آهي. قاف ليگ سان گڏ سڄي ترقي پسند، لبرل ۽ ماڊريٽ سول سوسائٽي جو اخلاقي سهڪار به ساڻس گڏ هو، ڇو ته بظاهر هن کان پوءِ طالبانن جي اچڻ جو خوف هو. جڏهن طالبان به پشاور کان ڪي ڪوهه پري اچي پُڳا، اسلام آباد به ڏنڊا بردار برگيڊ جي هٿن ۾ آيو، عدالتي ريفرنس تي سڄي قوم هڪ پاسي ٿيندي ويئي. ان سڄي طوفاني تحريڪ ۾ پيپلز پارٽي ڪٿي ۽ سندس قيادت ڪٿي بيٺي آهي؟ هن Defining moments ۾ ڏسون ته سندن ڪهڙي ڪٿ بيهي ٿي؟

ملڪ ۾ جيڪا تحريڪ چيف جسٽس جي ريفرنس کان پوءِ شروع ٿي، بيشڪ ته ان ۾ سڀ کان اڳيان وڪيل برادري ۽ ڪارا ڪوٽ هئا، پر ٻي صف ۾ مذهبي ڌريون بيٺيون آهن. جيڪي نه رڳو سياسي طور متحرڪ آهن، پر گڏو گڏ ڪنهن به لبرل عوامي پارٽي جي عدم موجودگيءَ ۾ سندن لاءِ خاص ڇڏيل ميدان ۾ هو ئي هڪ واحد ڌر نظر اچن ٿا، جيڪي تحريڪ کي پنهنجي حق ۾ پاسو بدلائڻ تي مجبور ڪري سگهن ٿا. هن وقت پيپلز پارٽيءَ جي قيادت جي ڳالهين وارو اوپن چيپٽر ۽ Transition to democracy (جمهوريت ڏانهن وڌندڙ عبوري دور) واري استعمال ٿيندڙ اصطلاح پيپلز پارٽيءَ جي اعليٰ قيادت ۽ سندس عوامي طاقت تي اعتماد جي باري ۾ ڪيترائي سوال اُٿاريا آهن. حقيقي اڳواڻ اهو نه آهي، جيڪو بند دروازن پويان ڪمپرومائيز ڪري تحريڪ ماٺي ڪري، پر حقيقي اڳواڻ ته ٽريڊ يونين جهڙي سطح واري سياست ۾ به اهو ليکيو وڃي ٿو، جيڪو هڙتال تي ويٺل ماڻهن سامهون معاهدا طئي ڪندو آهي. عوامي طاقت سان گڏ بيهڻ بجاءِ ڀُٽي پاران اقتدار وٺڻ...حقيقت ۾ پهرين وڏي ڀُل هئي، جو ”جمهوري راڄ“ تي قبضي جي رستا روڪ نه ڪئي ويئي.

هن ڀيري به هڪ دفعو وري اقتدار، جيڪو عوام جي امانت آهي، ان تي غير آئيني طريقي سان ايندڙ ڌر، جڏهن پهرين عدالتن، پوءِ ميڊيا ۽ نيٺ پنهنجي ئي سياسي اتحادين هٿان هر مورچي تان ڌڪ کائيندي هر طرف ايئن شڪست کائي رهي آهي ۽ پوئتي هٽڻ تي مجبور ڪئي پئي وڃي، تنهن وقت نيٺ به ڇو بينظير ڀٽو عوام سان گڏ بيهڻ بجاءِ نان سويلين ڌرين کي محفوظ exit ڏيڻ تي زور ڀري رهي آهي؟ نيٺ به هن وقت جڏهن سندس هميشه لاءِ بيرڪن ۾ واپس وڃڻ جو وقت ڀرجي آيو آهي، تڏهن بينظير کين معاهدي لاءِ منٿ ميڙ ڪندي ڇو ٿي نظر اچي؟ پيپلز پارٽي توڙي بينظير ڀٽو لاءِ هيءُ وقت ذوالفقار علي ڀٽي واري ”جمهوري راءِ“ کي پُٺي ڏيئي سگهارن ادارن سان گڏ بيهڻ واري غلطي دهرائڻ جو هرگز ناهي. جيڪڏهن جاءِ ٺاهڻي آهي ته کيس هن وقت بنا ڪنهن دير جي واپس اچڻ کپي. روڊن، سڙڪن تي نڪتل ڪاوڙيل ۽ فيصلا ڪن گهڙي لاءِ تيار هجومن جي، عوام جي قيادت ڪرڻ کپي. حقيقي ليڊر سٺي وقت جو انتظار نه ڪندا آهن، پر حقيقي ليڊر ئي بري وقت کي سٺي ۾ تبديل ڪرڻ جي سگهه رکندا آهن. هيءُ وقت بينظير جي واپسيءَ جو هجڻ کپي، نه ته اهو لازم به ناهي ته هر تحريڪ جو انت ترقي پسنديءَ تي ئي ٿئي.

وقت ڪنهن جو به انتظار نه ڪندو. شايد اهو هاڻ پيپلز پارٽي جي هٿن مان به ايئن نڪري وڃي، جيئن هن وقت پنهنجي باوردي صدر جي هٿن مان نڪتل ٿو لڳي. پيپلز پارٽيءَ کي به ياد رکڻ کپي ته پاڪستان ۾ هيءَ تحريڪ ئي Defining moments آهي، سندس ڪردار جي ڪٿ به هن تحريڪ جي آڌار تي ٿيندي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

رزق لاءِ روح وڪڻندڙ قلمڪار



جمع 15 جون 2007ع

اگر مين اپني وطن مين کوئي مقام رکهتا

تو ايسي لوگون کي انگليون کو تراش ديتا

جو اپني لفظون کو

ظالمون کي غليظ جوتون پر پهيرتي هين

اور ان مين ايسي چمک دکهاتي هين

که جو بهي ديکهي

خود اپني چهري سي دوبدو هو

مون Defining Moments لکڻ ٿي چاهيون، اهڙيون گهڙيون، اهڙا لمحا، جيڪي اچانڪ وقت جي ڪُک مان نمودار ٿين ٿا ۽ ماڻهوءَ جي پِتي، ماڻهوءَ جي اصليت، ماڻهوءَ جي اصل ڊي اين اي، سندس نج پج ضمير کي بي پوشاڪيءَ سان لوڪ آڏو آڻي پڌرو ۽ نروار ڪن ٿا. هڪڙي بدتهذيبي، هڪڙي غلاظت، هڪڙو مڪر، هڪڙو دوکو، هڪڙو ڪوڙ، هڪڙو فريب، هڪڙي خسيسپائي ۽ هڪڙي موقعي پرستي، جيڪا انسان جي سالن جي سماجي تربيت، سالن جي لکپڙهه جي پورهئي جو نتيجو ۽ سالن جي اوڍيل تهذيبي پوشاڪ پويان ڪٿي به ڇپ ماري، وجود جي ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾، تاريخ جي ڪمزور لمحي جي انتظار ۾ پيو هوندو آهي. سو اچانڪ ئي ڪنهن ڪمزور لمحي ۾ پنهنجي ڀرپور طاقت سان وجود جي Defining Moments ۾ نڪري نروار ٿي پوندو آهي. ڇا، توهان کي سچ پچ ڪراهت نه اچڻ لڳي آهي، ان لفظ گيريءَ جي ڌنڌي کان، ان ٺڳي، ان مڪر، ان فريب کان، جيڪو بوقت ضرورت ڪنهن به قلمڪار جي اندرين ڊي اين اي کي، سندس نج پج خمير کي، اندر جي خسيسائپ تي ٻڌل ”موقع پرست“ طبيعت کي خوبصورت، من موهيندڙ، رومانٽڪ لفظن جي حسين غلاف ۾ ويڙهي ٿو ڇڏي. ڇا توهان کي قلمڪار جي ان ڪمال جي ڪاريگريءَ کان سچ به نفرت نه ٿيڻ لڳي آهي، جيڪو پنهنجي لفظن پويان لڪل خسيس ذاتي مفادن کي قومي ۽ اجتماعي درد جي لبادي ۾ ڍڪڻ جي حرفت ۾ سدائين ڪامياب پئي رهيو آهي. اُن مسلسل ٺڳي، ان مسلسل فريب ۽ ان مسلسل دوکي کي هو پنهنجي جنهن قلم جي ڪاريگريءَ سان ”خون جگر“ ۽ ”قوم جي درد ۾“ ٻڏل دل جي تشبيهه پئي ڀيٽيو آهي. مون چاهيو هو ته Defining Moments ۾ سندن ان ٺڳي پڪڙجي پوڻ تي، سندن ڪاريگريءَ جي قلعي کلي پوڻ تي، سندن ”موقع پرستي“ واري طبيعت جي ظاهر ٿي پوڻ تي، لفظ ڪيش ڪرائڻ واري ڌنڌي ۾ اچانڪ پڪڙجي پوڻ تي، منهنجي ديس جو اهو عام ماڻهو، جيڪو لکيل لفظ جي حرمت جي آڌار تي کين مانائتو بنائيندو رهيو آهي، جيڪو لفظن جي رومانس ۾ حقيقت کان پري ڪيو ويندو رهيو. سچ به منهنجي دل چاهي ٿي ته اهو عام، سادو ۽ اٻوجهه ماڻهو، جيڪو قلمڪارن کي هيرو جيان پوڄڻ جو عادي ٿي چڪو هو، سو هنن Defining Moments ۾ پنهنجي اندرين سچ سان ظاهر ٿيندڙ اهڙي درٻاري قلمڪار لاءِ منهنجي ديس جو عام ماڻهو، ان عرب شاعر نزار قباني جون مٿيون سٽون ضرور به ورجائي، جيڪو پندرنهن سالن جي ڪچي وهيءَ ۾ شاعر ٿيڻ جو فيصلو فقط ان ڪري ڪري ويٺو، جو هن ان عمر ۾ پنهنجي 5 2 سالن جي جوان ڀيڻ کي، پسند جي شادي نه ٿيڻ ڪري خودڪشي جي موت مرندي ڏٺو هو ۽ ان ڏينهن ئي ان وچن ڪيو هو ته هو عشقيه شاعري ئي ڪندو، ڇو ته سندس سماج ۾ عشق قيدي آهي، ان ڪري ان سماج جو پهريون نغمو ان عشق جي آزادي ئي هئڻ کپي. عرب سماج ۾ شاعريءَ وسيلي عشق کي عام ڪندڙ نزار قباني پنهنجو پاڻ کي فقط عشقيه شاعريءَ تائين محدود ڪري نه سگهيو هو. عشق جي آزادگيءَ سان گڏ هو انساني وجود جي ٻين لازم آزادگين جي ضرورت کان پڻ باخبر ٿيو هو. فقط شام ئي نه، جتي هو ڄائو هو، پر بيروت کان فلسطين تائين سڄي دنيا جي عربن ۾ ڪلهن تي چاڙهيو ويو. جيتوڻيڪ اپريل 98ع ۾ سندس موت ته لنڊن جي اپارٽمينٽ ۾ ٿيو، پر پنهنجي مادر وطن جي مٽيءَ ۾ دفن ٿيڻ جي وصيت کي پاڻي ڏيندي، شامي حڪومت خصوصي طياري ۾ سندس ميت شام آندي ۽ جڏهن سندس جنازو کڄيو، تڏهن رڳو عرب دنيا ئي نه، پر مغرب جي اک به حيران ٿي ته هڪڙي شاعر جي جنازي پويان هڪ ملين ماڻهو هئا. اهڙو جنازو ڪنهن مغربي قلمڪار جي قسمت ۾ به اڃان نه آيو هو. مون چاهيو هو ته پنهنجي درٻاري قلمڪار کي نزار قباني جون سٽون ورجائي ٻڌائجن ها. جيتوڻيڪ نزار قباني جهڙو شاعر ته پنهنجي حصي جو نصيب نه بڻيو پر مون سچ به چاهيو هو ته پنهنجي هن ڏڪاريل ديس جي، سادن، اٻوجهه ماڻهن جي اڪثريت هي سٽون به ورجائڻ سکي پئي ۽ منهن تي اهو سچ ڦهڪائي چئي سگهي ته،

اگر مين اپني وطن مين کوئي مقام رکهتا

تونگرون کي مصاحبون کو ذليل کرتا

جو شوربي کي مهک پر

کتون کي مثل هونٽون کو چاڻتي هين

اور ان کو

لفظون کي سخت درون کي مار ديتا،

جو اهل زر کي مدح سرائي مين جهوٽ کي فصل کاڻتي هين

اور آني والي دنون کي جهوڻي

تسليون سي هر ايک منظر کو

فصاحتون اور صنعتون کو

وطن کي حد سي نکال ديتا

اور ان قصيدون کو پهاڙ ديتا

نزار قباني اسان جي نصيبن جي حصي ۾ آيل شاعر نه هو، پنهنجي ديس جي مقدرن ۾ ته هُن لاطيني آمريڪا جي گارشيا مارڪيز جو به ذري برابر حصو ڪو نه هو. گارشيا مارڪيز، جنهن کي سندس دوست، سندس ويجها سنگتي ساٿي ”گابو“ ڪري پڪاريندا آهن ۽ پاڻ وٽ جنهن جي سڃاڻپ مارڪيز چئي ڪرائي ويئي هئي. جادو ئي حقيقت نگاري سندس لکڻين ۾ ڪمال جي اسٽائيل سان موجود رهي. اهو ادبي دنيا جو ڪولمبيائي قلم ڪار گارشيا به پنهنجي ڌرتين کان گهڻو ڏور هو. گارشيا کي نوبل انعام جي ڏاڪي تائين پڄائيندڙ ناول ۾ اڪيلائيءَ جي سئو سالن وارو ڳوٺڙو ماڪنڊو ٻيو ڪو به نه، پر سندس اباڻي شهر اراڪا ٽيڪا جي هوبهو تصوير پيش ڪندڙ هو. اراڪا ٽيڪا سڄي لاطيني آمريڪا جي تاريخ جيان ڪيترين ئي خونخوار گهرو ويڙهن جو شڪار، مسلسل خوني آمريتن هيٺ رهندڙ پنهنجي اندر ۾ بقا جي شديد ويڙهه باوجود هڪ صديءَ جيتري اڪيلائپ سان گارشيا جي ناول وسيلي سڄي دنيا ۾ متعارف ٿئي ٿو. هن ناول ۾ صرف اراڪا ٽيڪا، گارشيا جو اباڻو ڳوٺ ئي نه پر ڄڻ ته سڄو لاطيني آمريڪا، دنيا جي عجيب و غريب، ظالم ترين ڊڪٽيٽرن، ڌاريئي غير ملڪي منشيات جي واپارين، ملڪي منڊي تي قابض پرڏيهي سيڙپڪارن جي استحصال کان وٺي پنهنجي مقامي ماڻهن جي رت هاڻين بي ثمر جدوجهدن، تاريخ جي صفحن تان غائب خوني ويڙهن جو لاطيني آمريڪا جي تاريخ جي ۽ ڪلچرل ٽچ سان ٻي باقي دنيا سان هڪ نئين تعارف سان سامهون آيو هو. جنهن لاءِ گارشيا دنيا کي مخاطب ٿي چيو ٿي ته، ”اسان جي تاريخ جو بي پناهه تشدد ۽ درد، دراصل پراڻين بي انصافين ۽ اڻ اظهاريل تلخين جو نتيجو آهي.“ هن چيو ته، ”نه لاطيني آمريڪا جي اها خواهش آهي ۽ نه ئي ان جو ڪو جواز موجود آهي ته هو پنهنجي مرضيءَ کان محروم (ٻين طاقتن آڏو) هڪ مُهرو بڻيل هجي. رڳو اڪيلائيءَ جا سئو سال لکيئي نه، پر هن دنيا جو ڌيان ڇڪائيندي پنهنجي نوبل پرائيز وصول ڪرڻ واري خطاب ۾ اهو به چيو هو ته، ”يورپ جا اُهي ڏاها انسان، جيڪي هڪ نئين انساني سماج لاءِ جدوجهد ڪري رهيا آهن، مون کي يقين آهي ته اهي اسان کي پرکڻ واري انداز تي نظرثاني ڪري اسان جي مدد ڪري سگهن ٿا. رڳو اسان جي خوابن سان يڪجهتي، اسان جي اڪيلائپ جي احساس کي ختم نٿي ڪري سگهي، جيستائين ان جو اظهار انهن ماڻهن جي جائز عملي امداد سان نه ٿئي، جن کي ان جي ضرورت آهي ۽ اهي، جيڪي يقين رکن ٿا ته هو به نيٺ هڪ ڏينهن هن دنيا ۾ پنهنجي انصاف واري پتي وٺي، پنهنجي زندگيءَ سان لطف اندوز ٿيڻ جا اهل ٿي سگهن ٿا.“

هن سال جي مارچ ۾ ئي گابو جي 0 8 سالا سالگرهه جي جشن ۾ ڪولمبيا، سندس وطن ته سينگاريو ويو پر سڄو لاطيني آمريڪا، ڪنهن نه ڪنهن ڪنڊ ۾، ڪنهن نه ڪنهن ادبي ڪارنر ۾ گارشيا کي ياد ڪري رهيو هو. جيتوڻيڪ گارشيا، لاطيني آمريڪا، پنهنجي وطن ڪولمبيا کي دنيا ۾ نئين انداز سان متعارف ڪرايو هو پر سندس ان اسي سالا سالگرهه جي موقعي تي اسپينش ٻوليءَ کان واقف هر خطي ۾ سندس جشن هو. سندس شهر اراڪا ٽيڪا کي پتل ۽ ڪاغذ جي مصنوعي پوپٽن سان سينگاريو ويو. اسپين ۾ سندس سالگرهه تي اسپين جي نائب وزير اعظم سميت ٻين اسي سياستدانن، اداڪارن، اديبن سندس منتخب ناول مان صفحا پڙهي ٻڌايا ويا. هن جون ۾ جڏهن هن ويهن سالن بعد جنهن ٽرين تي واپسيءَ جو سفر طئي ڪيو، سا پڻ سندس ناولن ۾ سدا موجود پيلن پوپٽن سان سينگاريل هئي. سندس واپسيءَ تي سندس استقبال سندس هم وطنن ائين ٿي ڪيو، جيئن ڪنهن جيئري جلاوطن سياستدان جو وطن واپسي تي ٿئي.

اسان جي ديس ۾ جڏهن ان کي به جديد دنيا جي تقاضائن مطابق هڪ نئين تعارف جي ضرورت هئي، تڏهن اسان وٽ ڪو گارشيا جهڙو قلمڪار هيرو نه هو. اسان وٽ لفظ نه هئا، اسان جي قلمڪارن لفظن جي صورت ۾ پنهنجي قيمت ٿي ٻڌائي... مون کي وري به ٻڌائڻ لاءِ لفظ نزار قباني کان اُڌارا وٺڻا ٿا پون.

ميري وطن!!

اي زمين مري!!

فغان! که وه لفظ جنس دکان اهل هوس بنايا

جو قاصدانِ بهار جيسا سبک نوا تها

حرم کي طائر سا خوش نما تها

منهنجي ديس جا نصيب اهڙا به نه هئا، جو ڪو انهن لفظن جي سوداگري ۽ نفع بخش ڪاروبار لاءِ چئي سگهي ها ته،

اگر يه صحرائي نجد ميري فغان سني تو اسي بتائون

ميري تصرف مين هو تو

لفظون کي کارخانون کو سرخ مهرون سي

بند کردون!

حروف ابجد کي شهسوارن کو قتل کردون

که جب سي هم ني جنم ليا هي

يه هم کو لفظون کي چکيون مين کچل رهي هين

سنڌ جي اها تاريخ هاڻ شايد گهڻي پراڻي ٿي به چُڪي آهي. جڏهن قلمڪار جو قلم، عام اڪثريت واري بقا واري ويڙهه ۾ هڪ سپاهيءَ جيان شريڪ ٿيڻ جي سگهه به ساري سگهندو هو. ون يونٽ جي تاريخ جو ڦل ڪيئن به Define ٿئي، ان جي حتميت جو فيصلو وقت جي دامن ۾ ڪهڙو به هجي پر ان وقت جن گهٽين جي گونجار، رت ۾ گرمي ٿي آندي، سي يقينن پنهنجي معنگي سان پنهنجو وارو وڄائڻ ۾ ضرور ڪامياب ٿيا. اها تاريخ واقعي به گهڻي پراڻي ٿي چڪي، جڏهن قلمڪارن جي حق گوئيءَ واري حرف مٿن قيامتن جا پيغام به ٿي آندا ته بنديخانن جا پروانا به سدائين سندن تعاقب ۾ رهيا. اها ئي سنڌي ادبي سنگت هئي، جنهن جي تنهن دور ۾ ميمبر شپ به ڄڻ بنديخاني جو پروانو هو. پر هي اڄوڪي تاريخ جي سنگت به آهي، جنهن جي مرڪزي چونڊ ۾ پنهنجي پسند جي اميدوار کي ڪامياب ڪرڻ لاءِ ايس ايڇ اوز جي داٻن واريون خبرون به نمايان ڪوريج سان شايع ٿيون، ته ”ماستر اديبن“ تي فرمائشي ووٽ لاءِ بدلين جا دڙڪا به هوائن ۾ گردش ڪندا رهيا.

”چڱيءَ ريت تلاشي وٺو، هن گهر مان توهان کي ڪا به خطرناڪ شيءِ نه ملندي، ها، هڪ شيءِ ملندي ۽ اها انتهائي خطرناڪ شيءِ آهي، منهنجي شاعري، جيڪا منهنجي آس پاس هر شيءِ ۾ موجود آهي. بس رڳو ان کان بچجو.“

اها چلي، ساڳي ئي لاطيني آمريڪا جو ملڪ، جنهن جي عوام جون گردنون سدائين فوجي آمرن جي بوٽن جي ترن هيٺان رهيون. اهي سٽون ان چليءَ جي شاعر پابلو نيرودا جون هيون، جيڪي هن سندس گهر تي ڇاپو هڻي، تلاشي وٺندڙ فوجي اهلڪارن کي مخاطب ٿيندي چيون. نيرودا سڄي چلي جي دل هئو، جيڪا ڌرتيءَ جي سيني ۾ ان وقت تائين ڌڙڪندي رهي. جيستائين اها پنوشي جي ڳرن فوجي جوتن جي لتاڙ ۾ نٿي آئي. بيشڪ ته نيرودا جي دل ته ان مهل ئي ڌڙڪڻ وساري ويٺي هئي، جڏهن سينتياگو جي اسٽيڊيم ۾ ماڻهن کي سڌيون گوليون هلائي قتلام ڪرڻ لاءِ آندو ويو هو. رائفل مان پهرين گولي جنهن به سيني کي لڳي هوندي، ان مان ٽمندڙ رت کي نيرودا پنهنجي دل مان وهندڙ رت ئي سمجهيو. هن دانهن ڪري چيو هو ته، ”رت، منهنجي گهر جي گهٽيءَ تائين پهچي ويو آهي.“ سينتياگو اسٽيڊيم جي واقعي کان پوءِ هن بي اختيار چيو ته، ”گهرو ويڙهه هاڻ منهنجي لائبريريءَ تائين پُڄي چُڪي آهي ۽ مون کي ان ۾ شريڪ ٿيڻو ئي پوندو.“ فوجي پنهنجي بوٽن سان هن جي گهر ۾ گهڙي پيا هئا، پر نيرودا وٽ ڌڙڪندڙ دل ۽ شاعريءَ کان سواءِ ڪجهه به نه هو. هن جي لائبريريءَ ۾ پاڻي ڇڏي، ان ۾ موجود ڪتابن جي ورق ورق کي پاڻي ڪيو ويو هو. هن جي دل بيهي ويئي هئي. ان ڌڙڪڻ کان انڪار ڪري ڇڏيو هو ۽ جڏهن سندس خاڪي بُت کي آخري سفر لاءِ کڻڻ لاءِ واري آئي ته سندس چوڌاريءَ رهندڙن ڏٺو ته گهر جي چوڏسائن ۾ پکيڙيل پاڻي آهي ۽ سندس لائبريريءَ ۾ موجود ڪتاب ڦاٽل صفحن سان انهيءَ ڪيچڙ پاڻيءَ ۾ ترندڙ هئا. پاسي ۾ تابوت، سندس خاڪي بيجان بت سميت پيل هئا.

جيتوڻيڪ، ان وقت جيڪو چلي ۾ دهشت، خوف ۽ بندوقن، توبن جي اوڳاڇيندڙ بارودن ۽ دونهين جو دور هو ۽ سندس جنازي تي فقط چند ماڻهو ئي گڏ ٿي سگهيا هئا. جيتوڻيڪ پنوشي، لاطيني آمريڪا جي ڊڪٽيٽر بعد ۾ چلي تي ائين راڄ ڪيو، جو هو چئي سگهندو هو ته، ”چلي ۾ وڻ جو ڪو پن به منهنجي مرضيءَ کان سواءِ نٿو چُري سگهي.“ چلي ۾ ان جي دور ۾ ئي نيرودا پنهنجي ماڻهن پاران ور ور ڪري ياد ڪيو ويو. بعد ۾ اهو ئي گهر، جنهن ۾ بندوق جي نالين تي لڳل سنگينن سان نيرودا جي ڪتابن مان ڪجهه تلاشڻ جي ڪوشش ڪئي وئي هئي، اهو ئي گهر، جيڪو پاڻي ڇڏي، ٻوڙڻ گهريو ويو هو، اهو ئي گهر بعد ۾ نيرودا ميوزيم ۾ تبديل ٿيو ۽ فقط اهو ئي گهر نه، پر نيرودا سان لاڳاپيل شين، ڪتابن، شاعري، لکيل صفحن ۽ سندس يادگيري تازي ڪندڙ ڪيترن ئي يادگار اثاثن تي ٻڌل مشتمل شين سان سينگاريل اهڙا ڪي ٽي ميوزيم، چلي ۾ رڳو چلي جي رهواسين لاءِ ئي نه پر نيرودا جي لفظن سان پيار ڪندڙ سياحن لاءِ عام کليل آهن. نيرودا جا ميوزيم نيرودا سان چلي جي محبتن جا امين آهن. اها چلي، جنهن جي سيني ۾ نيرودا دل بڻجي ڌڙڪندو رهيو. کيس گارشيا خراج پيش ڪندي 20 هين صديءَ جو عظيم شاعر ڪوٺيو هو.

جولاءِ ٻه هزار چار ۾ سندس شان ۾ سئو سالا جشن ملهايو ويو. سئو سالا جشن رڳي چلي ۾ ئي نه پر تقريبن انهن سڀني ملڪن ۾ ملهايو ويو، جتي جتي نيرودا پاڻ ويو يا جتي جتي سندس شاعريءَ جي پرواز پهتي هئي. 76 ملڪن ۾ ماڻهو خصوصي تقريبون ملهائي کيس ياد ڪندا رهيا. ياد جي جلايل ميڻ بتين جي روشنيءَ ۾ سندس شاعريءَ جا پنا پڙهبا رهبا. پنوشي جي بوٽن کي آئيني جيان چمڪائي پنهنجو پاڻ انهن جوتن ۾ ڏسندڙن جو نالو ته شايد ڪنهن کي به ياد نه هجي پر نيرودا، پنهنجي جنم جي سئو سالن بعد به پنهنجي ملڪ کان ٻاهر به ائين، انهن لفظن ۾ ياد ڪيو ٿي ويو ته، ”نيرودا جي باري ۾ سڀ کان دلچسپ ڳالهه اها هئي ته نيرودا پنهنجي فن سان سچو ۽ ايماندار هو.“

ها، نيرودا پاڻ وٽ ڪثرت سان موجود ڀاڙي جي لکارين جيان، پنهنجي پاڻ کي پنهنجي ”لفظ گيري“ جي هنر ۾ ”ٽڪي سير کاڄا، ٽڪي سير ڀاڄي“ واري جنس ۾ تبديل ڪري پنهنجو پاڻ کپائڻ وارو ڪراهت آميز ڪو ڪجهه ڪم نه ڪيو هو. نه ته پاڻ ته ڏٺو ته پاڻ وٽ پنهنجن لفظن سان ڄڻ پنهنجو پاڻ کي کاري وجهي در در تي کپجڻ جو هوڪو پئي ڏنو آهي ۽ جي ڪنهن صاحب طاقت سندن لفظن کي خريد به ڪيو آهي ۽ اهو لفظ، جنهن جي حرمت ته مقدس آسماني ڪتابن ۾ ائين به بيان ڪئي ويئي ته، اهو لفظ ئي آهي، جنهن سان خلقڻهار هيءَ سموري ڪائنات خلقي آهي. تخليق ڪائنات جو شريڪ عمل اهو لفظ ته پنهنجي لکارين ته جسم فروشي کان به خراب طريقي سان استعمال ڪري ڪري پئي، ان جي قيمت وصول ڪئي آهي. سندن لفظ پاڻ وٽ ته ائين استعمال ٿيو، جيئن پراڻي يونان ۾ موفسطائين جي ڏاهپ پئي استعمال ٿي آهي. پنهنجو ملڪ چلي ته به نه هو، جو پاڻ کي نيرودا جهڙا قلمڪار ملن ها، پر پاڻ سڄي جڳ جهان جي قلمڪارن جي عظمت بيان ڪندي اهو به ڇو وساريون ته خود هن ديس جي ئي ڪنهن ڪنڊ ۾ اهڙا به اديب موجود آهن، جن پنهنجي قلم کي بندوق جي نال ۾ لڳل سنگين جتائڻ کان سدائين پئي پاسو ڪيو آهي. اهڙا به قلمڪار پنهنجي هن قبيلي ۾ موجود آهن، جن جا قلم طاقت جي ايوانن ۾ گيسيون پائڻ، ٽڪر ڀور وٺڻ ۽ بخشش وٺڻ لاءِ قصيده گوئي ڪرڻ کان سدائين انڪاري رهيا آهن. تار تار ٿيل عزت نفس جي عيوض هو غاصب حڪمرانن هٿان تمغا پائڻ کان انڪاري ٿين ٿا. گذريل سال جڏهن چوڏهين آگسٽ تي زاهده حنا، هڪ اردو دان قلمڪار جي نالي کي صدارتي ايوارڊ لاءِ پڪاريو ويو ته پاڪستان جي قلمڪار قبيلي جي اها واحد عورت هئي، جنهن ”تمغه حسن ڪارڪردگي“ جي ايوارڊ جي وصولي کان انڪار ڪيو. هن لکيو هو، ”اهي اديب، جيڪي ادب کي سياسي ۽ نظرياتي حوالي سان نٿا ڏسن، اهي هن قسم جا ايوارڊ وٺڻ تي ضرور حق تي هوندا ۽ مان کين مبارڪ باد به ڏيندي رهي آهيان.“ پر مون لاءِ مشڪل اها آهي ته مون سارتر جي تحرير The responsibility of a writer (اديب جي ذميواري) پڙهيو آهي. مون کي جيمس جوائس جو ناول ”A potrait of the Artist as a youngMa ياد اچي ٿو، جنهن ۾ هن رائيٽرس لاءِ هڪ عهدنامو تحرير ڪيو آهي. مون کي خوشونت سنگهه ياد اچي ٿو، جنهن دهلي ۾ سارڪ ادبي سيمينار ۾ چيو هو ته جيمس جوائس جي عهدنامي جي سڀني رائيٽرس وٽ مذهبي حڪم جهڙي حيثيت هئڻ کپي. زان پال سارتر ۽ دنيا جا ٻيا کوڙ سارا اديب مون لاءِ روشن مثال جهڙي حيثيت رکندڙ آهن. مان سندس پيرن جي مٽي آهيان. مون سندن لکڻين کي اکين سان لائي، مٿي تي رکيو آهي ۽ اهو ڄاتو آهي ته لکندڙ چاهي عظيم هجي يا مون جهڙو معمولي قلمڪار، ان کي پنهنجو رشتو پنهنجي ماڻهن سان جوڙڻ کپي ۽ جيڪڏهن اهو ئي سندن هيڻائي، سندن بيوسي ۽ ساڻن ٿيندڙ بي رحماڻي سلوڪ خلاف آواز نٿو اُٿاري ته پوءِ نيٺ اهو لکي ئي ڇو ٿو؟“

اها زاهده حنا هئي، جنهن تمغي جي اعزاز سان پنهنجي لفظ جي حرمت ۽ پنهنجي لکيل لفظ جي تقدس کي پائمال ڪرڻ کان بچايو. هن لکيو هو پنهنجي انڪار ۾ ته، ”لکڻ واري جو قلم رنگ، نسل، مذهب ۽ علائقي جي تفريق ۽ تخصيص کان سواءِ انسانن جي ۽ سندس پنهنجي قوم جي امانت هُجي ٿو. ان حوالي سان ڏسان ٿي ته پاڪستان پنهنجي تاريخ جي سنگين ترين دور مان گذري رهيو آهي. هن وقت اها ڳالهه ٿي رهي آهي ته عوام کي سندس حق حڪمراني واپس ملڻ کپي. 1973ع جي آئين جي مڪمل بالادستي هئڻ کپي. ماڻهو ان اوسيئڙي ۾ آهن ته اهي پنهنجي ووٽ جي طاقت سان حڪومتن ٺاهڻ جو اختيار حاصل ڪري وٺن، بري حڪومتن کي بهتر ۽ بهتر حڪومتن کي بهترين حڪومتن ۾ تبديل ڪري سگهن. مان جيڪا اردو جي بنهه معمولي لکڻ واري آهيان، اهو ضرور ڄاڻان ٿي ته اهو ڏينهن بيشڪ پري آهي، پر مان ان ڏينهن جا خواب ڏسندڙ آهيان ۽ ان خواب جي ڏسندي گهٽ ۾ گهٽ ايترو ته ڪري سگهان ٿي ته ڪنهن اهڙي حڪومت کان ڪو اعزاز، ڪو انعام اڪرام نه وٺان، جنهن جي آئيني، قانوني جواز بابت مان روز سوال اٿاريندي رهان ٿي ۽ جنهن سان هر قدم تي اختلاف ڪندي رهان ٿي. 14 آگسٽ 2006ع کان پهرين گذريل ست سالن وچ ۾ منهنجي قلم مان نڪتل هر لفظ منهنجي آڏو صف ٻڌي بيهي رهيو آهي. مان پنهنجي لکيل لفظن جي ڪاٽ ڪيئن ڪريان، ڪيئن ان جي تذليل ڪريان، مان اهو ڄاڻان ٿي ته مالدار کي ڪنجوسي، حاڪم کي لالچ، عابد کي غرور، سخي کي افسوس ۽ فقير کي درٻار جي قربت خراب ڪري ڇڏيندي آهي.“

حڪمرانن جي ڀيٽ ۾ عام اڪثريت جي ڀرجهلي ٿي بيهڻ ۽ انعام اڪرام، ايوارڊن واري بخشش کي رد ڪري ان جو انڪار ڪري ٿڏي ڇڏڻ دراصل ان قلمڪار جي قلم جي ئي حرمت جو سوال هو ۽ لفظن جي موٽ ۾ بخشش وٺڻ دراصل باضمير اديب جي انا تي ضرب آهي. ان قبيلي ۾ رڳو زاهده حنا ئي نه پر احمد فراز به هڪ دفعو وٺي ڇڏيل تمغي ۽ ايوارڊ واري بخشش کي ٻيهر /صفحو 10 ڪالم 5

ايوان صدر موٽائي، ماڻهن جي هجومن سان گڏ بيهڻ کي ترجيح ڏني.

منهنجي ٻولي جي قلمڪار قبيلي ۾ اهڙا مثال هاڻ شايد ناممڪنات وارو خواب بنجي پيا آهن. پاڻ وٽ لفظ جي حرمت، لفظ جو تقدس نه، پر چمڪيو ته رڳو اهو ”وڪائو مال“ ئي چمڪيو، جنهن جي حسين لفظن جي گردن ۾ پٽا پري کان چمڪندا نظر ايندا هجن. لفظ بازي سان هو ڪڏهن ڏسو ته بڇ لاءِ به ٿي استعمال ڪيا ويا ته پنهنجي چوڪيداري لاءِ به کين استعمال ڪيو ويو. وري به مون کي نزار قباني ٿو ياد اچي، سندس قوم به شايد انهن ئي لفظ باز ڪاريگرن هٿان وڌيڪ ستايل هئي.

اگر يه صحرا ميري سُني تو اس بتائون

يه شاعرون کا گروه فصل زوال هي

تو اسي مڻادي

يا اس کي منه سي وه لفظ لي لي

جو کتني صديون سي زهر صورت

هماري نسلون کو کها رهي هين

يه بانجهه لفظون کي ڊگڊي جو

هماري کانون مين بج رهي هي

خموش کردي

يه لفظ بازي کا شوق جسمون مين

کوڙه کي مثل پهيلتا هي

يه لفظ بازي هي، جس کي باعث

هماري هاتهون مين کچهه نهين هي

زمين کي نقشي په هم مقامون سي ماورا هين

پنهنجا اهي قلمڪار پنهنجا اهي اديب، پنهنجا اهي حالات حاضره وارا شاعر، اهي لفظ گير، جن جي روٽي ۽ رزق جو وسيلو ئي هاڻ انهن لفظن جي سوداگري وڃي بچيو آهي، کين نيٺ به ڪير ٻڌائي ته تاريخ ۾ سندن اهو لفظ گيري وارو، اهو سوداگري وارو ڌنڌو، گدا گري کان به بدتر سمجهيو ويندو. اديب کي پنهنجي جاءِ تي هڪ آزاد مملڪت سان ڀيٽ ڏيندڙ کي به پتو هو ته اُهي اديب جيڪي رزق لاءِ روح وڪڻن ٿا، جن لاءِ ڪاغذي نوٽ صحيفن جا صفحا آهن، جي هٿ ادب جا ٻڌي اقتدار آڏو پيش ٿين ٿا. انعام اڪرام وٺي پوئين پير واپس ٿين ٿا. جيئن ظل الاهي کي پُٺي نه ڏيکارين. اُهي پاڻي تي ڦوٽا آهن. بيشڪ ته اهي لفظ جيڪي ظل الاهين جي جوتن جي ڇنڊ ڦوڪ لاءِ استعمال ٿين ۽ اُهي اديب جن جا قبلا اقتدار جون مسندون هُجن. اُهي جيڪي دربارن ۾ ڪنڌ جهڪائي چار چار ڀيرا سلامي ٿيڻ جا عادي ٿي ويا هجن. اُهي ايندڙ وقت جي تاريخ ۾ نه پر هاڻوڪي تاريخ ۾ ئي عوام جا ڌڪاريل ثابت ٿيڻا آهن. مون لکيو هو ته هي Defining Moments آهن، ماڻهو ءَ کي پنهنجي اصل پتي، ڊي اين اي، اصل خمير سان ظاهر ڪرڻ جا لمحا آهن. غور سان ڏسو، غور سان سُڃاڻو ته توهان جي، اسان جي آس پاس ڪير ڪير آهي، جيڪو لفظ گيري عيوض بخشش تي هيرايل آهي، ڪير ڪير آهي، پنهنجي وچ ۾ جيڪو ”ثناگيري“ سان بخشش حلال ڪرڻ گهري ٿو ۽ ڪير آهي جيڪو بخشش واري مال جي کسجي پوڻ تي سڄي ڪائنات کي اونڌو ڪرڻ جي جنون ۾ چريائپ جي حد کي ڇهندو ٿو وڃي. هي Defining Moments ڏسو ته سڀني کي پنهنجي مفادن جي آڌار تي پڌرو ڪنديون آيون آهن.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

هيءُ ستم برسات جو آهي يا انتظامي نااهليءَ جو؟



اڱارو 26 جون 2007ع

اُن ڏينهن ته ڪراچي ۾ فقط اُهي ماڻهو ئي نه جيڪي روزاني رزق جي تلاش ۾ مورڙي جي ماڳ جي ڪُنڊ ڪنڊ ۾ پکڙجي شام لڙيئي تائين گهر جي چلهه ٻارڻ جيترو سيڌو وٺڻ جيتري پورهيئي ۾ حياتي ڳارين ٿا، فقط اهي ماڻهو ئي نه، جن جي گذر سفر جو مدار ڏهاڙي واري ڌنڌي تي آهي، پر ان ڏينهن هن ڪاسموپوليٽن شهر ۾ عاليشان گاڏيون رکندڙن کي به رستي تي ڪا پناهه نظر نه پئي آئي. اُهو شهر ڪراچي، جيڪو عالمي بندرگاهه جي رُتبي تي پچڻ کان اڳ پاڻ وٽ مورڙي جي ماڳ ۽ مائي ڪلاچيءَ جي جوڙيل جهوپي واري سڃاڻپ رکندڙ هو، سو هاڻوڪي ويجهي ماضي جي پروفائيل ۾ مني پاڪستان کان روشنين جي شهر تائين نه ڄاڻ ڪيترائي لقب القاب ماڻيندڙ ڪراچي، جيڪو بلينئرس، عالمي واپارين ۽ ملٽي نيشن ڪمپنين لاءِ پاڪستان ۾ وڏو چارم رکندڙ آهي، سو هڪ ڏينهن جي بارش ۾ ئي ايئن مفلوج ٿيو، ڄڻ کيس نه پيرن تي بيهارڻ واري ڪا ڪنڊي جي هڏي هئي ۽ نه ئي ڪو حوصلو...چند ڪلاڪن جي بارش هئي ۽ ڪي لمحا ان طوفاني هوائن ورتا هئا، جن جي هڪ ئي سٽ شهر کي ڄڻ ته نپوڙي ساهه ڪڍي ڇڏيو هو.

ڪراچي جتي انڊر گرائونڊ ڪرمنلس، بليڪ ميلرس، بلينرس، واپارين ۽ بندوق سان راڄ ڪندڙن لاءِ وڏي پناهه گاهه آهي، اُتي اهو ڪراچي لکين مزدورن، پورهيو ڪندڙ هٿن، جڳ کان لڪي ساهه کڻندڙن ۽ عام وهنوار ۾ زندگيون ڳاري ڇڏيندڙن لاءِ پڻ ماءُ جي هنج آهي. سياسي مالڪي جي دعويٰ ۾ عام افغان پناهگير کان ويندي ڪوڙن ڪليمن ۾ نوابيون ماڻيندڙ به شامل آهن، پر حقيقت اها آهي ته بنا ڪنهن قوم، رنگ، نسل جي مڊل ڪلاس پڙهئي لکيل طبقي جي اڪثريت رکندڙ هن شهر تي ”مال کپائيندڙ“ ڌر ئي وڌيڪ قابض آهي. ان مال کپائيندڙ ڌُر جي مفادن جون پاڙون ڪٿي به دنگ ٿين، پر ”ڪراچي“ سندن ئي قبضي ۾ قيد آهي. وک وک، موڙ موڙ، گهٽي گهٽي، چوڪ چوڪ تي اُهي اشتهار جيڪي کائڻ، پيئڻ، پائڻ ۽ کپائڻ جي هر شيءِ جي لاءِ اتساهه پيدا ڪرڻ لاءِ لڳل آهن. دراصل ڪراچي انهن ئي وڏن واپارين، سرمائيدارن جي آڱوٺي هيٺ دٻيل آهي ۽ ان ڏينهن، جڏهن طوفاني هوائن جو رخ سنڌ جي ساحلي پٽي ڏانهن هو، تنهن ڏينهن ڪراچي ۾ راڄ ڪندڙ اُهي ”اشتهاري بورڊ“ ڄڻ ته سڄي شهر جا قاتل بڻجي پيا هئا. ڪراچي، جنهن ۾ قانون جو رسو فقط انهن جي ڳچي مان ناهي ڍرو ڪيل، جيڪي ڪنهن به وقت آڱر جي اشاري سان ڪراچيءَ جي رستن کي رت جي هولي ۾ وهنجاري سگهن ٿا، پر ڪراچي کي ڪمرشل ايريا ۾ تبديل ڪري ڇڏيندڙ اُها واپاري اخلاقيات به ڪنهن قانوني ضابطي ۽ دائري ۾ قابو ناهي ڪيل، جنهن جي واپاري ذهنيت سڄي ڪراچيءَ کي Commodity بنائي شهر مان پاڻيءَ جي نيڪال وارن گندن نالن کان وٺي شهر جي چونڪ چونڪ کي منافع جي هٻڇ ۾ وڪرو ڪري ناڻو پئي ڪمايو آهي.

سيٺ نائون مل جي لکيل يادگيرين ۾ بيان ڪيل ڪراچيءَ کان جمشيد نسروانجي جي 1947ع کان اڳ واري ڪراچي تائين ۽ 1947ع کان پوءِ 1981ع ۾ اڀريل مهاجر قوميت واري تصور واري ڪراچي تائين، توڙي جو ڪراچي جي سڃاڻپ جا حوالا وقت سر تبديل ٿيندا پئي رهيا آهن، پر اها پڻ تاريخي حقيقت آهي ته ڪراچيءَ کي هن وقت سڃاڻپ ڏيڻ لاءِ فقط هڪ ئي حوالو ڪافي سمجهيو ويندو رهيو آهي ته اسي جي ڏهاڪي ۾ نسلي فسادن کان اڳ واري ڪراچي ۽ نسلي فسادن کان پوءِ واري ڪراچي. محترمه فاطمه جناح ۽ ايوب خان جي انتخابي معرڪي ۾ شامل تشدد جون چڻنگون به ممڪن آهي ته نسلي حوالي سان اڃان تائين دلين ۾ وير جيان تازيون ئي هجن، پر ڪراچي ۾ رياستي ذميوارين جي حوالي سان جيڪا صورتحال اسي جي ڏهاڪي ۾ ٿيل فسادن کان پوءِ خراب ٿيڻ شروع ٿئي آهي، ان جو جيڪڏهن حتمي تت ڪڍجي ته گذريل سال بارشن ۾ ترندڙ ڪراچي، هن سال اوندهه ۾ ٻڏل ڪراچي....12 مئي ۾ خوني راند ۽ هاڻوڪي بارشن ۾ سرد خاني ۾ هڪ ڏينهن ۾ اڍائي سئو کن لاش جمع ٿي وڃڻ واري ڪراچي...يقينن اهو سوال بار بار ذهن ۾ اُٿندو محسوس ٿئي ٿو ته سڄي ڪراچي ۾ عوام جي جان ۽ مال جي تحفظ جي ضامن رياستي ادارن جي ڪارڪردگي نيٺ به ڇا آهي؟ اُهي رياستي ادارا، جيڪي ان ئي عوام جي ڏنل ٽيڪس جي آڌار تي هلندڙ آهن، سندن ئي پورهئي ۽ رت ست جي ڪمائي تي پلجندڙ آهن، سي نيٺ به ڪٿي ٿا هجن، جڏهن عوام کي سندن ضرورت پئي ٿي.

سياسي ۽ انتظامي طرح مڪمل طور تي ڪراچي اُن ئي جماعت جي هٿ هيٺ آهي، جيڪا نه رڳو ڪراچي جي بلاشرڪت غيري نمائندگي جي دعويٰ ڪندڙ آهي، پر گڏو گڏ سنڌ حڪومت ۾ شهري حڪمراني به سندن ئي هٿ هيٺ آهي. ان باوجود بدترين لوڊشيڊنگ، بدترين نيڪالي آب جي منصوبن ۽ عوامي جي جان و مال جي تحفظ ۾ ناڪامي جي ذميواري جيڪڏهن سندن ڪلهن تان لاهي به ڇڏجي ته به سوال اهو ئي پيدا ٿئي ته هن شهر جي انچ انچ کي وڪرو ڪندڙ نيٺ به ڪير آهن؟ جڏهن شهر تي ڪا اوچتي مصيبت نازل ٿئي ٿي ته ذميواري کڻڻ لاءِ ڪا به ڌر ڇو نٿي هجي ۽ جيڪڏهن مالڪيءَ جو سوال اچي ته سڀني جا هٿ اڀا ڇو ٿا ٿين، ۽ مالڪيءَ لاءِ سڀني جا هٿ هٿيارن ڏانهن ڇو ٿا هليا وڃن.

پاڻ ڏٺو هو ته گذريل سال به جڏهن مون سون شروع ٿي ته شهر ايئن ئي لاورثن جيان پنهنجي ئي پاڻي ۾ غوطا کائيندي نظر آيو، تڏهن الزامن جي بارش ۾ پوئين حڪومت (شهري حڪومت) کي اڪيلو ڪري بيهاريو ويو. ناقص منصوبه بندي، انڊر پاس جي غلط ڊزائنگ ۽ ٻيا سڀ ڪوڙا سچا الزام سندن کاتي ۾ وجهي پنهنجا پاند آجا ڪرايا ويا. پوئين سال به پتو هو ته ايندڙ سال ۾ به بارش پاڻ سان گڏ هوا، مٽي، طوفان ۽ پاڻي آڻي سگهي ٿي، پوءِ به مون سون جي اچڻ تائين شهر جون سڀ شاهراهون ڄڻ زخمن جيان چاڪ، کليل ئي ڇڏيون ويون. اها ڪميشن جي لالچ هئي، يا وري نئين سيڪشن لاءِ نوان کاتا کولائڻ وارو گورک ڌنڌو هو، پر پاڻ ڏٺو ته سڀ شاهراهون اڃان چاڪ گريبان ئي هيون ته نئين مون سون جي مند اچي پُهتي.

بيشڪ ته سنڌين جي نمائندگي کان سواءِ پر پوءِ به سنڌ جي گادي...رڳو سنڌ جي گادي به ڇو...ملڪ جو وڏي ۾ وڏو ۽ دنيا ۾ شايد ڏهون وڏو شهر ڪراچي، جيڪو پوري ملڪ جي معيشت جي دل ۽ ملڪ جو ڪمائو پُٽ آهي. هر سال قومي خزاني ۾ لڳ ڀڳ چاليهه سيڪڙو رقم ته رڳو هن هڪڙي شهر جي پيداوار مان شامل ٿئي ٿي، جنهن ذريعي هيءُ شهر ٽئڪسن جي اوڳاڙي جي صورت ۾ قومي خزاني جو پيٽ ڀريندو رهي ٿو. اسي جي ڏهاڪي واري نسلي فسادن ۽ پُرتشدد سياست جي پير ڄمائڻ سان ڪراچيءَ ۾ نون ڪارخانن توڙي پرڏيهي سيڙپڪاري جا سڀ منصوبا پنجاب شفٽ ٿيا. جيتوڻيڪ ملڪ ۾ واحد بندرگاهه جي ڏس ۾ پرڏيهي سيڙپڪار توڙي ڪارخانيدار لاءِ ”ڪراچي“ سڀ کان موزون جاءِ هئي، نسلي فسادن ۽ پُرتشدد سياست هن شهر جو ڪلچر بگاڙڻ ۾ وسان ڪو نه گهٽايو.

ميئرشپ کان سٽي گورنمينٽ تائين جي مالڪي به انهن جي حصي ۾ آئي، جن وٽ شهر جي وچولي طبقي جي نمائندگي جي دعويٰ هئي. شهري حڪومت جي ٺهڻ سان اُهي ايڪڙ ٻيڪڙ ميربحرن، مهاڻن واريون ڪي يونين، ڊسٽرڪٽ ڪائونسلون به جيڪي ڄام ڄاموٽن ۽ اصلي رهاڪن جي حصي ۾ ٿي آيون ته اُهي به نئين جوڙجڪ ۾ ختم ٿي ٻڙي ٿي ويون. اندرونِ سنڌ جيان سياسي طور مُٺ مُٺ طور ورهايل سنڌي آبادين ۾ ترقي ڪيئن ممڪن آهي، اهو پاڻ چڱي ريت ڄاڻون پر هتي ڪراچي ۾ ته اهڙو به ڪو مثال موجود نه آهي، تنهن هوندي به اسي جي ڏهاڪي کان هن شهر جو ڪرندڙ گراف بيشڪ ته شاپنگ پلازائن جي تعمير واري صورت ۾ ترقياتي منصوبن جا گراف تيزيءَ سان مٿي چڙهيو آهي. پر ان ترقيءَ جو عام ماڻهوءَ کي ڪو به فائدو ڪونهي. اهو سڀ ڪجهه وڌندڙ غربت، گهٽجندڙ شهري سهولتن جي صورت ۾ آسانيءَ سان ڏسي سگهجي ٿو. شهري سهولتن جي حوالي سان هيءُ شهر مڪمل طور تي انسانن جو جهنگل آهي، جنهن ۾ روزي روٽي کان ويندي آسماني توڙي زميني آفتن کان بچاءَ ۽ تحفظ لاءِ هر انسان کي ڪنهن به اداري جي اوسيئڙي بجاءِ پنهنجي مدد پاڻ ڪرڻي آهي. ڪراچي گذريل سال جي برساتن ۾ پڻ ايئن ئي مفلوج ٿيو، گذريل سال به ڪراچي جي شاهراهن کي ٽٽل ۽ ڪريل بجلي جي ٿنڀن، ڪچين/پڪين ديوارن، وڻن ۽ سڄي شهر کي اشتهار بنائي ڇڏيندڙ اشتهاري بورڊن (هورڊنگس) جي ملبي ئي بلاڪ ڪري ڇڏيو هو. گذريل سال به بجلي جي ٽُٽندڙ اگهاڙين تارن مان ڪرنٽ لڳڻ سان ڪيئي بُت بيجان سرد لاشن ۾ تبديل ٿيا هئا. ڪيترن ئي گهرن مان کٽولا کڄيا هئا. گذريل سال جي ئي مون سون ڪيتري وقت تائين شهر جي معيشت جي چيلهه چٻي ڪري رکي هئي. پوئين سال واري مون سون جي تباهي به ڪراچي واسين جي ذهن ۾ هڪ ڊيڄاريندڙ خواب جيان طاري آهي ۽ هن سال به ڪراچي ڪنهن گهٽ عذاب ۾ نه هئي. اڪثر اونداهه ۾ ٻڏل علائقن ۾ گرمي جي صورت اهڙي هئي، جو ڪيفي اعظمي جون سٽون ئي ياد آيون.

آج کي رات بهت گرم هوا چلتي هي

آج کي رات نه فٽ پاتهه پر نيند آئي گي

مين بهي اڻهون، تم بهي اڻهو، تم بهي اُڻهو

کوئي کهڙکي سي ديوار مين کهل جائي گي

ڪراچي ۾ فٽ پاٿ تي سُتل زندگين ئي نه، فليٽن جي کڏڙين ۾ ستل اڪثريت به ته هي اونهاري جا ڪاڙها ڪڙهندي ئي گذاريا هئا. ٻارن ميڻ بتين تي جاڳي پڙهي امتحان ڪيئن ٿي ڏنا؟ مزدور پکي هيٺ رات سمهڻ جي اجائي ڪوشش بجاءِ فٽ پاٿ آباد ڪندا رهيا. اها ڪراچي ۾ ڪي اي ايس سي جي اعليٰ ڪارڪردگي هئي. ڪي اي ايس سي، جيڪا هاڻ حڪومتي اداري بجاءِ پرائيوٽائيز ٿي ويل آهي. نجڪاري اهليت ۽ ڪارڪردگي جي ضمانت ڏي ٿي، پاڻ کي ته اهو ئي ٻڌايو ٿي ويو، پر پاڻ ڏٺو ته نجڪاري کان پوءِ اهي ادارا جيئن ته عوامي احتساب، حڪومتي احتساب مان آجا آهن، تنهن ڪري سندن ڪارڪردگي جي باري ۾ سوال ڪرڻ کانئن آکڻ پڇڻ وارو اهو به مينڊيٽ حڪومت وٽ نٿو رهي.

هاڻوڪي بارش ته هن اداري جا ٽپڙ گول ڪرائڻ لاءِ ڪافي آهي. (جيڪڏهن ڪير سندن ڪميشنن ڏانهن نهارڻ بجاءِ سندن ڪارڪردگي ڏسي به ته) ڪُل ڪراچي کي بجلي پهچائيندڙ 2 5 گرڊ اسٽيشنن مان ان بارش وقت ته 5 3 گرڊ اسٽيشنون جواب ڏيئي بيهي رهيون. اٺيتاليهه ڪلاڪن کان پوءِ به ڪيترائي علائقا بجلي کان محروم رهيا. هي برسات ڪا اڻ ٿيڻي آفت نه هئي، پوءِ به ڪراچي جي اڌ آبادي پاڻيءَ کان محروم آهي.

اڌ آبادي پاڻي هيٺ آيل آهي، پر پيئڻ لاءِ ڍڪ پاڻي لاءِ ترسندڙ مخلوق ڇا ڪري. ڪراچي جي ئي پسگردائي ۾ گڏاپ ٽائون آهي، ڪراچي جي شهري حڪومت جو ئي حصو آهي. هنن سٽن لکجڻ تائين ته ان علائقي جي نه بجلي بحال ٿي هئي، نه پاڻيءَ جي فراهمي ممڪن ٿي هئي. هيءُ ئي اهو علائقو هو، جنهن ۾ طوفاني هوائن ڪيترن ئي جڳهين جون ڇتيون ته اُڏاري پاڻ سان گڏ کنيون ئي کنيون، پر 2 2 لاش به هن علائقي مان کنيا ويا. هن علائقي جا هڪ ٻه نه، پر سون جي تعداد ۾ ڪچا گهر آلي مٽي بڻجي ڀُريا ۽ ڪريا. ويهه ڪروڙن جو نقصان ٻڌايو پئي ويو. جيتوڻيڪ ٽي وي ۽ ميڊيا تي معاوضن ۽ حڪومتي امداد جا اعلان جاري آهن، پر اُهي، جيڪي وسندڙ مينهن ۾ کليل آسمانن هيٺ پناهه وٺڻ تي مجبور آهن، اُهي جن جي گهرن جي چُلهن ۾ چئن ڏينهن کان ڪو ٻارڻ نه ٻريو آهي ۽ اُهي، جيڪي پاڻي لپ لاءِ به در در تي صدائون هڻي رهيا آهن. سچ ته نه سرڪاري جهنڊي واري ڪا گاڏي سندن امداد لاءِ پڳي آهي ۽ نه ئي ڪو واٽ خدا جي سندن واهر لاءِ آيو آهي. گڏاپ جا 3 2 ڳوٺ مٽيءَ جو ڍير بڻجي ويا آهن. پاڻ سمجهون ٿا ته هي نااهلي به انهن کي ڦٻي ويندي، جيڪي ڪراچيءَ جا سياسي توڙي انتظامي مالڪ آهن. سامونڊي ساحل جتي زندگي ڪراچي شهر کان وڌيڪ ڏکي ۽ مصيبت زده آهي، اتان ڏهه هزار ماڻهن جي بي گهر ٿيڻ جون خبرون آيل آهن. اُهي سامونڊي جن جا هوڙا سمنڊ ڪاهي پيا هئا، تن کي اهڙي طوفان جا ڪي به پيشگي اطلاع نه هئا. 400 هوڙن مان فقط اڍائي سئو کن هوڙا پنهنجن ماڳن تي پهتا آهن.

هيءَ ستم ظريفي مينهن جي ناهي، هيءَ ستم ظريفي ان نااهل انتظاميه جي آهي، جنهن وٽ وسيلا به آهن ته اختيار به آهن. بارشن جي موسم ۾ جاني ۽ مالي نقصان کان بچاءَ جو بندوبست ته شهر جي مالڪن وٽ هئڻ کپي. ستم ظريفي اها بيشڪ هئي ته عام معمول جي بارشن ۾ پڻ اڍائي سئو کان مٿي ماڻهو موت جو کاڄ ٿيا، پر اڃان ستم ظريفي ته اها هئي جو لاش گهرن تي ۽ انهن مرده جسمن جي سرد خانن تي به قبضو انهن ئي جو آهي، جن کي هاڻ ڪنهن نقاب پويان چهرو لڪائڻ جي ضرورت به محسوس نٿي ٿئي. ڪراچيءَ جي شهرين جي زندگيءَ جي مالڪي ته وٽن هئي ئي هئي، پر هيءُ به ڪهڙيون عجيب بارشون رهيون، جن ۾ کين شهر جي چونڪ چونڪ ۽ گهٽي گهٽي تي لڳل اشتهاري بورڊ تي مالڪيءَ جي دعويٰ ته درست ثابت ڪئي، پر مرده ڪراچي جي شهرين جي مرده ۽ سرد جسمن تي به شايد سندن ئي بندوق جو پهرو آهي، جو ايڌي سندن نالو کڻڻ کان ته ڇرڪي ٿو، پر ٻڌائي ٿو ته مرده خاني تي به انهن جو ئي قبضو آهي، جيڪي شهر جا مالڪ آهن ۽ کين هرڪو سڃاڻي ٿو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

بلوچستان ۽ سنڌ جي حصي ۾ آيل قدرتي ۽ انتظامي آفتون



اربع 4 جولاءِ 2007ع

اڳي جڏهن بندوقن ۽ بارودن جا منهن سندن سينن جا نشانا چُٽيندا هئا، تڏهن هو گولين جي بارشن کان بچڻ لاءِ جبلن جو رخ ڪندا هئا. بلوچستان جي وسيع ايراضيءَ تي ڦهليل اهي خشڪ ۽ اجاڙ پهاڙ، ائين سندن پناهون بڻجندا هئا جيئن ماءُ جي ڪوسي هنج نئين ڄاول ٻار لاءِ پناهه بڻجندي آهي، پر هيلوڪي بارش کين جبلن تي چڙهڻ جيتري وِٿي به نه ڏني. رياست وٽ سدائين باغي ليکجندڙ ٻروچن کي ڪيچ ۽ مڪران جي انهن وسيع پٽن ۽ سنگلاخ پهاڙن ۾ سر بچائڻ جيتري به ڪا اوٽ نه ملي. اهي ئي ڪيچ ۽ مڪران جا پَٽ، جيڪي سسئيءَ جي پيار ڪهاڻيءَ ۾ پڻ راهه روليندڙ استعاري طور ڪم آيا. اهي ٻروچ جن جي اکين ۾ عشق يا انتقام سدائين ساوا رهيا، سي ٻروچ هن وقت ٻارين ٻچين، پوڙهين پڪين عورتين مردين، بنا فرق جي کليل آسمان هيٺ ڪنهن امداد جا آسائتا آهن، جيڪا امداد به کين ڊوڙون پارائي، لٺيون جهلڻ کان پوءِ ئي ڏني پئي وڃي.

ڪالهه نجي ٽي وي چينل جي اها ڪلپ ڏاڍي ڏکوئيندڙ ۽ اذيتناڪ هئي، جنهن ۾ هڪ اڌڙوٽ اکين ۾ ڳوڙها روڪيندي، ڳيتن ئي ڳيتن ۾ ٻڏندي، فقط هي لفظ ڳالهائي سگهيو ته ”تذليل جو هيءُ مقام آهي ته اسان عزتدار به ٻن گِرهن پويان هجومن سان ڊوڙندا، لٺين سان، جانورن جيان ڪُٽبا ۽ هڪلبا ٿا رهون. ٻچا بک ۾ بيهوش هِن، نه ته ٻن گرهن جي هيڏي تذليل کان ته چوطرف وڪوڙي ويل پاڻيءَ ۾ ٻڏي مرڻ گهڻو بهتر آهي“.

اُهي ڊگهن وارن وارا ارڏا باغي ٻروچ، هن وقت امدادي هيلي ڪاپٽرن جي ڦرڻين جي گردشن پٺيان ايئن ڊوڙون پائيندي نظر اچي رهيا آهن، جهڙيون ڊوڙون انهن بندوقن جي وسندڙ گولين کان بچاءَ لاءِ به نه پاتيون هونديون. هن وقت جڏهن برساتن جي پاڻيءَ قدرتي آفت بڻجي، ٻروچن جا ڇپر ڇانئون ڊاهي پٽ ڪيا آهن، تڏهن لڳي ٿو ته واقعي اها سرڪار جيڪا گورنمينٽ جي رٽ جي قيام لاءِ گولي بارود جي استعمال ۾ رڌل هئي، سا هڪ ئي پل ۾ هيلي ڪاپٽرن ۾ گهمندي نظر اچڻ لڳي آهي.

بلوچستان جا پهاڙ ۽ پٽ اهو عجيب منظر پيش ڪندڙ آهن ته هيل تائين سرڪار بلوچن جي ڌرتيءَ تي جن ٻن ميگا پراجيڪٽس لڳائڻ جي تشهير پئي ڪئي، بلوچن کي موت، تباهي ۽ برباديءَ جو پيغام به انهن وسيلي ئي مليو آهي. ميراڻي ڊيم...بلوچستان کي حڪومت وڏي ٿوري جي صورت ۾ ڏنو هو، جنهن ڊيم کي طوفان هڪ ئي ڌڪ ۾ اڏائي، سڄي پٽ کي ائين پاڻيءَ سان ڀريو، جو گهر نه گهر، جڳهيون نه جهڳيون... پاڻيءَ جا کوهه پڻ پاڻيءَ ۾ ايئن ٻڏا، جو ان پاڻيءَ ۾ جي ترندڙ ڪا شيءِ نظر ٿي آئي ته اهو ڪن مسڪينن جي سالن صدين جي ٿڪ ۽ پورهئي جي جمع پونجي هئي، مال متاع هو، ڍور ڍڳا هئا. يا وري بي جان، بي نشان، بي نانءُ انساني جسم هئا، جيڪي پاڻيءَ تي ڪنهن به وارثيءَ جي ڪليم کان سواءِ ترندا رهيا.

حڪومت ڪٿي هئي، سرڪار ڪٿي هئي، جڏهن ٻارڙا بُک وچان بيهوش پئي ٿيا. سرڪار جو تماشو ته تربت ۾ ڏسو ها، هجوم هئا امداد وٺڻ لاءِ...۽ سرڪاري اهلڪارن جي هٿن ۾ ڏنڊا ۽ لٺيون هيون. سرڪار آڏو امداد ۾ ملندڙ روٽيءَ لاءِ جلهيل جهول ۾ روٽي آئي يا نه آئي، پر عزتِ نفس جي نيلامي، سرڪاري اهلڪارن جا جسمن تي وسندڙ ڏنڊا ۽ آنسو گيس جا شيل ضرور هر ڪنهن جي حصي ۾ آيا هوندا.

پرائيويٽ توڙي سرڪاري ميڊيا تي امداد جا نظر ايندڙ ڪلپس غور سان ڏسبا، ته وٺندڙ هٿ هر ڪنهن جي اکين کان اوجهل آهن ۽ ڏيندڙ، امداد ورهائيندڙ هٿن جي تشهير گهڻي آهي. طوفان کي لڳ ڀڳ هفتو گذري ويو آهي، پر ڪيترا ئي لک ماڻهو کليل آسمان هيٺ ويٺل آهن. حڪومت لاش ڳڻڻ ۾ پوري آهي. ٿوري ڳڻپ معنيٰ حڪومتي ڪارڪردگي بهتر... بس لاشن جو انگ سرڪاري طور تي ڪيئن گهٽ لکجي، سڄي انتظامي مٿاڪٽ ۽ مغز ماري فقط ۽ فقط ان تي صرف ٿئي پئي.

صدر صاحب اعلان ڪيو ته اسان کي ٻاهرين امداد جي گهرج ناهي ۽ جيڪا امداد حڪومت اعلان فرمائي، تنهن موجب گهرن سميت گهرن جو سمورو مال متاع، سڄي حياتيءَ جي جمع پونجي وڃائي ويهندڙ ماڻهن کي امداد ۾ ڪي ڏيڍ سئو به نٿا اچن. نقصانن جي ان ڪٿ تي حڪومت کي واڌايون ته ڀل ڏجن، پر اهي جيڪي زندهه بچيل آهن، ڪير سرڪار کي ٻڌائي ته کين مرڻ کان پهرين بک به لڳندي ۽ اُڃ به لڳندي! 130 رپين جي امداد، جنهن لاءِ چيو ويو ته اُها ڪافي آهي ۽ بيروني امداد جي اپيل نه ڪئي ويندي، تنهن مان متاثر ڇا وٺي سگهندا؟.

بلوچستان جا اٺ ضلعا متاثر ٿيا آهن. ڏهه لک ماڻهن جي جهوپڙن، گهرن ۽ گذران جي وسيلن کي اهو پاڻي پاڻ سان گڏ لوڙهي ويو آهي. ڏهه لک ماڻهن مان ڪي روڊ جي ڪنارن ۽ ڪي پاڻيءَ جي گهيري اندر ئي موجود آهن. سرڪار جي سخاوت ۽ حاتم طائيءَ جي قبر کي لت هڻندڙ سخاوت ته ڏسو، هن وقت تائين فقط 32 هزار ڪمبلن ۽ هڪ لک خيمن جو به فقط آرڊر ڏنو ويو آهي. (اهي ملندا ڪڏهن؟ ۽ متاثرين انهن کي استعمال ۾ ڪڏهن آڻيندا؟ اهو سوال هن وقت غير ضروري ٿو لڳي.)

اسان جي حڪومت الائي ڪيئن سوچيو آهي ته 130 رپين ۾ آفت سٽيل ماڻهن جي سهائتا ۽ بحالي ممڪن بڻائي سگهندي. اهي ماڻهو جن جا گهر ڀاتي به پاڻي لوڙهي ويو آهي، جيڪي بي يار و مددگار ويٺا آهن ۽ جن جي علائقن ۾ هن وقت ماني به ڏهه رپين کان گهٽ قيمت تي نٿي وڪامي، ايتري معمولي حڪومتي مدد انهن جي ڪهڙي مشڪل ڪشائي ڪري سگهندي؟

بلوچستان جا ماڻهو ته ايئن به دانهيندي ڏٺا ويا آهن ته حڪومت موجوده قدرتي آفتن جو شڪار متاثرن ۽ فوتين جي تعداد کي لڪائي رهي آهي، بلڪل ايئن جيئن فوجي آپريشن جي نتيجي ۾ مري ويل ماڻهن جي تعداد کي لڪايو ويندو رهيو. هن وقت به مري ويلن جا سرڪاري انگ اکر هڪڙا ته غير سرڪاري انگ اکر ٻيا آهن.

درجنن جي حساب سان ماڻهو لاپته آهن. پاڻي کين ڪٿي وهائي کڻي ويو؟ ڪو پتو نٿو لڳائي سگهجي. اها ٻوڏ، اها قدرتي تباهي جيڪا ٻلي پير کڻندي، بلوچستان مٿان نازل ٿي، تنهن کي نيٺ به سنڌ جي سرحد ڪراس ڪرڻي ئي هئي. سنڌ جي آبپاشي کاتي جي ڪارڪردگيءَ کي جانچڻو هجي ته ان جي عملدارن، وزيرن جي گهرن جون اعليٰ سجاوٽون ۽ سندن معيارِ زندگي ڏسڻ کپي. وري پنهنجي ئي ڳوٺ جي ڪنهن واهه يا شاخ جا ڀڳل ٽٽل ڪنارا به ڏسجن. آبپاشيءَ جي اعليٰ عملدارن جي ته خير ڳالهه ئي ڇا ڪجي، رڳي آبدارن ۽ بيلدارن جا ٺٺ به ڏسجن ته اهو پتو لڳائڻ ڪو گهڻو مشڪل نه رهندو ته سنڌ ۾ هر ٻئين ٽئين مهيني شاخن کي، بندن کي ۽ واهن کي گهارا ڪيئن ٿا لڳن. جيڪڏهن ايتري ڳالهه سمجهه ۾ اچي ويئي ته اهو اندازو لڳائڻ قطعي به گهڻو مشڪل ڪونه ٿيندو ته واهن کي ۽ بچاءَ بندن کي لڳندڙ گهارا ڪنهن قدرتي آفت جو نتيجو آهن يا نه آهن، پر آبپاشي عملدارن جا کيسا گرم ڪرڻ جو سولو ذريعو ضرور آهن.

جڏهن بلوچستان ۾ طوفان پنهنجي قهري ڪارروائين سان سڄي آباديءَ کي تهس نهس ڪري رهيو هو، تڏهن شهداد ڪوٽ -قمبر جا ماڻهو بچاءَ بندن جي مرمت لاءِ مظاهرن جي صورت ۾ رستن تي هئا. سندن دانهن نه ٻڌي ويئي ۽ نيٺ اهو ڏينهن به آيو، جڏهن ڏسندي ئي ڏسندي سوين ڳوٺ پاڻيءَ هيٺ اچي ويا. هزارين ماڻهو سنڌ جي روڊن جي ڪنارن تي ويهڻ تي مجبور ٿي ويا.

پنهنجي حاڪمن ان تي به ڪجهه”گفتن“ جي گل افشاني ڪئي. ڪراچيءَ جي تباهي سندن نظر ۾ بورڊن ۽ پوسٽرن تي عورتن جي تصويرن جو نتيجو هئي، پر هن تباهيءَ ۾ عورتن جون تصويرون ته نه هيون، البته سرڪاري اهلڪارن جي اگهاڙي هٻڇ ضرور هئي، جن جا هر تباهيءَ کان پوءِ ايندڙ امدادي سامان ۾ کانچا فٽ ٿيل هوندا آهن. اسان جي حاڪمن کي ان اگهاڙي هٻڇ ۾ ته ڪا قباحت نظر نٿي اچي. اسان جو وڏو وزير هتي به متاثرين جي زخمن تي پها رکڻ نه پهتو هو. هتي به پوليس اٽالا ساڻس ساڻ هيا، جن گڏ ٿيل متاثرين جون پٺيون لٺين سان پئي ڇليون. پوليس اٽالن جي حفاظت ۾ هلندڙ وڏي وزير آبپاشيءَ جي سيڪريٽريءَ کان ڪا به پڇا ڳاڇا نه ڪئي. اُتي به کيس بريفنگ ڏيندڙ آبپاشيءَ جا اهلڪار نه پر رينجرز جا عملدار هئا.

وڏي وزير کي ياد آهي الائي نه، پر باقي دنيا کي چڱيءَ ريت ياد آهي ته گذريل سال هيٺين سنڌ ۾ برساتن کان وڏي تباهي سم نالن جي ٽٽڻ ڪري ئي ٿي هئي. ڇاڪاڻ ته وقت سر کوٽائي نه ٿيڻ ڪري اهي اڳ ئي مخدوش حالت ۾ هئا. ان وقت به سرڪاري بيان جاري ٿيا هئا ته هاڻ وقت سر کوٽايون ڪيون وينديون، شاخن جا بند مضبوط ڪيا ويندا ۽ واهن جا ڪنارا ٺاهيا ويندا، پر سرڪاري بيان به فقط ان وقت پنهنجو دامن آجو ڪرائڻ کان وڌ ڀلا ڪهڙي اهميت رکندڙ آهن. پروڪي سال بارشن جي مُند ۾ جيڪو هيٺين سنڌ لوڙيو، اهو لوڙڻ هيل مٿين سنڌ جي حصي ۾ آيو آهي. هيل به تباهيءَ جو منظر اهو آهي ته شاخون ابتيون هلڻ لڳيون آهن ۽ جاءِ جاءِ تي گهارا پئجي رهيا آهن. اُهي جيڪي هن طوفان ۾ هونئن سڌيءَ طرح نشانو بڻجڻ واري راهه ۾ نٿي آيا، سي گهارن لڳڻ ڪري اوچتو ئي اوچتو پاڻيءَ هيٺ اچي ويا آهن.

ايڌيءَ جا سورسز ٻڌائين ٿا ته ڪي ٻه سئو ڳوٺ اهڙا به آهن، جتي امدادي سامان ته پري، پر هو پاڻ به پهچڻ کان لاچار آهن. سنڌ حڪومت جي ڪهڙي بريفنگ پئي اچي، پاڻ حقيقت ڄاڻون ٿا. اپوزيشن کي سياست نه چمڪائڻ جي صلاح ڏيندڙ حاڪم هتي به ٻاهر ويٺل پيپلز پارٽيءَ جي قيادت تي تنقيد ۽ تبري بازيءَ ۾ مصروف آهن. 2000 ماڻهو اڃا تائين انهن ڳوٺن ۾ ڦاٿل آهن. 0 4 هزار ايڪڙ بيٺل فصل کي شاخن کي پيل گهارن لوڙهي ڇڏيو آهي. آر بي او ڊي ۽ ٻين سم نالن کي گهارن جو امڪان يقيني صورت وٺڻ لڳو آهي. قمبر جو غيبي ديرو، سوين ڳوٺن سميت پاڻيءَ هيٺ آيل آهي. نئون نشانو شهدادڪوٽ آهي. ايف پي بچاءُ بند جي آس پاس جي آبادين ۾ هراس ڇانيل آهي، پر سرڪار مخالفن تي تنقيدن جهڙا فرائض سر انجام ڏيڻ ۾ مصروف آهي.

حقيقت ۾ قدرتي آفتون اڻ ٿيڻيون ناهن، پر قدرتي آفتن کان بچاءَ لاءِ اڳواٽ اپاءَ بلڪل ممڪن آهن. نيٺ به اهڙا ادارا جوڙڻ ڪنهن جي ذميواريءَ ۾ اچن ٿا؟. اهو ملڪ جنهن ۾ سمورن انتظامي مامرن کي ڪن مخصوص هٿن جي ڪنٽرول هيٺ ڏنو ويو هجي، اتي سويلين ادارن جي ڪارڪردگي يقينن اهڙي ئي صورتحال پيش ڪري سگهي ٿي. پاڪستان ۾ زلزلي جي آفت کان وٺي ڪن ڪلاڪن جي امڪاني بارش يا طوفانن کي به منهن نه ڏيئي سگهڻ جو وڏو سبب اهو ئي آهي ته Disaster Managment کان ويندي، سڀئي ادارا هڪ خاص اداري جي مرضيءَ سان ڪم ڪن ٿا. ان صورت ۾ ٻين ادارن جو ڪم ۽ ڪارڪردگي ضرور متاثر ٿيندي ۽ اها تنقيد هيٺ به لازمي طور ايندي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڇا ڪو انتها پسند امن قائم ڪرائي سگهي ٿو؟



جمع 6 جولاءِ 2007ع

هي پاڻ جهڙن مُلڪن جو قصو ناهي، جتي نڪ جي پڪائيءَ سان نسورو ڪوڙ ڳالهائي سگهندڙ ئي سٺو وزير ليکيو ويندو آهي. هيءُ ان ڪلچر جو به حصو ناهي، جتي سياسي جماعتن تي آئيني/عدالتي بحران ۾ ڪجهه ووڪل ٿيڻ سبب حڪومت ”سياست“ ڪرڻ جا الزام آڻي ٿي. هيءُ ته ان ملڪ جي حقيقت آهي، جنهن جي بادشاهت جو سج گذريل صدي ۾ ته لهڻ محال سمجهيو ويندو هو. سڄي دنيا جي گولي کي پنهنجي پيرن هيٺ لتاڙي، تقريبن سڄي گلوب تي سندن بيٺڪيتي بادشاهت جو عروج اهڙو به رهيو جو راڻي جي سلامتي جي دعا، هر مذهبي فرقي کان ورتي ٿي ويئي. ان ئي راڄ برطانيه ۾ سندن وزير اعظم ”ڪوڙو“ ثابت ٿيڻ تي وزير اعظم جي عهدي تان فارغ ڪري پوئين پير ئي واپس ڪيو ويو آهي. واپسي وقت هن پنهنجي راڻي کي پُٺي نه ڏني هئي، هو ان راڻي جي محل مان ايئن واپس ٿيو هو، جيئن پاڻ پنهنجن پنهنجن ”مرشدن“ کي پُٺي نه ڏيندي پوئين پير ئي در جي چانئنٺ چمي الوداع چئون ٿا. هن جي الوداع به اهڙي هئي. هو ”ڪوڙو“ ثابت ٿيو هو، پارليامينٽ ۾ کيس ڪوڙو ثابت ڪيو ويو ته هن عراق جنگ ۾ آمريڪا جي ٻانهن ٻيلي ٿيڻ لاءِ ڪوڙ گهڙيا هئا. بابل جي قديم تهذيب ۽ تاريخ کي تاراج ڪرڻ لاءِ سندن زمين تي قبضي گيري لاءِ سندن وسيلن تي ناجائز قبضي لاءِ هن پنهنجي قوم کي اوندهه ۾ رکي ڪوڙ ڳالهايا، هن آمريڪا جي سُر ۾ سرملايو ته صدام وٽ ماس ڊسٽرڪشن ويپنس (Mass Destruction Weapons) آهن، ۽ ان سان هُو سڄي دنيا کي تباهه ڪري ڇڏيندو. صدام جي MDW ته دنيا ڇا تباهه ڪئي، پاڻ ڏٺو ته اڌ دنيا جون فوجون گڏيل طور عراق تي ڪاهي ويون. دنيا جي سڀ کان قديم تهذيب جي تباهي ڪري سر سر سان وڄائي ويئي. هو پنهنجي قوم آڏو گلٽي ثابت ٿيو. هو ”ڪوڙ“ گهڙيندڙن مان ثابت ٿيو ۽ جن بيٺڪيتي راڄ جي تاريخ غور سان پڙهي هُجي، سي چڱي ريت ڄاڻن ٿا ته اُهي جيڪي انهن راڄ ڪندڙ پاورس جي پنهنجين ادارن ۾ ”ڪوڙا“ ثابت ٿين، سي سندن پنهنجن ادارن لاءِ ته ناقابلِ قبول آهن، پر اهي ڪڏهن به ”راڄ ڀاڳ“ مان مڪمل طور تي بيدخل نٿا ڪيا وڃن. جيئن گذريل ٻن صدين ۾ برطانيه جي ايسٽ انڊيا ڪمپني کان ننڍي کنڊ ۾ مڪمل طور بيٺڪيتي نظام لاڳو ڪرڻ تائين تاجِ برطانيه پهرين د رجي جي ڪوڙن، ٺڳن، چورن ۽ بدمعاشن کي ڪمپني يا بيٺڪيتي حڪومت ۾ عهدا ڏيئي ان وسيلي راڄ پئي ڪيو آهي. بنهه ساڳي طرح هن وقت فارغ ڪيل وزير اعظم کي ”ڪوڙو“ ثابت ٿيڻ کان پوءِ يڪي ڇُٽي ڏيڻ بجاءِ کيس وچ اوڀر ۾ ”امن جو سفير“ مقرر ڪري ساڳيو ئي ننڍي کنڊ ۾ بيٺڪيتي راڄ وارو مثال دُهرايو ويو آهي.

اهو ساڳيو وزير اعظم ٽوني بليئر، وزير اعظم هائوس مان پنهنجا ٽپڙ کڻڻ تائين هڪ ڀيرو ورائي به پنهنجي قوم کان نه ان ڪوڙ جي معافي گهري ۽ نه ئي پنهنجي ڪوڙي دولاب سان اتحادي فوجن جي ڪمانڊ ۾ اچڻ تائين واري عمل توڙي عراق جي گهٽين ۾ خون سان رڱڻ واري دهشتگردي ۾ شريڪ ٿيڻ تي ڪا شرمندگي ڏيکاري.

اُهو ماڻهو، جيڪو پنهنجي وطن جي اعليٰ عهدي تي فائز رهي به پنهنجي ماڻهن کي مطمئن ڪرڻ ۾ ناڪام ويو، تنهن کي ٻيهر فلسطين جي اڳ ئي وڍيل ٽڪيل ۽ هن وقت ٻيرا ٻيرا ٿيل، پنهنجي ئي سور ۾ سڙندڙ سر زمين تي امن جي سفير طور مقرر ڪيو ويو آهي. سلمان رشدي کي ”سر“ جي خطاب تي اُڀي ٿيل اسلامي دنيا برطانيا جي ان نسوري ناحق تي الائي به ڇو پنهنجي ڪنهن به ردعمل ڏيکارڻ کان عاري آهي ته اهو شخص، جيڪو وزير اعظم جي عهدي رکڻ وقت گذريل سال اسرائيل جي لبنان تي حملي ۽ ناحق شهرين جي قتل و غارت ۽ شهري علائقن تي بمباري وقت به اسرائيل کي فائربندي تي مجبور ڪرڻ بجاءِ ان آمريڪي راءِ سان گڏ بيٺو رهيو ته اسرائيل جي حزب الله تي فتح کان سواءِ فائربندي ڪو نه ٿيڻ ڏني ويندي. اهو ئي وزير اعظم، جيڪو ڪالهه ”حزب الله“ جي قوت کي ڪچلڻ لاءِ عام لبنانين تي بمباري جي حق ۾ هو، اهو ئي هاڻ وزير اعظم جي عهدي ڇڏڻ کان پوءِ ان ئي رت سان اڃان تائين آلي ڌرتيءَ تي امن جو سفير ڪري موڪليو پيو وڃي.

بليئر، برطانيه جي مستعفي وزير اعظم کي وچ اوڀر ۾ امن جي سفير مقرر ڪرڻ جي پيشڪش به صدر بُش پاران ئي ٿي. صدر بش جنهن جو پنهنجو ڊيموڪريٽس جي اچڻ کان پوءِ ڪو ”روشن مستقبل“ نظر نٿو اچي. اها آڇ آمريڪي صدر، يورپي يونين، اقوامِ متحده توڙي روس جي طرفان به ظاهر ڪئي ويئي. جيتوڻيڪ روس پاران ڪي تحفظات ته ظاهر ڪيا ويا، پر نيٺ روس پنهنجي رضامندي ضرور ظاهر ڪئي.

اسلامي دنيا ۾ عام طور تي ۽ عرب دنيا ۾ خاص طور تي آمريڪي صدر بش خلاف جيڪا عوامي راءِ موجود آهي، لڳ ڀڳ بليئر لاءِ پڻ ساڳيا ئي جذبا رکيا وڃن ٿا، ڇاڪاڻ ته اها ڳالهه هاڻ عام عوام کان گهڻي وقت تائين لڪائڻ ممڪن به نه رهي آهي ته عراق تي حملي لاءِ منظوري وٺڻ لاءِ جڏهن عام تباهي ڦهلائيندڙ هٿيارن جي جواز کي استعمال ڪرڻ جو سوال آيو هو ته صدر بش جي تقرير لکندڙن ۽ خفيه معلومات پهچائيندڙ آمريڪي ادارن وچ ۾ چڱو خاصو بحث به ٿيو ته عراق تي حملي لاءِ Mass Destruction Weapons وارو جواز ڏيڻ درست ٿيندو يا نه؟

جنهن خفيه معلومات ڏيندڙ ادارن صاف چيو هو ته وٽن ڪا به اهڙي معلومات ناهي، جنهن سان تصديق ٿي سگهي ته عراق پنجيتاليهه منٽن اندر اهي تباهي وارا هٿيار استعمال ڪرڻ جي پوزيشن ۾ اچي سگهي ٿو. جنهن تي کين چيو ويو ته اهي ٺلهي اها تصديق ڪن ته عراق ۾ وسيع تباهي وارا هٿيار موجود آهن، جنهن تي پڻ انهن رضامندي نه ڏيکاري ۽ نيٺ ڳالهه ايئن طئي ٿئي ته ”عراق وٽ وسيع تباهي وارن هٿيارن جي موجودگي“ واري خبر آمريڪي ايجنسين پاران ڏيڻ بجاءِ اهو عُذر پيش ڪيو وڃي ته ”برطانيه جي ڏنل خفيه معلومات موجب“ MDW جي موجودگي ڏيکاري حملي جو جواز ٺاهيو وڃي ۽ ايئن آمريڪا ان سموري ”ڪوڙ“ جو گندو بار به پنهنجي ڪلهن تي کڻڻ بجاءِ برطانيه تي ڦٽو ڪري ڇڏيو ته جيئن تاريخ ۾ ڪڏهن به اهو ڪوڙ ظاهر ٿي پڌرو ٿئي ته آمريڪا اخلاقي طور تي ان الزام مان صاف بري ٿي وڃي ته عراق تي حملي لاءِ آمريڪين نه، پر اهڙو ڪوڙ برطانيا گهڙيو هو.

ٻئي طرف بليئر، وزير اعظم جي حيثيت ۾ ان ڪوڙ کي مسلسل دهرائيندو آيو. ايتري تائين جو جڏهن 2003ع ۾ آمريڪي ڪانگريس جي گڏيل خطاب لاءِ بليئر کي موقعو مليو ته هن واشنگٽن ۾ ان گڏيل ايوان ۾ خطاب دوران واضح طور تي چيو ته، ”جيڪڏهن عراق ۾ وسيع تباهي جا هٿيار يا ان جي هئڻ جون شاهديون نه به مليون ته به تاريخ برطانيه ۽ آمريڪا کي عراق تي حملي لاءِ معاف ڪري ڇڏيندي.“ هن جي انهن لفظن تي، ٻڌايو وڃي ٿو ته ڪانگريس جي مبصرن پنهنجي ڊيسڪن تان اُٿي گهڻي دير تائين تاڙيون وڄائي کيس خراج پيش ڪيو هو. بليئر 3 0 0 2 ع واري ان خطاب ۾ ايئن پڻ چيو هو ته، ”عراق تي حملي لاءِ ڄاڻايل جواز تي شڪ و شبها پيدا ٿيڻ باوجود کيس ان تي ڪو به پڇتاءُ يا پشيماني نه آهي.“ هن وڌيڪ آمريڪا کي شهه ڏيندي خطاب دوران چيو ته، ”آمريڪا کي حملي بابت ڪو به معذرت خواهانه ريو اختيار نه ڪرڻ کپي“ آمريڪي ڪانگريس جا ميمبر سندس ان تقرير تي اُٿي اُٿي کيس داد ڏيندا رهيا هئا. هي امن جي سفير طور بليئر جي وچ اوڀر ۾ مقرري عام ماڻهو سمجهي رهيا آهن ته آمريڪا سان وفاداري جو صلو آهي، جو هو وزير اعظم جي حيثيت ۾ آمريڪي مفادن لاءِ پنهنجي ملڪ لاءِ اها تهمت کڻڻ لاءِ به تيار ٿيو. پر حقيقت ۾ اها مقرري فقط وفاداريءَ جوصلو نه آهي. وچ اوڀر ۾ ڪيترائي آمريڪي-اسرائيلي منصوبا آهن، جيڪي اڃا پنهنجي تڪميليت لاءِ مناسب بندوبست چاهين ٿا. وچ اوڀر جي سياست ۽ ان جي پيچيدگين تي نظر رکندڙ هر اک ان فيصلي تي حيران آهي. خود برطانوي ٿنڪ ٽينڪ جي روز ميري، جيڪا اڄڪلهه وچ اوڀر تي ڪتاب پڻ لکي رهي آهي، سا پڻ ان نئين پوسٽ تي بليئر جي تقرري تي حيران رهجي ويئي. سندس چوڻ هو ته، ”ان فيصلي مان ته لڳي ٿو ته اهي ماڻهو، ڪنهن به طرح ان جي زميني حقيقت کان واقف نه آهن.“ ساڳي طرح رابرٽ فسڪ، جيڪو هن وقت به اسرائيلي بمباري مٿان اڌ ڦٽيل شهر بيروت ۾ مقيم آهي، تنهن پڻ ان اطلاع تي حيرانگي ظاهر ڪندي لکيو ته، ”مون اهڙي اطلاع جي فون ڪال رسيوِ ڪندي ئي تاريخ چيڪ ڪئي ته اها پهرين اپريل ته ناهي.“ سندس چوڻ هو ته اهو ماڻهو، جيڪو نه رڳو ڪوڙو ثابت ٿي چڪو آهي، پر سندس هٿن تي هزارين عرب عورتن ۽ ٻارن جو بيگناهه خون لڳل آهي، سو عرب ڌرتي تي ڪيئن ٿو هن جي سفارتڪاري لاءِ مناسب سمجهيو وڃي!؟“

حقيقت اها آهي ته وچ اوڀر جي سياسي نقشي تي نظر رکندڙ مغرب جا غير جانبدار حلقا ته ان فيصلي تي نه رڳو پنهنجي ڪاوڙ اظهاري رهيا آهن، پر جوڳي مذمت به ڪري رهيا آهن، پر خود عرب دنيا توڙي مسلم دنيا ۾ ان بابت ڪو ذڪر جوڳو ردعمل سامهون نه آيو آهي. ياسر عرفات واري سيڪيولر، جمهوريت پسند ۽ ڪنهن وقت تائين ترقي پسند فڪر جي نمائندگي ڪندڙ قوم پرست جماعت ”الفتح“ جي محمود عباس اسرائيل جيان نه رڳو ان جي آجيان ڪئي آهي، پر گڏو گڏ اميد ڏيکاري آهي ته هاڻ ”فلسطيني ڪاز“ موثر طريقي سان پيش ٿي سگهندو. ڪئمپ ڊيوڊ کان اوسلو اڪارڊ تائين آمريڪي سرپرستي هيٺ ”فلسطيني ڪاز“ جي معاهدن جي تاريخ ۾ ڪهڙي ڪٿ بيهندي، اهو ڄاڻڻ باوجود ان آمريڪي ”نئين مڊل ايسٽ“ واري اصطلاح جي استعمال کي جيڪڏهن نئين سياسي نقشي جي جوڙجڪ جي حوالي سان سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي ته يقينن بليئر جي هن سفير طور مقرري جي مقصدن کي آسانيءَ سان سمجهي سگهجي ٿو. ڇو ته بليئر کان اڳ جيڪي به سفير مقرر ٿيا، تن ممڪنه حدف جي حصول ۾ ناڪامي کانسواءِ ڪجهه به نه ڏنو. ورلڊ بينڪ جي اڳوڻي صدر ۽ وچ اوڀر جي مقرر ڪيل سفير به پنهنجو عهدو ايئن چئي ڇڏيو ته، يورپي يونين توڙي گڏيل قومن جو ادارو آمريڪا سان گڏجي به ”امن جي قيام“ لاءِ ڪارگر ثابت نه ٿيا آهن.

وچ-اوڀر جو سياسي نقشو (جنهن کي بليئر ڪنهن منطقي انجام تائين پهچائڻ لاءِ پنهنجا خوني قدم فلسطين جي سر زمين تي رکڻ وارو آهي.) اها حقيقت پيش ڪندڙ آهي ته هڪ طرف حماس سياسي توڙي هٿياربند گروهه طور فلسطين جي عام عوام جي Choice بڻيل آهي، جو پويون چونڊون حماس کي فلسطين جي واحد نمائندگي ڪندڙ سياسي قوت طور چونڊي چڪيون هيون ۽ ٻئي پاسي ياسر عرفات واري الفتح هئي، جيڪا پنهنجي اقتدار ۾ ڪرپشن کي انهن انتهائن تائين پُچهايو، جو چيو ٿي ويو ته محمود عباس جي واش روم جي نلڪن جون ٽونٽيون به سونيون آهن. خبر خدا کي، پر يقينن ڪرپشن اُهو واحد فيڪٽر هو، جنهن ”الفتح“ کي فلسطين ۾ نامقبول ڪيو. ٻئي پاسي انتها پسند حماس جو لينڊ سلائيڊنگ سان چونڊجي اچڻ، مغربي قوتن کي ناگوار گذريو. حماس کي سياسي طور عملي ميدان ۾ آڻي غير مسلح ڪرڻ بجاءِ يورپي طاقتن توڙي آمريڪي-اسرائيلي لابي کيس وڌيڪ چيڙائڻ ۽ عملي طور ڪم نه ڪرڻ لاءِ فلسطيني حڪومت کي ملندڙ ٻاهريان فنڊ روڪي ڇڏيا. فنڊن جي عدم موجودگي جي ڪري يقينن اُها سياسي/ترقياتي نتيجا ڏيڻ ۾ ناڪام رهي، جنهن جو مينڊيٽ کيس ووٽ جي صورت ۾ مليو هو.

”فلسطين ۾ امن“ اهو اسرائيلي لابي لاءِ فقط هڪ سياسي نعري (Salogan) کان ڪڏهن به مٿاهون ٿي ڪو نه اڀريو. حقيقت ۾ ته مذهبي انتها پسند جو عوامي سطح تي اُڀري اچڻ جو تعلق به ان اسرائيل-آمريڪي لابي جو آهي، جنهن اوسلو اڪارڊ بعد فلسطيني رياست جي قيام لاءِ ڪوشان ”الفتح“ کي سياسي طور خودمختياري ڏيڻ بجاءِ اڌوگابرو انتظامي اختيار ڏيئي سمورو زور ان تي لڳايو ۽ بي حساب پئسو ڏيئي الفتح جا ماڻهو خريدڻ شروع ڪيا. انهن لاءِ ڪوشش هئي ته ”الفتح“ جون پاڙون ڪمزور ڪجن ۽ عوام آڏو کين ڏٺو ڪيو وڃي.

اسرائيل جو غزه جي پٽيءَ سان ڪو خاص واسطو ڪونهي، پر سندس سڄي دلچسپي مغربي ڪناري سان ۽ اُتي آباد يهودي سيٽلمينٽ (آبادڪاري) سان آهي. اهو ئي سبب آهي ته اسرائيل ڪجهه عرصو پهرين غزه مان يهودي آبادڪارن کي اُتان هٽائي ساڄي ڪناري تي آباد ڪرڻ جي شروعات ڪئي ۽ غزه کي جيئن پوءِ تيئن ويا سوڙهو ڪندا ۽ اُتي جو انفراسٽڪچر به ويا تباهه ڪندا. ڳتيل آبادي جي غزه ۾ سڀني فلسطينين کي ڌڪي مغربي ڪناري جي آبادڪاري ويا وڌائيندا. اسرائيلين وٽ ڏسجي ته هاڻ فلسطين جي مسئلي جو اهو ئي مستقل حل آهي ته هڪ پاسي ته سڄي اسرائيل کي ديوارن ۾ محفوظ ڪجي ۽ ٻيو ته غزه جي علائقي کي بنهه جدا ڪري ڏنو وڃي جيئن اسرائيلي آرام سان مغربي ڪناري جي يهودي آبادي کي ان صورت ۾ تحفظ ڏيئي سگهن ته انفراسٽرڪچر کان وانجهيل ڳتيل آبادي واري غزه جي پٽي کي حماس جي انتها پسندن حوالي ڪجي ۽ مغربي ڪنارو صدر محمود عباس جي حڪومت کي ڏيئي ٻنهي حصن جا سرحدي علائقا، اچ وڃ وارا لنگهه ۽ ٻاهرين دنيا سان رابطي وارا سڀ رستا اسرائيلي فوج جي هٿ ۾ ڏنا وڃن.

فتح جي صدر صدر محمود عباس ۽ حماس جي چونڊيل وزير اعظم اسماعيل هانيه جي وچ ۾ جيڪا ورڪنگ ريلشن شپ رهي، اها به سڄي مسلم دنيا کي ايئن کلڻ هاب بنائيندي رهي، جو انت وڃي اسماعيل هانيه جي برطرفي تي بيٺو. جيئن ئي محمود عباس هانيه جي حڪومت کي برطرف ڪيو، کيس مغرب سميت اسرائيل پاران واڌايون ڏنيون ويون. هن وقت رمله ۾ حڪومت ڪندڙ اُهي آهن، جن گذريل چونڊن ۾ ٻه سيڪڙو ووٽ به ڪو نه کنيا ۽ جيئن آمريڪا-õاسرائيل انهن جي پٺڀرائي ڪري رهيا آهن، اها پٺڀرائي غزه جي سڙڪن تي موجود ڪاوڙيل هجوم ۽ ”الفتح“ ۾ فاصلن کي اڃان وڌائي رهي آهي. ان سڄي صورتحال کي ڪنهن هڪ پاسي ٺڪاڻي تي لڳائڻ واري خواب جي تڪميل ۾ آمريڪا کي پنهنجو وفادار ياد پيو، جيڪو ڪوڙو ثابت ٿيڻ تي بطور وزير اعظم جي برطانيه ۾ پنهنجي ساک وڃائي ويٺو هو. بليئر جي عراق تي حملي ۾ هٿ هئڻ کي برطانوي شهرين ته بيشڪ ڪا خاص پذيرائي ڪا نه بخشي، پر آمريڪا جي وفادار جي حيثيت ۾ سندس مشن پورو نه ٿيو هو. کيس وچ اوڀر ۾ سفير مقرر ڪرڻ جي نيٺ ڪهڙي منطق تحت ٿي سگهي ٿي؟

2004ع ۾ جڏهن هو برطانيا جو وزير اعظم هو، تنهن وقت کيس برطانيه جي پنجاهه کان مٿي سفيرن هڪ گڏيل خط لکي سندس وچ اوڀر جي پرڏيهي پاليسي کي سخت تنقيد جو نشانو ٺاهيو هو، جنهن ۾ کيس صاف لکيو ويو هو ته وچ اوڀر جي مامري ۾ آمريڪي پاليسين کي تبديل ڪرڻ لاءِ يا ته پنهنجو اثر رسوخ استعمال ڪري، يا پوءِ آمريڪا جي حمايت ڇڏي ڏي.

جيڪڏهن بليئر جي خوني هٿن کي عراق جنگ جي پس منظر ۾ ڏٺو وڃي ته رڳو اسلامي دنيا ئي نه، پر کيس غير جانبدار تنظيمون پڻ جنگي ڏوهاري قرار ڏين ٿيون. 2004ع ۾ ئي ”ليگل ايڪشن اگينسٽ وار“ نالي عالمي تنظيم عالمي عدالت ۾ بُش خلاف قانوني ڪارروائي جو مطالبو پڻ ڪيو هو. ياد رهي ته جڏهن هن سال مٿس عراق جنگ ڪري تنقيد ٿي ۽ کيس سوڙهو ڪيو ويو ته هن پنهنجي جان آجي ڪندي اهو چيو هو ته کانئنس عراق تي جنگ جو فيصلو خدا ڪرايو هو. سندس چوڻ هو ته، ”اهو هڪ اهڙو فيصلو هو، جنهن ۾ هزارين ماڻهن جي مرڻ جو انديشو هو، ان ڪري مون اهو فيصلو ڪرڻ بجاءِ خدا تي ڇڏي ڏنو ۽ خدا منهنجي ضمير کي هن جنگ لاءِ آماده ڪيو.“ ها، بليئر پنهنجي ضمير جو بار خدا تي ايمان آڻيندڙن تي ڦٽو ڪرڻ گهريو...ته جيڪڏهن توهان خدا تي يقين رکو ٿا ته مڃو ته اهي فيصلا به خدا تي ڇڏيل آهن.

اهو ئي بش جو وفادار، جنهن جا هٿ اڳ ئي عربن جي خون ۾ رڱيل آهِن، اهو هينئر اهڙي ڌرتيءَ تي امن جو سفير ڪري پيو موڪلجي، جيڪا هونئن ئي اڌو اڌ ٿيل، انساني رت ۾ آلي، بارود جي بوءِ ۾ ڀريل، فلسطين جي ڌرتي آهي. ڏسجي ته آمريڪا جي ٿنڪ ٽينڪ جي ذهن ۾ نئين مڊل ايسٽ جي نقشي کي حقيقي شڪل ۾ آڻڻ لاءِ بليئر اُتي به امن جي نالي ۾ ڪا نئين رت ۽ بارود جي هولي کيڏڻ يا غزه جي عربن کي خيمن ۾ سوڙهو ڪرڻ جي راهه هموار ڪرڻ جو آمريڪي مشن ته نه کڻي ويو آهي؟

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

آپريشن سائڪلون کان آپريشن سائلينس تائين



اربع 11 جولاءِ 2007ع

”تاريخ جا پلاند ڪڏهن به پراڻا نه ٿيندا آهن، دير يا سوير هر قوم، هر نسل کي پنهنجي پوکيل کيتي لڻڻي ئي پوي ٿي.“ ڪالهه، جڏهن پاڪستاني فوج جي ايس ايس جي گروپ (Special Services Groups) جي اڳواڻيءَ ۾ سيڪيورٽي فورسز لال مسجد ۽ حفصه مدرسي ڏانهن پيش قدمي ٿي ڪئي، ته ڪنهن ٿي سوچيو ته، ان ”سائلينس آپريشن“ جي نتيجي ۾ ڦهلجندڙ دونهين جا بادل، جيڪي اسان جي ڳلي جي ذائقي کي خراب ڪندا، اکين ۾ آلاڻ جو ڪارڻ بڻجي رهيا آهن، سي دراصل اسان جي پنهنجي ئي ماضيءَ جي پڙاڏي جي صورت ۾ اکين آڏو اچي رهيا آهن. رڳي اهي ئي نه، جيڪي اسلام آباد جي G-6 جي محصور زده علائقي جا رهواسي آهن، پر گذريل ستن ڏينهن ۾ ته ڄڻ هي پوري قوم مسلسل اوجاڳي ۾ شريڪ رهي آهي. اعصاب شڪن ان آپريشن سائلينس جي پڄاڻي ٿي ويئي آهي، سيڪيورٽي فورسز لال مسجد ۽ حفصه مدرسي تي مڪمل ڪنٽرول حاصل ڪري ورتو آهي، لال مسجد جو نائب خطيب مولانا عبدالرشيد غازي پنهنجي مزاحمت ڪار ساٿين سميت مارجي ويو آهي، 8 سيڪيورٽي اهلڪار به شهيد ٿيا آهن. ان آپريشن ۾ تمام گهڻن ماڻهن جي مارجي وڃڻ بابت ٻڌايو پيو وڃي. پاڪستان جي سيڪيورٽي فورسز جي ڪمانڊر، ايس ايس جي گروپ جي ڪرنل جي ميت ته هن آپريشن شروع ٿيڻ کان ٻه ڏينهن اڳ لاهور، سندس اباڻي شهر رواني به ٿي چُڪي هئي.

بم، بارود ۽ دهشت جي کيتي پوکڻ کان کيتي لُڻڻ تائين جي عرصي ۾ گهٽ ۾ گهٽ هڪ پورو نسل جوان به ٿي چُڪو آهي. يقينن اُهي ٽيهه سالن جا جوان، جن جي اکين ۾ هن واقعي تي ڳوڙهن جو کارو ذائقو ڀريل آهي، تنهن مان شايد اُهي تمام گهٽ هُجن، جن کي اهو پتو هُجي ته ”آپريشن سائلينس“ (Operation Silence) ان ئي آپريشن سائڪلون (Operation Cyclone) جي ڪُک مان نڪتل آهي ۽ ان ئي آپريشن جو نتيجو آهي، جيڪو آمريڪن سي آءِ اي مجاهدين جي مالي امداد توڙي فوجي تربيت ڏيڻ جي حوالي سان ٺاهيو هو. آپريشن سائڪلون ۾ ”سي آءِ اي“ جو ٽارگيٽ افغانستان ۾ موجود سوويت فوجون هيون. اهو سوويت يونين کان ويٽنام جو بدلو چڪائڻ جو آمريڪي مشن هو، جنهن ۾ بيشڪ ته فرنٽ لائين ته پاڪستان ئي هو، پر سعودي عرب کان وٺي مصر تائين جي اسلامي دنيا ۽ برطانيا کان وٺي چين تائين غير اسلامي دنيا ان آپريشن سائڪلون ۾ شريڪ بڻي، ڇو ته ان وقت سڄي دنيا جون رياستون ڪميونزم ۽ سوشلزم جي ڦهلاءَ کان خائف هيون ۽ سندن نظر ۾ ”سوويت يونين“ ئي دراصل ان نظريئي جي ڦهلاءَ جو مک ڪارڻ آهي، جو ويٽنام کان وٺي ڪيوبا تائين ۽ ڪيوبا کان وٺي انگولا تائين جو عوام دنيا جا ٻيا سڀ نظريا رد ڪري سوشلزم جو داعي ۽ حامي بڻجي رهيو آهي.

آمريڪا جي هاڻوڪي دفاعي سيڪريٽري ۽ تنهن وقت سي آءِ اي جي ڊائريڪٽر رابرٽ گيٽس پنهنجي يادگيرين ۾ لکيو آهي ته، سوويت فوجن جي افغانستان ۾ داخل ٿيڻ کان اڳ ڇهن مهينن اندر ئي آمريڪا پنهنجي دلچسپي، سوويت مخالف ويڙهاڪن کي امداد ڏيڻ ۾ ظاهر ڪرڻ شروع ڪئي. تنهن وقت جي آمريڪي صدر ڪارٽر جي صلاحڪار برزنسڪي موجب، ”جيتوڻيڪ آفيشل طور تي آمريڪا پاران اها امداد 1980ع کان ظاهر ڪئي ويندي آهي، پر حقيقت ان جي اُبتڙ آهي. اسان شروع کان ئي انقلاب خلاف پروپيگنڊا ۾ جنگ شروع ڪري ڇڏي هئي.“

يقينن اها جنگ ٻن نظرين جي سياسي فرنٽ تي ته لڙائي هئي ئي هئي، پر اها، جنهن ۾ ڪيئي ملڪ، ڪيئي قومون ۽ ڪيئي نسل کاڄ بنجڻا هئا. اها جنگ، هن ڌرتيءَ جي گولي تي جنهن نئين جنگ کي متعارف ڪرايو هو، سا هئي مذهب جي نالي جي جنگ ۽ ان جنگ جي ٻارڻ ۾ فقط اُهي ڌرتيون، فقط اهي قومون کاڄ نه بڻيون، پر پوري دنيا ان جي نشاني تي اچي ويئي. باهه جيڪا سوويت فوجن لاءِ دکائي ويئي، ڪنهن کي پتو هو ته ان جي ٻارڻ ۾ خود آمريڪا جا جاڙا ٽاور به سڙي رک ٿيندا. ڪنهن ٿي ڄاتو ته ڪالهه ڪابل جي گهٽي گهٽيءَ ۾ جن بمن ۽ بارودن کي تيلي ٿي ڏني، اڄ اُهي آگ اُلا پنهنجي ئي دامن تائين ڦهلجندي ڏسندا. تنهن وقت اها ڪنهن کي ڄاڻ هئي ته جنهن هٿيار سان ڪالهه انهن سوويت فوجن کي ٿي ڌڪاريو ۽ تڙي ڪڍيو، اڄ سي ئي هٿيار سندن ئي گهرن ۾ مٿن ائين اُڀا ٿيندا، جو نه ته ان ۾ ٻار سلامت رهندا ۽ نه ئي بڪتر بند گاڏين پويان ڪمانڊ ڪندڙ ڪمانڊرن کي به ڪا جاءِ پناهه ملندي.

ڪالهه، پاڻ اُن آپريشن سائڪلون جو حصو ٿياسين ۽ اڄ آپريشن سائلينس اسان جي شڪار ۾ آهي. آپريشن سائڪلون ۾ اسان جو رول جيتوڻيڪ جهاد ۾ حصو وٺندڙ مجاهدن وارو هو پر درحقيقت پاڻ تاريخ جي نظر ۾ فقط ڪرائي جا گوريلا بڻجي رهيا هئاسين. اسان وٽ اها جنگ، جيڪا ٻن بلاڪن جي جنگ هئي، سا هتي ”ڪفر ۽ اسلام“ جي جنگ طور متعارف ٿي. ”ڪفر“ خلاف ان جنگ ۾ آمريڪا ئي اسان جي رهنمائي ڪندو آيو.

”آپريشن سائڪلون“ وسيلي غير اسلامي حڪومت خلاف ”جهاد“ جي نعري کي پاپولر بنائي، سڄي دنيا مان مجاهدين کي افغانستان ۾ ”ڪفر ۽ اسلام“ جي ويڙهه ۾ ڀرتي ڪرڻ جي تبليغ لاءِ پڻ آمريڪي امداد جو منهن کليل ئي رهيو. بلين ڊالرز جي امداد پاڪستان جي تنهن وقت جي جنرل ضياءَ جي سربراهيءَ هيٺ مجاهدين جي عسڪري تربيت لاءِ جهادي تنظيمن ۾ ورهائجندي رهي. آمريڪي ڊالر جي ڪشش هئي، جنهن ڪيترن ئي مذهبي تنظيمن جي ضياءُ حڪومت سان ويجهڙائپ پيدا ڪرڻ جو ماحول جوڙيو. افغانستان ۾ گلبدين حڪمت يار، آمريڪا جي اکين جو تارو بڻيل هو، جنهن سڄي دنيا جي مسلمانن کي ان جنگ لاءِ راغب ڪيو. اسامه بن لادن به انهن سان ويجهڙائپ پيدا ڪري ورتي هئي ۽ تڏهن فقط اسامه ئي نه پر ڪيترا عرب ۽ ازبڪ ان ويڙهه ۾ حصو وٺڻ لاءِ ”جهاد“ جو نعرو استعمال ڪندا رهيا. اسامه تنهن وقت آپريشن سائڪلون ۽ کاڌ خوراڪ توڙي جنگ ۾ رسد پهچائڻ واري ذميواريءَ ۾ رڌل هو ۽ ”مڪتب الخدمت“ نالي سندس آرگنائيزيشن ان جهاد ۾ آمريڪا جي ڀاڱي ڀائيوار رهي. سڄي اسلامي دنيا مان 3 4 ملڪن مان 35000 ويڙهاڪ آمريڪا فنڊيڊ جهاد ۾ شرڪت لاءِ نه رڳو افغانستان آيا، پر انهن سڀني جي فوجي ۽ ڪمانڊو ٽريننگ پڻ آمريڪا ۾ ئي آمريڪي فوجن هٿان ٿي. سوويت يونين خلاف جهاد ۾ حصو وٺندڙن مان پورا هڪ لک مجاهد آمريڪا پاران نه رڳو تربيت ڏيئي افغانستان ۾ جنگ لاءِ موڪليا ويا. آمريڪا جو پوکيل اهو ”جهادي ڪلچر“ بظاهر ته سوويت يونين جا افغانستان مان پير اکوڙڻ ۾ ڪامياب ٿي به ويو، پر حقيقت ۾ ڪاميابي ته انهن جي حصي ۾ به ڪانه آئي، جن ان جنگ کي اسلام ۽ ڪفر جي جنگ ٿي سمجهيو. افغانستان بظاهر ته سوويت يونين جا پير اکوڙڻ ۾ ڪامياب ٿيو، پر موٽ ۾ جيڪو افغانستان بچيو اهو هنڌ هنڌ تي زخمي ٿيل هو. سڄو افغان سماج ڀڃ ڊاهه جو شڪار هو. ڪيترن ئي گهرو ويڙهن جي نتيجي ۾ باقي بچيل افغانستان ۾ جيڪا صورتحال هاڻ آهي، اُن ۾ سوويت يونين کي ڊوڙائي ڪڍڻ کان ويندي ان آمريڪا پاران تورا بورا جي پهاڙن کي بمن سان چٽي ڀورا ڀورا ڪرڻ تائين افغانستان کي چيلهه سڌي ڪري بيهڻ جيتري وٿي به ڪڏهن نه ملي سگهي.

”افغان جنگ“ جي ڪمانڊ تنهن وقت ۾ پاڪستان جي فوجي حڪمران جنرل ضياءَ جي ئي هٿن ۾ هئي. ضياءِ لاءِ دراصل ان جنگ ۾ آمريڪا جو ساٿاري ٿيڻ سندس چوائس ته هئي ئي هئي، پر ان ۾ سندس بچاءُ به هو، ڇو ته هو پاڪستان ۾ هڪ جمهوري دور تي راتاهي جي صورت ۾ پاڪستان جو حڪمران بڻيو هو ۽ اهو به کيس پتو هو ته سندس بقاءُ ۽ بچاءُ ان ۾ ئي آهي ته هو نه رڳو آمريڪا جو ساٿاري ٿئي، پر ان جي طاقت کي پڻ پنهنجي اقتدار جي حق ۾ استعمال ڪري.

ووڊرو ولسن انٽرنيشنل سينٽر فار اسڪالر جي سيلگ هيريسن، طالبان پاران باميان ۾ ٻڌ جي مجسمي کي بارود جو نشانو ٺاهڻ وقت پنهنجي خطاب ۾ چيو هو ته، ”مون سي آءِ اي وارن کي چيو هو ۽ خبردار ڪيو هو ته هو پاڪستان سان گڏجي هڪ اهڙي راڪاس کي جنم ڏيئي رهيا آهن، جنهن کي منهن ڏيڻ ڏکيو ٿي پوندو.“

اُهو ضياءُ، جنهن جا اقتدار وقت پنهنجي زمين تي پير ڪو نه ٿي کُتا، سو سي آءِ اي جي ان منصوبي ۾ شريڪ ٿيڻ کان پوءِ سڄي دنيا تي ڪنٽرول جا خواب ڏسي رهيو هو. هيريسن ان خطاب دوران ٻڌايو ته، ضياءَ کيس چيو هو ته پاڪستان جو اثر افغانستان کي ڪنٽرول ڪرڻ کان پوءِ ازبڪستان، ان کان پوءِ تاجڪستان، پوءِ ايران ۽ ترڪيءَ تي ڪنٽرول ڪرڻ آهي. اها ضياءُ جي ئي ٺاهيل ڪنٽرول ڪرڻ واري پاليسي هئي، جنهن افغانستان ۾ ”طالبان“ جي وڌڻ، ويجهڻ ۽ اُن جي حڪومت جي قيام ۾ مدد ڏني.

طالبان جو افغانستان، جنهن پوءِ نه رڳو اسامه بن لادن کي پناهه ڏني آهي، پر اهو القاعده جي جنم ڀومي پڻ ثابت ٿيو آهي. ممڪن آهي ته جاڙن ٽاورن واري غلطي نه ٿئي ها ته آمريڪا ائين تورا بورا تي ڪروز ميزائيلن سان ڪاهي نه اچي ها، اُهو تورا بورا، جيڪو ان کان اڳ آمريڪا جي ئي امداد ۾ آيل اسٽنگر ميزائيل جو تهه خانو به رهيو هجي. ڪابل مان سوويت يونين جي تڏا ويڙهه کان پوءِ آمريڪا جي ”جهاد“ سان ڪا گهڻي دلچسپي نه رهي ۽ جڏهن آمريڪي ڊالرن جي آمد بند ٿي ته ”جهاد“ کي ڪاشمير کان چيچنيا تائين ۽ چيچنيا کان چين جي ڪاشگر تائين ڦهلايو ويو. پاڪستاني بيس رکندڙ ڪيتريون ئي جهادي تنظيمون، جيڪي مدرسن جي نالي ۾ افغان جهاد لاءِ مجاهدين جي تيارين ۾ نرسرين جو ڪم ڏينديون هيون، سي افغان وار ۾ ته آمريڪا جي اکين جو تارو بڻيل هيون، پر هاڻي اُهي ساڳيون تنظيمون ”دهشتگرد“ بڻجي ويون. ”القاعده“ هاڻ آمريڪا جي اسٽيٽ ڊپارٽمينٽ جي لسٽ ۾ ”دهشتگرد“ ليکي ٿي وڃي، جيڪا افغان وار ۾ مڪتب الخدمت جي نانءَ ۾ سندن وڌيڪ ويجهي هئي. پاڪستان جون تنظيمون پابندي پيل”حرڪت المجاهدين“، پابندي پيل ”جيش محمد“، پابندي پيل ”لشڪر طيبه“ پڻ آمريڪي فهرست ۾ دهشتگرد تنظيمون لکيل آهن ۽ انهن ئي تنظيمن سان لاڳاپيل ويڙهاڪ آهن، جن تي الزام هنيو وڃي ٿو ته، اها لال مسجد جاءِ پناهه بڻيل هئي.

رڳو لال مسجد ئي نه پر پاڪستان ۾ ڪيترائي مدرسا اهڙا آهن، جن لاءِ اهو چيو ويندو آهي ته اهي پابندي پيل تنظيمن جي ويڙهاڪن سان واسطن ۽ عسڪري تربيت ۽ ويڙهاڪ مجاهدين جي تياريءَ ۾ مشغول آهن. دراصل آمريڪا جي پوکيل ”جهاد“ ۾ مذهبي ويڙهاڪ رڳو بارود، بندوق ۽ بم جي دونهين جي ذائقي کان آشنا نه ٿيا هئا، پر اُهي ”Power“ جي ذائقي جي لذت کان پڻ آشنا ٿيا هئا.

يارهين سيپٽمبر جي واقعي کان پوءِ پاڪستان جي پرڏيهي پاليسي ۾ يوٽرن آيو. چچنيا کان چين ۽ بوسنيا کان ڪشمير تائين مجاهدين جي ڀرتي لاءِ پاڪستان ۾ مشغول مذهبي تنظيمون پابندي بعد يا ته مختلف ٻين نالن سان متعارف ٿيڻ لڳيون يا پوءِ پنهنجي هم خيال، هم فرقي وارن مدرسن ۾ جاءِ پناهه ڳولهڻ لڳيون.

لال مسجد به عبادتگاهه ته بيشڪ هئي، پر پابندي پيل تنظيمن لاءِ پناهه سميت خود ويڙهاڪ تربيت ڏيندڙ مليشيا جي تيارين ۾ به سدائين رُڌل رهي. حفصه مدرسي جي شاگردياڻين جو لٺ بردار جلوس ۽ سندن ميڊيا پريزينٽيشن بار بار اها تصديق ڪندي رهي ته اهي عام مدرسي مان فقط سيپارو پڙهندڙ شاگردياڻيون نه آهن، پر کين جهاد جي تربيت طور هٿيار هلائڻ جي تربيت به مليل آهي. آنٽي شميم کي گهلي مدرسي ۾ آڻڻ کان وٺي چيني عورتن کي زبردستي برقعا پارائڻ تائين، لال مسجد جي خطيب مولانا عبدالعزيز جي ڌيءَ ئي ڪمانڊ ڪندي رهي آهي.

افغانستان ۾ طالبان حڪومت جي خاتمي خلاف مظاهرن ۾ اڳيان اڳيان لال مسجد، اهڙا اهڙا فتويٰ جاري ڪندڙ طور به سامهون آئي، جيڪا هيڪاري اسلام کي توڙي اسلامي معاشري کي کل جوڳي صورت ۾ پيش ڪندي رهي.

خود ساخته مذهبي قانونن جي آڙ ۾ فتوائن جي ڪاروبار سان گڏ ميڊيا ۾ تشهير جي ڪري لال مسجد جا ٻئي ڀائر ان لحاظ کان ايڊونچرسٽ به ٿي پيا، جو اسلامي شريعت جي قيام کان ويندي اسلامي عدالت به لال مسجد جي احاطي ۾ لڳائي ”عرياني فحاشي“ جيتوڻيڪ سندن عام نشانو هئا، پر دراصل غير قانوني زمينن تي ٺهيل ناجائز اڏاوتن واري مامري کي به اشو بڻائي هنن ڀائرن ماڻهن وٽان عام همدردي پئي وصول ڪئي. عام ماڻهو سندن مذهبي جذبي جي اڏام تي حيران به هئا ته ناجائز قبضي سان ٺاهيل مسجدن جي ٻيهر تعمير هنن ٻن مولوي ڀائرن جون ننڊون حرام ڪري ڇڏيون آهن. ”آپريشن سائلينس“ سندن لاءِ غير متوقع هو، ڇو ته خفيه ادارن کان ويندي سرڪاري ڪابينه تائين ۽ مدرسن جي عالمن کان ويندي ميڊيا جي ٽائڪونن تائين سندن وڌي رسائي هئي. اهو ئي سبب هو ته سندن خلاف فوجي ڪارروائي لاءِ ايڏو وڏو انتظار ڪرڻو پيو. (حامد مير کان وٺي ڪاشف عباسي تائين مختلف صحافين جا آرٽيڪل توهان لال مسجد جي ويب سائيٽ تي ڏسي سگهون ٿا.) ميڊيا آخر لمحي تائين الاءِ به ڇو حڪومت کي مذاڪرات لاءِ مجبور ڪرڻ لاءِ دٻاءُ وجهندي نظر آئي. نه رڳو ايترو پر ميڊيا تان حڪومت جون اهي دعوائون به رد ٿيون ته ڪو لال مسجد اندر ڪي ويڙهاڪ غير ملڪي موجود آهن. چون ٿا ته پهرين ڏينهن تي ماريل طالب، پابندي پيل جيش محمد جو ويڙهاڪ ثابت ٿيو هو. جيش محمد، ياد رهي ته اها تنظيم آهي، جيڪا اڻ وڻندڙ سرگرمين هيٺ پابنديءَ هيٺ آيل آهي. اهڙا ڪيترائي ويڙهاڪ لال مسجد جي تهه خانن ۾ ٻارن ۽ عورتن کي يرغمال ٺاهي ويٺا رهيا. مولانا عبدالعزيز جڏهن برقعي ۾ فرار ٿيو، تنهن وقت پڪڙجڻ تي وٽس سعودي ريالن سميت ٻه لک ۽ ڪجهه هزار پڻ موجود هئا. ممڪن آهي ته هو جان بچائڻ لاءِ نڪتو هجي، پر اهي امڪان به رد ڪري نٿا سگهجن ته ان فرار کان پوءِ هو پنهنجا اُهي غير ملڪي واسطا ضرور ڪم آڻي ها، جيڪي آپريشن کي روڪرائڻ ۾ مددگار ثابت ٿين ها. خواجه خالد، هڪ حساس اداري جو اڳوڻو عملدار پڻ مذاڪرات جي معاملي ۾ سدائين سرگرم رهيو پر جڏهن لال مسجد جي آپريشن جي چوٿين ڏينهن کيس گرفتار ڪيو ويو ته هو ان وقت عالمي تنظيمن سان رابطي ۾ مشغول هو. ياد رهي ته ”گمشده افراد“ جي مامري کي سياسي طور اُٿارڻ ۽ ان سپريم ڪورٽ کان انساني حقن جي تنظيمن تائين کڻي اچڻ ۾ سندن وڏو هٿ رهيو آهي. هو مذهبي تنظيمن سان وابسته انهن غائب ماڻهن بابت ڪيس کڻي رهيو هو، جيڪي سندن چواڻي ته، القاعده ۽ ٻين پابندي پيل تنظيمن سان لاڳاپا هئڻ جي شڪ ۾ خفيه ادارن پاران گرفتار ڪري آمريڪا حوالي ڪيا ويا آهن.

آپريشن سائلينس جيتوڻيڪ گورنمينٽ جي رٽ قائم ڪرڻ جي دعويٰ ۾ اختتام تي پهتو آهي، پر جيئن آپريشن سائڪلون کان پوءِ سڄي دنيا دهشت گردي جي لپيٽ ۾ وٺجي ويئي هئي، آپريشن سائلينس ان ڏس ۾ ڪهڙا نتيجا ٿو پاڻ سان گڏ آڻي، اهو ته وقت ٻڌائيندو پر اهو يقين سان چئي سگهجي ٿو ته بگٽي جي مارجڻ کان وٺي چيف جسٽس جي اشو تائين غير مقبول ٿيڻ باوجود مشرف حڪومت مستحڪم هئي، سا هن آپريشن جي نتيجن جو بار سنڀالي سگهندي يا نه، اهو فيصلو يقينن گهڻو وقت نه کائيندو.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

لال مسجد وارو آپريشن: اڳتي ڇا ٿيندو؟



جمع 13 جولاءِ 2007ع

آپريشن سائلينس، جنهن کي هاڻ ميڊيا ۾ حڪومت پاران آپريشن سن رائيز(طلوع سورج) جو نانءُ ڏنو پيو وڃي، سو پڄاڻيءَ کي پهچي چڪو آهي. جيتوڻيڪ ان آپريشن سان حفصه مدرسي ۽ لال مسجد ساگا جي بساط لپيٽجي، ماضيءَ جو حصو بڻجي چڪي آهي، پر بي بي سي اردو ڊاٽ ڪام جي آن لائين سروي ۾ 72 سيڪڙو ماڻهن اها راءِ ڏني آهي ته حفصه مدرسي ۽ جامع فريديه جي قصي تمام ڪرڻ بعد مشرف حڪومت کي اڃا به اڳتي وڌي، انهن ٻين مدرسن خلاف به آپريشن ڪرڻ کپي، جيڪي جوانن جي وسيع حلقي ۽ ننڍن ننڍن ڪمرن ۾ موجود طالبن کي عسڪري ٽريننگ ڏيئي، ”طالبان“ جي صورت ڏيڻ ۾ اهم ڪردار ادا ڪري رهيا آهن. جيئن اهي”تربيت يافته“ ”بندوق بردار طالبان“ پنهنجي نوعيت جي شريعت نافذ ڪري سگهن.

جيڪي مدرسا مذهبي تعليمات جي نانءَ ۾ ”بارود جي بنياد“ تي تعمير ڪيا وڃن، سي ڪالهوڪي سرڪاري ٽي وي تي ڏيکاريل فوٽيج جيان يا ته بارود جو کاڄ بڻجن ٿا يا پوءِ سڄي سماج کي بارود جي ڍير تي ويهاري ٿا ڇڏين.

اسي جي ڏهاڪي ۾ ئي ڪچين ديوارن واري گودڙي پوش مدرسن ۽ گودڙي پوش مذهبي طالبن جو قصو تمام ٿيو هو. عسڪريت پسند مدرسا، سڄيءَ دنيا ۾ جهڙيءَ ريت اسلامي تعليمات جي ۽ خود اسلامي دنيا جي اميج کي خراب ڪندا رهيا آهن، سا ڪا لڪل ڳالهه نه آهي. لال مسجد ۽ جامعه حفصه جا ڪالهوڪا فوٽيج ان اميج کي نه رڳو اڃا وڌيڪ پختو ڪندا، پر شايد هاڻ هر مدرسي بابت غير يقينيءَ واري صورتحال پيدا ٿيڻ لڳي. اها عام اڪثريت جيڪا هونئن عام طور تي مدرسن کي بي ضرر سمجهي، انهن کي پنهنجي ٻارن لاءِ جاءِ پناهه سمجهندي رهي آهي، سا به ڇرڪڻ لڳي آهي. هن ملڪ جي سياست جي رڳ رڳ کي چڱيءَ ريت ڄاڻندڙ به اهو ڄاڻي چڪا آهن ته هاڻ هن ملڪ جي تقدير جا پير جنهن سفر تي گامزن آهن، تنهن جو مستقبل هاڻوڪي افغانستان کان گهڻو مختلف نه هوندو. شايد هيءُ وقت ان فيصله ڪن رائونڊ جي ابتدا، لال مسجد جي آپريشن سائلينس ۾ فائر ٿيندڙ پهرين گوليءَ سان ڪري چڪو هجي.

مذهبيت نه پر سدائين مذهبي انتها پسنديءَ جي پکيڙ انهن سڀني نان سويلين حڪومتن جي سياسي سٽاءُ جو حصو رهي آهي، جنهن ۾ سندن غير آئيني اقتدار کي طول بخشڻ جو جواز موجود هجي. جنرل ضياءُ الحق جي پوک کي کانئس پوءِ ايندڙ لبرل ۽ ماڊريٽ حڪومت ايئن هٿي ڏيندي، تنهن بابت ڪنهن سوچيو به نه هوندو. جڏهن 12 آڪٽوبر تي چونڊيل وزير اعظم کي گهر اماڻيو ويو هو، تڏهن پنهنجي هاڻوڪي صدر ”ڪمال اتاترڪ“ واري فوجي ماڊل ۽ فوجي ڪردار جي ڳالهه ڪئي هئي. اتاترڪ جي اها فوج جيڪا اڄ به ترڪيءَ ۾ لبرل پارليامينٽ جي سڀ کان وڌيڪ محافظ دستي جيان ان کي مذهبي انتها پسنديءَ کان بچائيندي نظر اچي ٿي. اڄڪلهه جمهوريت جي چئمپن بڻيل تنهن وقت جي وزير اعظم وٽ به شريعت جي نفاذ جا بل نه رڳو پارليامينٽ ۾ پيش ٿيڻ جي تيارين ۾ هئا، پر گڏو گڏ حدود آرڊيننس ۽ ٻين مامرن تي سندن پوزيشن مذهبي جماعتن کان ڪا گهڻي مختلف نه هئي. تنهن وقت سيف الرحمان جي ستايل پ پ جي قيادت سميت ٻين ڪيترن ئي لبرل ۽ ماڊريٽ ڌرين کي موجوده صدر جو پهريون ميڊيا پوز وڌيڪ ترقي پسند لڳو هو. جديد، سيڪيولر ترڪي سندن به شايد مشترڪه خواب هو. جيتوڻيڪ ٻاهرين دنيا، ان وقت پاڪستان ۾ فوجي مداخلت کي ڪو گهڻو پسند ته نه ڪيو هو، پر ان جي بنهه ابتڙ هتي آٽوڪريٽ جمهوري حڪومت بجاءِ ان فوجي مداخلت کي پاڪستاني سماج لاءِ نئين تبديلي سمجهي، ان جي آجيان ضرور ڪئي هئي. فوجي ورديءَ ۾ ”ترڪي پسند“ جو اهو پوز اميج طور ان ڪري به گهڻو وقت جٽاءُ نه ڪري سگهيو، جو پاڪستان جي جمهوري قوتن کي سياسي عمل کان ٻاهر رکي، ان اسٽريٽ پاور رکندڙ مذهبي جماعتن کي هٿ وٺي پارليامينٽ جي اڪثريت ڏياري ويئي، جيڪي هونئن عام چونڊن وسيلي چونڊجڻ جو تصور به نٿي ڪري سگهيون. جنرل ضياءَ جي ابتڙ، جنهن جماعت کي سدائين پنهنجو ساڄو هٿ سمجهيو، هن صدر جي صلاحڪارن جي ٽيم گهڻي تڻي نان سويلين ئي رهي. نه رڳو ايترو، پر نون سياسي اصلاحن جي ڏس ۾ انهن سڀني پراڻن، زيرڪ، جهونن ۽ تجربيڪار سياستدانن کي نان بي اي جي شرط تي پارليامينٽ کان ٻاهر رکي، سندن جاين تي مدرسي جا سَند يافته مولوي حضرات ”نئين قيادت“ طور سامهون آندا ويا. مولوي حضرات به ڪنهن مامري تي ساڻس اٽڪڻ بجاءِ پاڻ ملهائيندا رهيا. نه رڳو صدر کي ورديءَ ۾ صدر طور قبوليائون، پر هڪ ئي وقت صدر ۽ فوجي سربراهه جا عهدا رکڻ تي پڻ کيس مڪمل سهڪار بخشيائون. ان سڄي”سيٽ اپ“ جڙڻ کان اڳ آمريڪا جا ٻئي جاڙا ٽاور زمين دوز ٿي چڪا هئا. فوجي جارحيت ۾ عراق نشانو بڻجڻو هو. پنهنجن پيدا ڪيل ماڻهن کان آمريڪا خائف ته ضرور هو، پر دهشت گرديءَ جي خاتمي واري جنگ جي جواز لاءِ”دهشت گرديءَ“ جو هئڻ به آمريڪا لاءِ تمام ضروري هو. ايئن ئي پاڪستان ۾”انتها پسنديءَ جي خاتمي“ واري مشن کي جاري رکڻ لاءِ انتها پسنديءَ جو هئڻ به لازمي عنصر هو. ان ڪري نه رڳو سرحد جي پارليامينٽ طالبان حامي مولوي حضرات جي هٿ هيٺ ڏني ويئي، پر بلوچستان ۾ پڻ کين شريڪِ حڪومت رکيو ويو.”انتها پسندي“ اهو Tool هو، جنهن سان نه رڳو غير ملڪي امداد جو ڳچ حصو ملندو رهيو، پر گڏو گڏ ان نان سويلين اقتدار کي به طول ملندو رهيو، جيڪو دهشتگرديءَ خلاف جنگ ۾ آمريڪا لاءِ فرنٽ لائين اتحادي بنجڻ لاءِ پوري ملڪ کي پريشانيءَ ۾ مبتلا ڪرڻ لاءِ به تيار هو.

اهو موجوده حڪمرانن جو عجيب طرز حڪومت هو. هڪ پاسي شهرن ۾ ”لبرل ۽ ماڊريٽ“ ويليوز جي شو آف واري گيم ايئن جاري رهي ته ميراٿن ريس کان ويندي ميڊيا فريڊم تائين، کي پنهنجي”لبرل ۽ ماڊريٽ“ هئڻ جي ثبوت طور پيش ڪيو ويندو رهيو. ٻئي پاسي ميٽرو پوليٽن شهرن کان هيٺ ڏسجي ها ته پنجاب ۾ مختاران مائي جهڙا ڪيس، سنڌ ۾ مڪمل طور تي جرڳن جو راڄ، سرحد ۾ وانا ۽ وزيرستان کان ٿيندي، ”طالبان اثر“ جو پشاور جي بازارن تائين پهچڻ ۽ بلوچستان ۾ ڊاڪٽر شازيه خالد ڪيس کان وٺي بگٽيءَ جي بغاوت تائين جهڙن قصن جون خبرون عام رهيون.

سنڌ جي وڏي وزير جا مضحڪه خيز بيان هڪ پاسي ته چوڌري شجاعت جي حفصه مدرسي جي ٽڪراءَ اڀرڻ جي صورت ۾ مذاڪراتي ۽ مشاورتي حڪمت عملي بار بار هن حڪومت جي ”لبرل ۽ ماڊريٽ اميج“ لاءِ سوال اٿاريندي رهي. نيلوفر بختيار جو فرينچ استاد کي ڀاڪر شجاعت حسين جي ترقي پسنديءَ کان ايئن هضم نه ٿيو، جيئن اهو حفصه مدرسي جي منتظمين کان هضم ٿيڻ مشڪل هو. نيلوفر بختيار اين جي او جي دنيا مان آيل ان سول سوسائٽيءَ جي نمائندگي ڪندڙ هئي، جن اهو ٿي سمجهيو ته موجوده فوجي حڪومت ئي دراصل انتها پسنديءَ خلاف بيٺل پاڪستان ۾ واحد قوت آهي، پر جڏهن حفصه مدرسي مان جاري ٿيل فتويٰ جي آڌار تي کانئس موجوده صدر جي حليف جماعت پاڪستان مسلم ليگ (ق) جي چوڌري شجاعت حسين پاران استعيفيٰ طلبي ويئي، تڏهن رڳو مٿس نه پر ڪيترن ئي ماڻهن تي اهو راز عيان ٿيو ته نظرياتي طور تي (ق) ليگ ۽ لال مسجد جي انتظاميه ۾ ڪو خاص فرق نه آهي.

لال مسجد آپريشن ۾ هلاڪ ٿيندڙ فوجي ڪمانڊر بجاءِ جڏهن جنرل ضياءَ جو فرزند ارجمند ميان اعجاز الحق غازي رشيد جي شهادت تي ٻٽا ٻٽا لڙڪ لاڙيندي ميڊيا تي نظر آيو، تڏهن ماڻهن کي ان تي حيراني بلڪل به نه ٿي هوندي. ڇو ته غازي نه رڳو سندس پدر بزرگوار جنرل ضياءُ الحق جي جگري يار ۽ جهادي جنگ جي شريڪ جو پٽ ئي نه هو، پر سندس پنهنجا غازيءَ سان مراسم به ڪنهن کان ڳجها نه هئا.

حفصه واقعو، ڪيترن ئي معنائن ۾ حڪومت جي ”لبرل ۽ ماڊريٽ“ هئڻ واري دعويٰ جو نقاب لاهي ڦٽو ڪيو. صدر جا پنهنجا ساٿي، جن ۾ نمايان طور تي طارق عظيم جو نالو کڻي سگهجي ٿو، سي ته يقينن صدر جي ايڪشن جي حمايت ۾ نه رڳو ووڪل ڏٺا ويا، پر ان جي وڪالت به ڪندا رهيا، پر ان جي بنهه ابتڙ اها سياسي ٽيم، جنهن لاءِ صدر نئين ماڊريٽ پارليامينٽ لاءِ ووٽ جي حمايت ڪندي ڏٺو ويو آهي، سا نه رڳو بي دليءَ سان ان عمل ۾ شريڪ رهي، پر حقيقت ۾ اها ميڊيا جي”افهام و تفهيم“ واري آپشن وسيلي غازي رشيد کان ويندي سڀني مبينه غير ملڪين کي محفوظ رستو ڏيڻ جي وڪالت به ڪندي نظر آئي. صدر جي ان موجوده سياسي ٽيم ۾ جيڪا آزاد خيالي ۽ اعتدال پسندي آهي، ان جو ٻيو مثال سنڌ جو وزير اعليٰ به چئي سگهجي ٿو، جنهن جا ڪجهه بيان اهڙا به آهن، جيڪي جيڪڏهن عالمي ميڊيا ۾ شايع ٿين ته ملڪي اميج تي ڪافي منفي اثر پون. ٻئي پاسي اهو به خيال ڪيو وڃي ٿو ته خود اسٽيبلشمينٽ ۾ پڻ ترقي پسند ۽ انتها پسنديءَ جا تضاد موجود آهن، جيڪي”اعتدال پسندي“ وارين پاليسين جي اعلان ۽ عملي طور ان جي ناڪاميءَ جي صورت ۾ سامهون اچي رهيا آهن. عام طور تي ڏٺو ويو آهي ته جنرل حميد گل کان ويندي خواجه خالد تائين، اهي سموريون اهم شخصيتون جيڪي هن وقت مذهبي انتها پسند ڌرين جي وڪالت ڪن ٿيون، تن سڀني جو خفيه ادارن سان تعلق رهي چڪو آهي. سو اهو سمجهي سگهجي ٿو ته اڃا تائين به انهن ادارن ۾ سندن ذاتي اثر يا سندن هم خيال ضرور موجود هوندا. ٻيءَ صورت ۾ اهو ڪيئن ممڪن آهي ته ان اداري جي ئي پاڙي ۾ هڪ مدرسو جنگي قلعي ۾ تبديل ٿي رهيو هجي ۽ انهن کي خبر ئي نه پئجي سگهي. تهه خانن کان وٺي گولي بارود ۽ ٻئي اسلحه جي برآمد ٿيڻ تائين، اهو ڪيئن ممڪن آهي ته خفيه ادارن وٽ ان جي معلومات نه هجي.

ٻئي پاسي جيڪڏهن محترمه جي انهن بيانن کي به نظر مان ڪڍجي ته ڳالهه اڃا وڌيڪ واضح ٿي پوندي، جن ۾ هن پنهنجي حڪومت جي خاتمي تي چيو هو ته کيس مذهبي انتها پسند ڌرين جي مداخلت تي هٽايو ويو آهي. شايد اهو ئي سبب آهي جو سندس هاڻوڪي سياسي پوزيشن ۾ اها قطعيت ضرور نظر ايندي، جنهن ۾ مذهبي انتها پسنديءَ لاءِ ڪا به جاءِ ناهي. محترمه تي قاتلانه حملن جو اقرار به مذهبي ڌرين جا گرفتار ٿيل ڪارڪن ڪندا رهيا آهن. لال مسجد آپريشن تي سندس حمايت وارو بيان ايڏو حيران ڪندڙ شايد ان ڪري به نه لڳي، ڇاڪاڻ ته محترمه هن کان اڳ عورتن واري بل تي پڻ حڪومت جي حمايتي بينچ سان گڏ بيٺل هئي.

ها، البته پاڪستاني عوام جي اڪثريت علمائن، مولوين ۽ مذهبي جماعتن جي ان موقف تي ضرور حيران نظر اچي ٿي، جنهن ۾ هڪ پاسي ته اهي غازي عبدالرشيد کي (جنهن تي ديني مدرسي کي جنگي قلعو بنائڻ، ان ۾ گولي بارود جو ڍير لڳائڻ، حڪومت کي مطلوبه دهشت پسندن کي پناهه ڏيڻ، آئين کان مٿانهين شريعت ڪورٽ لڳائي سزائون ڏيڻ وارا ڪافي الزام ثابت آهن) شهيد سڏين ٿا ته ٻئي پاسي ٻارڙن کي يرغمال بڻائڻ واري عمل جي حمايت ڪندي نظر اچن ٿا.

اهو مدرسو جيڪو سنئون سڌو ملڪ جي گاديءَ واري شهر ۾ پنهنجي طرزِ حڪومت سان حڪومت کي بار بار چئلينج ڪندو رهيو، عام شهرين کي پريشان ڪندو رهيو، ان مدرسي کي اسلامي ۽ شرعي حوالي کان صحيح قرار ڏيندڙ مذهبي ڌرين وٽ اهڙي زبردستي واري شريعت جي ڪهڙي تشريح آهي؟ عام ماڻهو يقينن ان تي پريشان آهي. اهو ڪهڙو عالم دين هوندو، جيڪو هٿيارن جي زور تي شريعت جو نفاذ چاهيندو هجي.

پاڪستان جي مذهبي سياسي جماعتن جو اهو نقطو يقينن عام فهم کان ٻاهر آهي ته هن مدرسي جي آڙ ۾ سڀني مدرسن خلاف آپريشن ٿيندو، درست نهآهي. غير عسڪري مدرسن کي اهو خوف ورائڻ غير فطري ٿو لڳي. ٻئي پاسي القائده جي قائد پاران پاڪستان جي سيڪيورٽي فورسز کان لال مسجد وارو بدلو چڪائڻ وارو بيان به سندن لال مسجد سان تعلقات واري مغربي حڪومت واري الزام کي وڌيڪ اثرائتو بڻائي رهيو آهي. بيشڪ ته موجوده ايڪشن هن حڪومت کي عالمي برادريءَ ۾ گهڻي مڃتا ڏياريندو، پر ڇا سوات کان وٺي باجوڙ ۽ ميران شاهه ۾ ان ايڪشن خلاف حڪومتي اهلڪارن تي حملن کان بچاءُ ۾ حڪومت جي موجوده سياسي ٽيم ڪو ٻوٽو ٻاري ڏيکاريندي يا صدر کي الزامن جي حملن جي هجوم ۾ اڃا وڌيڪ اڪيلو ڪندي؟!
amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

آپگهاتي حملا، روشن خياليءَ جي دعويٰ ۽ جلا وطن ليڊر



جمع 20 جولاءِ 2007ع

”جيڪڏهن سمنڊ جي تري ۾ ٻه مڇيون وڙهندي ڏسو ته سمجهي وڃو ته ان جي پويان به سامراج جي ڪا سازش آهي.“ اهي لفظ مصر جي عوامي مقبوليت رکندڙ راهنما جمال عبدالناصر جا آهن. ناصر، لوممبا، آلندي ۽ پنهنجي ذوالفقار علي ڀٽي جيان ٽئين دنيا جي ان ليڊرشپ مان هو، جن پنهنجي پنهنجي ديس ۾ عوام جي ڏکندڙ رڳ تي هٿ رکيو هو، پر اها سندن ليڊرشپ ۽ عوامي مقبوليت هئي، جنهن فطري موت کان اڳ ئي سازش وسيلي سندن غير فطري موت جا سانباها ڪري ڇڏيا هئا. سندن غير فطري موت يعني قتل جا اسڪرپٽ ته ڀل مقامي طور تي ئي طئي ڪيا ويا هجن، پر ان جي آخري ۽ حتمي منظوري سامراجيت جي ابي وٽان ئي ورتي ويئي هئي. ٽئين دنيا ۾ عوامي ليڊرشپ جون پاڙون ڪٽڻ لاءِ اهي محلاتي سازشون ضروري هيون، ڇو ته عوام جي راءِ سان کين رستي تان هٽائڻ ممڪن نه هو. لوممبا گولي سان ماريو ويو، آلندي به پنهنجي محل تي فوجن جو گهيرو ڏسي، ان پستول جون گوليون پنهنجي سيني ۾ لاٿيون، جيڪو پستول کيس ڪيوبا جي ڪاسترو پاران کيس تحفي ۾ مليو هو. ناصر خلاف به پنهنجن ئي فوجي دستن مان بغاوت ٿي هئي. ڀُٽي کي به تختي تان لاهي دار جي تختي تائين وٺي وڃڻ وارو ميسڻو سندس ئي ماتحت جنرل هو، جنهن جي ميسڻائپ تان فدا ٿيندي ڀُٽي کيس ڪجهه رينڪ اڳيان ڪري سينئرن کي نظرانداز ڪندي ترقي ڏني هئي. لوممبا کان ناصر تائين وارو دور سامراج مخالف عوامي اظهار جو دور هو. ٽئين دنيا جي اها عوامي قيادت، عوامي اظهار ۾ ساڻن گڏ ٿي بيٺي هئي. اهو وقت سامراج پاران عظيم سازشن جو دور هو، جنهن کان خبردار ڪندي بار بار ان عوامي قيادت چتاءُ ٿي ڏنو ته، ”جيڪڏهن سمنڊ جي تري ۾ به ٻه مڇيون وڙهندي ڏسو ته به سمجهي وڃو ته اها به سامراج جي سازش آهي.“ جمال ناصر جو اهو جملو پوءِ رڳو مصر ۾ ئي نه، پر دنيا جي ڪُنڊ ڪڙڇ ۾ جتي جتي به سامراج مخالف تحريڪ هئي، اُتي جمال ناصر جا اهي لفظ ضرب المثل جيان استعمال ٿيندا رهيا.

جمال ناصر ۽ ڀُٽي جي قتل کان پوءِ ٽئين دنيا ۾ سامراج مخالف ڪا اهڙي تحريڪ يا قيادت ته ڪا نه اُڀري، جنهن کي اها عالمگير شهرت حاصل هجي، پر ائين ضرور ٿيو ته کين پٺي ۾ ڇرا هڻندڙ طاقت پوءِ سندن ڌرتين تي جنهن قسم جي آمريتن جي پٺي ٺپري آجيان ڪئي، انهن آمريتي اقتدارن ۾ ٻيو ڪجهه ٿيو نه ٿيو، اهو ضرور ٿيو ته اهي ڌرتيون، اهي ملڪ ۽ اهي رياستون ”عوامي راڄ“ واري جمهوري حق کان ئي محروم ڪيون ويون، جن جڏهن به انهن سياسي اظهار وسيلي جمهوري راڄ جي خواهش ٿي ڪئي ته کين رت ۽ باهه جي درياهن مان پار پوڻ جهڙا امتحان پئي پاس ڪرڻا پيا.

عوامي راءِ جي استعمال کان روڪڻ لاءِ، اُهي ڌرتيون، اُهي رياستون نه رڳو سامراجي عالمي طاقتن وٽ سياسي ليبارٽرين جيان استعمال ڪيون ويون، پر درپرده قوتن کي سازشي حربن جي استعمال ۾ ايترو ته ماهر بڻايو ويو، جو ڪنهن به عوامي حڪومت ڪيرائڻ لاءِ کين ڪا گهڻي محنت ڪرڻ بجاءِ محلاتي سازشن وسيلي ئي تختي اونڌي ڪرڻ جي پريڪٽس پڪي ڪئي. ”آپريشن فيئر پلي“ کان ”آپريشن مڊ نائيٽ جئڪال“ ۾ کين رت ڦڙي به وسائڻي ڪا نه پئي. آپريشن کي تڪميل تائين پهچائڻ لاءِ چند زور آور پسِ پرده عملدارن جي ايڪويٽي ئي سندن لاءِ ڪافي ٿي. پر سازشن جي انهيءَ اسڪرپٽ ۾ ”رت ۽ باردو“، ”دهشت ۽ خوف“ جو عنصر ائين شامل ٿيندو، جيئن اڄڪلهه جي ملڪي منظرنامي ۾ نظر اچي رهيو آهي، اهو ته ڪنهن سوچيو به نه هو!!

اهو به پاڻ وٽ ڪنهن اڳ نه سوچيو هو ته ڪو هتي، هن رياست ۾ عوامي راءِ واري حق جي گهر ڪرڻ جي هر ڀيري هيڏي وڏي قيمت ادا ڪرڻي پوندي. جمهوريت جو ٻوٽو لڳائڻ لاءِ ڇا هر ڀيري عوامي رت جي ائين ضرورت پوندي، جو اقتدار تي قابض ڌريون ان انتها تائين پڄن جو سندن اقتدار جي بقاءَ واري ڊرامي جي منظر ڪشي ڪندي، اسان جون ٽي وي اسڪرينون اهو لکڻ تي مجبور ٿين ته، ”ننڍا ٻار ۽ ڪمزور دل حضرات اهو منظر ڏسڻ کان پاسو ڪن.“ ڪا دهشتناڪ مووي، جيڪا ٻارن ۽ ڪمزور دل ماڻهن لاءِ ڏسڻ ممنوع هجي، ان دهشتناڪ مووي جي اسڪرپٽ جيان ترتيب ڏنل اهڙو ڊرامو، جنهن ۾ انساني جسم ڪپهه جي ذرن جيان هوا ۾ ائين اڏامندا نظر اچن، اقتدار جي بقا لاءِ يا پاڪستان جي عوام کي پنهنجي جمهوري راءِ جي حق کان محروم رکڻ لاءِ سازش جي ان انتها تائين به وڃي پهچبو، اهو سچ ته ڪنهن کي اڃان تائين يقين نٿو اچي.

جڏهن اڃا واقعي جي گذرڻ کي ڪو گهڻو وقت نه گذريو هو، اڃان جي- 8 مرڪز جو گرائونڊ انساني جسم جي ذرن، دونهين جي ڪاراڻ ۽ بارود جي بوءِ سان ڀريل ئي هو ته ان وقت ئي بيان اچڻ شروع ٿيا ته ”ايمرجنسي جي امڪان“ کي رد نٿو ڪري سگهجي. سڌ سماءُ جي مملڪتي وزير طارق عظيم جي ان بيان جي آڌار تي ڪيترائي حلقا ان راءِ قائم ڪرڻ ۾ حق بجانب آهن ته سرحد جي قبائلي علائقن ۾ خودڪش بمبار ۽ اسلام آباد ۾ چيف جسٽس جي تقريب ۾ ٿيل بارودي ڌماڪي کي هڪ ئي لڙي ۾ پوئي نٿو ڏسي سگهجي. اهي حلقا، ٻي معنيٰ ۾ ان اسلام آباد واري مبينه خودڪش بمبار حملي، جنهن ۾ ڪل ارڙنهن ڄڻا مارجي چڪا آهن، ان کي پيپلز پارٽي جي ڪارڪنن تي حملي يا لال مسجد آپريشن جي ردعمل ۾ ڏسڻ بجاءِ چيف جسٽس تي ممڪنه حملي جي صورت ۾ ڏسي رهيا آهن. سندن نظر ۾ اهو لال مسجد آپريشن جو ري ايڪشن ان ڪري به نه آهي، جو لال مسجد آپريشن جو ري ايڪشن فقط ۽ فقط سيڪيورٽي اهلڪارن ۽ فوجي اهلڪارن خلاف ظاهر ٿي رهيو آهي. ان جو نشانو اهڙو ڪو به سياسي، سماجي اجتماع نٿو ٿي سگهي، جيڪو پنهنجي احتجاج توڙي اظهار جي سمورين صورتن ۾ ان ئي فوجي حڪمرانيت خلاف هجي، جنهن جي خلاف ”جهاد“ جو اعلان سرحد جي قبائلي علائقن توڙي طالبان اثر کرندڙ علائقن ۾ ڪيو ويو آهي. جيئن ته چيف جسٽس توڙي سندس وڪيلن کي خطاب واريون تقريرون فوجي حڪمراني خلاف ان کي چئلينج ڪندي نظر اچن ٿيون، ان ڪري گهڻا امڪان موجود آهن ته اهو حملو انهن ساڳين ئي مذهبي انتها پسند خودڪش بمبارن پاران نه ڪيو ويو هجي. جيستائين پيپلز پارٽي کي ٽارگيٽ ٺاهڻ جو سوال آهي، تڏهن به ان موقعي جي چونڊ ۾ ته انتها پسند ان عوامي راءِ کان پڻ محروم ٿيندا، جيڪا هونئن کين آپريشن جي صورت ۾ ڪنهن نه ڪنهن حوالي سان سندن حق ۾ ٿي ويل هئي.

ٽي وي اسڪرين تي هلندڙ ان رات وارا منظر نه رڳو دهشت ۽ خوف پکيڙندڙ هئا، پر ساڳئي وقت تي عام راءِ ۾ اهي منظر خودڪش بمبارن لاءِ ڪنهن قسم جي Justification پيدا ڪرڻ بجاءِ سندن خلاف نفرت ۽ عوامي غصي ۽ ڪاوڙ جو ڪارڻ بڻجي رهيا آهن. انهن حلقن جو چوڻ آهي ته اسلام آباد وارو واقعو اقتداري ڌرين جي انهن ئي ادارن پاران ترتيب ڏنل آهي، جيڪي ادارا عوام کي سندن ووٽ جي جمهوري حق کان محروم رکڻ لاءِ سدائين سرگرم رهيا آهن. جمهوري ادارن کي اقتدار جي منتقلي جي ايندڙ ممڪنه وقت کان فرار، عام چونڊن کان فرار ۽ اقتدار جي منتقلي لاءِ ڪنهن خاص ”ڊيل“ تائين نه پهچي سگهندڙن لاءِ هي وقت ان ڪري به ڏکيو آهي، جو هن وقت ”عوامي راءِ“ بجاءِ سندن اصل ويڙهه عدليه سان آهي ۽ ”عوامي راءِ“ کي اڳ جيئن Manuplite (ڌانڌلي وسيلي تبديل ڪرڻ) به ڪري سگهجي ٿو. جڙتو ووٽر لسٽون ان سلسلي جي پهرين ڪڙي چئي سگهجي ٿو. ڊيل وسيلي ”ڪجهه ڏيو، ڪجهه وٺو“ ذريعي جمهوري قوتن سان به مامرو هلڻ جهڙو بنائي سگهجي ٿو. پر ”عدليه“ سان اها ويڙهه، جيڪا چيف جسٽس خلاف ريفرنس جي صورت ۾ شروع ٿي چڪي آهي ۽ ڪنهن نه ڪنهن طريقي سان عوامي تحريڪ جي شڪل به وٺندي پئي وڃي، سا ”ويڙهه“ موجوده اقتداري ڌرين کي نه رڳو Tough Time(ڏکيو وقت) ڏيئي رهي آهي، پر اها هاڻ اقتدار ۾ اختيارن جي ونڊ ورڇ جي مامري کي به ڪنهن فيصلا ڪن نتيجي تي پڄائڻ گهري ٿي. رياست جي سڀني ادارن کي هڪ اداري جي ڪمانڊ هيٺ ڏيڻ جي خلاف اها قانوني ۽ آئيني ويڙهه هڪ پاسي عدالت ۾ دليلن جي صورت ۾ سرڪاري ڌر کي مات ڏيندي نظر اچي رهي آهي ته ٻئي پاسي اها سڙڪن تي عوامي هجومن کي ڪٺو ڪري اخلاقي فتح به حاصل ڪري چڪي آهي. ان ڪري هاڻ اقتداري ڌرين کي پنهنجي اقتدار کي طول بخشڻ لاءِ پ پ سان ڊيل کان وڌيڪ سپريم ڪورٽ جي، عدليه جي اها آئيني ضمانت کپي، جيڪا نه ته ٻن عهدن تي ڪو سوال اٿاري ۽ نه ئي صدر جي ٻيهر اسيمبلي مان چونڊ لاءِ صدر کي ڪو Tough Time ڏي، ۽ هاڻوڪي عدليه جي ايڪٽوِ رول کان پوءِ اهو ايترو آسان شايد نه رهيو آهي. باوجود ان جي ته چيف جسٽس خلاف ريفرنس مان Misconduct وارو الزام به حڪومت واپس وٺي چڪي آهي، تنهن باوجود عدالت ان ڪيس مان ائين تڪڙي جان ڇڏائيندي نظر نٿي اچي. قانوني ۽ آئيني باريڪ بينين جو ايترو ته تفصيل سان جائزو ورتو پيو وڃي، جيئن اڳتي لاءِ چيف جسٽس جي عهدي لاءِ ايتري تڪڙ ۾ آندل ريفرنس کان اڳ ۾ سئو دفعا حڪومت کي سوچڻو پوي. رڳو چيف جسٽس جي بحالي ئي نه، پر عدالتِ عاليه کي ٿوري عرصي ۾ ئي ملڪ جا وڏا مامرا نبيرڻا آهن، جنهن ۾ سڀ کان مٿاهون معاملو وري به صدر جي ٻيهر چونڊ، نئين چونڊن جو شيڊول ۽ ٻئي عهدا گڏ رکڻ وارو آهي ۽ سپريم ڪورٽ جي هيل تائين ڪارروائين ۾ ڪٿي به اهڙي ”ڊيل“ ”ٺاهه“ جو امڪان نٿو نظر اچي، جنهن ۾ موجوده حڪومت ۽ تحريڪ هلائيندڙ وڪيل ٻئي ڌريون خوش ٿيندي نظر اچن، ان صورت ۾ ان حملي جو نشانو پيپلز پارٽي بجاءِ چيف جسٽس ئي نظر اچي ٿو. چيف جسٽس کي ان قسم جي عام عوامي جلسن جي صورت وٺڻ کان پاسو ڪرائڻ لاءِ 2 1 مئي جو ڊرامو به جيتوڻيڪ 5 4 لاش ڪيرائڻ باوجود فلاپ ٿي چڪو، ان ڊرامي ۾ پڻ ڪي ايڪٽوِ ميمبر جناح ٽرمينل تي نعرن سان چيف جسٽس کي سڏيندا رهيا ته جيئن ئي اهو ٻاهر نڪري کيس ختم ڪيو وڃي. ميڊيا ۾ پڌرا ٿيڻ بعد اهو ڊرامو فلاپ قرار ڏنو ويو. ڊرامي جون ايڪٽوِ ڌريون اڃا توڻي عوام ۾ پنهنجو سياسي مورال ٻيهر قائم نه ڪري سگهيون آهن.

لال مسجد آپريشن ۽ ان کان پوءِ خودڪش بمبارن پاران شروع ٿيندڙ حملن ۾ اها کيڏ کيڏي ويئي ته ٽائيٽ سيڪيورٽي جي ڪري جيڪڏهن چيف جسٽس کي نشانو نه به بڻائي سگهبو ته به جلسي گاهه کي مقتل ۾ تبديل ڪري خوف ۽ دهشت جي اهڙي فضا ضرور قائم ڪئي ويندي، جنهن ۾ هڪ پاسي ته عوام خوف ۽ دهشت جو شڪار ٿي هٿياربند اداري جي حڪمراني کي ئي پنهنجي تحفظ لاءِ بهتر سمجهڻ شروع ڪري ۽ ٻئي پاسي ”چيف جسٽس“ جي خطابن ۾ عوامي احتجاج واري عنصر جي شموليت گهٽ ٿي وڃي.

بيشڪ ته سرڪاري ميڊيا شعوري طور تي ان ڌماڪي جو تعلق پيپلز پارٽي جي چيئرپرسن جي انتها پسندي خلاف واضح اصولي موقف اختيار ڪرڻ سان ڳنڍي کيس به نشاني تي آڻي خوفزده ڪرڻ چاهين ٿا. جيئن اها پڻ اهڙي صورتحال ۾ اڳتي اچڻ بجاءِ ائين بيڪ گرائونڊ ۾ هلي وڃي، جو سمجهجي ته انتها پسندي خلاف ويڙهه فقط فوجي حڪمراني وسيلي ئي ممڪن آهي. اهڙي تاثر عام ڪرڻ وارين ڪوششن کي في الحال ته چيف جسٽس جي وڪيلن واري پريس ڪانفرنس ئي ناڪام ڪرڻ لاءِ ڪافي سمجهي سگهجي ٿي، جنهن ۾ پاڪستاني وڪيلن جي تحريڪ جي نمائندن بجا طور تي الزام هنيو آهي ته، ”اهو خود ڪش ڌماڪو نه، پر حڪومت پاران چيف جسٽس کي نشانو ٺاهڻ جي ڪوشش هئي.“ ان حملي کي خودڪش بمبارن جي تازو سرحد ۽ قبائلي علائقن ۾ شروع ڪيل ڪارروائين سان جوڙڻ جي برعڪس، چيف جسٽس جي وڪيلن ان کي حڪومت پاران ”پلانٽيڊ بم“ قرار ڏنو. سندن چوڻ هو ته خودڪش حملي ۾ متاثر ٿيل ماڻهن جو مٿيون ڌڙ نشاني تي اچڻ ڪري وڌيڪ متاثر ٿيندو آهي. جڏهن ته هن ڌماڪي ۾ سڀني متاثرين ۽ زخمين جا هيٺان ڌڙ وڌيڪ متاثر ٿيا آهن. حقيقت ۾ اڃان تائين ته حڪومت اهڙو ڪو به ٺوس ثبوت پيش ڪرڻ ۾ ناڪام ويئي آهي، جيڪو سندن دعويٰ کي درست ثابت ڪري ته اهو خودڪش حملو آهي ۽ پوءِ ان جو تعلق لال مسجد آپريشن سان به جوڙي سگهي.

چيف جسٽس جي وڪيلن مان طارق محمود جو اهو به چوڻ آهي ته جيئن چيف جسٽس جي ريلين ۾ ناقابلِ يقين حد تائين عوامي شرڪت رهي، ان کان خوفزده ٿي حڪومت اڳ ئي اهڙي قسم جون افواهون ڦهلائڻ شروع ڪيون ته چيف جسٽس جي قافلي تي خودڪش بمبار حملن جو انديشو آهي. سندس لاهور واري خطاب دوران به عظيم الشان عوامي استقبال جون اهڙيون تياريون ڏسي، ماڻهن کي پري رکڻ لاءِ ان قسم جون افواهون ڦهلايون ويون. 12 مئي تي رت ۽ باهه جي هولي دوران به چيف جسٽس کي هائيجڪ ڪري اهڙي ئي ڪوشش ڪئي وڃي ها. ان اعلان دوران به حڪومت جهيڙي، فساد ۽ قتلِ عام روڪڻ لاءِ ڪي خاص قدم کڻڻ بجاءِ ان قسم جو اطلاع ڏنو، پر حقيقت ۾ اهڙن اطلاعن ۽ افواهن باوجود چيف جسٽس جون ريليون اڳ کان وڌيڪ عوامي هجوم گڏ ڪرڻ لڳيون هيون. اسلام آباد واري پهرين ريلي هئي، جنهن ۾ حڪومت اڳواٽ کين خودڪش حملن جي وارننگ ڏيئي خبردار نه ڪيو هو، ۽ اها ئي تقريب نيٺ مقتل جو ڏيک ڏيڻ لڳي. جهڙي طريقي سان وڪيلن جي تحريڪ ملڪ گير سطح تي عوامي مقبوليت حاصل ڪري رهي هئي ۽ جهڙي طريقي سان وڪيل ان کي ڪنهن منطقي انجام تي پڄائڻ لاءِ determine نظر اچن ٿا، ان کي ڏسي اهو اندازو لڳائڻ مشڪل ناهي ته درحقيقت اها تحريڪ نه رڳو موجوده حڪومت کي آئيني طور چئلينج ڪري سگهي ٿي، پر گڏو گڏ ان کي آئيني توڙي اخلاقي طرح هٽائڻ لاءِ عوامي احتجاج جو مرڪز پڻ بڻجي رهي آهي. وڪيلن جي اڳواڻن بهرحال پنهنجي جبري موڪل تي موڪليل چيف جسٽس کي ٻيهر ساڳي ئي مقتل بڻيل جلسي گاهه تائين آڻي، پنهنجي انهن لفظن کي پاڻي ڏيندي ان جو مان رکيو ته وڪيل هاڻ ڪفن ٻڌي ميدان ۾ لٿل آهن، ان ڪري اهي اهڙن واقعن کان ڊڄڻ بجاءِ پُرعزم طور تي اڳتي وڌندا.

هن تحريڪ وسيلي رڳو وڪيلن کي ئي نه، پر عام عوام کي جوشيلي ۽ ڪامريڊاڻي انداز رکندڙ وڪيل راهنما علي احمد ڪرد جي جنهن جذباتي انداز گهڻو متاثر ڪيو آهي، سو بنا ڪنهن سياسي رک رکاءَ جي سڌي طريقي سان وارن کي جهٽڪو ڏيندي، ٻئي ٻانهون هوا ۾ لهرائيندي، محبوبانه انداز ۾ چوندو رهيو آهي ته، ”نائين مارچ کان شروع ٿيل وڪيلن جي هن تحريڪ ۾ هاڻ ڪروڙين ماڻهو شامل ٿي چُڪا آهن ۽ هڪ اهڙي تحريڪ آهي، جنهن جي منزل صدر جنرل پرويز مشرف جي حڪومت جو خاتمو ۽ ملڪ مان فوجي حڪمراني جو ا ختتام آهي.“

هڪ پاسي ڏسجي ته وڪيلن جي تحريڪ، جمهوري ۽ آئيني ادارن جي اختيارن ۽ ان جي سربراهي بابت آهي، پر ان جو نشانو فوجي حاڪميت آهي. وڪيلن جي ان تحريڪ کي ملڪ جي لبرل، سياسي سوچ رکندڙ وچولي طبقي جي حمايت پڻ حاصل آهي، جڏهن ته ٻئي پاسي خودڪش بمبار ۽ انتها پسند ڌرين جو نشانو پڻ سيڪيورٽي اداري جا اهلڪار ۽ فوجي حڪومت ئي آهي. ان سڄي صورتحال ۾ جلاوطن سياسي قيات جي واپسي ۽ سياسي عمل جي حقيقي بحاليءَ کان سواءِ ڪو به اهڙو رستو، ڪا به اهڙي قوت بظاهر نظر نٿي اچي، جيڪا ملڪ جي هن بحراني صورتحال کي منهن ڏيئي سگهي. بظاهر ”اعتدال پسند ۽ روشن خيال“ ٽيم جي خواهش رکندڙ ۽ ايندڙ چونڊن ۾ روشن خيال ڪلب کي اڳتي ايندو ڏسڻ جو خواهشمند صدر پنهنجي ئي موجوده سياسي ٽيم ۾ به ايترو ئي اڪيلو آهي، جو قدير خان کان ويندي 12 مئي تائين ۽ 12 مئي کان ويندي هاڻوڪي لال مسجد آپريشن تائين سڀني تڪراري معاملن ۾ اپوزيشن ته پري، سندس موجود ”روشن خيال ۽ اعتدال پسند“ ٽيم به ساڻس گڏ بيهڻ کان لنوائي ٿي. جيتوڻيڪ اڪبر بگٽي جي قتل کان ويندي 12 مئي وارن معاملن کي جيئن تيئن ڪري اڪيلي سر نڀايو ويو، پر لال مسجد آپريشن کان خودڪش بمبارن واري قصي ڇيڙجڻ تائين صدر جي اڪيلائپ بنهه وڌندي پئي وڃي. ان صورت ۾ جڏهن چيف جسٽس جي معاملي کي اڃا به وڌيڪ منجهائڻ جي ڪوشش ڪئي ويئي يا وڪيلن جي انهن الزامن جي عوام آڏو صفائي پيش نه ڪئي ويئي ته ممڪن آهي، صدر مخالف ڪئمپ اڃا به وڌيڪ شدت سان سامهون اچي. ان راءِ کي به نظرانداز نٿو ڪري سگهجي، جيڪا موجوده صورتحال جنهن ۾ انتها پسندي بمبارن جي صورت ۾ سامهون اچي رهي آهي، کي ”دهشتگردي خلاف جنگ“ ۾ آمريڪا جي اتحادي ٿيڻ جو نتيجو سمجهڻ بجاءِ بااختيار جمهوري ۽ سياسي عمل جي نه هئڻ جو نتيجو سمجهي رهي آهي.

ڪنهن به سماج ۾ سياسي خلا ڇڏي ڏيو ته اها جاءِ ڪي نه ڪي قوتون ضرور والارينديون. ملڪ جون ٻه اهم سياسي جماعتون پنهنجي ليڊرشپ کان محروم ڪيون ويون. جبري جلاوطنين کان ڪوڙن ڪيسن تائين عوامي مقبوليت رکندڙ سياسي قيادت کي سياسي عمل کان زوري ٻاهر ڪڍڻ جو ئي نتيجو آهي جو اڄ انتها پسندي ملڪ جي پاڙن تائين پُڄي چڪي آهي. انهن جي باهه وارن شعلن سان سڄي ملڪ سان گڏ خود حڪومت جو دامن به سڙي رهيو آهي. پر حڪومت اڃا تائين مقبول سياسي قيادت کي ٻيهر ملڪي سياسي منظرنامي ۾ برداشت نه ڪرڻ واري انتها پسند رويي جو ساٿ ڇڏڻ لاءِ تيار ناهي. عجب ڳالهه آهي ته ”اعتدال پسندي“ ۽ ”روشن خيالي“ جي نعري هيٺ اها ساڳي حڪومت ”وانا“ ۾ طالبان ۽ ٻين هٿياربند انتها پسند ڌرين سان ته حڪومتي سطح تي معاهدا ڪري سگهي ٿي، پر اها ملڪ کان ٻاهر ويٺل جلاوطن سياسي قيادت جي غير مشروط وطن واپسيءَ لاءِ تيار نٿي ٿئي. جيڪڏهن انتها پسندي، شدت پسندي ۽ Militancy سان سياسي طرح منهن ڏيڻو آهي ته جلاوطن قيادت جي غير مشروط واپسي، سياسي عمل جي بحاليءَ کان سواءِ ٻيو ڪو مناسب حل موجود ناهي. پر جيڪڏهن عوام کي پنهنجي راءِ جي حق کان محروم ڪرڻ، حقيقي جمهوري ۽ سياسي عمل جي بحالي کان انڪار وارو ضد برقرار آهي ته پوءِ ڏسجي ته انتها پسنديءَ جو انتها پسنديءَ سان مقابلو موجوده بحران کي ڪٿي ٿو پڄائي؟ ۽ ان بحران جي قيمت سڄي قوم ڪيئن ٿي چڪائي؟؟

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

غير جمهوري حڪومتون ۽ هڪ سرخ خواب جو قتل!



خميس 9 آگسٽ 2007ع

شهيد نذير عباسيءَ جي بيواهه پاران رجسٽري پوسٽ وسيلي ايف آءِ آر طور موڪليل درخواست، جنهن جو متن مان اوهان کي اڳتي هلي ٻڌايان ٿي، ان ۾ تنهن وقت جي حڪمران ضياءُ الحق کي سڌو جوابدار نامزد ڪندڙ فريادڻ ڪا ٻي نه، پر نذير عباسيءَ جي پنهنجي شريڪِ حيات حميده گهانگهرو ئي هئي. جنرل ضياءَ کي ته ائين سرڪاري فائيلن ۾ داخل ڪيل فرياد ۾ جوابدار نامزد ڪرڻ جي جرئت الائي ڇو نه مشرق ڄائي کان به ڪا نه ٿي هئي، جنهن جو چونڊيل وزير اعظم پيءُ جڏهن ساڳي ئي طرح آڌي رات جي سازش جو شڪار ٿي ان ئي جنرل ضياءَ جي دور ۾ قتل ٿي، دفن ٿيڻ لاءِ لاڙڪاڻي جي ڳڙهي خدا بخش ۾ پنهنجي اباڻي قبرستان روانو ڪيو ويو!

سڀ کان هيڻي نظر ايندڙ جنرل جي فوجي ڪارروائي، ملڪ ۾ چونڊيل وزير اعظم جو تختو اونڌو ڪرڻ لاءِ ”آڌي رات“ واري وقت جي چونڊ ڪئي هئي ۽ پوءِ سندس سڄن سارن يارنهن سالن واري دور ۾ پنج جولاءِ واري تاريڪ رات جي ئي حڪمراني رهي.

سرڪاري تعذيرات ۾ ”زبان بندي“ جي ڪيترن ئي پرتشدد خوني طريقن جو اضافو ٿيو هو. ان دور جي يادگيري ڇا هئي؟ ڦاهيون، ڦٽڪا ۽ چچريل سرد جسم. هونئن ته سڄو ئي ديس ساهه نپوڙيل هو، بي ستو، بي طاقتور هو، پر ان وقت، جيڪا مزاحمت جنرل ضياءَ جي حصي ۾ آئي، اهڙو ڏکيو وقت شايد ٻئي ڪنهن فوجي حڪمران لاءِ ائين سوڙهو نه ٿيو هجي، ڇاڪاڻ ته ان دور ۾ مزاحمت جي طاقت جنهن سياسي نظرئي وٽ هئي، اهو عوامي راڄ ۾ ويساهه جو نظريو هو، طبقاتي ويڙهه جو نظريو هو.

اهو نظريو ئي هو، جيڪو ان وقت عوامي بيچيني، ڪاوڙ، غصي کي سياسي شڪل ۾ مزاحمت ڏانهن وٺي وڃي رهيو هو. جيتوڻيڪ ان دور جي مزاحمتن جو سياسي ڦل ته ان پارٽيءَ جي ئي حصي ۾ آيو، جيڪا عوامي مقبوليت رکندڙ هئي، پر ان ڳالهه کان انڪار شايد ئي ڪنهن لاءِ ممڪن هجي ته ان جي نظرياتي فرق تي کاٻي ڌر جي سياست حاوي هئي، جنهن تي بيشڪ ته اهي الزام به ٿي آيا ته ان وقت کاٻي ڌر جي سياست، طبقاتي جدوجهد بجاءِ پيپلز پارٽيءَ جي فرنٽ تي جمهوريت بچايو تحريڪ ۾ پيپلز پارٽي کان به ڪي وکون اڳتي بيٺل نظر ٿي آئي. حقيقت اها آهي ته ان دور جي ڪٿ به هاڻي ئي ڪري سگهجي ٿي ته هڪ پاسي رياستي ڏاڍ هجي ته اتي جمهوريت وارو رستو ئي واحد رستو بچي ٿو، جيڪو ساهه کڻڻ جيتري مهلت به ڏي ٿو ته انقلابي جدوجهد کي space به ڏيئي سگهي ٿو.

شايد اها ئي کاٻي ڌر جي حڪمت عملي هئي، جنهن عوامي جذبن جي نبض سڃاڻيندي سندن راهه هموار ڪرڻ ۾ رڳو ڀاڱي ڀائيواري ئي نه ڪئي، پر نظرياتي طرح انهن تحريڪن ۾ ساهه پڻ ڦوڪيو. نذير انهيءَ قبيلي، انهيءَ ڪڙم جو ڪارڪن هو. سندس سياست جي شروعات به انهن ئي پورهيتن جي جدوجهد سان ٿي هئي، جيڪا هن ٽنڊي الهيار جي ميونسپل يونين جي جمعدارن سان ناانصافين خلاف تحريڪ سان ڪئي هئي.

سياسي شروعات جي پهرين وک ته بيشڪ تنظيم ”آزاد ماروئڙا اسٽوڊنٽس فيڊريشن“ ۾ شموليت سان شروع ٿي، پر جيل ياترا کان پوءِ کاٻي ڌر ڏانهن لاڙي سبب سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جوائن ڪيائين.

ووٽر لسٽون سنڌي ۾ ڇپائڻ لاءِ هڙتال کان ويندي ڪوئيٽا جي قلي ڪيمپ جي تشدد سهڻ تائين نذير عباسي ڀلي ڀت ڄاڻي پيو ته سندس چونڊيل سياست واري راهه، نه ڪا گلن جي سيج آهي، ۽ نه ئي ان نظرئي جي راهه ۾ ”پڙاءَ“ جيترو وقت وٺڻ جيتري به ڪا کيس وٿي ملي سگهي ٿي. هو ڪميونسٽ پارٽيءَ جو ڪُل وقتي ڪارڪن هو ۽ سندس زندگي سموري پارٽي ۽ نظرئي تان ائين دان ٿيڻي هئي، اهو احساس يقينن کيس ان وقت به ضرور هوندو، جڏهن ضيائي مارشل لا ۾ هن پنهنجي ڪامريڊ ڪنوار سان نڪاح وقت ماءُ، ڀينرن جي سهرن بجاءِ ”فوجي ٽولو، سياست ۾، ملڪ سڄو آفت ۾“ جهڙا قومي گيت ۽ سهرا پئي ٻڌا. سندس نڪاح به نعرن جي گونج ۾ پڙهيو ويو. اها سندس شادي واري رات هئي، جنهن جي ٻئي ڏينهن تي ئي سندس ڪاڄ جو ڇنو، هڪ سياسي جلسي ۾ تبديل ٿي ويو هو. شايد اها، هن ملڪ ۾ واحد شادي هجي، جنهن جي جلسي ۾ تبديل ٿيڻ تي رڳو 2 3 ڄاڃين (ڪامريڊن) تي وارنٽ نه نڪتا، پر گهوٽ يعني نذير عباسي تي به جلسو ڪرڻ تي وارنٽ ڪڍيو ويو هو ۽ اڄوڪي ايڪهين صديءَ جي سنڌ جي ان قومي ڪارڪن کي شايد اها ڳالهه حيرت جوڳي لڳي ته نذير جي پنهنجي شادي واري تقريب به ائين سنڌي روايتي شادين بجاءِ هڪ انقلابي جي شادي پئي لڳي، جنهن ۾ گهوٽ ڪنوار گڏ ويٺا هجن. سڄي ملڪ مان هنڌان هنڌان آيل پارٽي پورهيت ڪارڪن هجن، انقلابي گيت ڳائجن، ابراهيم منشي ۽ غلام قادر ميراڻي نذير جي شادي تي خاص گيت به ڳايا، جيڪي سندس لاءِ لکيا ويا هئا.

چار فيبروري 1976ع تي سندس وهانءُ ٿيو هو ۽ مهيني ۾ ئي اڃا سندس هني مون جا ئي ڏهاڙا هئا ته سندس ڪامريڊ ساٿياڻي حميده گهانگهرو پٽ فيڊر جي هارين جي جدوجهد ۾ سندس شريڪ بنجڻ هلي ويئي. سندس هٿن تي اڃا وهانءَ واري مينديءَ جا رنگ رچيل ئي هئا ته اتان کيس گرفتار ڪيو ويو. پٽ فيڊر ۾ بلوچ هارين جي تحريڪ هئي، جنهن ۾ رياستي ادارن سدائين جيان بندوقن جا منهن کولي تحريڪ روڪڻ جي ڪوشش ڪئي. حميده گهانگهرو مچ جيل مان واپس آئي، تيستائين نذير پنهنجي شادي ۾ جلسي واري ڪيس ۾ گرفتار ٿي چڪو هو. جيئن ته نذير عباسي جي ڪميونسٽ پارٽي، ان وقت انڊر گرائونڊ پارٽي هئي، ان ڪري پارٽي مختلف نالن سان پورهيتن، هارين ۽ شاگردن ۾ مختلف فرنٽن تي جدوجهد آرگنائيز ڪندي رهي. ”ڊيموڪريٽڪ اسٽوڊنٽس فيڊريشن“ جي بانيڪارن ۾ بيشڪ ته نذير عباسي جو نالو سڀ کان مٿانهون آهي. جيتوڻيڪ سندس جدوجهد جا محاذ سنڌي ۾ ووٽر لسٽن جي ڇپائي کان وٺي شاگرد سياست تائين ۽ شاگرد سياست کان ويندي بلوچستان جي هارين جي تحريڪن تائين بيشڪ ته مختلف رهيا آهن، پر سندس جدوجهد جو نظرياتي مرڪز اهو ئي پورهيت انقلاب وارو نظريو ئي هو. جيڪڏهن سندس سياسي پنڌ جا پيرا کڻجن ته اهي فوجي دور کان ويندي جمهوري دور تائين هر وقت متحرڪ نظر اچن ٿا. هو ڀُٽو دور ۾ بلوچ ويڙهه ۾ فوجي ڪاررواين خلاف بلوچ حريت پسندن جو ساٿاري ۽ سهڪاري ٿي بيٺل نظر ايندو. سندس جيل ياترائن جا سلسلا ڏسجن ته اهي پڻ هر دور ۾ ساڳيا ئي نظر ايندا. ڀُٽو جي جمهوري دور ۾ بلوچستان تي فوجي چڙهائي خلاف اٿي بيهڻ تي جيل واڙيو ويو ته ضياءَ دور ۾ سياسي طور جمهوري تحريڪ کي متحرڪ ڪرڻ ۾ هو قلي ڪيمپ جي بدنام زمانه اذيت خاني جون سختيون سهندي به نظر اچي ٿو.

اهو به رمضان جو مهينو هو، جڏهن روپوشي دوران هو پيپلز ڪالوني مان خفيه ادارن پاران کنڀيو ويو. ان وقت نذير پنهنجي ڪامريڊ ساٿياڻي کان فقط اهو چئي موڪلايو هو ته، ”مان جلد ئي واپس ايندس.“ ۽ اها ستاويهه رمضان ئي هئي، جڏهن اوچتو سندس رياستي ادارن هٿان چچريل لاش لاوارث چئي سخي حسن قبرستان ۾ عبدالستار ايڌي هٿان دفنايو وڃي ٿو.

اهو نذير، جنهن سڄي دنيا جي پورهيتن جي وارثي ڪندڙ نظرئي جي وارثي پئي ڪئي، سو اونداهي اڌ رات ان مارشل لائي دور ۾ پنهنجي ڪامريڊن جي نعرن، نوحن ۽ دانهن جي ڪنهن به گونج کان سواءِ ائين آخري آرامگاهه ۾ سمهاريو ويندو، اهو سوچي به نٿو سگهجي.

اها اڄوڪي نائين آگسٽ ئي هئي، جنهن کي اڄ ڪي ستاويهه سال اچي پورا ٿيا آهن. ان ستاويهه سالن ۾ هن ملڪ تي ڪيترن ئي چونڊيل حڪمرانن جا سج لٿا ۽ ڪيترائي ڀيرا نذير جي سرخ خواب جي پائمالي جا سامان ٿيا هوندا. جمهوري حڪومتن توڙي نان سويلين حڪومتن کان ويندي انصاف وارن ادارن تائين ڪنهن به منهن ڦيرائي ان ايف آءِ آر جي آڌار تي نذير جي قاتل جي منهن تان نقاب روڙي عدالتن ۾ اگهاڙو ڪرڻ جي ڪوشش نه ڪئي، جنهن جا هٿ فقط نذير عباسي جي سرخ خواب جي قتل ۾ نه، پر هتان جي جمهوري حڪومتن جي خون ۾ به رڱيل رهيا. هاڻي مان هتي شهيد نذير عباسي جي بيواهه جي ان درخواست جو متن ڏيان ٿي، جيڪا هن ايف آءِ آر طور ان وقت پوليس اختيارين ڏانهن موڪلي هئي.

جناب اسٽيشن هائوس آفيسر (SHO) صاحب،

ڊفينس پوليس اسٽيشن،

ڊفينس هائوسنگ سوسائٽي ڪراچي.

جناب اعليٰ!

مان حميده گهانگهرو ويٺل شاهي بازار محرابپور جنگشن، ضلع نوابشاهه سنڌ فريادي آهيان ته مان نذير عباسي شهيد جي بيواهه آهيان. منهنجو مڙس هڪ ترقي پسند شاگرد هو، هو سنڌ يونيورسٽيءَ جي ايم اي سياسيات جو شاگرد هو ۽ سنڌ نيشنل اسٽوڊنٽس فيڊريشن جو مرڪزي صدر ۽ مزدور ڪسان طالبِ علم عوامي رابطه ڪميٽي سان وابسته هو. هو پاڪستان فيڊرل يونين آف اسٽوڊنٽس جو وائيس چيئرمين هو. هو موجوده فوجي آمريت جو مخالف هو ۽ ملڪ ۾ اهڙي نظام جو خواهشمند هو، جيڪو هر قسم جي استحصال کان پاڪ هجي. منهنجي مڙس کي انهن سياسي خيالن جي ڪري ڪجهه وقت پهرين هڪ جاچ ڪندڙ اداري گرفتار ڪيو هو ۽ ڪوئيٽا ۾ مٿس تشدد به ڪيو هو ۽ اها ڌمڪي ڏني ويئي ته جيڪڏهن هن اهڙي تشدد بعد به سياست ۾ حصو ورتو ته کيس ماريو ويندو. تاريخ 30 جولاءِ 1980ع تي منهنجي مڙس نذير عباسي کي پاڪستان ڪوراٽرز مان هڪ دوست جي گهران گرفتار ڪيو ويو ۽ ماڙيپور انويسٽيگيشن سينٽر وٺي ويا. ماڙيپور انويسٽيگيشن سينٽر ۾ کيس مسلسل اذيتون ڏنيون وينديون رهيون. ظلم ۽ وتشدد ۽ بيهيمانه عمل جي نتيجي ۾ 9 آگسٽ 1980ع تي نذير عباسي جو موت واقع ٿيو. اهو ڏٺو وائٺو قتل، جنرل ضياءَ الحق ۽ گورنر ايس ايم عباسي جي هدايت تي ڪيو آهي، ڇو ته جنرل ضياءُ الحق اعلي اعلان پنهنجي ارادي جو اظهار هنن لفظن ۾ ڪيو هو ته هو کاٻي ڌر جي ماڻهن کي بنهه نه ڇڏيندو ۽ کين ابتو ٽنگي ڇڏيندو. جڏهن مٿي ذڪر ڪيل تشدد جي نتيجي ۾ منهنجي مڙس نذير عباسي جو موت تاريخ 9 آگسٽ 1980ع تي منجهند ڌاري واقع ٿيو ته سندس لاش کي نيول اسپتال ڪراچي نيو ويو. ڊفينس پوليس اسٽيشن جي سب انسپيڪٽر اختر قلم 174 ضابطهءِ فوجداري قانون تحت ڪارروائي ڪئي ۽ لاش سول اسپتال ڪراچيءَ جي مردي خاني ۾ موڪليو ويو. سول اسپتال ۾ منهنجي مڙس نذير عباسيءَ جو پوسٽ مارٽم ڊاڪٽر مجيد ۽ ڊاڪٽر قيصر رسول کان ڪرايو ويو. ڏوهه کي لڪائڻ لاءِ منهنجي مڙس جي لاش کي ڪنهن به مِٽ مائٽ حوالي نه ڪيو ويو ۽ جيئن ته هن قتل ۾ اعليٰ آفيسر شامل آهن، ان ڪري صحيح ۽ درست پوسٽ مارٽم جي توقع نٿي ڪري سگهجي. ڏوهه کي وڌيڪ لڪائڻ لاءِ منهنجي مڙس جي پري جي مائٽ يعني نذير عباسي شهيد جي ڀيڻويي جي ڀاءُ، جنهن جو نالو ولي محمد آهي، کان پوليس جي حراست ۾ مرده خاني ۾ وڃي منهنجي مڙس جي لاش جي سڃاڻپ ڪرائي ويئي ۽ ان مائٽ جي مطالبي باوجود منهنجي مڙس جو لاش سندس حوالي نه ڪيو ويو ۽ جيل ۾ بند ڪرڻ جي ڌمڪي ڏيئي زبردستي ولي محمد کان ڪجهه ڪاغذن تي صحيحون ورتيون ويون. ان کان پوءِ نهايت خفيه طريقي سان پوليس هڪ لاوارث جيان منهنجي مڙس کي ستار ايڌي سوشل ورڪر ذريعي عمل ڪرائي ڪفن پارايو ويو ۽ ستار ايڌي سان پوليس منهنجي مڙس جو لاش تقريبن 2 وڳي سخي حسن قبرستان ۾ دفن ڪري ڇڏيو.

فرياد آهي ته هي قتل جنرل ضياءُ الحق، جنرل ايس ايم عباسي جي سوچيل سمجهيل منصوبي ۽ انهن جي حڪمن تحت ڪيو ويو آهي ۽ ان ۾ ماڙيپوڙ جاچ مرڪز جا عملدار به ڏوهه ۾ شريڪ آهن. فرياد آهي ته مذڪوره ملزمن خلاف قانون تحت ڪارروائي ڪئي وڃي ۽ جيئن ته مون کي ۽ منهنجي عزيزن کي حراسان ۽ پريشان ڪيو پيو وڃي. پوليس کين بي حد تنگ ڪري رهي آهي، ان ڪري ذاتي، جاني خطري آڌار هي رپورٽ بذريعه رجسٽرڊ پوسٽ SHO ڊفينس پوليس اسٽيشن ايس پي علائقه ۽ ڊي آءِ جي ڪراچي کي روانو ڪري رهي آهيان.

درخواست گذار

حميده گهانگهرو

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

محترمه جو قتل ۽ لسانيت واري باهه ٻارڻ جي ڪوشش!




اربع 9 جنوري 2008ع



”باهه هر طرف هئي، هيءُ ان ڏينهن جو شناختي نشان هئي.“ اميتاوگهوش ڀارتي وزير اعظم اندرا گانڌيءَ جي قتل واري ڏينهن جو نقشو چٽيندي لکيو هو. اندرا جو قاتل، سندس ئي سک گارڊ هو ۽ جيئن ئي سندس قتل واري اها خبر دلي جي هوائن ۾ پکڙي هئي، رت ۽ باهه جي هولي شروع ٿي هئي. سندن ٽارگيٽ سک آباديون هيون. ان رت، باهه ۽ تشدد ورهاڱي جي تاريخ کي دهرايو هو. پر ورهاڱي جي ابتڙ هن وقت سک حملا آور بجاءِ victum هئا. اهي ئي سک، جن جي دامن تي ڪي ڏهاڪا اڳ خون ۾ ٻڏل ريل گاڏيون پاڪستان جي سرحدن ڏانهن موڪلڻ جا داغ صاف ظاهر هئا.

اميتاوِ گهوش، اندرا گانڌي جي قتل واري ڏينهن جو نقشو چٽيندي ڪيترن ئي ڀارتي غير جانبدار ليکڪ/ دانشورن جيان صاف صاف لکيو هو ته، اندرا گانڌي جي موت تي دلي جا اهي وڳوڙ State sponsared(رياستي تعاون سان ٿيندڙ) هئا، جنهن ۾ ٽن ڏينهن اندر اڍائي هزار کن سِک ڪُٺا ۽ ساڙيا ويا. اربين رپين جي ملڪيتن کي نقصان پهچايو ويو. اميتاوگهوش آڪسفورڊ ريٽرنڊ، سوشل انٿراپالاجيءَ جو پروفيسر انهن ڏينهن جو نقشو چٽيندي لکي ٿو ته، ”اسان کي اعتماد هو ته حڪومت تشدد کي روڪڻ لاءِ جلد ئي ڪي قدم کڻندي. هندستان ۾ شهري هنگامن سان پڄڻ لاءِ ڪارروائي طئي هوندي آهي، ڪرفيو نافذ ڪيو ويندو آهي، غير فوجي دستا موڪليا ويندا آهن. جيڪڏهن حالتون ڪنٽرول کان ٻاهر هجن ته فوج موڪلي ويندي آهي.“ هن وڌيڪ لکيو ته، ”نئين دلي ۽ نارٿ جي ڪيترن ئي علائقن ۾ وڳوڙ شروع ٿيڻ کان پوءِ ڪلاڪن جا ڪلاڪ گذرندا ويا، پر ٽي وي تي فقط ماتمي موسيقيءَ کان سواءِ ڪجهه ئي نه هو. دونهون هاڻ مڪمل طور تي هرطرف ڦهلجي چڪو هو، پر فوج ۽ پوليس جو نانءُ نشان نظر نٿي آيو.“

جيتوڻيڪ اندرا جي قتل تي ڀارت ۾ سک مخالف وڳوڙن جي شدت وڌيڪ هئي، پر محترمه بينظير جي بيرحمانه قتل تي سوڳ، غم ۽ احتجاج جي لهر جيڪا سنڌ جي سموري پٽيءَ کان پاڪستان جي سڀني سرحدن تائين پکڙي هئي. ان ۾ ان سوڳ جي ڏينهن جي سڃاڻپ ماتم، سينه ڪوبي، دانهن، ڪوڪن ۽ اوڇنگارن سان گڏ باهه ۽ دونهين جي پکيڙ به هئي. باهه ۽ دونهين جو مرڪز بيشڪ ته دلي جيان سنڌ ئي هئي. ان دونهين ۽ باهه جا شعلا جهڪا ئي نه ٿيا هئا ته اچانڪ ئي لُٽ مار جون خبرون گردش ڪرڻ لڳيون هيون. لُٽ مار به انهن ڏينهن جي سڃاڻپ نشان بڻي، جن ڏينهن جا سج محترمه جي شهادت تي سوڳوار فضا ۾ اوڇنگارن جي پڙاڏن ۾ اڀري ۽ لهي رهيا هئا. رڳو اهو انگ اگهاڙو، چتين لڳل، ڇت کان سواءِ اگهاڙي آسمان هيٺ رهندڙ خلق جي خواب جو قتل ئي نه هو، جنهن تي اها خلق آهه و فغان ۾ مشغول ٿي، اهو قتل ته هر ترقي پسند، لبرل، سيڪيولر پاڪستان جي اميد رکندڙ ڌرين جي اميد ۽ آس جو به قتل هو، جيڪا ان خبر تي سڪتي ۾ ورتل هئي.

اميتاوگهوش جهڙي قبيلي سان تعلق رکندڙ جيتوڻيڪ پاڪستان ۾ ترقي پسند گروهه ضرور هو، اهو گروهه جيڪو هٿ ۾ شمعون، ڏيئا جلائي ان شهيد خاتون کي ڀيٽا ڏيڻ واري تعميري سرگرميءَ ۾ ته مشغول ضرور ٿيو، پر هن وقت ان کي رڳو اهو ئي ڪردار نه نڀائڻو هو، غمزده قوم جي غم ۾ شريڪ سنڌ کان اسلام آباد تائين ۽ اسلام آباد کان لاهور جي ترقي پسند گروهه تي هڪ فرض ٻيو به پوي ٿو. اهو رڳو ڏک جي لهر ۾ قوم کي دلداري ڏيندڙ گروهه وارو ئي نه هجي ها، پر سندس اهو رول به طئي هو ته امتياوگهوش جيان اهي سوال اٿارين ها ته جنهن ڏينهن پاڪستان جي سورنهن ڪروڙ عوام جي دل ۾ سرد گولي لاٿي ويئي، انهن ڏينهن جي سڃاڻپ بڻيل باهه ۽ لٽ مار وقت ”رياست“ ڪٿي هئي؟ رياستي ادارا ڪهڙي ننڊ ستل هئا؟

”اچانڪ اسان جي ڏٺي ويٺ ان منظر سان ٿي هئي، جيڪو ويهين صديءَ جو ڄاتل سڃاتل منظر هو. هيتباڪ شهري منظر، ڀڳل سيشن سان ٽٽل گاڏيون، جنهن جي درين مان اندر جو لٽيل ۽ اجڙيل سامان ڏسجي رهيو هو. ملبو هو، تباهه شدهه شيون هر طرف هيون. روڊ جي ٻنهي ڪنارن تي ٽُٽل سامان هو، سڙيل ٿانوءَ ٿپا هئا.“ جيڪو ڪجهه اميتاوگهوش مسز اندرا گانڌيءَ جي قتل جي ڏينهن ۾ دلي ۾ ٿي ڏٺو، سو ئي ڪجهه منهنجي ديس گهٽي گهٽيءَ ۽ شهر شهر ۾ مون ۽ ٻين صاحبِ عقل، صاحب دل ماڻهن ٿي ڏٺو. باهه ۽ دونهون ته شايد، جيڪو ان ڏينهن تي سڄي پاڪستان ۾، خاص طور تي سنڌ جي سڃاڻپ هو، شايد ان باهه کان ڪي قدر گهٽ ئي هو، جيڪا باهه بينظير جي ڳچيءَ کي رتو رت ڪري اسان جي دلين ۾ دکائي وئي هئي. اميتاوگهوش جي ديس ۾ اندرا کي لڳل گولي دراصل ڀارت جي سيڪيولر ڪلچر جي نڙيءَ جو نشانو ورتو هو ۽ بينظير جي ڳچيءَ جو نشانو وٺندڙ به دراصل پاڪستان جي چئني صوبن جي زنجير جي ڪڙي کي ٽوڙڻ، جمهوري ڪلچر جي اميد ۽ آسري جي نڙيءَ جو نشانو وٺي فائر ڪئي ويئي هئي.

”مجرم ڪير؟“ مسز اندرا گانڌي جي قتل تي يونيورسٽي استادن ۽ ٻين ترقي پسند سوچ رکندڙ ڪارڪنن هڪ محاذ جوڙيو هو، جنهن ”مجرم ڪير؟“ جي عنوان سان هڪ ننڍڙو ڪتاب تحقيقاتي روپوٽ تي ٻڌل تيار ڪيو هو. فسادن کي هوا ڏيندڙن، وڳوڙن ۾ پيٽرول جو ڪم ڏيندڙ سياسي بيانن سميت، پوليس ۽ ٻين رياستي ادارن جي ڪردار کي وائکوڪيو ويو هو، جن پنهنجن مفادن خاطر وڳوڙن کي معاشري جي ناسور ۾ تبديل ڪرڻ ۾ وسان نه گهٽايو هو.

هيءُ پمفليٽ ۽ ڪتابچو، جيڪو اميتاوگهوش جي ساٿين پنهنجي تحقيقاتي رپورٽ جي نتيجي ۾ پڌرو ڪيو هو، اهو دراصل اهڙن انساني رشتن، سندن هڪ ٻئي سان شعوري تعلق ۽ هڪ ٻئي ڏانهن ذميوار رويي جي شاهدي ڏيندڙ هو. جيڪي ڪيترن ئي نسلي گروهن، مختلف مذهب رکندڙ ماڻهن تي ٻڌل معاشري ۾ رهن ٿا. ”مجرم ڪير؟“ جي سلسلي ۾ هندستان جي نهايت ئي سرگرم، ذميوار سول سوسائٽي پنهنجو پاڻ کي بيانن تائين محدود نه رکيو هو ۽ هو باهه لڳل شهر ۾ نڪري پيا هئا. انهن اگهاڙو ٿي ڪيو انهن رياستي ادارن جي ڪردار کي، جن پنهنجي فرض ۾ نه رڳو ڪوتاهي ڪئي، پر باهه جي پکيڙ ۾ پيٽرول جو ڪم ڪيو، انهن مڪروهه ذهن رکندڙ قاتل سياسي سوچ جي مالڪن جي نشاندهي ڪئي، جن باهه ۾ بار بار نسل پرستيءَ جو زهر ٿي اوتيو.

منهنجي سنڌ، منهنجو ديس اڄ هڪ بهادر خاتون جي لاش جي وصولي تي دل ۾ اندران توڙي انفراسٽرڪچر جي شڪل ۾ ٻاهران به سڙي رهيو آهي. ان ديس جي سول سوسائٽيءَ کي باضمير، باشعور ۽ انتهائي محتاط صورت ۾ اهڙو ئي گروهه/ گروپ تشڪيل ڏيڻ جي ضرورت آهي، جيڪا ”ڏوهاري ڪير؟؟“ جي حوالي سان خيبر کان ڪراچيءَ تان ردِ عمل ۾ رت ۽ باهه جي ردِ عمل کي صوبائيت ۽ لسانيت جو رنگ ڏيندڙن جا هٿ تلاش ڪري. ان ڏس ۾ اچو ڏسون، اهي ڪهڙا سياستدان آهن، جن کي صوبائيت ۽ لسانيت مان وڌيڪ فائدا ملي سگهن ٿا. وساري به ڇڏيو، مسلم ليگ لاهور جي مرڪزي قيادت جي اشتهار جو متن، جيڪو تقريبن ملڪ جي سڀني اخبارن ۾ شايع ٿيو. انهن جي مقصديت کان هٽي ڪري متن تي غور ڪريو.

.فقط ٽن ڏينهن ۾ 0 0 1 ارب رپين جو نقصان.

.پنجابي، مهاجر، پٺاڻ ۽ بلوچ آبادڪار، جيڪي واقعن کان متاثر ٿيا آهن، اهي داد رسي لاءِ مسلم ليگ رليف سيل تي رابطو قائم ڪن.

.جلائو گهيرائو دوران بن قاسم تان 12 ڇوڪريون اغوا، اجتماعي زيادتيءَ جو انڪشاف.

. ۽ ڳاڙهن اکرن ۾ جيڪا سرخي اشتهار ۾ نظر اچي ٿي، سا آهي؛ ”نه اها سياست آهي، نه ماتم، اها لاقانونيت آهي.“ اسان سڀني کي گڏجي ان جو مقابلو ڪرڻو آهي.

ان ۾ جيڪو لسانيت، جيڪو باهه کي ڀڙڪائڻ، جيڪو وڳوڙن کي لسانيت ڏانهن وٺي ويندڙ آهي، ان خلاف سول سوسائٽي خاص طور تي لاهور، اسلام آباد ۽ ڪراچي وارن کي ”سنڌين“ کي نشانو ٺاهڻ جي ان ”شعوري ڪوشش“ جي مذمت فقط اخباري بيانن سان ئي نه، پر روڊ رستي تي به ملڪ کي لساني فسادن ڏانهن ۽ خصوصن سنڌ ۾ ان نئين باهه ۽ رت جي راند واري سازش کي بي نقاب ڪرڻ گهرجي.

متحده قومي موومينٽ، جنهن هيل تائين شائسته عالماڻي کان وٺي نسيمه لٻاڻو تائين سنڌ جي ”اصولي حقن“ ۾ سنڌ سان گڏ بيهڻ جي دعويٰ پئي ڪئ آهي، ان کي هن وقت جڏهن سنڌ ڳوڙها ڳاڙي ٿي، جڏهن اها پنهنجي غم ۾ ٻڏل ٿي نظر آئي، تڏهن کين سنڌ جي زخمن تي نمڪ پاشي ڪندڙ قاف ليگ قيادت بجاءِ سنڌ جي ان غمزده اڪثريت سان گڏ بيهڻ کپي ها. پرويز الاهي اينڊ ڪمپني سان بيهڻ جي صورت ۾ لساني فسادن/ وڳوڙن جا ڇنڊا جيڪڏهن ”قاف“ ليگ سميت سندن دامن تي به پيا ته سنڌ ته پري، پر عالمي ميڊيا ۾ به تنقيد کان پاڻ بچائڻ سندس لاءِ مشڪل ٿي پوندو. لساني وڳوڙن جي صورت ۾ کين ياد رکڻ کپي ته لاهور يا اسلام آباد کي سيڪ پهچي ئي پهچي، پر ڪراچيءَ جي دلين ۾ لڳل باهه جا الا عالمي ميڊيا کي نظر آيا ته ٻيهر ڪراچيءَ جي پيرن تي بيهڻ جي ڪوشش ۾ مشغول صنعت ۽ صنعتڪارن جو رخ وري به پنجاب ڏانهن ئي ٿيندو. ڏانهن ئي هوندو. قاف ليگ جو ته وجود ائين ئي خطري ۾ آهي، جو هنن هن وقت به جڏهن سنڌ زخم زخم آهي، انهن نمڪ پاشي لاءِ نمڪدان هٿ ۾ کنيا آهن. سول سوسائٽيءَ جو ڀرپور آواز ان جهيڙي کي ٽاري سگهڻ جي سگهه رکي ٿو، پر ان جي اظهار لاءِ کين گهڻو سرگرم ٿيڻو پوندو.

سول سوسائٽي، اميتاوگهوش جي گروهه جيان وڳوڙن ۾ رياست جي ڪردار جي ڇنڊڇاڻ به ڪري سگهي ٿي، ڇاڪاڻ ته سول سوسائٽي اهو سڀ ڪجهه پنهنجو ووٽ بينڪ وڌائڻ يا سياسي مفاد حاصل ڪرڻ واري لالچ کان آجي هئڻ ڪري بخوبي ڪري سگهي ٿي. سول سوسائٽي به سڀ کان پهرين اهو سوال اٿاري ته، ”سنڌ ۾ ٻه لک پنجويهه هزار ماڻهن تي دهشتگردي خلاف ايڪٽ تحت ايف آءِ آر ڪاٽڻ جي صورت ۾ رياستي ادارا ڇا ٿا ثابت ڪرڻ چاهين.

(1) ڇا ٻه لک پنجويهه هزار سنڌي دهشتگرد سنڌ ۾ دهشتگردي ڪندا رهيا ۽ قانون لاڳو ڪندڙ ادارا چپ رهيا؟

(2) ڇا هر اهو سنڌي، جنهن پنهنجي محبوب اڳواڻ جي قتل تي سينه ڪوبي ڪئي، اوڇنگارون ڏنيون، سو به دهشتگرد آهي؟

(3) ڇا، رياست سڀني سنڌين کي دهشتگرد قرار ڏيئي ڪنهن نئين آپريشن جي تياري لاءِ ماحول تيار ڪري رهي آهي؟

(4) رياستي ادارن يعني قانون لاڳو ڪندڙ ادارن جي انهن ڪوڙين ايف آءِ آرن کي هيومن رائيٽس ڪميشن ۽ ٻين ادارن جي فيڪٽ فائنڊنگ وسيلي چيڪ ڪيو وڃي.

(5) اهو سول سوسائٽيءَ جو پهريون ۽ آخري مقصد هئڻ کپي، جنهن ۾ رياستي ادارن جي سنڌ ۾ ٻه لک پنجويهه هزار ماڻهن کي دهشتگرد قرار ڏيڻ وارن قانوني ڪارروائي جي جانبداري کي وائکو ڪيو وڃي.

(6) لُٽ مار جي اصل ڏوهارين تي ڇاپا هڻڻ بجاءِ فقط پيپلز پارٽي سان تعلق رکندڙ يا محترمه جي شهادت تي غمزده ماڻهن تي ڪيس داخل ڇو پيا ٿين؟

(7) قاف ليگ جي اشتهاري مهم، جنهن ۾ عورتن جي لڄالٽ جا الزام آندل آهن، ان جي فيڪٽ فائينڊنگ ٽيم وسيلي تحقيق ڪري اصل حقيقت سامهون آندي وڃي. خبر ڪوڙي هئڻ جي صورت ۾ اشتهار ڏيندڙن خلاف قانوني ڪارروائي ڪئي وڃي ۽ سندن احتساب ڪيو وڃي.

سنڌ جي سول سوسائٽيءَ کي سياسي مقصدن لاءِ استعمال ٿيندڙ مرداڻي شائونزم واري بيان بازي جي سخت لفظن ۾ مذمت ڪرڻ کپي، جنهن بيان بازيءَ ۾ پيپلز پارٽي جي قيادت تي تنقيد ڪرڻ وقت ترقي پسندانه اخلاقي قدر اختيار ڪرڻ بجاءِ عورتاڻي تعصب تي ٻڌل مرداڻي تعصب تي ٻڌل گهٽيا ٻولي استعمال ڪئي پئي وڃي. سياسي مقصدن لاءِ عورتاڻي تعصب تي ٻڌل ڪنهن به بيان بازي کي سنڌي سماج لاءِ هاڃيڪار سمجهندي ان جي ڀرپور مذمت ڪرڻ کپي.

پيپلز پارٽيءَ جي قيادت سان تعصب پاڙڻ ۾ عورت مخالف ٻوليءَ کي برداشت نه ڪرڻ جو چتاءُ ڏيڻ کپي، ڇاڪاڻ ته اها ٻولي، اها ذهنيت ۽ اهو سماجي رويو ان رويي کان به بدتر آهي، جنهن ۾ غيرتاڻي طعنن ۾ پنهنجي مائرن ڀينرن جون سسيون لاٿيون وڃن ٿيون. جيڪڏهن محترمه جي قدآور سياسي شخصيت، اڻٿڪ جدوجهد کي مڃتا ڏيندي سندس شريڪِ حيات، سندس جيون ساٿي ان کي مان ڏئي ٿو ۽ جيڪڏهن سندس ٻار پنهنجي نانءَ پٺيان پنهنجي امر ماءُ جو نانءُ ڳنڍڻ ٿا چاهين ته ان ۾ ڀٽن جا ڪنڌ ته فخر کان مٿي ٿيڻ کپن ته اهڙي مرداڻي سماج ۾، جتي عورت کي گهٽ درجي جو سمجهيو ٿو وڃي، اتي ڀُٽن جي هڪ سياسي خاتون کي مڃتا ڏيندي سندس ٻار ۽ سندس شريڪِ حيات سندس نالي کي پنهنجي لاءِ باعث فخر سمجهن ٿا. ان موقعي تي ڀٽن يا ڪنهن به ذات جي بناوٽي غيرت کي عزت سمجهڻ واري مرداڻي شائونسٽ سوچ ۽ عورتاڻي تعصب تي ٻڌل ائپروچ کي جيتوڻيڪ سنڌي عوام ته رد ڪري ئي چڪو آهي، پر هاڻي سنڌ جي سول سوسائٽي (جيڪڏهن اها به پنهنجي اندر ۾ حقيقي طور تي مرداڻي شائونزم جي خلاف آهي ته) کي اهڙي رجعت پسنداڻي عورتاڻي تعصب تي ٻڌل ائپروچ جي مذمت ڪري سياسي تنقيد جي آجيان ڪرڻ کپي.

سول سوسائٽي وڳوڙن لاءِ قائم ڪيل عدالتي تحقيقات جي آجيان ڪندي ان کي 12 مئي جي کليل قتل و غارتگري ۽ 18 هين آڪٽوبر جي ڌماڪي جي عدالتي ڪميشن سان مشروط ڪري نه ته رياستي جانبداري جو سوال يقينن هر ذهن ۾ موجود هوندو نه. 12 مئي تي کلي عام قتل و غارتگيري ۽ 18 هين آڪٽوبر واري ڌماڪي ۾ عدالتي ڪميشن قائم نه ڪرڻ به دراصل مخصوص ڌر کي بچائڻ ۽ هنن وڳوڙن واري ڪميشن ۾ پيپلز پارٽيءَ جو گهيراءُ ڪرڻ آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

”هاڻ، اسان يتيمن جي جنگ ڏسجو!“




خميس7 فيبرور ي 2008ع



”او سنڌ جي سونهن

او، سنڌ جي راڻي،

اسان جي مومل بينظير

اسان جي راڻي، شاهزادي،

تنهنجون سونَ جهڙيون ٻانهون،

تنهنجا گلن جهڙا هٿ،

تنهنجو چنڊ جهڙو چهرو.....“

هوءَ ڪراڙي، جيڪا ڪوهن کان ڪهي آئي هئي، پنهنجي لڙڪن، دانهن، اوسارن ۾ پار ڪڍي، قبر سيرانديءَ پنهنجو سينو ڪٽي، ڌڪ هڻندي، آخر ۾ ”ياحسين...بينظير“ چوندي رهي ٿي. هيءَ ان ئي قبر جي سيراندي آهي، جيڪا 8 2 ڊسمبر کان وٺي آباد آهي ۽ جنهن تي روزانو ڪيترا ئي قافلا لڙڪن جي ڀيٽا ڏيڻ، گلن جي ورکا ڪرڻ اچن ٿا ۽ پنهنجي اوسارين ۾ پار ڪڍندي، بينظير کي ياد ڪن ٿا. اڪثر ان قبر سيرانديءَ لڙڪن ۾ هڪ ئي دانهن ٻڌجي ٿي، جا بار بار ورجائجندي رهي ٿي ته:

”اسان غريبن کي يتيم ڪري وئينءَ...“

”غريبن جو سهارو، غريبن جو آسرو...“

وومين ايڪشن فورم جون اهي عورتون، جيڪي پنجاب جي شهر لاهور ۽ سنڌ جي گاديءَ واري شهر ڪراچيءَ کان ڪهي آيون هيون، اهي منظر رڳو انهن لاءِ ئي نه پر اسان لاءِ به حيرت جوڳا هئا. ڇاڪاڻ ته ”پار“ ڪڍندڙ، ريهون ڪري روئندڙ اها ايڏي وڏي خلق ڪنهن ولي الله، ڪنهن درويش جي مزار تي نه، پر هڪ اهڙيءَ عورت جي مدفن تي نظر پئي آئي، جيڪا ڪا درويش يا صوفي بزرگ نه، پر هڪ سياستدان هئي. هڪ اهڙي سياستدان جنهن وٽ جمهوريت جو نعرو هو ۽ ”غريب عوام“ جي خواب جي تڪميل وارو سياسي استعارو هو. خطابِ آخر ۾ به هن عوام کي مخاطب ٿيندي چيو پئي:

”مان غريب عوام جي ليڊر آهيان.“

۽ اها ڳالهه به هن جي وڃڻ کان پوءِ هڪ سياسي نعرو بڻجي چڪي آهي. سڄيءَ دنيا جي ته ڳالهه نٿا ڪريون، پر سڄي ايشيا ۾ مون کي نٿو سُجهي ته ڪنهن سياسي اڳواڻ جي مزار/مدفن تي عام خلق جا ايئن ميلا متا هجن، جيئن ڪنهن بزرگ، ڪنهن پير، ڪنهن ولي الله، ڪنهن درويش جي مزار تي مچندا آهن ۽ اتي شادمانه ۽ روڄ راڙا گڏو گڏ هلندا آهن. اهي ڳڙهي خدا بخش ۾ موجود ڀُٽن جا ئي مدفن آهن، جتي اهڙا منظر ڏسي گهجن ٿا ۽ جتي تازو ئي هڪ عوامي سياسي اڳواڻ جي نئين ٺهيل ڪچي مٽيءَ واري مدفن تي روئندڙ لوڪن جا هجوم ڏسجن ٿا ۽ انهن ماڻهن مان اڪثريت ان غريب طبقي سان تعلق رکندڙ آهي، جنهن لاءِ ٽي ويلا ماني به وڏي جهان جو خفو هوندي آهي. ان مدفن تي ايندڙ پانڌيئڙن جي تن تي نه پورا ڪپڙا، نه پيرن ۾ سيبتا پاتل جوتا آهن. اڻڀن وارن، ڦاٽل ڪپڙن ۽ آلين اکين واري اها خلق، جيڪا هر روز هنن مزارن تي حاضري ڀري رهي آهي ۽ پنهنجي محبوب اڳواڻ کي محبتن جي ڀيٽا ڏئي رهي آهي، تنهن کي ڏسي لڳي ٿو ته ننڍي کنڊ ۾ اهو اعزاز فقط ڀٽن کي ئي حاصل آهي. جيتوڻيڪ هن خطي توڙي سنڌ لاءِ به هي ڪو پهريون سياسي قتل نه آهي. ”ڳڙهي خدا بخش ۾ ڀٽن جون ئي قبرون خون سان سرخ آهن.“ فهميده رياض، پنهنجي ٽٽل دل سان محترمه جي مزار کي ماتم ڪدي جي شڪل ۾ ڏسندي چيو هو. هن جو موت بيشڪ وڏي مايوسي، وڏو ڌڪ، سياست ۾ وڏو خال وجهندڙ هو، پر حيدرآباد کان خيرپور، خيرپور کان سکر، سکر کان ڳڙهي خدا بخش ۽ پوءِ واپسيءَ ۾ دادو، لاڙڪاڻي... جتي جتي به اسان ڪجهه گهڙيون ٿڪ ڀڳو، اتي غمِ بينظير جي هڪ عجيب شڪل، هڪ عجيب سياسي صورت نظر ٿي آئي. هڪ نئين شعور جو جنم نظر ٿي آيو. هيءُ محترمه جو قتل به ڪهڙو قتل هو، جنهن ۾ وڏي صوبي مان آيل عورتن، ٻارن، ٻڍن جا وفدن جا وفد سنڌ ۾ رڳي محترمه جي، رڳي بي بي جي حاضري ڀريندي ئي نه پر عام ماڻهن سان تعزيتون ڪندي به نظر ٿي آيا. ”بي بي اسان جي ڀيڻ، اسان جي ماءُ! اسان پُٽ ڄڻيا هئا ته تنهنجي حفاظت ڪن. اسان پنهنجا ٻچا موڪليا هئا ته توکي ڪوسو واءُ نه اچڻ ڏين، پر هنن ڪافرن اسان کي يتيم ڪري ڇڏيو. توکان پوءِ، اسان جا ٻچا جيل وجهي ڇڏيَن. اسان کي يتيم ڪري ڇڏيُن، پر بي بي، هاڻ هيءَ يتيمن جي جنگ ڏسن، اسان تنهنجي پارٽي ڪو نه ڇڏينداسين.“ قبر پيرانديءَ بدين کان آيل عورت، بينظير کي دانهن ٿَي ڏني. ”هاڻ، اسان يتيمن جي جنگ ڏسجو، هاڻ هن عَلم(پيپلز پارٽي جي جهنڊي ڏانهن اشارو ڪندي) جي سَر بلندي ڏسجو.“ اهو خيرپور ۾ سندس پارٽي ڪارڪن ياسمين ابڙي پئي ڳالهايو.

ڳڙهي ۾ قافلا آيا ۽ ويا ٿي، ماتم ڪدي جو ماتم جاري هو. عورتن جي پار ڪڍڻ، ميارون ڏيڻ ۽ پارتون ڪرڻ جا پنهنجا پنهنجا روايتي انداز هئا. هوءَ زيبل فقيرياڻي، قلندر جي ملنگياڻي، پنهنجون ساروڻيون دهرائي ٿي:

”مان ملنگياڻي آهيان، قلندر جي. بي بي آئي ته مان ڪراچيءَ ويس...بم ڦاٽا، ماڻهو مُئا، پر قلندر هن جي حفاظت ڪئي. مون پوءِ قلندر بابا جي مزار تي هن جو انتظار ڪيو، مون کي پتو هو ته هوءَ حاضريءَ لاءِ ايندي. ان رات مون کي بشارت ملي ته اڄ بي بي جي ملاقات آهي ۽ پوءِ مون بي بي جو انتظار ڪيو. مون، سڀني فقيرن کي ٻڌائي ڇڏيو ته اڄ بينظير صاحبه مزار تي ايندي. اسان جاڳياسين ته چئين بجي رات جو هوءَ آئي. ”سڪورٽي“ آئي، اسان کي ِڌڪا پيا ڏين، پوئتي پيا ڪن، پر بينظير صاحبه چيو فقيرن کي ڪجهه نه چئو. بينظير صاحبه سان ناهيد خان ساڻ هئي. مان پوءِ پويان لڳي ويم. بينظير صاحبه اتان ڦُلا ورتا، ڪولابا ورتا. مون کي چيائين ته وڃي فقيرن ۾ ورهاءِ... مون چيومانس قسمتين ملين آهين، مان توسان گڏ هلنديس. مان به سندس ساڻ ساڻ لڳي ويم. بينظير صاحبه چيو، مون سان گڏ هلندينءَ؟ گاڏيءَ ۾ پئي وهاريائين، پر مون چيومانس ملنگياڻي آهيان، فقيرياڻي آهيان، بابا جي مزار تي هونديس. پوءِ هوءَ هلي ويئي.“ هن سڄو منظر ٻڌايو پئي ته ڪيئن هوءَ بينظير جي تقرير ٻڌي پئي، تقرير کان پوءِ ڪيئن هوءَ هيٺ لٿي ۽ مون رڙ ڪئي ته اڄ هن کي ماريندا. ”مان ملنگاڻي آهيان، مون کي خبر هئي ته هو ٻه ڄڻا ٽچ بٽڻ(ريموٽ) واري شئي کڻي مٿي چڙهي ويا ۽ اُتان کيس ماريائون. پر مون ته اڳ ۾ رڙ ڪئي هئي. مون فقيرن کي چيو هو ته هن کي ماري ڇڏيندا.“ هن قبر ڪناري پاڪستان جي ٻين ڪارندن سميت جڏهن بش تي به ڦٽڪار شروع ڪئي ته مون سان گڏ بيٺل کاٻيءَ ڌر جي سياست سان سلهاڙيل مارڪسسٽ عورتن (جيڪي لاهور ۽ ڪراچيءَ کان ڪهي آيون هيون) جا ڪَن کڙا ٿي ويا.

”توکي، جمهوريت لاءِ قتل ڪيُن...“ ان ملنگياڻيءَ جي ان اظهار سڀني کي حيران پئي ڪيو ته ”جمهوريت“ ۽ ”جمهوريت جي قتل“ يا ”بش“ جي مفادن جي موجودگيءَ جو شعور ان عورت وٽ ڪٿان آيو. اڻ پڙهيل عورتن جي سياسي شعور جو اظهار به ائين ئي هو ته”جمهوريت دشمنن کيس نه سَٺو... هوءَ اسان لاءِ آئي هئي...“ وک وک تي اهو احساس ته ”هوءَ ان ڪري ماري ويئي، جو هوءَ اسان منجهان هئي، هوءَ اسان غريبن جي ليڊر هئي.“

”هو اسان کي ٽوڙڻ چاهين ٿا، پر اسان بلاول سان گڏ آهيون.“ جڏهن عام عوام کان پارٽيءَ جي ورثي/وصيت/قيادت جي لاءِ ڪجهه پڇڻ لاءِ انهن سان ڪا به ڳالهه پئي ٿي ته سندن تت اهو ئي پئي نڪتو ته پارٽي ۽ بلاول ڀٽي لاءِ وٽن اهي اعتراض به ناهن، جيڪي هونئن لاهور جي مڊل ڪلاس جي ترقي پسند تجزيي نگارن وٽ هئا ته پارٽي لاءِ ڪير مناسب آهي، ڪير مناسب ناهي. هاڻ جڏهن سندس وصيت به پڌري ٿي چڪي آهي، تڏهن اهي تڪرار هونئن ئي بي معنيٰ ٿي وڃن ٿا ته وارثي ڪير ڪندو يا وري اهو ته سندس ڇڏيل ورثو ڇا آهي. پنهنجي هٿ اکرن سان هن تڏهن ئي ويهي پنهنجي وصيت نامي جو متن ٿي تيار ڪيو، جڏهن ٻن ڏينهن کان پوءِ سندس اهڙي هنڌ واپسي هئي، جتي کيس سئو سيڪڙو يقين هو ته هوءَ مارائي ويندي. هن جي اها واپسي، جنهن لاءِ هوءَ ڪي 6 مهينا اڳ لکيل پنهنجي آتم ڪٿا ۾ ڄاڻائي چڪي هئي ته کيس ايئرپورٽ تي پهچندي ئي گوليءَ سان ختم ڪيو ويندو. هن بار بار پئي چيو ته سندس زندگي خطري ۾ آهي. وطن واپسيءَ تي سندس استقبال لاءِ ڪراچيءَ ۾ رڳو اهي ٽيهه لک انسان ئي گڏ نه هئا جيڪي هن جي لاءِ پهتا هئا، پر سندس استقبال ۾ اهي شڪاري به شامل هئا، جن کي سندس زندگيءَ جي خاتمي جو پلان ڏنل هو. هن پنهنجا قاتل خوب سڃاتا پئي. هن شڪارين جا ٽولا خوب سڃاتا پئي، ان ڪري کيس پڪ هئي ته هن ڀيري نه سندس قاتل جا هٿ ڏڪڻا آهن ۽ نه ئي سندس وار گسڻو آهي. هن چڱيءَ ريت ٿي ڄاتو ته سندس سياست جو ماخذ اهو ئي عوام آهي، عوامي ميڙاڪا آهن، ماڻهن جا هجوم آهن، جن کان دوريءَ جو مطلب هو، سياست کان دوري. هن سڄيءَ دنيا کي پاڻ ئي ٿي ٻڌايو ته سندس قاتل ڪير آهن.

مون کي هن وقت مارٽن لوٿر ڪنگ جا لفظ ياد اچي رهيا آهن ته اسان جي زندگي تڏهن ئي ختم ٿي وڃي ٿي، جڏهن اسان انهن مامرن تي خاموش ٿي ويندا آهيون، جڏهن انهن تي ڳالهائڻ جي ضرورت هوندي آهي. خدا تعاليٰ تي ايمان سان مان(پنهنجي واپسيءَ لاءِ) پنهنجي تقدير پنهنجي ماڻهن جي ئي هٿن ۾ ڏيان ٿي.“ هوءَ پنهنجي تقدير ئي نه پر پنهنجي زندگي به انهن ماڻهن کي ڏيئي ويئي، جيڪي سندس قبر، سندس پارٽي ۽ سندس سياسي فلسفي جا پير نشان روشن رکندي، اگهاڙين پيرين، پنڌ ئي پنڌ سندس آخري آرامگاهه تي اچن ٿا ۽ قتل جو بدلي جو اعلان ڪندي، اڀ تائين هن نعري جي صدا پهچائيندا رهن ٿا:

”بي بي تيري خون سي، انقلاب آئي گا..“

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

ڇا هو ڌانڌلين باوجود پنهنجي شڪست ڏسي رهيا آهن؟




سومر 11فيبرور ي 2008ع



ڇڏيو، پاڻ اهو وساري ٿا ڇڏيون ته هوءَ اسان کي ڪاوڙائڻ ۽ مڇرائڻ لاءِ سدائين پاڻ تي الرون ڪندا آيا آهن. چڱو، ڇڏيو، اهو به وساري ڇڏيون ته هيل تائين قانون جي بالادستي واري اصول ۽ ضابطي جي لتاڙ ۾ڪهڙيون ڌريون وڌيڪ متحرڪ ٿيون آهن. ڏينهن ڏکيا آهن، ان ڪري پاڻ کي ان ڳالهه کي به نظرانداز ڪرڻو ئي پوندو ته هينئر ٻيهر ”عورتن جي لڄالٽ“ ۽ 27 ڊسمبر کان پوءِ جي متاثرين جو نعرو عين ان وقت تي ڇو ٿو هنيو پيو وڃي، جڏهن ٻيرا ٻيرا دل کڻي، چاڪ سينن سان غم ۽ ڏک ۾ ٻڏل قوم هڪ اهڙي اليڪشن ۾ ووٽ وجهڻ وڃي رهي آهي، جنهن اليڪشن ۾ جمهوريت جي علامت بڻيل اڳواڻ کي نشانو بڻايو ويو. اڳ ووٽ فقط پنهنجي مرضيءَ جي وزير اعظم جي چونڊ لاءِ هو. هاڻ سندن ووٽ ڏک به آهي، مزاحمت به آهي ته احتجاج جي نشاني بنجڻ وارو آهي. هوءَ نتيجن کان پرواهه بنا ”ووٽ ڏيڻ واري“ ٻن چئن منٽن جي ايڪٽوٽي کي تاريخي فيصلو ڏيڻ چاهين ٿا. عين ان موقعي تي ٻيهر ملڪيتن جا ڪليم پيا داخل ٿين، ٿيل نقصانن جا گوشوارا ڀرجي رهيا آهن.

هن روئيندڙ خلق کان صدمي ۽ غصي ۾ ورتل خلق جي ٿيل نقصان جي جو نه ڪو ڪليم، نه ڪا دعويٰ....دل، خواب ۽ اميد جي ڳلي ۾ لڳل گولين جي نقصان جي فهرست، ڪنهن به سرڪاري دستاويز ۾ موجود ناهي.

کن پل لاءِ وساري ٿا ڇڏيون ته ان خلق جو به ڪو نقصان، ڪو ڏيڻو لهڻو آهي. پر اهو اکين آڏو ڏسندي ڪيئن دانهن نه ڪريون ته سنڌ تي ڏاڍو ڏکيو وقت اچڻو آهي. اليڪشن جي بهاني، ڪا وڏي رت جي راند سٽي پئي آهي. ڪيئن چئون ته اليڪشن جي پيدا ڪيل هن ماحول ۾ رڳي ڌانڌلي ئي نه، پر رت جي بوءِ به شامل ڪرڻ جون تياريون مروج ٿيون آهن. ڪيئن اهو ڏسندي به چپ ڪجي ته ”سنڌ“ هن وقت واقعي به اهڙي هنڌ تي پڳل، جتي ٿوري به لاپرواهي، ٿوري به اٻهرائپ، ٿوري به تڪڙ، ٿورو به ردعمل هڪ اهڙي باهه کي شروع ڪري سگهي ٿو، جنهن کي پوءِ وسائڻ وسائڻ ۾ ئي ٻيو ته ٺهيو پر تيلي ٻاريندڙ جا ئي هٿ سڙي نه پون. ان ڪري ئي هيءَ دانهن ضروري آهي، ڇو ته هيءُ خبردار رهڻ جو، هوشيار رهڻ جو وقت آهي، هيءُ وقت آهي ته ڏسجي ته ڪٿي ڪٿي ڪمزور ڪڙي آهي، جيڪا قانوني ۽ اخلاقي ضابطي کان ٻاهر ويندي، هڪ نئين ٻارڻ جي تياري ۾ رڌل ٿي ڏسجي.

بيشڪ ته پاڪستان ۾ نه هيءَ پهرين ۽ نه شايد آخري اليڪشن آهي، جنهن ۾ حڪومتِ وقت تي ڌانڌلين جا الزام رڳو پنهنجي ملڪ اندران ئي نه پيا لڳن، پر ٻاهرين انساني حقن جي تنظيمن پڻ تشويش ڏيکاري آهي. هيءَ ئي اليڪشن ۽ محترمه جي شهادت کان پوءِ عالمي سطح تي پاڪستان تي چونڊن کي شفاف رکڻ جي دٻاءَ جو نتيجو هو جو صدر محترم پاڻ منهن سامهون ٿيندي عالمي طاقتن کي قائل ڪرڻ لاءِ يورپ جو دورو پڻ ڪيو. يورپ ۾ انهن ئي سوالن تي صدر صاحب ڪڏهن ٻئي هٿ مٿي کي ڏيئي ويٺل ڏٺو ويو ته ڪڏهن پگهر اگهندي ڏٺو ٿي ويو ته، ”محترمه کي ڪنهن قتل ڪيو؟“ ”پاڪستان ۾ جوڊيشنري جو مستقبل ڇا آهي؟“ پر اهو سوال جيڪو کانئس ور ور ورجائي پڇيو ٿي ويو، سو هو پاڪستان جي شفاف ۽ آزادانه اليڪشن جي ضمانت بابت.

اها حقيقت آهي ته پاڪستان ۾ آزاد چونڊون ۽ شفاف نتيجن جي جيتري ضرورت هن وقت محسوس ڪئي پئي وڃي، سا جيڪڏهن حالتون واقعي به نارمل هجن ها ته شايد انهن جي سنگينيءَ جو اندازو نه لڳائي سگهجي ها.

رياستي ادارن تان تار تار ٿيل عام ماڻهو جي ويساهه کي جيئارڻ جو اهو ئي واحد طريقو بچي ٿو ته عوام جي راءِ، عوام جي ووٽ، عوام جي مينڊيٽ جي تقدس کي احترام سان قبول ڪيو وڃي. محترمه جي شهادت کان اڳ کڻي ان سياسي صورتحال کي قابو ۾ رکڻ جا ”هُڪ ۽ ڪُروڪ“ وارا فارمولا رکيا ويا هجن، پر جيڪڏهن محترمه جي شهادت کي عام اک جي اسڪيل سان ئي ماپي ڏسجي ته ان اچانڪ صدمي حيرت انگيز طور تي سڄي پاڪستان جي سياسي ماحول کي هيٺ مٿي ڪري ڇڏيو آهي. يقينن اليڪشن جي ضرورت محترمه جي وفات کان پوءِ اڃان به وڌيڪ ان ڪري ٿي محسوس ٿئي جو هن وقت ووٽ جي مينڊيٽ کي نه مڃڻ يا اڃا به اڳتي وڌندي سندن ووٽ کي سبوتاز ڪرڻ جي ڪوشش ۾ ڪٿي به جيڪڏهن ”ڏاڍ“ ۽ ”طاقت“ جو سهارو ورتو ويو ته شايد پوءِ عوام جي غصي، ڪاوڙ کي ڪنٽرول ڪرڻ پارٽي قيادت جي وس ۾ به نه رهي. ملڪ کي درپيش آئيني بحران، ڪٿي رياستي بحران جي ائين شڪل وٺي جو پوءِ ان کي پُرامن طريقي سان حل ڪرڻ ممڪن ئي نه رهي.

ها، پر ان سڄي صورتحال جو اداراڪ کڻي پاڻ کي ته ڀل هجي، پر اهي جن جي ڏاٺ سدا اقتدار تي هريل، تن عوامي مقبوليت جي دعويٰ رکندڙ پارٽي کي رياستي دٻاءَ هيٺ رکڻ لاءِ اسٽيٽ مشينري کي ائين متحرڪ ڪيو، جو پوري سنڌ مان ڪي لڳ ڀڳ اٺ لک ماڻهو دهشتگرديءَ جي ڪيس ۾ نامزد ڄاڻايا ويا. اقتداري اسٽيبلشمينٽ لاءِ هاڻ سموري سنڌ دهشتگرديءَ جي الزام هيٺ هئي. اهو پاڪستان ۾ پهريون دفعو هو، جو ڪنهن عورت تي ڪو دهشتگرديءَ جو ڪيس داخل هجي پر اها ضلعي ٺٽي جي سرڪاري مشينري آهي، جنهن پاڪستان پيپلز پارٽيءَ جي سسئي پليجو تي 300 کان مٿي دهشتگرديءَ جا ڪيس داخل ڪيا. اها سسئي ئي آهي، جيڪا ان ضلعي ۾ همت، طاقت ۽ بهادريءَ جي علامت ٿي بيٺل آهي، جنهن ۾ سڄي سرڪاري مشينري باقائده ڌر بڻجي، ظلم ڪري رهي آهي. سسئي تي هن وقت ڌماڪيدار مادي سان هڪ ئي وقت تي ٽي ٿاڻا تباهه ڪرڻ جا ڪيس آهن، سسئي تي ٺٽي ضلعي جي سرڪاري عمارتن کي باهيون لڳائڻ جا ڪيس آهن. سسئي هن وقت چونڊ وڙهڻ جي پڪي عزم سان اهڙن ڪيسن کي به منهن ڏيندي پئي اچي، جنهن ۾ مٿس بينڪون لٽڻ جا پڻ الزام لڳل آهن. ها، پر هوءَ انهن سڀني جي وارثي ڪرڻ، سندن ٻانهن ٻيلي ٿيڻ ۽ سندن حال ڀائي ٿيڻ لاءِ اڄ به آڳاهين ٿي ڏسجي، جيڪي هونئن ته شايد يرغمال ٿيل اڪثريت پيا ڀائنبا هئا، پر محترمه جي شهادت کان پوءِ هوءَ رڳو ڪنڊن پاسن ۾ اڪيلا رنا آهن. پر انهن محترمه کان پوءِ به سندس وابستگيءَ جي سزا ائين پئي چڪائي آهي، جو ڪڏهن ته آڌي راتين جو سندن گهرن ۾ پوليس جون ڪاهون آهن، ڪوڙيون ايف آءِ آرون آهن ۽ ٻڌ ڇوڙ جا سلسلا جاري آهن.

اهو ٺٽو ضلعو ان ڪري به نمايان نه آهي ته ان ۾ چونڊن ۾ اميدوار طور بيٺل عورت تي دهشتگرديءَ جا ڪيس داخل ڪيا آهن، پر اهو ريڪارڊ به هن ئي ضلعي جي حصي ۾ آيل آهي ته ان جي صوبائي توڙي قومي اسيمبليءَ جي سڀني سيٽن تي هڪ ئي خاندان جا ست فرد سابقه حڪومت ۾ رهندڙ پارٽي ”قاف ليگ“ سان تعلق رکندڙ آهن. ضلعي ناظمي به سندن ئي گهر جي فرد وٽ آهي ته وري نگران حڪومت ۾ پڻ سندن حصا پتيون ٿيل آهن. ان هوندي جيڪڏهن ٺٽي ضلعي مان سرڪاري مشينري جي استعمال جا الزام ايندا رهيا آهن. لڳ ڀڳ چئن پنجن سون کان مٿي درخواستون اليڪشن ڪميشن کي ملي به چڪيون آهن، پر اهو اليڪشن ڪميشن جي پاران پڻ اقرار به ريڪارڊ تي هئڻ کپي ته صوبي ۾ ريٽرننگ آفيسر جي بدلين کان وٺي پوليس آفيسرن ۽ ٻين ڪامورن جي بدلين تائين جي شڪايت صوبائي حڪومت کي پهچايل آهي، پر صوبن ۽ نگران حڪومتن ان ڏس ۾ ڪو به تدارڪ نه ڪيو آهي.

مٿيون اسڪرپٽ مون ڪجهه ڏينهن اڳ لکيو هو، مون چاهيو ٿي ته ڌانڌلين جي صورت ۾ پوسٽ اليڪشن جي صورتحال کي سمجهڻ جي ڪوشش ڪجي. پر دادو ۾ ٿيل ڪيس، جنهن ۾ هڪ معصوم شاگرد ٻار جي قتل ۽ ماڻهن تي سڌين گولين جي برسات جون خبرون پڳيون، هڪ کان پوءِ ٻئي قتل جي...ٻئي کان پوءِ سڪرنڊ واري خوني واقعي جي ۽ لاهور ۾ پڻ هڪ پارٽي صدر جي مارجڻ جي خبر ٽي وي اسڪرين تان دل کي دهشت وٺائيندي ويئي.

ڇا کين ڌانڌلين باوجود به هارائڻ جا امڪان نظر اچي رهيا آهن؟ هن اليڪشن ۾ رت جي آميزش ٿيڻي آهي، سا خبر ته تڏهن به پئجي ويئي جڏهن پنهنجي صدر ٻاهرين دنيا کي بانور تي ڪرايو ته اليڪشن رڳي شفاف ۽ منصفاڻيون ئي نه، پر پُرامن به هوندي. امن ته تڏهن انهن ڪليمن ۾ به نظر پئي آيو، جڏهن سنڌين تي ملڪيتن لٽڻ جا الزام هڻي، ڪليمن جا پئسا هڪ ئي ڌر کي دعويٰ ۾ ملڻ جي سياست ڪئي ويئي. ها، پر تڏهن هيءُ پنهنجو لوڪ سمجهي چڪو هو، عوام سمجهي چڪو هو ته کيس جذباتي ڪري غصي ڏيارڻ جي سندن ڪنهن به اٽڪل کي ائين آساني سان ڪامياب ٿيڻ ناهي ڏيڻو. جڏهن دڙڪي، داٻي ۽ دهمان جي دهشت به هاڻ پنهنجو پاڻ کي هٿيارن سان شڪست خورده سمجهڻ لڳي، تڏهن ئي ته هٿين خالي عوام تي فائر کوليا ويا. کين ”نعرو“ به نڙي کان هيٺ نٿو لهي، هو هنن جي ووٽ واري طاقت کي ڪيئن شڪست ڏيندا؟ اهو ئي تصور ڪندي سندن اکين ۾ خون لٿل آهي، سندن بندوقن جا منهن کليل آهن. ٻئي پاسي آهي به ڇا، خالي هٿين عوام، نعرا هڻندڙ گروهه ئي ته آهي. نگران حڪومت پنهنجو دامن ڪيئن آجو ڪرائيندي جو هڪ پاسي لاش سان ڌرڻو هڻندڙن تي شيلنگ ٿئي ٿي ۽ ٻئي پاسي قاتل ايف آءِ آر ۾ به وٺجن نٿا. رياستي ادارن تي ڌُر هئڻ لاءِ اڃا ٻيا ثبوت به ڪهڙا کپن. دادو کان سڪرنڊ تائين ۽ سڪرنڊ کان لاهور تائين ساڳي فيل اچي رهي آهي ۽ جنهن ڌُر تي الزام جا پيرا وڃي رهيا آهن، اها بيشڪ نالا مختلف رکندڙ هجي، پر سڀني جو تعلق اڳوڻي حڪمران جماعت سان آهي.

ووٽ طاقت آهي، ووٽ مزاحمت آهي، ووٽ انڪار آهي. ان تي يقين رکندڙ ۽ عملي طور تي ووٽ جي استعمال کي پنهنجي طاقت طور استعمال ڪرڻ وارين ڌرين لاءِ بيشڪ ته هيءُ ڏکيو وقت آهي. بيشڪ ته هيءَ کانئن جذبات نه، پر شعوري ردِعمل جي گهر ڪري ٿو. پر ڏسجي ته اهي قوتون، جيڪي کين ووٽ وجهڻ کان روڪڻ چاهين ٿيون، کين گولي يا بائيڪاٽ وسيلي پولنگ اسٽيشن کان پري رکڻ واري سرگرمي ۾ رڌل آهن، ڇا اهي ٻئي هڪ آهن، ڇا اهي ٻئي قوتون ساڳي ئي قوتن جي مفادن لاءِ ڪتب اچي رهيون آهن؟

ڏسجي ته هن وقت جڏهن هڪڙي ووٽ جي استعمال واري حق لاءِ به مٿن گولي وسائجي رهي آهي ته ڪير ڪير آهي، جيڪو ساڻن گڏ بيهي ٿو؟ ڪير ڪير آهي، جيڪو سياسي نظرئي کي پاسيرو رکي گوليون کائيندڙ هن عوام لاءِ ساڻن گڏ بيهڻ اچي ٿو. سنڌ دوستي ۽ ريڊيڪل سياست جي تقاضا اها ناهي ته رڳو ويهي ڏسجي ته پيپلز پارٽي پنهنجي ووٽر کي ڪيئن ٿي بچائي؟ سنڌ دوستي ۽ ريڊيڪل سياست جي تقاضا اها آهي ته سنڌ کي خوني راند جو ميدان ٿيڻ کان بچاءَ لاءِ بندوق بردار سياسي ڌرين کان سنڌ جي عام ماڻهوءَ تي گوليون هلائڻ جو پڇاڻو ڪندي سنڌي ماڻهن سان سندن راءِ جو شريڪ ٿي بيهجي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

نئين ”اقتداري اُڻت“، اسٽيبلشمينٽ ۽ پ پ سان ٿيندڙ پلاند




خميس 13 مارچ 2008ع



پارٽيءَ اندر، اُها پارٽيءَ، جنهن پنهنجي عالمي شهرت يافته قيادت جي خون سان وهنجاريل رستي تان سندس ڇڏيل سفر شروع ڪيو، جنهن جي فتح جو، ڪامرانيءَ جو باب اڃا تحرير ٿيڻو ئي هو. ان عوامي امنگن تي آڌاريل پارٽيءَ اندر ڇا چئجي ته، اها سندس پنهنجي ئي تنظيمي جوڙجڪ اندر ويٺل سندس پنهنجي ئي نادان دوست جي اها نامهربان ناداني هئي، يا ڌار ويٺل، سدائين گهات ۾ نشانو وٺي ويٺل. اُن پراڻي گهاتڪ شڪاري دانا دشمن جو اهو ساڳيو ئي قهري ڌڪ هو، جنهن پاڻ کي مري معاهدي جي تاريخي موقعي تي جشن ملهائڻ جيتري مهلت به نه ڏني. اهو مري اڪارڊ، اهو ٻن وڏين سياسي پارٽين جي رهنمائن جو مسڪرائيندي، پنن جي هڪ دستاويز جي ڏي وٺ واري مرحلي واري تصوير جو اخبار ۾ آيل فريم... اهو جنهن تي ان ڪري به جشن برپا ٿيڻ کپي ها ته، اهو معاهدو ڪرندڙ ديوار کي هڪ وڏو ڌڪو هو. انهن اڳواڻن جا ان تصويري فريم ۾ مسڪرائيندڙ چهرا هئا، جن کي عوامي اڪثريت پاران پنهنجي رهنما طور حڪومت ڪرڻ جو مينڊيٽ ملي چڪو هو. اهو مينڊيٽ هو، جنهن سٺ ساله آپيشاهي واري راڄ جي حامي ايوانن ۾ ٿرٿلو مچائي ڇڏيو هو. اها ئي مري اڪارڊ ۾ سياسي اڳواڻن جي ڪچهري جي مسڪرائٽ هئي، جنهن ٻيهر آپيشاهي راڄ جي عملدارن جي نرڙ ۾ گهنج وجهي ڇڏيا هئا، آپيشاهي قدرن جا نمائندا ايوان، ان ڏينهن لٿل چهرن سان پنهنجي هميشه جيان خفيه رهندڙ، خفييه ٺهندڙ منصوبي جي حڪمت عملي کي عملي جامو پارائڻ لاءِ صلاح مشورن جي صورت ۾ ڪي رازداريون به ونڊيندا هوندا.

”انهن ڌڪ کاڌل سياستدانن تاريخ کان ڪيڏو نه تڪڙو سکيو آهي،“ مون تنهن وقت سوچيو هو. اها ئي حڪمت عمليءَ جي ستر جي چونڊن وقت ڀٽو ۽ مجيب اختيار ڪن ها ته، شايد ننڍو کنڊ تاريخ جي ان وڏي خونريزيءَ کان بچي پوي ها، جيڪا 71ع ۾ سونار بنگال تي آپريشن جي صورت ۾ اسانجي ملڪي تاريخ ۾ بدنما داغ جي صورت ۾ زنده نه هجي ها. جي مجيب ۽ ڀٽو اُن وقت به اِن مري معاهدي جهڙي ئي هڪ تاريخي فريم جو حصو بنجن ها ته شايد پاڻ اڄ 5 جولاءِ 77ع ۽ 20 آڪٽوبر جهڙي سانحن تي شرمنده ٿيڻ جي زحمت کان به بچيل هجون ها.

تاريخ مان، هِن ملڪ جي ان خوني تاريخ مان ئي، انهن اڄوڪي دور جي نمائنده رهنمائن سبق ورتو هو يا هنن پنهنجي جسم تي لڳل انهن زخمن مان وڌيڪ سکيو هو، جيڪي انهن هڪ ٻئي کي سياسي مخالفت جي سزا ۾ ٿي تار تار ڪيو. آصف زرداري اهي اٺ سال ڪيئن وساريا، جڏهن هو ڪال ڪوٺڙي مان ٻاهر نڪتو ته، جسماني طور تي همتون هاريل ۽ اٺن سالن ۾ ڪٽنب کان محروميءَ جي احساس ۾ ورتل. پوءِ ائين ئي ڪيئن وساريو هوندو ان نواز شريف به، جيڪو جڏهن پ پ پ جي حڪومت ٿي آئي ته انتقامي ڪارروائي طور پنهنجي ضعيف پيءَ جي قيد ۽ معاشي رستا روڪ واري هٿڪنڊن کي ڪيئن وساريو هوندو؟! پنهنجي هن آزاد مملڪت ۾ سياست جو اهو ئي مرتبو ته رائج هو ۽ اقتدار ۾ اچي پنهنجي سياسي مخالفن کي منهن ڀر ڪيئن ڪيرائجي. سيف الرحمان کي به شايد زرداري ائين ئي وسارڻ جي ڪوشش ڪئي هجي، جيئن سندس پارٽي قائد بينظير ڀٽو ستر ڪلفٽن تي انهن ئي سياسي اڳواڻن سان ايم آر ڊي جي قيام لاءِ ڳالهائيندي وسارڻ جي ڪوشش ڪئي. بينظير ڀٽو پنهنجي آتم ڪٿا ۾ لکيو ٿي ته، اهو بيشڪ ته سندس لاءِ آسان نه هو، جذباتي طرح ته هرگز آسان نه هو ته، هُوءَ انهن ئي ساڳين سياستدانن سان ويهي، جن پي اين اي ۾ ويهي سندس پيءَ خلاف تحريڪ هلائي، ۽ روڊن تي آيا هئا، پر اهي به ساڳيا هئا جن جنرل ضياءَ کي ڀٽي کان اقتدار کسڻ جي نه رڳو دعوت ڏني، پر پهريان نوي ڏينهن تائين سندس ساٿي به بڻيل رهيا. ايم آر ڊي ۾ ڀٽي جي ڌيءُ، ضيا آمريت خلاف تحريڪ جو آغاز انهن سان ئي ڪيو، جن سندس والد لاءِ قتل جا رستا ضياءَ کي آسان ڪري ڏنا هئا. بينظير ڪيئن ان اصغر خان کي معاف ڪري سگهي هئي، جنهن ڀُٽي کي اٽڪ پُل تي ڦاسي ڏيڻ جو مطالبو ڪيو هو. مس ڀٽو، تڏهن ڪيئن ايڏي دل ڌاري نوابزادي نصر الله خان کي معاف ڪندي، سندس سربراهي به ٿي قبولي، جيڪو ابتدائي ڏينهن ۾ ضياءَ کان اليڪشن نه پر احتساب جو مطالبو ڪندو رهيو هو.

سياستدان هن ملڪ ۾ آپيشاهي قوتن جي هٿن ۾ سدائين رانديڪن جيان کيڏيا آهن، ۽ اهي به سياستدان ئي آهن، جن جو جهيڙو هڪڙو ختم ئي نه ٿيو ته اسٽيبلشمينٽ مٿن ٻيو جهيڙو پئي مڙهيو، جن مملڪت خدا داد ۾ سٺ سالن جي ڄمار ۾ فقط هڪ ئي اسيمبلي اهڙي ڏٺي، جنهن پنهنجو آئيني مدو پورو ڪيو هجي. پوءِ ڀلي کڻي اها به اِن ساڳي آپيشاهي امبريلا هيٺ مدو پورو ڪندڙ پارليامينٽ هجي پر اهو به پاڻ وٽ عجيب مذاق آهي ته آپيشاهي قوتن جي آڱوٺي هيٺ رهندڙ اِها اسيمبلي به ان ايمرجنسي واري قانون جي نفاذ ۾ پنهنجو آئيني حق استعمال ڪرڻ کان قاصر ۽ لاچار رهي، جڏهن ٽين نومبر تي نان سويلين اعليٰ عملدار جي حيثيت ۾ صحيح سان صدر مملڪت هڪ اهڙو قانون نافذ ڪيو، جنهن ۾ هڪ ئي پني جي تحرير ۾ سورنهن ڪروڙ عوام جا عام انساني حق سلب ڪندي، عدالتن کي پنهنجو ماتحت ڪري ورتو. سياستدان بيشڪ ته بيجان رانديڪن جيان آپيشاهي قوتن جي هٿن ۾ کيڏندا رهيا هجن، پر هي وقت، عجيب وقت هو، جڏهن آصف زرداري ائين ئي تاريخ مان سکڻ جي شروعاتي وک کنئي، جيئن سندس قائد ايم آر ڊي ٺهڻ وقت سياستدانن سان گڏجڻ سان هڪ نئون سفر شروع ڪيو هو. هيءُ وقت ان ڪري به عجيب هو، جو هن وقت سياستدانن جو ٺاهه فقط سياسي مخالفن جو ٺاهه نه هو، هيءُ اهڙو گڏجڻ هو، جنهن ٿوري گهڻي فرق سان ٻئي فاتح راهنما هئا. اهڙا فاتح، جن آپيشاهي ايوانن جي درن تي گيسيون پائيندڙن کي شڪست فاش ڏني هئي. آپيشاهي ايوانن جي درن تي گيسيون پائيندڙن جي عوامي مزاحمت وسيلي ائين رستا روڪ ٿي هئي، جو هاڻ هو فقط اهڙن ٽي وي فريمن ۾ زندهه هئا، جتان کين ويهي سياست تي ٽيڪا ٽپڻي جو موقعو ملي پيو هو.

اقتدار جي سجيل انهن ايوانن تي بظاهر ته شام ڇانيل، بظاهر ته سندن بساط هي چونڊون، لپيٽي تاريخ جي ڪچري گهر ۾ اڇلائي چڪيون... بظاهر ته سندن کيل ختم ٿيل، بظاهر ته سندن چهرا لٿل، بظاهر ته گيسيون پائيندڙ سياست جو باب بند ٿي چڪو،... بظاهر ته ”دوڌ ڪا دوڌ، پاني ڪا پاني“ نظر ايندڙ... عوامي جشن، نعرا، ڪاميابي، ڪامراني جا ترانا... نفسياتي برتري جي احساس ۾ ورتل، ... فتح جي خمارن ۾ ويٺل هيءُ انگ اگهاڙا هڪ ئي جشن تي نڪتل...

”ڪامريڊ، اڄ فتح جي رات آهي، دادو شهر ۾ اڄوڪي رات ۾ ڪي لک کن ماڻهو گڏ آهن، توهان انهن جا نعرا ۽ ترانا ٻڌو.“

هي اها شام هئي، جڏهن لياقت جتوئي جي سياست کي عوامي هجوم پنهنجي پيرن هيٺ لتاڙي چڪو هو. عوام جشن تي هو، عوام گڏ لڙڪ به لاڙي رهيو هو ته، ٽهڪ به ڏيئي رهيو هو. عوام پنهنجي پر ۾ پنهنجي شهيد قائد ۽ پنهنجي محبوب ليڊر جي خون جو پلاند ڪري چڪو هو. اهڙو پلاند، جنهن جو گس کين سندس ٽيجهي واري پريس ڪانفرنس ۾ پنهنجي قائد پاران مليو هو ته، ”Democracy is best revenge“. اهو عوام جو پلاند هو، جو ٽانگا پارٽين جي بائيڪاٽي سڏ باوجود رڪارڊ ووٽ پيو هو. شهيد قائد جي پارٽي جون سيٽون ڪيتريون به آيون، اها ٻين پارٽين کان ڪو سوا ڪروڙ ووٽ جي ليڊ تي ملڪ جي بيحد مقبول پارٽي ٿي اڀري هئي. عوام جو انتقام پورو ٿيو، انتقام جو اهو به عجيب طريقو هو، نه گولي، نه لٺ نه بانٺو ، نه بم، نه شيل... بس فقط هڪ ووٽ جي پرچي. فقط هڪ مُهر...

جنرل حميد گل جي نگرانيءَ وارو بائيڪاٽ به جڏهن سندن ڪم نه آيو، تڏهن آپيشاهي... اها ساڳي، سدائين گهات ۾، سدائين شڪار جي تلاش ۾ ويٺل، سدائين الرٽ، سدائين ائين الرٽ، جو سندن ڪو وار به ونگو نه ٿئي... بظاهر انهن ايوانن تي خاموشي ۽ حيرانگي ڇانيل، پر سياست جي بساط تي سندن مهرا به سدائين الرٽ ئي رهيا آهن... سندن ٻولي ٻوليندڙ سياستدانن جي جنس هن ملڪ ۾ ڪا گهڻي اڻلڀ ناهي، ڪا به پارٽي، ڪو به سياسي نظام ڳوليو، ڦلوريو، ورڪ ڪريو... ڪو نه ڪو ڦٽل اوزار، ڪو نه ڪو کوٽو سڪو، ڪو نه ڪو نعرو، ڪا ئي نه ڪا ئي جذباتيت، ڪٿي قوميت، ڪٿي قومپرستي، ڪٿي کاٻي ڌر جو گهڻو ڏاهو، انٽليڪچوئل ، ڪٿي پاپولر ول... ڪٿي به ڦوڪ ڏيو، ڪٿي به کوٽي سڪي کي مهٽو ڏيو، ڪٿي به نظرياتي سياست جا داءُ پيچ ۽ نظرياتي ”ڀول ڀليان“ شروع ڪرايو. گهڻو وقت نه لڳندو، ڏينهن ٻن ۾ بساط وڇائي ويٺل شطرنج جي پراڻي کلاڙي کي... گهات ۾ ويٺل شڪاري کي پنهنجو مهرو ملي ئي ويندو. خاص ڪري ماس پروپيگنڊه لاءِ پنهنجا ٻولڙيا، هم خيال ملي ئي ويندا... ۽ پوءِ پاپولر ول ٺاهڻ جي ٿيوري... بساط جي مهري کي وقت سان اڳيان پويان ڪرڻ واري مشق شروع ڪرڻ ۾ ڪو گهڻو وقت نه لڳندو.

پهرين سرٻاٽن ۾، پوءِ سياسي دانشورن ۾، پنهنجي پگهار حلال ڪندڙن ۾ اهو ئي اجايو بي معنيٰ بحث ڏسڻ ۾ ڪو وقت ئي نٿو لڳي ته، ڏسندي ڏسندي سڄي ميڊيا ان سوال تي سروي ڪرائيندي، پبلڪ اوپينين وٺڻ جي بهاني، راءِ عامه جوڙائيندي. ائين گيم جي شروعات ٿيندي، گيم جو انت، پڄاڻي، آپيشاهي ايوانن جي لکيل پنن ۾ ته هميشه ئي اها هڪ ۽ هميشه ساڳي رهي آهي. عوامي اتحاد ۾ ڏار وجهي، عوامي ويساهه کي لوڏجي، عوامي طاقت ورهائي، ان پارٽي کي وڌيڪ اوکو ڌڪ هڻجي، جيڪا سندس لاءِ حقيقي چيلينج جي صورت ۾ اُڀري.

ارڙهين فيبروري، ان ووٽ جي فتح جو ڏينهن هو، جنهن لاءِ سڀ کان وڌ اسٽيبلشمينٽ سان ويڙهه ۾ رهندڙ پارٽي جي قائد جو رستي هلندي خون ڪيو ويو. ان قائد جي جلاوطني کان واپسي تي، سندس استقبال ٻڌايو ٿي ته عوامي فتح ويجهي آهي، اڻٽر آهي. ان استقبال جو هڪ ٻيو اهم پيغام اهو به هو ته، آپيشاهي جي پير اکڙڻ جي ابتدا ٿي چڪي آهي. اهڙو پيغام تڏهن به آيو هو، جڏهن نواز شريف ۽ هُن شهيد قائد چارٽر آف ڊيموڪريسي واري دستاويز تي صحيحون ڪيون هيون.

چارٽر آف ڊيموڪريسي، آپيشاهي جي عذاب ۾ ورتل هن ملڪ ۾ بهار جي تازي عوامي جهوٽي جيان محسوس ٿيو هو، پر بساط کليل هئي، مهرا ڪم سان لڳل هئا. پگهار حلال ڪرائي کائيندڙ پارٽين جي ڪمي ته هن وقت به نه هئي، ائين ان صدارتي ڪئمپ جي سياسي ڪارندن پنهنجي پگهار حلال ڪندي، اي پي سي (آل پارٽيز ڪانفرنس) لنڊن ۾ ٺيڪ ٺيڪ نڀايو. ياد ڪريو ته اها ئي اي پي سي لنڊن هئي، جنهن نواز ليگ کي اي آر ڊي مان ٽوڙي جنرل حميد گل واري ڪيمپ جو ميمبر بنائي ڇڏيو، اها ئي اي پي سي هئي، جنهن ۾ پيپلز پارٽي کي اڪيلو ڪندي، اي پي ڊي ايم تشڪيل ڏنو ويو. اي پي ڊي ايم ڪنهن جو برين چائلڊ هئي. ان لاءِ گهڻو غور ڪرڻ جي ضرورت ناهي، فقط اُهي ڪردار ئي سُڃاڻو، جيڪي ان وقت پيپلز پارٽي کي نشانو بنائڻ ۾ اڳيان اڳيان هئا. اي پي ڊي ايم دراصل چارٽر آف ڊيموڪريسي جي ان پريشر کي ختم ڪرڻ هو، جيڪو بجا طور تي ايوان صدر ۾ ويٺل وردي واري تي پئجي رهيو هو. ان وقت آپيشاهي اطمينان جو ساهه ضرور کنيو، جڏهن چارٽر آف ڊيموڪريسي وارو دستاويز پڻ بيڪ گرائونڊ ۾ هليو ويو، پ پ پ ۽ ايوان صدر جي رابطن جو بحث گرم ڪيو ويو. صدر ۽ شهيد قائد جا ڪيترا رابطا رهيا، ڪيئن رهيا، پر اها حقيقت آهي ته انهن جي وچ ۾ ٿيل ڳالهه ٻولهه جڏهن حتمي نتيجي تي پهتي، اهو سڀ ڪجهه عوام کان ڳجهو نه رکيو ويو. اها ڪالهه آشڪار ڳالهه هئي ته مفاهمت وارو آرڊيننس نه رڳو ميڊيا ۾ پڌرو ڪيو ويو، پر ان تي عمل درآمد ڪرڻ لاءِ پنهنجي انهن عدالتن تائين ئي پڄڻا هئا، جيڪي ان وقت ڪنهن حد تائين پنهنجي آزادي جو ٽيسٽ چکي چڪيون هيون. ان ڪري نه چئبو ته اهو ڪو چور دروازي وارو رستو هو. اها مفاهمت نيٺ به عوامي عدالت ڏانهن وڃڻي ئي هئي ،۽ انهن آزاد عدالتن مان به ان آرڊيننس کي گذرڻو ئي هو.

جيتوڻيڪ پيپلز پارٽي ۽ خاص طور محترمه خلاف ميڊيا ٽرائيل ڪنهن دور ۾ به نه جهڪو ٿيو آهي ۽ نه ختم ٿيو آهي. ان کانسواءِ عوامي استقبال ان آرڊيننس کي دل سان قبول ڪري چڪو هو، پر نواز ليگ انهن هٿن ۾ کيڏي پئي وئي، جن هٿان اي پي ڊي ايم ٺهرايو ويو هو. اهو به اي پي ڊي ايم ئي هئو، جيڪو، نواز شريف جي آجيان لاءِ روڊ رستي تي ڪو نه آيو، نه ئي وري ان جي واپسي تي پنهنجو ڪو احتجاج رڪارڊ ڪرائي سگهيو. اهو اي پي ڊي ايم ئي هئو، جيڪو ميان صاحب کي چونڊن کان ٻاهر رکي ق ليگ لاءِ گرائونڊ ٺاهڻ لاءِ ننهن چوٽي جو زور لڳائي رهيو هئو ۽ ميان صاحب کي لڳ ڀڳ پنهنجي شيشي ۾ لاهڻ ۾ ڪامياب به ٿيو هئو، پر محترمه سان اُها ملاقات، جنهن ۾ ميان صاحب کيس بائيڪاٽ لاءِ راضي ڪرڻ ويو هو، سا سندس لاءِ ڪايا پلٽ ثابت ٿي هئي. ان ميان صاحب کي نه رڳو اي پي ڊي ايم جي ٽريپ کان بچايو، پر ان ميان صاحب لاءِ تقدير جا دروازا کولي ڇڏيا هئا.

۽ پوءِ محترمه جو قتل... بيشڪ پنڊيءَ جون محترمه جي رت سان ٻڏل سڙڪون ته ڪلاڪ اڌ ۾ ئي ڌوئي صاف ڪيون ويون هيون، پر شايد اڃان ان جي رت ٻڏل ڪپڙن جي آلاڻ ختم نه ٿي هئي ته پارٽي ٽٽي وڃڻ جا خوف ۽ انديشا ظاهر ڪيا ويا، انهن کي هوا ڏني وئي، ”پارٽي جو مستقبل ڇا ٿيندو؟“ ”سنڌ، پاڪستان جو ڇا ٿيندو؟“ اُها ڀتين سان مٿو ٽڪرائي، اوڇنگارن ۾ روئندڙ خلق، جنهن لاءِ اها پيشنگوئي ڪئي پئي وئي ته هاڻ اها مايوس ٿيندي. پارٽي مان سندس اتساهه ختم ٿيندو، پر سندس لاءِ پنهنجي ئي آصف علي زرداري جي پريس ڪانفرنس جيئن انهن سوالن ۽ انديشن کي ماٺو ڪيو، تيئن لڳو پئي ته، بنهه واضح لڳو ته ماڻهو اها ساڳي خلق رڳي محترمه لاءِ نه پر ان جي نئين شريڪ چيئرمين کي به ساڳي طرح قبوليت ڏئي چڪي آهي. محترمه جي وصيت ته سندن لاءِ صرف آخر هئي ئي هئي، پر پيپلز پارٽي لاءِ ڪا به جذباتي وابستگي نه رکندڙن به جلد ئي محسوس ڪيو ته جيتوڻيڪ پارٽي پنهنجي اعليٰ قائد کان محروم ٿي چڪي آهي پر خود پارٽي جي اسٽرڪچر، سينٽرل ڪاميٽي ۽ شريڪ چيئرمين ان حادثي کان پارٽي کي بچائي ورتو آهي، جنهن ۾ پارٽي ورهائجڻ جو انديشو هو. جيتوڻيڪ ان وقت به ”وصيت جي نه هئڻ“ ۽ ”رڳو آصف پاران پڙهي ٻڌائڻ“ يا ”سينٽرل ڪاميٽي کي نه ڏيکاءرڻ تي اعتراض وارڻ جي ابتدا ڪري پارٽي جي سينئر وائيس چيئرمين شايد پنهنجي اڻڄاڻيءَ ۾ هڪ اهڙي نان اشو کي هوا ڏئي ڇڏي، جنهن تي ميڊيا ۾ هڪ غير ضروري بحث به جاري ٿيو ته وصيت ۾ محترمه آصف زرداري کي قيادت لاءِ چيو به آهي يا نه. حيرت جوڳي ڳالهه آهي ته مخدوم امين فهيم جي بيان کانپوءِ پارٽي ۾ ان بحث ٿيڻ بجاءِ اهو سوال انهن حلقن ۾ گهڻي بحث هيٺ آيو، جيڪي پيپلز پارٽي مخالف يا اسٽيبلشمينٽ کي ويجهو سمجهيا ٿي ويا. زرداري جي، پارٽي جي شريڪ چيئرمين ٿيڻ تي اعتراض پارٽي بجاءِ گهڻو اعتراض اهڙين ڌرين کي هو، جن کي ڪڏهن محترمه جي قيادت به قبول نه هئي. وصيت ۾ زرداري جي ذڪر هئڻ نه هئڻ جي تصديق ته ان جي اصل ڪاپي وسيلي ڪري ان بحث جو خاتمو آندو ويو پر ”پارٽي ٽٽڻ“ ”پارٽي ٽوڙڻ“ واري ايجنڊا اڃا بند نه ٿي هئي.

پيپلز پارٽي وزارت عظميٰ لاءِ ڪنهن کي نامزد ڪندي. اهو بحث به پارٽي اندريان اچڻ بجاءِ پهرين انهن ئي حلقن مان شامل بحث ٿيو، جن جي راهه و رسم ايوان صدر سان هئي. ايوان صدر سان وفادار پارٽي جي اڳواڻ الطاف حسين جڏهن حيدرآباد ۾ عورتن جي ميڙ کي خطاب ڪندي پيپلز پارٽي قيادت تي وزير اعظم نامز نه ڪرڻ تي تنقيد ڪئي، تڏهن شايد عام ماڻهن به پرکي ورتو ته ايوان صدر جي دلچسپي پيپلز پارٽي جي وزير اعظم جي نامزدگي ۾ ڇو آهي؟

اها به پنهنجي دوستن جي نادانستگي هئي يا ايوان صدر جي خواهش پر حقيقت اها آهي ته ان جو شڪار هن دفعي مخدوم امين فهيم هو. مخدوم صاحب بيشڪ فهميدو، بيشڪ سادگي رکندڙ، پر جڏهن پارٽي، ان حوالي سان مشڪل جو شڪار ٿئي، تڏهن ڇا اهو مناسب نه هو ته مخدوم صاحب پارٽي مفادن خاطر، عوامي امنگن ۽ خواهشن جي جشن واري مزي کي ڪرڪرو ڪرڻ بجاءِ رضاڪارانه طور تي پنهنجو نالو واپس وٺي ڇڏي، پنهنجي grace برقرار رکي ها. ڇا سندس حقيقي دوست ساٿي نه هو، جيڪو کيس حقيقت پسندانه صلاح سان سمجهائي ها ته هيءُ وقت، جڏهن اڃان عوام پنهنجي قائد شهيد جي صدمي مان نه نڪتو آهي، اڃان پارٽي اهو ڌڪ نه پچائي سگهي آهي. تڏهن مخدوم صاحب ايوان صدر جي ان بحث ۾ الجهي پنهنجي پارٽي کي ٻيو وڏو ڌڪ ڏيڻ واري جذباتي غلطي ڪرڻ کان پاڻ بچائي. بيشڪ ته سندس نانءُ وڏو، سندس قرباني به اکين تي، پر ڇا کيس پارٽي کان ٻاهر ويندڙ ماڻهن جي حيثيت جو اندازو آهي ته هو هن وقت پيپلز پارٽي کان ٻاهر هڪ سيٽ به کٽڻ جي پوزيشن ۾ ناهن. ڇا کانئس وسري ٿو ته پيپلز پارٽي کان ٻاهر وزير اعظم ٿيڻ ته شايد ممڪن به هجي، ڇاڪاڻ ته اها خواهش جتوئي صاحب به پوري ڪئي ۽ ٽن مهينن جي وزارت اعليٰ ته ٻي ڪنهن جي حصي ۾ پڻ آئي پر ڀٽي جي شهادت کانپوءِ پارٽي سان بيوفائي ڪري پارٽي ڇڏيندڙن کي ڀل پارٽي ته ٻيهر قبول ڪري به وٺي پر عوام کي اهڙو ڪو به ليڊر شايد ئي ٻيهر قبول پوي، جنهن جي سياسي وابستگي ته ڳڙهي خدا بخش واري سياست سان هجي پر سندس راهون، ان پارٽي کي ٺاهڻ بجاءِ، ٽوڙڻ ڏانهن وٺي وڃن. ائين نه ٿئي. ائين نه ٿئي ته اهي پنهنجي نادانستگي ۾ پنهنجي ذاتي انا ۾، پنهنجي جذباتيت ۾ ان پارٽي لاءِ مشڪل پيدا ڪري، آپيشاهي واري بساط جا مهرا ٿي وڃن، جيڪا عوامي جشن تي، لٿل چهرن سان پارٽي ٽوڙڻ واري ساڳئي پراڻي ڌنڌي تي لٿل آهي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

”وزير اعظم ڪير ٿئي؟“ وارو تڪرار ۽ پيپلز پارٽي!






خميس 20 مارچ 2008ع





رڳو اڄ جي وقت ۾ ئي نه پر گولي جنرل ضياءَ جي ڏينهن کان سندس تعاقب ۾ آهي. هُن شهيد قائد جڏهن دبئي مان جلاوطني ختم ڪري پنهنجي ديش ڏانهن اهڙي واپسي جي سفر جي شروعات جو اعلان ڪيو ٿي، تڏهن کيس پنهنجي ان فيصلي جي ”قيمت“ جو بنهه اندازو هو. سندس واپسي بعد اها گولي سندس ڳلي ۾ پيوست ڪرڻ جي ڪوشش يقينن ڪئي ويندي. اها ڪٿ رکندي به هن گولي جو مقابلو ڪرڻ لاءِ گولي جي شڪست جو سامان کڻي واپسي جي سفر جي شروعات ڪئي. هوءَ فقط لفظن جي استعمال جي فن جي ئي جادوگر نه هئي، پر هوءَPolitical Symbols کي استعمال ڪرڻ جي فن کان ۽ ان جي سياسي اهميت کان به بخوبي واقف هئي. هن پنهنجي آخري تقرير ۾ ان کي ائين چٽيو آهي ته جنهن ڪارساز حملي ۾ کيس نشانو بنائڻ لاءِ بم ڌماڪو ۽ خوني راند شروع ڪئي وئي، تڏهن هو ٽرڪ اندر چيمبر ۾ مزار قائد تي پنهنجي تاريخي خطاب کي آخري شڪل ڏيڻ لاءِ سندس جگري دوست، سندس ڏينهن رات جي ساٿياڻي ۽ سدائين سپهه سالار بڻيل Human Shield ناهيد خان سان مشاورت ڪري رهي هئي ته کيس ان تاريخي خطاب لاءِ ڪهڙا سمبلز استعمال ڪرڻ کپن. کيس پتو هو ته اهي ئي سمبلز (علامتون) رڳو سندس استقبال ۽ دلي آجيان لاءِ ايندڙ چند ماڻهن جي يادگيري ۽ شعور تي رهڻا آهن. هوءَ سياسي سمبلز جي استعمال ۾ يقينن فن ڪمال رکندي هئي. هر عالمي ۽ عوامي اڳواڻ جيان کيس به پتو هو ته ڪهڙي عوامي ادا سان عوامي دليون فتح ڪبيون آهن.

ايتري ئي محتاط، سياسي سمبلز جي استعمال ۾ ايتري ئي باڪمال هن عوامي قائد ۾ دبئي کان واپسيءَ جي سفر وقت پنهنجي هر gesture کي پنهنجي هڪ هڪ لفظ، هڪ هڪ ادا، هڪ هڪ اشاري کي سياسي علامت طور استعمال ٿي ڪيو. کيس بنهه اندازو هو، اها حقيقت ڄاڻي پئي هئي ته سندس دبئي ۾ آخري پريس ڪانفرنس به لکين ڪروڙين ماڻهن پاران نه رڳو ڏٺي ۽ ٻڌي ويندي پر ان جي هر gesture کي، هر لفظ، هر ادا، هر اشاري کي هڪ تاريخي معنيٰ ڏيڻي آهي. هن جي ان Appearance لاءِ جڏهن لکين ڪروڙين ماڻهن نه رڳو جج ٿي ڪيو، پر پنهنجي پنهنجي شعور جي حوالي سان ان مان معنائون به ڪڍيون. دبئي ۾ آخري پريس ڪانفرنس ۾ هوءَ پنهنجي ڪٽبن سان ظاهر ٿي هئي. هڪ پاسي سندس شريڪ سفر سندس زندگي جو همسفر آصف علي زرداري ويٺل هو، اهو ئي زرداري جنهن لاءِ ڪو وقت ميڊيا محترمه کان عليحدگي جون خبرون هلائي هلائي هلائي ٿڪي هئي، پر محترمه ميڊيا سان جاري ان خوش اسلوبي سان منهن پئي ڏنو. ”زرداري جا گهوڙا مُربا کائيندا هئا“، ”زرداري ڪرپٽ هو“ ميڊيا ۾ اهڙي قسم جو ٽرائيل دراصل سياست جي ميدان ۾ ڪيترن ئي جاگيردارن، سرمائيدارن، جدي پشتي گادي نشينن ۽ پاور ڪاريڊورس جي اختيارين مان خلقيل انهن سياستدانن سان اڪيلي بيٺل ان خاتون سان هو، جيڪا ”چل ميري گهوڙي ٽڪ ٽڪ“ واري اشارن تي هلندڙ سياست بجاءِ هڪ جدا سياسي راهه اختيار ڪندڙ هئي. هوءَ ”آئرن ليڊي“ هئي، هن تي ڪيترائي اخلاقي، نفسياتي ۽ سياسي حربا استعمال ٿيا. کيس جهڪائڻ لاءِ سندس شريڪِ سفر کي سدائين نشاني تي رکيو ويو. احتساب بيورو جي قيام کان ويندي جيل ۾ تشدد ۾ سندس زبان ڪٽجڻ ۽ ٻيا ڪيترائي اسڪينڊل کڙا ڪرڻ به دراصل ان ”آئرن ليڊي“ کي جهڪائڻ جي ڪوشش هئي، جيڪا ”چل ميري گهوڙي ٽڪ ٽڪ“ واري رستي تي هلڻ کان انڪاري هئي. سندس شهادت کانپوءِ ئي جيتوڻيڪ سمجهه ۾ آيو آهي ته هن جي سياست جا سڀ رستا عوامي هئا، عوام لاءِ هئا ۽ عوام منجهان هئا. شايد ان ڪري ئي سندس موت تي ماتم زده اها ئي خلق هئي، سندس جشن ۾ شريڪ اها مخلوق هئي. عوام کي اهو مان نيٺ به انهن ڀٽن جي عوامي سياست کانسواءِ ٻئي ڪنهن ڏنو هو؟ جيتوڻيڪ عوام وٽ محترمه خلاف ان ميڊيا ٽرائيل جي ٽڪي جيتري اهميت به نه هئي، جيڪا اسان جي مڊل ڪلاسئي وٽ هئي، اسٽيبلشمينٽ وٽ هئي ۽ ان پگهاردار وٽ هئي، جنهن پنهنجي روزي روٽي ٿي هلال ڪئي.

دبئي جي ان آخري پريس Appearance ۾ محترمه پنهنجي شريڪ سفر سان ۽ پنهنجي ٻارڙن سان گڏ هئي. بلاول آڪسفورڊ ۾ هو، پر بختاور ۽ آصفه ساڻس گڏ هيون. هن اسان جي عوامي سياست جي سورج، پنهنجي ان آخري پريس ڪانفرنس کي نئين سياسي معنيٰ ٿي ڏني. شايد کيس ان جو پتو پئجي ئي چڪو هو ته سندس پاران اها پنهنجي ڪٽبن سان آخري موڪلاڻي آهي. شايد اندر ڪنهن ڪنڊ ۾ ان حقيقت ۽ کيس پنهنجي واپسي جي سفر جي قيمت جو ڀلي ڀت اندازو هو. تنهن وقت سندس اهو چوڻ ته سندس زندگي خطري ۾ آهي، اسان کي سياسي همدردي حاصل ڪرڻ وارو حربو ٿي لڳو. اسان ميڊيا زده ان پهلو کي پرکڻ کان انڪاري هئاسين ته محترمه دراصل دهشت جي خوف جي گوليءَ جي مقابلي لاءِ قيمت چڪائڻ جو فيصلو ڪري چڪي هئي. پنهنجي ڪتاب ۾ واضح لکيو اٿس ته کيس پڪ هئي ۽ سندس ٻارن کي به شايد اندازو هو ته اها آخري موڪلاڻي آهي. آخري موڪلاڻيءَ کي به هن عوامي شڪل ڏني، اسان پنهنجي ٽي وي اسڪرين تي کيس پنهنجي ڪٽنب سان آخري پريس ڪانفرنس ڪندي ڏٺو، اتي بختاور ۽ آصفه کي پريس سان ڳالهرايو. سياسي معنائن ۾ ڏسجي ته اهو سمبل غير ارادي نه هو، تڏهن بيشڪ ڪنهن به نٿي ڄاتو ته سندس ڪٽنب جو اهو فريم ئي اسان جي يادگيرين ۾ آخري تصوير جيئن هميشه دائم رهندو. ڪٽنب جي قرباني، ٻارن جي قرباني، ٻارن کان ماءُ جو وڇوڙو....ڇا اهو سڀ ڪجهه هڪ پارٽيءَ لاءِ نه هئا؟ ڇا ان پيپلز پارٽيءَ لاءِ نه هئا، جنهن کي هن هميشه پنهنجي ڪٽنبي زندگي کان مٿانهون رکيو. محترمه جي آتم ڪٿا جو مهاڳ پڙهجي (تازي ايڊيشن جو) ته رڳو سندس سياست ئي نه پر سندس زندگي جو هر عمل نه رڳو سياسي رهيو آهي، پر ان پنهنجي ڪٽنبي زندگي ۾ شادي کان ماءُ بنجڻ تائين واري هر عمل ۾ هن پنهنجي عوامي سياست جي قيمت چڪائي آهي. اها فقط بينظير جي شادي هئي، جنهن جو وليمو لياري گرائونڊ ۾ پنهنجي پارٽي ڪارڪنن ۾ ٿيو. هوءَ وليمي تي به پنهنجي عوام سان، پنهنجي پارٽي ڪارڪنن سان گڏ هئي. هيءَ جان نثارن جي فوج، جنهن پنهنجي جسمن سان ڏانهس ايندڙ گوليون ٿي روڪيون، اهو هڪ طرفي عشق جو ڪارنامو نه هو. هُن زال، ڌيءُ، ڀيڻ ۽ ماءُ جو رول نڀائيندي به سدائين پارٽي ۽ پارٽي ڪارڪنن جي مفاد کي سامهون پئي رکيو. جڏهن بلاول شڪم مادر ۾ هو، تڏهن به هوءَ ملڪ ۾ آمريت سان ويڙهه کائڻ واري جنگ ۾ نه پوئتي هٽي ۽ نه ئي هن پارٽي جي مفادن تي ڪمپرومائيز ڪيو. هن پارٽيءَ کي رڳو پنهنجي شهيد والد جي امانت نٿي سمجهيو، پر پارٽي هن لاءِ عوام جي امانت هئي. صدر اسحاق خلاف لانگ مارچ ۾ به هوءَ ان وقت آنسو گئس جي شيلن جي گهيري ۾ هئي، جڏهن آصفه شڪم مادر ۾ هئي. هن کي ڊاڪٽرن منع ڪيو هو ته هوءَ آنسو گئس کان پاسو ڪري، پر ان وقت هوءَ پنهنجي شڪم مادر ۾ پلجندڙ اولاد ۽ پارٽي مفادن کي جدا ڪري نه سگهي هئي. اهي آنسو گئس شيلن جا افيڪٽ هئا، جو کيس تڪڙو آپريشن ڪرائڻو پيو هو. بختاور جي ڀيٽ ۾ به هن ائين پارٽي کي مٿانهون رکيو، جو حڪومت ٺهڻ تي کيس مڪمل پتو هو ته آصف جي جيل ۾ هئڻ ڪري هو اڪيلي طور پارٽي ۽ ٻارن کي سنڀالي نه سگهندي. هن ٻارن کي صنم ڏانهن موڪليو ۽ پوءِ هن لکيو ته، بختاور اڃا ڪجهه مهينن جي مس هئي، کيس پاڻ کان جدا ڪرڻ آسان نه هو، پر سندس پارٽي تي ڏاڍو ڏکيو وقت هو ۽ کيس پارٽي سنڀالڻي هئي. هوءَ جڏهن بختاور کي صنم وٽ ڇڏي آئي ته سندس چوڻ هو ته هوءَ رات جو سمهي نه سگهندي هئي، ڇو ته رات جو کيس بختاور جون ريهون سندس ڪنن ۾ گونجندي محسوس ٿينديون هيون. ائين کيس پنهنجي ممتا ايترو ته مجبور ڪيو جو صنم کي ٻڌائڻ کانسواءِ ئي هوءَ لنڊن هلي وئي. هوءَ لکي ٿي ته اڃا هوءَ فليٽ جي در تي هئي جو کيس اهي بختاور جون اهي ڪيهون ٻڌڻ ۾ آيون، جيڪي کيس پاڪستان ۾ اڪيلو سمهڻ نه ڏينديون هيون. هن چيو ته صنم در کوليندي کيس ڏسي اطمينان سان چيو هو ته، ”شڪر آهي تون اچي وئي آهين، مون تو کي ٻڌايو نه هو ته متان تون پريشان ٿين، پر رات جو بختاور ائين روئيندي آهي، جو کيس چب به ڪرائي نه سگهبو آهي.“ بينظير ان ڏينهن بختاور کي واپس پاڪستان وٺي اچڻ جو فيصلو ڪيو، پر هيءُ اهو ڏينهن نه وساري سگهي، جڏهن هوءَ ننڍڙي بختاور کي واپس وٺي اچي رهي هئي، ۽ نيري ڌاري ڌار سوٽ ۾ ننڍڙو بلاول کيس تڪيندو رهيو هو ته سندس ماءُ ڇو کيس پاڻ سان گڏ نٿي وٺي وڃي. ان جي نماڻين نگاهن جا سوال پرکيندي بينظير لکيو هو ته خدا شل ڪنهن ماءُ تي اهو ڏينهن نه آڻي، جڏهن هوءَ هڪ ٻار کي پاڻ سان گڏ وٺي وڃي ۽ ٻيو ٻار کيس نماڻين اکين سان ڏسندو رهجي وڃي.

جلاوطنيءَ کان ملڪ واپسيءَ کان اڳ 16 آڪٽوبر تي وصيت لکندي هن پنهنجي ڪارڪنن جا ٿورا مڃيا، ۽ ان کان پوءِ آصف علي زرداري جو نانءُ کڻندي کيس قيادت سونپڻ جي خواهش ڏيکاري ۽ اهو واضح طور تي چيو ته عبوري طور تي پارٽي قيادت ڪرڻ کانپوءِ توهان فيصلو ڪجو ته بهتر رستو ڇا آهي؟ هن ان خواهش جو سبب ٻڌائيندي واضح لکيو آهي ته، ”اهو ان ڪري چئي رهي آهيان جو هُو (آصف) جرئتمند ۽ خوددار شخص آهي. هن بنا جهڪڻ جي ساڍا 11 سال قيد جون تڪليفون برداشت ڪيون آهن، هن جو ”سياسي رتبو“ (شخصي نه) ايترو آهي، جو هو پارٽي کي متحد رکي سگهي ٿو.“ اهو بينظير جوParty and Political Vision هو، جنهن ۾ هن جنهن شخص کي پارٽي قيادت جو عهدو ڏيڻ جي خواهش ڏيکاري آهي، جيڪو سياسي رتبي ۾ پارٽي قيادت متحد رکڻ جي صلاحيت رکندو هجي. حقيقت ته اها آهي ته جمهوريت جي راهه ۾ پنهنجي پيءُ جي پير نشانن پويان هلندڙ هن عورت قائد جي رستي ۾ به شهادت ائين بيٺي هئي جو هيءَ پنهنجي پارٽي قائد، پنهنجي پيءُ جي شهادت جي جاءِ جي ڀر ۾ ئي گولي جو نشانو بنائي وئي. ”مان پاڪستان جي مستقبل جي باري ۾ فڪر مند آهيان، توهان انتهاپسندي، آمريت، غربت ۽ جهاليت جي خلاف جدوجهد جاري رکو.“ اهو ئي سندس وصيت ۾ آخري پيغام هو. ان شهيد قائد جي رت ڦڙن پاڪستان جي تاريخ ۾ جهڙي ريت ووٽ جي پرچي سان گولي جي مقابلي واري تاريخ رقم ڪئي آهي، انهن رت ڦڙن جو پورهيو ائين زيان وڃڻ نه ڏجي، جو پارٽي ۾ وزير اعظم جي عهدي لاءِ پارٽي ۾ ائين ڏار وجهجن جو محترمه جي شهادت سان جمهوري راڄ لاءِ کڙي ٿيندڙ عوام کان ورتل ووٽن کي Personal Ego تي وڃي انهن ڌرين جي پيرن ۾ ڦٽو ڪيو وڃي، جن جا هٿ ڪٿي نه ڪٿي ان خون ۾ رڱيل آهن، جنهن خون تي اسان کي رت رئاڙيو ويو آهي. اسان رت جا ڳوڙها ان ڪري به رناسين جو پتو نٿي پيو ته سدائين اسٽيبلشمينٽ سان سنئين سڌي جهيڙي ۾ بيٺل شهيد قائدين جي اها پارٽي پنهنجي پارٽي جوڙجڪ ۾ اها سگهه/ همت قائم رکي سگهندي جو ايڏي وڏي ڌڪ کانپوءِ اها نه رڳو ٻيهر پيرن ڀر بيهي سگهي، پر اها جمهوريت جو اهو سفر به جاري رکي سگهي، جنهن ۾ آمريت، انتهاپسندي خلاف جدوجهد به شامل هجي ته غريب ۽ هيڻن ۽ لتاڙيل عوام جي خدمت جو شرط به شامل هجي. ها، پر ان شهيد قائد جي ٽيجهي جي موقعي تي پارٽي اجلاس کانپوءِ جيڪو اعلان ٿيو، تنهن ڪنهن قدر همت ٻڌرائي، پر بيشڪ اهو ته پارٽي لاءِ وڏو ڌڪ هو، جنهن ۾ پارٽي جي قائد ته ان وڏي سازش جو شڪار ٿي چڪي آهي، پر پارٽي سان عوام جي محبت، پارٽي لاءِ عوام جي Commitment کي هوءَ ذري برابر به ڇهي نه سگهيا هئا. خود ان ڌڪ ثابت ٿي ڪيو ته بيشڪ بينظير ڀٽو اعليٰ درجي جي قيادت هئي، پر پارٽي ان کان وڌيڪ مضبوط هئي. جيڪڏهن پارٽي قيادت سالن تائين جيئندي آهي ته انهن جون پارٽيون صدين جي سفر ۾ به جيئريون رهنديون آهن. پارٽيون ائين تاريخ ۾ نه رڳو قيادت سان جڙنديون آهن، پر پارٽيون پنهنجي معروضي/موضوعي حالتن ۾ پنهنجي اندران به نئين قيادت تخليق ڪنديون آهن. بينظير ڀٽو کانپوءِ بيشڪ ته پيپلز پارٽي تي قيادت جو بحران آيل هو، پر هيءَ ”چل ميري گهوڙي“ واري پارٽي نه هئي، پر اها پارٽي هئي، جنهن جي طاقت جو سرچشمو عوام هو. هيءَ پارٽي عوامي امنگن جي ترجيحات واري پارٽي هئي. عوام جي اندران پاڙ ڪري ڦٽندڙ هن پيپلز پارٽي جيتوڻيڪ اسٽيبلشمينٽ پاران عتاب/عذاب وارا ڪيترائي ڏينهن گذاريا هئا، ڀُٽي جي شهادت تي پيپلز پارٽي جا چار وڏا پيل پاوا ڀٽي صاحب جا ويجها ساٿي پارٽي ڇڏي ويا هئا. ممتاز ڀٽو، جتوئي، کر ته کر، پر کاٻي ڌر جو نظرياتي اڳواڻ ڊاڪٽر مبشر حسن به پارٽي ڇڏي ويو. رڳو ايترو ئي نه، پر پارٽي کي ٽوڙڻ لاءِ سڄي قيادت کي پارٽي ڇڏيڻ لاءِ اڪسايو ويو، ان باوجود هو پارٽي کي عوام جي دلين سان ڪير ڪڍي نه سگهيو. دراصل پارٽي کي ان ۾ شامل وڏين شخصيتن زنده نه رکيو، پر عوامي موٽ، محبت ۽ اعتماد ئي زنده رکيو، جيڪو ڳڙهي خدا بخش ۾ مدفن ان شخص جي سياسي سياست سان وابسطه هو، جنهن کين ٻڌايو هو ته، نه پير، نه مير، نه گادي نشين، نه سردار، نه وڏيرا، نه سرمائيدار پر سياست جي اصل قوت فقط ۽ فقط اهو عوام آهي، جنهن جا ڀل ته پير اگهاڙا هجن، ڀل ته سندن پيٽ خالي هجي، ڀل ته سندن تعليم ٻڙي هجي، پر انهن وٽ هڪ ووٽ جي طاقت آهي، جيڪا ڪنهن به پير، مير، گادي نشين، سردار، وڏيري، سرمائيدار جي منڍي جهڪائي سگهي ٿي.

محترمه جي وفات کانپوءِ واري پيپلز پارٽي جي قيادت ۽ سينٽرل ڪاميٽي جي پارٽي پاليسين توڙي جمهوريت ڏانهن سفر ۾ پنهنجي مخالف پارٽين سان هٿ ملائڻ، اسٽيبلشمينٽ جي ڪاٺ جي گهوڙن سان اتحاد کان منهن موڙڻ، آمريڪي دٻاءَ بابت شخصي فيصلا نه ڪرڻ، محترمه جي قتل لاءِ اقوام متحده ۾ درخواست داخل ڪرڻ، بلوچستان لاءِ معافين، ڀٽي جي قتل جي قوم کان سرڪاري معافي وٺڻ کان ويندي پارٽي ڪارڪنن کي به صلاح مشوري جو شريڪ ٺاهڻ سميت ڪيترائي اهڙا فيصلا آهن، جن کي خوش اسلوبي سان نڀايو پئي ويو آهي. پر وزير اعظم جي مامري تي Personal Ego کي بنياد ٺاهي پارٽي ورهائڻ جي ڪوشش ڇا عوام ۾ ڪو مثبت تاثر ڇڏيندي. عوام جيتوڻيڪ ڪيترن ئي سالن کان ڄڻ ته خانداني ورثي ۾ مليل پيپلز پارٽي ۾ شهيد قائدين سان ساٿ نڀائيندو پئي آيو آهي، هن وقت ان عوام ۾ اهو تاثر ڏيڻ ته وزير اعظم نه ٿيڻ جي صورت ۾ سندس راهون جدا هونديون، يا وري ان سان سندن ملاقات، جنهن کي عوام هڪ لحاظ کان پنهنجي قائد جي قتل ۾ ملوث سمجهي ٿو، ايئن ڪرڻ کي ڇا عوام پارٽي سان غداري نه سمجهندو؟ عوام جون وفاداريون ڳڙهي خدا بخش ۾ دفن ٿيل ڀُٽن ۽ سندن جمهوري رستي سان آهن، انهن قبرن ته عجيب سياسي ڪلچر بخشيو آهي. هاڻ جڏهن ڪارساز جي اڻ ڄاتل شهيدن جو قافلو دفن ٿيڻ لاءِ ڳڙهي خدا بخش وڃڻ لڳو ته سنڌ جي هر ڳوٺ ڳوٺ، شهر شهر ۾ انهن نامعلوم اڻ ڄاتل شهيدِ جمهوريت جي ڪاروان لاءِ نعرا ٿي لڳا ته: ”جو جمهوريت کي ليئي شهيد هوا، وه ڀٽو هي، جو کٽ کي گرا وه ڀٽو هي....وه ڀٽو هي.“

انهن جي بي نام قبرن تي ”مين ڀٽو هون“ لکي پاڪستان ۾ هڪ نئين ۽ انوکي سياست جو بنياد وڌو ويو. هر ڳوٺ ۾ انهن بينام شهيدن جي آجيان لاءِ جمهوريت جا نعرا اکين ۾ ڳوڙها ۽ چپن تي بينظير جي پارٽي جي سلامتي لاءِ سر قربان ڪرڻ جا وچن هئا. ان پارٽي ۾، اهڙي عوامي جمهوري ڪلچر ۾ ”وزير اعظم ڪير ٿئي؟“ لاءِ پارٽيءَ جو ٽٽڻ ته ايترو جلد ممڪن ناهي، ڇاڪاڻ ته عوام هن ڀيري ووٽ شهيد راڻي جي قتل جي انتقام طور وڌو آهي، ان انتقام جي پڄاڻي سندس پارٽي جي سوڀ سان ٿيندي. هڪ شخص کي وزير اعظم نامزد ڪرڻ لاءِ هرگز هنن گولين جو مقابلو ڪندي ووٽ نه وڌا هئا، ان ڪري وزير اعظم ٿيڻ جي خواهش رکي ڪير ڳڙهي خدا بخش جي ڀُٽن جي پارٽي کان منهن موڙي اسٽيبلشمينٽ جي حمايت يافته پارٽين سان عوام جي مرضي بجا راهه و رسم پيدا ڪرڻ جي ڪوشش ڪندو ته يقينن اهو پنهنجي مستقبل جي سياسي ڪيريئر جي ئي قرباني ڏيندو هوندو، ڇاڪاڻ ته محترمه جي وڃڻ ۽ سندس پٺيان ڇڏيل پارٽي ئي دراصل هن وقت عوام جي امنگن جي قيادت ڪري ٿي.

amarsindhu@yahoo.com

 

جواب: امر سنڌو جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔

جمهوريت جي فتح جا تاريخي لمحا ۽ بينظير جي ياد




خميس 27 مارچ 2008ع



اها ٻين ڊسمبر جي تاريخ هئي، جڏهن هوءَ جمهوريت جي راهي، نيٺ ٿڪائي ڇڏيندڙ اعصابن واريءَ ويڙهه ۾ فتح بعد دنيا جي پهرين مسلمان خاتون وزير اعظم جو قسم کڻڻ لاءِ ايوان صدر ۾ داخل ٿي هئي. هن فاتح جمهوريت جڏهن قسم کڻي پورو ڪيو هو، تڏهن اهو ئي ايوان صدر جيئي ڀٽو جي نعرن سان گونجي اٿيو هو. انهن نعرن جي گونج ۾ ٻهڪندڙ جيالن ۽ لٿل منهن سان وردين وارن کي ڏسي، بينظير چيو هو” جمهوريت ئي آمريت کان بهترين انتقام آهي.“ هن چيو ته. ”اها منهنجي گهڙي منهنجو لمحو نه هو، فتح جو اهو سچ انهن سڀني جو هو، جن جمهوريت جي راهه ۾ قربانيون ڏنيون ۽ قربان ٿيا“.

بيشڪ ان گهڙيءَ جا ڪارساز ذوالفقار علي ڀٽي کان وٺي ڦاسيءَ جي ڦندن ۾ لٽڪندڙ ڪيئي ڳچيون ۽ ڪيئي ڳاٽ هئا. ڪوڙن جي لڳڻ تي ڦٿڪندڙ جسم، ايم آر ڊي جي جدوجهد دوران زندگيون وڃائيندڙ شهيدن سميت اهي سڀ ماڻهو ان ڪاميابيءَ جا حصيدار هئا، جن ضياءَ شاهيءَ جي ٽارچر سيلن کان ڦاسي گهاٽ تائين، ٻرندڙ روڊن رستن کان قومي آپريشن ۾ جلندڙ، رک ٿيندڙ ڳوٺن تائين، جمهوريت جي سربلنديءَ لاءِ باقائده ويڙهه ڪئي هئي. ٻين ڊسمبر 88ع جي اها گهڙي جنهن جي وارثي ان وقت محترمه بينظير ٿي ڪئي، ان گهڙيءَ جا خالق اهي سڀ هئا، جن ان راهه ۾ ڪيئي قربانيون ڏنيون هيون ۽ جن ۾ بيبي پاڻ به شامل هئي.

ها، پر جڏهن ٽيون ڏينهن پارليامينٽ جي نالي سان سڏجندڙ سيمينٽ، ڪاٺ،ڪنڪريٽ جي ان عمارت حقيقي عوامي نمائنده ايوان جو ڏيک پئي ڏنو ۽ ان ۾ ”زنده هي بينظير زنده هي“ چارون صوبون ڪي زنجير، بينظير بينظير“ ۽ ”گو مشرف گو“ جا نعرا پئي لڳا، تڏهن لڙڪ لڙڪ روئندڙ، بينظير کان سواءِ ان پارليامينٽ کي ڏسندي، سچ کان هارائي ويندڙن سميت سڄيءَ دنيا ڏٺو ۽ خوب سڃاتو، ته اها گهڙي، اهو لمحو ان جو ئي آهي، جنهن جي نعرن سان ٻيا ته ٻيا، پر خود قائد ايوان جو آواز به ڏک منجهان ڳرو ٿي ويو هو. ڇو ته خود نئين قائد ايوان جي سموري سياسي سفر ۽ جدوجهد جي قائد به اها ئي هئي، جيڪا ان وقت ان پارليامينٽ ۾ موجود نه هئي. جيتوڻيڪ ان لمحي، عوامي فتح جي ان گهڙيءَ جي واحد ڪارساز، واحد تخليقڪار، واحد خالق هستي محترمه بينظير ڀٽو ان ايوان ۾ پنهنجي فتح ۽ جمهوريت جي سر بلندي ڏسڻ لاءِ اتي موجود نه هئي، پر جڏهن سندس نالي سان لڳندڙ نعرن تي شدت جذبات ۾ اچي ماڻهو روئي ويٺا، تنهن وقت ڄڻ ته ان ايوان پاڻ ئي گواهي پئي ڏني، ته اها گهڙي شايد هن ملڪ جي تاريخ نه ڏسي سگهي ها، جي ان پٺيان شهيد بينظير جي جدوجهد ۽ خون جو ٻليدان نه هجي ها. اٺاسيءَ جي اسيمبلي شهيد ڀٽي جي ڦاهيءَ جي انتقام جي علامت بڻي هئي. ته هيءَ اسيمبلي ان شهيد جمهوريت جي خون منجهان تشڪيل وٺي آئي آهي. ان ڪري اها ئي شهيد جمهوريت آهي ۽ اهي لمحا جن کي پاڻ ماضيءَ ۾ Defining Moment چوندا رهيا هئاسين، هيءَ انهن Defining Moment جي فتح جي گهڙي هئي. اها گهڙي جنهن مهل سندس نانءَ جي نعري سان عوامي پارليامينٽ پنهنجي طاقت جو مظاهرو پئي ڪيو.

بيشڪ ته هن سموري سفر جي انهن ساٿين کي به نه وسارجي، جن جا جسم بم ڌماڪن ۾ ٻوٽي ٻوٽي ٿيا. بيشڪ ته ان چيف کي به نه وسارڻ گهرجي، جنهن جي صرف انڪار ملڪي عدليه جي هڪ نئين تاريخ جي پيڙهه جو پٿر وڌو آهي، پر اهو به نه وسارجي ته هن سڄي Chapter Of Change ۾ جيڪڏهن محترمه جو حصو نه هجي ها ته اهو ايوان شايد ان ڏينهن اسان کي ايئن ساهه کڻندو نظر نه اچي ها.

88ع واري ايوان ۾ به تبديليءَ جو وڏو محرڪ محترمه جي شخصيت ئي هئي، جنهن کي سليوٽ ڪرڻ واري خفگيءَ کان بچڻ لاءِ ضياءَ جي جانشين، ميدان جا سڀ شير سندس مقابلي ۾ بيهارڻ لاءِ آءِ جي آءِ اتحاد تشڪيل ڏنو هو. اها ساڳئي ئي سائيڪل هئي، جنهن پويان ان وقت احتشام ضمير، جنرل (ر)حميد گل ۽ سندس ڊپٽي برگيڊيئر امتياز احمد هئا. ان وقت حميد گل جي پروپيگنڊه به ان ئي نوعيت جي هئي ته ”بينظير ڀٽو آمريڪا کي يقين ڏياريو آهي ته اها پاڪستان جو ايٽمي پروگرام رول بئڪ ڪرائيندي.“ ۽ جيئن هاڻ بنا ورديءَ واري صدر بار بار پريس بيانن ۾ اهو تاثر ڏنو ته ”فوج بينظير کي پسند نٿي ڪري،“ تيئن تڏهوڪي چيف آف آرمي اسٽاف جو به چوڻ هو ته ”فوج کيس قبول نٿي ڪري.“

ايم ڪيو ايم هاڻوڪي ايوان صدر کي ويجهو آهي، تڏهن اسلم بيگ ايئن چوندو رهيو ته”ايم ڪيو ايم منهنجي کيسي ۾ آهي ۽ پ پ پ کي 88ع جون چونڊون کٽڻ نه کپن.“ تڏهن به هڪ پاسي اسٽيبلشمينٽ جي ويهن ئي آڱرين جو زور هو ۽ ٻئي پاسي عوام جو تتل موڊ هو. سو عوام سنڌ ۾ سياست جي وڏن پاون کي ڪيرائي ڇڏيو هو. پوڙهي صدر اسحاق تڏهن به محترمه جي هٿن ۾ اقتدار جون واڳون ڏيڻ کان گوٿناٿيون ڪيون هيون، هن اڪثريتي پارٽي پيپلز پارٽيءَ بجاءِ آءِ جي آءِ کي اڪثريت ثابت ڪرڻ لاءِ وقت ڏنو، پرجڏهن کيس ناڪامي ملي، تڏهن نه چاهيندي به کيس محترمه بينظير ڀٽو کي قسم کڻائڻو پيو ۽ اهي ورديءَ وارا به کيس سليوٽ ڪرڻ تي مجبور ٿيا، جن هاڻ به ڪيو آهي. ايئن هڪ ڀيرو ٻيهر ثابت ٿيو آهي ته پيپلز پارٽي بنا ڪنهن شڪ جي غريبن جي پارٽي آهي.

اٺاسي جي اسيمبلي ايوان ۾ پڻ ”جيئي ڀٽو“ جي نعرن جي گونج ڪيترين ئي پيشانين ۾ گهنج وجهي ڇڏيا هئا ۽ ان وقت آءِ جي آءِ جا خالق ماٺ ڪري نه ويٺا هئا. اڃا محترمه کي حڪومت ۾ آئي ڪي 9 مهينا مس ٿيا هئا ته آءِ جي آءِ جي خالقن جي ڏينهن رات واريءَ محنت ۽ جفاڪشيءَ کي منطقي انجام تائين پڄائڻ لاءِ آڪٽوبر 1989ع ۾ عدم اعتمادي تحريڪ، ايوان ۾ آندي وئي. ايم ڪيو ايم جي راضي ڪرڻ جو ذمو جنرل اسلم بيگ کنيو هو. اها آڌيءَ رات جي راتاهي واري سازش هئي، جنهن کي مڊنائيٽ جئڪال جو نالو ڏنو ويو هو. مڊ نائيٽ جئڪال جا بنيادي ۽ ظاهري مک ڪردار برگيڊيئر امتياز ۽ ميجر عامر هئا. برگيڊيئر امتياز ساڳيو ئي امتياز هو، جنهن جي دامن تي نظير عباسيءَ جي بيوهه کي پنهنجي شهيد ور جي خون جا چٽا نظر ايندا آهن. ڪيترا ئي ڪروڙ سيڙايا ويا هئا، پيپلز پارٽيءَ جي ميمبرن جي خريداريءَ لاءِ. بينظير پنهنجي هڪ بيان ۾ اهو به انڪشاف ڪيو هو ته ان عدم اعتماد جي تحريڪ ۾ اسامه بن لادن مخالف پارٽين کي 10 ملين ڊالر ڏنا هئا، جيئن خاتون وزيراعظم کان نجات حاصل ڪري سگهجي.

پنهنجي ئي حيدرآباد ۾ اهو قلعي وارو آپريشن هو، جنهن ۾ ”مارشل لا“ جي آمد جا نعرا هڻي، فوج جي آمد جا مطالبا ڪيا ويا. ساڳيو ئي اسلم بيگ هو، جيڪو پس پرده انهن قوتن کي هوا ڏيندو رهيو.

88ع کان آڪٽوبر 2000ع تائين، جيڪي به سياسي حڪومتون رهيون، انهن ۾ ظاهري طور تي اهي پنهنجي ظاهري مخالفن سان نه پڄندي نظر پئي آيون، پر حقيقت ۾ ڏسجي ته ان سموري رسا ڪشيءَ واري صورتحال ۾ Moving Actors هميشه نان سويلين ئي رهيا. اهو به نه وسارجي ته ٻنهي پارٽين جي حڪومت وڃڻ جو ڪو سياسي سبب نه هو، پر سندن سياسي فيصلن تي غير سياسي ادارن جي ناپسنديدگيءَ جو عنصر وڌيڪ حاوي هو، پر بظاهر جيڪو منظر پيش ٿي ٿيو، ان ۾ ته ائين پئي لڳو ته ڄڻ نان سويلين حڪومتن جو اقتدار تي قبضو دراصل سندن پنهنجي مفادن بجاءِ مجبوري هجي. پر جيڪڏهن حقيقتن جي گهرائيءَ ۾ وڃي ڏسجي ته سياسي حڪومتن کي عدم استحڪام ڏانهن و‎ٺي وڃڻ جو ڪم به دراصل انهن ئي ادارن هٿان سرانجام ڏنو پيو وڃي، جيڪي ڪٿي به عوام وٽ جوابده نٿا ٿين.

مهراڻ بئنڪ جو اسڪئنڊل، جنهن ۾ مهراڻ بينڪ جي مونس حبيب ان وقت جي آرمي چيف مرزا اسلم بيگ کي 14 ڪروڙ روپيه ڏنا هئا، تن جي تصديق ته خود اسلم بيگ پاڻ به ڪئي هئي. ياد رهي ته پيپلز پارٽيءَ جي وزير اعظم جيڪا قومي اسيمبليءَ ۾ رپورٽ پيش ڪئي هئي، ان ۾ هن نواز شريف سميت ڄام صادق علي، الطاف حسين ۽ آفاق احمد سميت جاويد هاشميءَ جا نالا به سامهون آندا هئا. هتي جيتوڻيڪ موضوع اهو ناهي ته سياسي مخالفت ۾ پاڪستان جي ٻن وڏين سياسي پارٽين کي پاڻ ۾ الجهائڻ جي حڪمت عملي سدائين اسٽيبلشمينٽ جي پسنديده گيم رهي آهي، جيڪا هميشه ”صاف ڇپتي ڀي نهين سامني آتي ڀي نهين“ مصداق، پنهنجي اقتداري هٻڇ کي لڪائي نٿي سگهي ۽ ائين سامهون اچي به نٿي سگهي.

اهو محترمه جي سياسي ويين ۽ حڪمت عمليءَ جو نتيجو هو، جو هن ڀيري ان ساڳي ئي حڪمت عمليءَ کي اسٽيبلشمينٽ لاءِ ائين استعمال ۾آندو ويو، جو هميشه وانگي هڪ ٻئي سان محاذ آرائيءَ ۽ ٽڪراءَ بجاءِ گڏيل سياسي پليٽ فارم تي، اتحاديءَ جي حيثيت ۾ گڏجي ويهڻ وارو رستو اختيار ڪيو ويو. چارٽر آف ڊيموڪريسيءَکان ويندي اليڪشن ۾ حصي وٺڻ تائين جيتوڻيڪ اها ساڳي ئي اسٽيبلشمينٽ سندن اتحاد ۽ سياسي مفاهمت کي ڌڪ رسائڻ لاءِ ڪيترا ئي حربا استعمال ڪندي رهي. ميان صاحب جي لنڊن اي پي سي ۾ پڻ اي آر ڊي کي سبوتاز ڪرڻ لاءِ پيپلز پارٽيءَ کي ائين اڪيلو ڪيو ويو، جيئن 88ع جي چونڊن ۾ هڪ پاسي سندس سمورا سياسي مخالف هئا ۽ ٻئي پاسي پيپلز پارٽي اڪيلي بيٺل نظر آئي پئي. جيتوڻيڪ اها ساڳي ئي حڪمت عملي هن دفعي به استعمال ڪرڻ جا سمورا بندوبست ٿيا هئا، پر شاباس هجي ميان صاحب جي صلاحڪارن ۽ سندس پنهنجي سياسي دانشمنديءَ کي، ته هن اسٽيبلشمينٽ جي جوڙيل حڪمت عمليءَ جي عين برخلاف وڃي محترمه پاران چونڊون گڏجي وڙهڻ واري صلاح قبولي ورتي. جاويد هاشميءَ چواڻي ته محترمه کين نيٺ قائل ڪري ئي ورتو ته چونڊ بائيڪاٽ سان اسٽيبلشمينٽ کي ئي فائدو پوندو ۽ ان کي ايوان ۾شڪست ڏيڻ لاءِ چونڊن ۾ حصو وٺڻ ضروري آهي.

محترمه بينظير ڀٽو جي سياست جو خوف ئي هو، جو کيس راهه تان هٽائي، ميدان صاف رکڻ جو منصوبو جوڙيو ويو هو. کين لڳو ٿي ته ان سان سندن منزل آسان ٿي ويندي، پر کين شايد اندازو نه هو ته شهيد جو رت قاتل جي تلوار کان وڌيڪ طاقتور ٿئي ٿو ۽ سڀني ڏٺو ته شهيد جي رت جمهوريت جو رستو ائين آسان ڪيو، جو ڪلاڪ ڏيڍ ۾ خون هاڻي سڙڪ ڌوئڻ کان پوءِ به ماڻهن کي قاتل جي دست و گريبان تي شهيد جو خون صاف نظر ٿي آيو. سندن ڪپڙا ئي نه پر هو سڄا رت ۾ ٻڏل ٿي نظر آيا. جمهوريت جو رستو ائين به آسان ٿي ويو ته قاتل جي سڃاڻپ ڏکي نه رهي هئي.

۽ نيٺ ان ڏينهن جڏهن ايوان صدر ۾ اهو نعرو گونجيو....زنده هي ڀٽو زنده هي... ته ڏسڻ وارن ڏٺو ته ڪنهن ڪنهن جا چهرا هيڊا هئا. اهو ايوان، محترمه جي خون جي آبياريءَ سان، جمهوريت جو تقدس بحال ڪرائي سگهيو آهي، پراڻي اقتدار جو سج پنهنجي آفتاب وارو جلوو وڃائي چڪو آهي، سندس غروب جا ڏينهن بيشڪ ويجهو آهن.

الائي ڇو پنهنجو امين فهيم ڪاوڙجي پيو آهي. کيس نعرن تي پارليامينٽ جو تقدس ياد آيو آهي. جيتوڻيڪ کيس سمجهڻ کپي ته ان ايوان جو تقدس نعرن سان خراب نٿو ٿئي، ان جي حرمت تي ته تڏهن حرف اچي ٿو، جڏهن ان کي عوام پاران چونڊيل نمائندن بجاءِ نان سويلين سربراهه هلائين ٿا.

amarsindhu@yahoo.com