جواب: محترم محمود مغل جي لکيل ڪالمن جو مجموعو۔
چڙهيل پاڻي...لٿل پاڻي!
آچر پهرين جولاءِ 2007ع
عجيب خوف وڪوڙي ويو آهي. لڳي پيو ٿو ته هو ناراض ٿي ويو آهي. سندس ناراضگيءَ جون ”نُون“ به اسين سهڻ جهڙا ناهيون پر جيڪي ڪجهه به ٿئي پيو ٿو، اهو ظاهر ڪري ٿو ته مولاءِ ڪُل جل شانه کي، اسان جي عملن جا رنگ، ڀانئين نه ٿا...جيڏانهن نهارجي ٿو ته اخبارن ۾ رڳو موت جون خبرون آهن، نقصان جا اطلاع آهن، لکين ماڻهو بي گهر ٿيا آهن. الاءِ ڪيترن کي اجل پنهنجيءَ مُٺِ ۾ جڪڙي چڪو آهي ۽ الاءِ ڪيترا وري گم ٿي چڪا آهن. اکين جو پاڻي، چوڦير پکڙيل پاڻيءَ سان ڪٿان ٿو مقابلو ڪري سگهي. الاءِ ڪيترين جاين تي اکيون خشڪ ٿي چڪيون آهن، پر اڃا پاڻيءَ کي لهڻ ۾ الاءِ ڪيترو عرصو لڳي ويندو. ٽيليويزن جي اسڪرين تي جنهن وقت به آيل ٻوڏ جو منظر سامهون اچي ٿو ته ڏيکاريندڙ جهلڪين ۾، اها مسجد شريف بار بار ڏيکاري ٿي وڃي، جيڪا ڇت تائين ٻڏل آهي. بس ڇت جو ٽڪر رهيل آهي، جنهن تائين ڪجهه ٻڪريون ۽ ماڻهو الائي ڪيئن پُهچي سگهيا آهن. جمعي جي ڏينهن جي اخبارن ۾ فرنٽ پيجز تي ان ٻڏل مسجد شريف جي رهيل ڇت ۽ اتي موجود ڪجهه ساهوارن ماڻهن ۽ جانورن جي فوٽو اهم جاءِ والاري آهي. اسان وٽ عام رواجي طرح سان، ڇتين جي اونچائي يارنهن فٽ هوندي آهي. مسجدن جون ڇتيون مٿانهيون ٺهنديون آهن. هلو ڀلا، جي انهن ٻنهي نڪتن کي نه مڃيندي، جيڪڏهن رڳو اهو تسليم ڪريون ته اها ڇت ڏهن فٽن جي اونچائيءَ تي هئي ته سڌو سڌو مطلب اهو نڪتو ته گهٽ ۾ گهٽ نو فٽ پاڻي ان جاءِ تي موجود آهي. هڪ مناسب قد جو اڻ تَارو پنجن فٽن تائين يا ڇڪي ڇڪي ساڍن پنجن فٽن تائين بيٺل پاڻيءَ ۾ هٿ پير هڻي، پيرن کي اٽڪائي سٽڪائي، جان ڇڏائڻ جا جتن ڪري سگهي ٿو. هاڻي مطلب اهو ٿيو ته ايڏي گهري پاڻيءَ ۾ بچڻ جو اهو امڪان به خارج ٿي ويو. اتي اهو ياد رکڻ بنهه اهم آهي، صاحب زمانه ته سڀ هُن جو اختيار آهي، جيڪڏهن چاهي ته اجگر سمنڊ ۾ ڪک به نه ٻُڏي ۽ جيڪڏهن نه چاهي ته فوت ٿيڻ لاءِ ڦڦڙن ۾ پنج سي سي پاڻي ئي ڪافي آهي. اهو ضروري ناهي ته اتي سڀ ٻڏي ويا هجن، پر ان سطح تائين پاڻيءَ جي پهچڻ جي نشاني گهڻين نگاهن کي کولڻ لاءِ ڪافي آهي.
الاءِ ڇا ٿي پيو ٿو سائين....دليون پٿر ٿين پيون ٿيون ۽ شايد انهن جو پٿرائجڻ، انهن ڪُمَهرين کي سڏ ڪندو رهي ٿو. ڏسو پيا ٿا، ٻڌو پيا ٿا، اڄ هتي باهه لڳي؟ اڄ فلاڻي جاءِ تي هن بلڊنگ ۾ ٽانڊو دُکي ويو آهي. اڄ هيترا ”هورڊنگز“ ڪريا آهن، اڄ هيترين وائرين هيٺ ڪري اجل جي راهه آسان ڪئي آهي. برسات ۾ هيترا فوت ٿيا آهن. ٻوڏ ۾ هيترو امڪان آهي. ڇا اهي سڀ خبرون اسانجين سماعتن تائين نه ٿيون پهچن. ڇا ”گلوبل ميڊيا“ هئڻ جي ڪري ڳوٺن جي هوٽلن تي رڳو ”نيها ڌوپيا“ جون فلمون ٿيون هلن، عمران هاشميءَ جا سينز ٿا هلن، يا ڪا خبر چار به پهچي پئي ٿئي...هر ڪنهن کي اندازو آهي...هر ڪنهن کي ڄاڻ آهي، بس، ان ڄاڻ جو ڪو اثر ڪو نه پيو ٿو ٿئي.
هاڻي ان ڳالهه جو ڇا مطلب وٺجي؟....ڀلا جيڪڏهن ڪٿي ٻوڏ آهي ته اسين پنهنجي گهر ۾ به پاڻيءَ جي ٽينڪر لاهرائي، پاڻ سامان ڇت تي ڪڍي رکون ڇا؟...ڇا مطلب آهي اثر جو....؟جيڪڏهن ڪٿي برسات گهڻي ٿي آهي ته اها به مالڪ مٺي جي مرضي آهي...اسان جي هٿ ۾ ڇاهي؟ ڄاڻ آهي ته ڇا ڪيون؟ دعا ڪرڻي آهي، سا ڪيون پيا ٿا ٻيو ڇا؟...دامي، درمي، سُخني جيڪا مدد پُڄي سگهي ته خيرن سان ڪنداسين، هونءَ به حڪومت هيڏو ڪجهه ڪري پئي. اسان جو به وارو آيو ته خيرن سان پوئتي ڪو نه ڏسڻ ۾ اينداسين. ٻيو وري ڇا...؟
عرض ڪيم ته قبلا، جيڪا جاءِ سڙي، اتي سيڪ اچي وانگر، اسان الاءِ ڇو هاڻي ڪنهن تڪليف کي صرف ان مهل محسوس ڪيون ٿا، جنهن مهل خدانخواسته اها اسان تي، ذاتي نجي حوالي سان اچي ڪڙڪي ٿي. ٻئي جي تڪليف تي دل کولي ڳالهائي ته سگهون ٿا، بهترين ”تاثرات“ به ڏئي سگهون ٿا، پر الاءِ ڇو دل چوي ٿي ته لکجي ته هاڻي دل جو اهو گوشو الائي ڇو خالي ٿي ويو آهي، جنهن ۾ ٻئي جو درد سمائبو هو...خالي خالي نگاهن سان ٽيليويزن جي اسڪرين تي اهي منظر ڏسندا رهون ٿا...اخبارن ۾ اهي ”فوٽا“ ايندا رهن ٿا...اهي به روز نظر مان گذرن ٿا. ڪارِ جهان هلندو ٿو رهي...وڌ ۾ وڌ هڪ ٻه دفعو بڙ بڙ ڪنداسين ”توبنهن...توبنهن...توبنهن سائين“ ۽ وري انب جي ڦار وات ۾ وجهي کل اڇلائڻ جي چڪر ۾ هونداسين...لڳي ٿو واسطيداريءَ جو جهان، هاڻي مختصر ترين ٿيندو ٿو وڃي...
خواب نگر جي اڄوڪي موضوع جي دليلن ۾ مان ڇا عرض ڪيان...ڪهڙي ڏينهن جي اخبار يا ڪهڙي ”نيوز فٽيج“ جي ذڪر کي ورجايو وڃي...هن مهيني جي 7 1 تاريخ تي ”ڪاوش“ ۾ ڇپيل مسجد شريف جو اهو فوٽو هر هر اکين ۾ لڙي اچي ٿو، جنهن ۾ ظُهر جي نماز کان پهرين، هڪ نوجوان ڦاهو کائي پنهنجو انت آندو آهي...لاش رسيءَ جي مدد سان پکي ۾ ٽنگيل آهي...نڪتل فوٽوءَ مان لڳي ٿو ته اهو مسجد شريف جو اندريون ”هال“ آهي، ڇاڪاڻ ته لاش جي پسمنظر ۾ سائي رنگ جو ”محراب“ نظر اچي رهيو آهي. خبر تفصيل سان جاري ٿيل آهي ته نوجوان، پنهنجي اجل جي چونڊ پاڻ ئي اتي اچي ڪئي هئي...۽ معزز خواتين و حضرات، ان تصوير ۾ سڀ کان اهم ڳالهه اها هئي جو لاش پکي ۾ ٽنگيل هيو ۽ پريان نمازي نماز پڙهي رهيا هئا. جيڪڏهن منهنجو حافظو غلط نه هجي ته انهن ٻن نمازين مان هڪڙو سجدي ۾ هيو ۽ ٻيو سئين ”رڪعت“ شروع ڪرڻ لاءِ اقامت جوٽي رهيو هو.
اها تصوير، جنهن به ڪڍي هئي، تنهن کي ساهه نپوڙڻ آيو پئي، ڇاڪاڻ ته ايترا ڏينهن گذرڻ جي باوجود به اهو سڀ وسري نه ٿو. اها بي حسي، اهو اڻواقفيت وارو سلوڪ، اها لاغرضي، سڀ ڪجهه ته ان هڪ تصوير ۾ سمايل هو. مڃجي ٿو ته اهو نماز جو وقت هوندو...پر اتي ڪا جماعت به ڪا نه هئي، مطلب ”فرض باجماعت“ جو وقت يا ته نڪري چڪو هو، يا ٿيڻ وارو هو.. ٿي سگهي ٿو اهي نمازي سنتون يا نوافل پڙهندا هجن...پر ڪجهه لمحن لاءِ ڌڻيءَ جي واسطي اهو ته سوچيو ته انهن صفن جي بلڪل پويان، پکي ۾ هڪ لاش ٽنگيل آهي. هڪڙو نوجوان مري چڪو آهي، جنهن جي ميت، اڃان هيٺ به لاٿي ڪو نه ٿن...هاڻي ٿي سگهي ٿو اهو ”پوليس ڪيس“ هجڻ جي ڪري ٿيو هجي...ڇاڪاڻ ته شاهديون ”ڇيڙبيون“ ناهن...جيسين پوليس اچي پوءِ لاش لهي...هلو ڀلا...اهو سڀ ايئن ئي کڻي مڃجي ته پوءِ پنهنجي اها نماز جي ادائيگي ڪهڙي خاني ۾ فٽ ٿئي پئي. ان رب کي سجدي ڪرڻ کان پهرين سندس هڪ مخلوق جي ”ميت“ کي جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته ”ڪک به نه سهي سگهندي آهي..“ بندوبست جي نسبت نه پئي عطا ٿي سگهي؟
جڏهن شيون ان حد تائين پهچي وڃن نه، صاحبانِ زمانه، ته ”نفسا نفسيءَ“ جو مثال ڪا حيثيت نه ٿو رکي. تڪليف رڳو ان ڳالهه جي آهي ته پنهنجي رب جي حضور ۾ حاضري ڀريندڙ جو قلب ته ڪمال هوندو آهي. هو ڄاڻندو آهي ته سندس رب مٺو، انسان ذات سان سندس محبت ۽ قدر کي ڪيترو پسند ٿو ڪري...هاڻي ان قلب وارو وجود اهڙو سلوڪ ڪري ته باقي ڇا ٿو بچيل نظر اچي؟ ٽيليويزن جي جهان ۾ جڏهن ڪنهن ”واردات“ کي اندازي سان رڪارڊ ڪندا آهن ته ان لاءِ ”Reconstruction“ جو اکر ڪتب ايندو آهي. مطلب مليل شاهدين مطابق سيٽ لڳايو ويندو آهي...ڪردارن جي بندوبست ڪيو ويندو آهي...جملا ادا ڪرائي، پورو منظر، ناظرين جي سامهون پيش ڪبو آهي. الاءِ ڪيئن دل ۾ اهو خيال آيو ته ٿي سگهي ٿو ته فوٽو گرافر، ان منظر کي وڌيڪ ”پُر اثر“ بڻائڻ لاءِ ڪنهن نمازي کي منٿ ڪئي هجي ته ”ادا لاش اڳيان توهان نماز پڙهو ته مان ڪجهه فوٽو ڪڍي وٺان...منهنجي روزي روٽيءَ جو سوال آهي...“ ٿي سگهي ٿو ته هنن ان ڪري ايئن ڪيو هجي...اتي منهنجي دل شدت سان رڙ ٿي ڪري ته اهو نيڪ نمازي ماڻهو ڪري ئي نٿو سگهي...ته پوءِ جيڪڏهن ايئن نه ٿو ڪري سگهي ته اها تصوير ڇا ٿي ڏيکاري...ڇا اها، خداترسيءَ، همدرديءَ، وارثيءَ، خيال ۽ سوچ جي تابوت کي آخري ڪِلي آهي...؟ اهو سڀ ڇا ٿو ڏيکاري عزيزانِ من...اهو ئي نه...ته اسين هاڻي ڳنڍڻ جي جاءِ تي ڇنڻ سکون پيا...ٻين جي تڪليف هاڻي اسان کي اثر ۾ نه ٿي آڻي...سڀ ٺيڪ آهي...سڀ هلي ٿو...اهڙا منظر ڏينهن ۾ ڏهه ڏسون ٿا...گهڻن تي روئي گهڻن تي روئون...؟
جڏهن دنيا پٿر دل ٿئي ته پوءِ ڇا جي اميد رکجي؟...اهو ته هن جو ڪرم آهي ته هو رحيم ۽ ڪريم آهي، بخشيندو رهي ٿو ۽ مستقل بخشيندو ٿو رهي...پر اسان جا هي طور طريقا، اسان جا فعل، کيس پسند اچڻ جهڙا آهن؟ اسان جي دل جو اهو گوشو، جيڪو سندس حڪمن جي خوف کان، سندس مخلوق جي سڪ سانڍيندو هو...جڏهن خالي ٿيندو ٿو وڃي ته اسان اها خوشبوءِ ڪٿان آڻينداسين، جيڪا اسان جي وجود جي پاران بي حسيءَ جي بدبوءِ کي ختم ڪرائي سگهي ۽ جڏهن اهو سڀ ٿئي پيو ته نتيجو اسان ۽ اوهان جي سامهون آهي. اڃان به وقت ويل ناهي صاحبانِ زمانه...موٽ ٿي سگهي ٿي...مسجد جي ڇت وٽ پهتل پاڻي نيٺ به لهڻو آهي...حياتيءَ کي وري ڌڻيءَ جي ڪرم سان رنگن کي محسوس ڪرڻو آهي، پر ان لاءِ صدقِ دل ۽ آزي نيازي کپي...کيس ٻاڏائجي ۽ دل سان ٻاڏائجي...بس اهو ئي هڪڙو عمل، اسان تي رحمتن جا دروازا کولي سگهي ٿو.
ترمذي شريف ۾ آهي ته حضرت سلمان فارسي رضي الله تعاليٰ عنه کان روايت آهي ته نبي ڪريم صلي الله عيله وسلم جن فرمايو، ”بيشڪ الله جي ذات تمام گهڻو رحم واري آهي. هو بغير گهرڻ جي ئي گهڻو ڪجهه ڏيندو آهي، جڏهن ماڻهو الله تعاليٰ جي آڏو هٿڙا کڻندو آهي ته کيس انهن هٿڙن کي خالي موٽائڻ ۾ ناهي ايندو...تنهن ڪري ان کي ضرور ڏيندو آهي.“ کانئس محبت، سڪ، قدر ۽ احساس جي موٽ گهرون ٿا...ضرو رڏيندو سائين...۽ ڏسجو اهي ملندا ته ڪُمهرين لاءِ انهن سببن جي حد به گهٽجي ويندي. آب کي اکين ۾ لهڻو ئي پوندو، ان ۾ ئي انسانيت جي ضمانت آهي.
mehmoodmughal@hotmail.com
چڙهيل پاڻي...لٿل پاڻي!
آچر پهرين جولاءِ 2007ع
عجيب خوف وڪوڙي ويو آهي. لڳي پيو ٿو ته هو ناراض ٿي ويو آهي. سندس ناراضگيءَ جون ”نُون“ به اسين سهڻ جهڙا ناهيون پر جيڪي ڪجهه به ٿئي پيو ٿو، اهو ظاهر ڪري ٿو ته مولاءِ ڪُل جل شانه کي، اسان جي عملن جا رنگ، ڀانئين نه ٿا...جيڏانهن نهارجي ٿو ته اخبارن ۾ رڳو موت جون خبرون آهن، نقصان جا اطلاع آهن، لکين ماڻهو بي گهر ٿيا آهن. الاءِ ڪيترن کي اجل پنهنجيءَ مُٺِ ۾ جڪڙي چڪو آهي ۽ الاءِ ڪيترا وري گم ٿي چڪا آهن. اکين جو پاڻي، چوڦير پکڙيل پاڻيءَ سان ڪٿان ٿو مقابلو ڪري سگهي. الاءِ ڪيترين جاين تي اکيون خشڪ ٿي چڪيون آهن، پر اڃا پاڻيءَ کي لهڻ ۾ الاءِ ڪيترو عرصو لڳي ويندو. ٽيليويزن جي اسڪرين تي جنهن وقت به آيل ٻوڏ جو منظر سامهون اچي ٿو ته ڏيکاريندڙ جهلڪين ۾، اها مسجد شريف بار بار ڏيکاري ٿي وڃي، جيڪا ڇت تائين ٻڏل آهي. بس ڇت جو ٽڪر رهيل آهي، جنهن تائين ڪجهه ٻڪريون ۽ ماڻهو الائي ڪيئن پُهچي سگهيا آهن. جمعي جي ڏينهن جي اخبارن ۾ فرنٽ پيجز تي ان ٻڏل مسجد شريف جي رهيل ڇت ۽ اتي موجود ڪجهه ساهوارن ماڻهن ۽ جانورن جي فوٽو اهم جاءِ والاري آهي. اسان وٽ عام رواجي طرح سان، ڇتين جي اونچائي يارنهن فٽ هوندي آهي. مسجدن جون ڇتيون مٿانهيون ٺهنديون آهن. هلو ڀلا، جي انهن ٻنهي نڪتن کي نه مڃيندي، جيڪڏهن رڳو اهو تسليم ڪريون ته اها ڇت ڏهن فٽن جي اونچائيءَ تي هئي ته سڌو سڌو مطلب اهو نڪتو ته گهٽ ۾ گهٽ نو فٽ پاڻي ان جاءِ تي موجود آهي. هڪ مناسب قد جو اڻ تَارو پنجن فٽن تائين يا ڇڪي ڇڪي ساڍن پنجن فٽن تائين بيٺل پاڻيءَ ۾ هٿ پير هڻي، پيرن کي اٽڪائي سٽڪائي، جان ڇڏائڻ جا جتن ڪري سگهي ٿو. هاڻي مطلب اهو ٿيو ته ايڏي گهري پاڻيءَ ۾ بچڻ جو اهو امڪان به خارج ٿي ويو. اتي اهو ياد رکڻ بنهه اهم آهي، صاحب زمانه ته سڀ هُن جو اختيار آهي، جيڪڏهن چاهي ته اجگر سمنڊ ۾ ڪک به نه ٻُڏي ۽ جيڪڏهن نه چاهي ته فوت ٿيڻ لاءِ ڦڦڙن ۾ پنج سي سي پاڻي ئي ڪافي آهي. اهو ضروري ناهي ته اتي سڀ ٻڏي ويا هجن، پر ان سطح تائين پاڻيءَ جي پهچڻ جي نشاني گهڻين نگاهن کي کولڻ لاءِ ڪافي آهي.
الاءِ ڇا ٿي پيو ٿو سائين....دليون پٿر ٿين پيون ٿيون ۽ شايد انهن جو پٿرائجڻ، انهن ڪُمَهرين کي سڏ ڪندو رهي ٿو. ڏسو پيا ٿا، ٻڌو پيا ٿا، اڄ هتي باهه لڳي؟ اڄ فلاڻي جاءِ تي هن بلڊنگ ۾ ٽانڊو دُکي ويو آهي. اڄ هيترا ”هورڊنگز“ ڪريا آهن، اڄ هيترين وائرين هيٺ ڪري اجل جي راهه آسان ڪئي آهي. برسات ۾ هيترا فوت ٿيا آهن. ٻوڏ ۾ هيترو امڪان آهي. ڇا اهي سڀ خبرون اسانجين سماعتن تائين نه ٿيون پهچن. ڇا ”گلوبل ميڊيا“ هئڻ جي ڪري ڳوٺن جي هوٽلن تي رڳو ”نيها ڌوپيا“ جون فلمون ٿيون هلن، عمران هاشميءَ جا سينز ٿا هلن، يا ڪا خبر چار به پهچي پئي ٿئي...هر ڪنهن کي اندازو آهي...هر ڪنهن کي ڄاڻ آهي، بس، ان ڄاڻ جو ڪو اثر ڪو نه پيو ٿو ٿئي.
هاڻي ان ڳالهه جو ڇا مطلب وٺجي؟....ڀلا جيڪڏهن ڪٿي ٻوڏ آهي ته اسين پنهنجي گهر ۾ به پاڻيءَ جي ٽينڪر لاهرائي، پاڻ سامان ڇت تي ڪڍي رکون ڇا؟...ڇا مطلب آهي اثر جو....؟جيڪڏهن ڪٿي برسات گهڻي ٿي آهي ته اها به مالڪ مٺي جي مرضي آهي...اسان جي هٿ ۾ ڇاهي؟ ڄاڻ آهي ته ڇا ڪيون؟ دعا ڪرڻي آهي، سا ڪيون پيا ٿا ٻيو ڇا؟...دامي، درمي، سُخني جيڪا مدد پُڄي سگهي ته خيرن سان ڪنداسين، هونءَ به حڪومت هيڏو ڪجهه ڪري پئي. اسان جو به وارو آيو ته خيرن سان پوئتي ڪو نه ڏسڻ ۾ اينداسين. ٻيو وري ڇا...؟
عرض ڪيم ته قبلا، جيڪا جاءِ سڙي، اتي سيڪ اچي وانگر، اسان الاءِ ڇو هاڻي ڪنهن تڪليف کي صرف ان مهل محسوس ڪيون ٿا، جنهن مهل خدانخواسته اها اسان تي، ذاتي نجي حوالي سان اچي ڪڙڪي ٿي. ٻئي جي تڪليف تي دل کولي ڳالهائي ته سگهون ٿا، بهترين ”تاثرات“ به ڏئي سگهون ٿا، پر الاءِ ڇو دل چوي ٿي ته لکجي ته هاڻي دل جو اهو گوشو الائي ڇو خالي ٿي ويو آهي، جنهن ۾ ٻئي جو درد سمائبو هو...خالي خالي نگاهن سان ٽيليويزن جي اسڪرين تي اهي منظر ڏسندا رهون ٿا...اخبارن ۾ اهي ”فوٽا“ ايندا رهن ٿا...اهي به روز نظر مان گذرن ٿا. ڪارِ جهان هلندو ٿو رهي...وڌ ۾ وڌ هڪ ٻه دفعو بڙ بڙ ڪنداسين ”توبنهن...توبنهن...توبنهن سائين“ ۽ وري انب جي ڦار وات ۾ وجهي کل اڇلائڻ جي چڪر ۾ هونداسين...لڳي ٿو واسطيداريءَ جو جهان، هاڻي مختصر ترين ٿيندو ٿو وڃي...
خواب نگر جي اڄوڪي موضوع جي دليلن ۾ مان ڇا عرض ڪيان...ڪهڙي ڏينهن جي اخبار يا ڪهڙي ”نيوز فٽيج“ جي ذڪر کي ورجايو وڃي...هن مهيني جي 7 1 تاريخ تي ”ڪاوش“ ۾ ڇپيل مسجد شريف جو اهو فوٽو هر هر اکين ۾ لڙي اچي ٿو، جنهن ۾ ظُهر جي نماز کان پهرين، هڪ نوجوان ڦاهو کائي پنهنجو انت آندو آهي...لاش رسيءَ جي مدد سان پکي ۾ ٽنگيل آهي...نڪتل فوٽوءَ مان لڳي ٿو ته اهو مسجد شريف جو اندريون ”هال“ آهي، ڇاڪاڻ ته لاش جي پسمنظر ۾ سائي رنگ جو ”محراب“ نظر اچي رهيو آهي. خبر تفصيل سان جاري ٿيل آهي ته نوجوان، پنهنجي اجل جي چونڊ پاڻ ئي اتي اچي ڪئي هئي...۽ معزز خواتين و حضرات، ان تصوير ۾ سڀ کان اهم ڳالهه اها هئي جو لاش پکي ۾ ٽنگيل هيو ۽ پريان نمازي نماز پڙهي رهيا هئا. جيڪڏهن منهنجو حافظو غلط نه هجي ته انهن ٻن نمازين مان هڪڙو سجدي ۾ هيو ۽ ٻيو سئين ”رڪعت“ شروع ڪرڻ لاءِ اقامت جوٽي رهيو هو.
اها تصوير، جنهن به ڪڍي هئي، تنهن کي ساهه نپوڙڻ آيو پئي، ڇاڪاڻ ته ايترا ڏينهن گذرڻ جي باوجود به اهو سڀ وسري نه ٿو. اها بي حسي، اهو اڻواقفيت وارو سلوڪ، اها لاغرضي، سڀ ڪجهه ته ان هڪ تصوير ۾ سمايل هو. مڃجي ٿو ته اهو نماز جو وقت هوندو...پر اتي ڪا جماعت به ڪا نه هئي، مطلب ”فرض باجماعت“ جو وقت يا ته نڪري چڪو هو، يا ٿيڻ وارو هو.. ٿي سگهي ٿو اهي نمازي سنتون يا نوافل پڙهندا هجن...پر ڪجهه لمحن لاءِ ڌڻيءَ جي واسطي اهو ته سوچيو ته انهن صفن جي بلڪل پويان، پکي ۾ هڪ لاش ٽنگيل آهي. هڪڙو نوجوان مري چڪو آهي، جنهن جي ميت، اڃان هيٺ به لاٿي ڪو نه ٿن...هاڻي ٿي سگهي ٿو اهو ”پوليس ڪيس“ هجڻ جي ڪري ٿيو هجي...ڇاڪاڻ ته شاهديون ”ڇيڙبيون“ ناهن...جيسين پوليس اچي پوءِ لاش لهي...هلو ڀلا...اهو سڀ ايئن ئي کڻي مڃجي ته پوءِ پنهنجي اها نماز جي ادائيگي ڪهڙي خاني ۾ فٽ ٿئي پئي. ان رب کي سجدي ڪرڻ کان پهرين سندس هڪ مخلوق جي ”ميت“ کي جنهن لاءِ چيو ويندو آهي ته ”ڪک به نه سهي سگهندي آهي..“ بندوبست جي نسبت نه پئي عطا ٿي سگهي؟
جڏهن شيون ان حد تائين پهچي وڃن نه، صاحبانِ زمانه، ته ”نفسا نفسيءَ“ جو مثال ڪا حيثيت نه ٿو رکي. تڪليف رڳو ان ڳالهه جي آهي ته پنهنجي رب جي حضور ۾ حاضري ڀريندڙ جو قلب ته ڪمال هوندو آهي. هو ڄاڻندو آهي ته سندس رب مٺو، انسان ذات سان سندس محبت ۽ قدر کي ڪيترو پسند ٿو ڪري...هاڻي ان قلب وارو وجود اهڙو سلوڪ ڪري ته باقي ڇا ٿو بچيل نظر اچي؟ ٽيليويزن جي جهان ۾ جڏهن ڪنهن ”واردات“ کي اندازي سان رڪارڊ ڪندا آهن ته ان لاءِ ”Reconstruction“ جو اکر ڪتب ايندو آهي. مطلب مليل شاهدين مطابق سيٽ لڳايو ويندو آهي...ڪردارن جي بندوبست ڪيو ويندو آهي...جملا ادا ڪرائي، پورو منظر، ناظرين جي سامهون پيش ڪبو آهي. الاءِ ڪيئن دل ۾ اهو خيال آيو ته ٿي سگهي ٿو ته فوٽو گرافر، ان منظر کي وڌيڪ ”پُر اثر“ بڻائڻ لاءِ ڪنهن نمازي کي منٿ ڪئي هجي ته ”ادا لاش اڳيان توهان نماز پڙهو ته مان ڪجهه فوٽو ڪڍي وٺان...منهنجي روزي روٽيءَ جو سوال آهي...“ ٿي سگهي ٿو ته هنن ان ڪري ايئن ڪيو هجي...اتي منهنجي دل شدت سان رڙ ٿي ڪري ته اهو نيڪ نمازي ماڻهو ڪري ئي نٿو سگهي...ته پوءِ جيڪڏهن ايئن نه ٿو ڪري سگهي ته اها تصوير ڇا ٿي ڏيکاري...ڇا اها، خداترسيءَ، همدرديءَ، وارثيءَ، خيال ۽ سوچ جي تابوت کي آخري ڪِلي آهي...؟ اهو سڀ ڇا ٿو ڏيکاري عزيزانِ من...اهو ئي نه...ته اسين هاڻي ڳنڍڻ جي جاءِ تي ڇنڻ سکون پيا...ٻين جي تڪليف هاڻي اسان کي اثر ۾ نه ٿي آڻي...سڀ ٺيڪ آهي...سڀ هلي ٿو...اهڙا منظر ڏينهن ۾ ڏهه ڏسون ٿا...گهڻن تي روئي گهڻن تي روئون...؟
جڏهن دنيا پٿر دل ٿئي ته پوءِ ڇا جي اميد رکجي؟...اهو ته هن جو ڪرم آهي ته هو رحيم ۽ ڪريم آهي، بخشيندو رهي ٿو ۽ مستقل بخشيندو ٿو رهي...پر اسان جا هي طور طريقا، اسان جا فعل، کيس پسند اچڻ جهڙا آهن؟ اسان جي دل جو اهو گوشو، جيڪو سندس حڪمن جي خوف کان، سندس مخلوق جي سڪ سانڍيندو هو...جڏهن خالي ٿيندو ٿو وڃي ته اسان اها خوشبوءِ ڪٿان آڻينداسين، جيڪا اسان جي وجود جي پاران بي حسيءَ جي بدبوءِ کي ختم ڪرائي سگهي ۽ جڏهن اهو سڀ ٿئي پيو ته نتيجو اسان ۽ اوهان جي سامهون آهي. اڃان به وقت ويل ناهي صاحبانِ زمانه...موٽ ٿي سگهي ٿي...مسجد جي ڇت وٽ پهتل پاڻي نيٺ به لهڻو آهي...حياتيءَ کي وري ڌڻيءَ جي ڪرم سان رنگن کي محسوس ڪرڻو آهي، پر ان لاءِ صدقِ دل ۽ آزي نيازي کپي...کيس ٻاڏائجي ۽ دل سان ٻاڏائجي...بس اهو ئي هڪڙو عمل، اسان تي رحمتن جا دروازا کولي سگهي ٿو.
ترمذي شريف ۾ آهي ته حضرت سلمان فارسي رضي الله تعاليٰ عنه کان روايت آهي ته نبي ڪريم صلي الله عيله وسلم جن فرمايو، ”بيشڪ الله جي ذات تمام گهڻو رحم واري آهي. هو بغير گهرڻ جي ئي گهڻو ڪجهه ڏيندو آهي، جڏهن ماڻهو الله تعاليٰ جي آڏو هٿڙا کڻندو آهي ته کيس انهن هٿڙن کي خالي موٽائڻ ۾ ناهي ايندو...تنهن ڪري ان کي ضرور ڏيندو آهي.“ کانئس محبت، سڪ، قدر ۽ احساس جي موٽ گهرون ٿا...ضرو رڏيندو سائين...۽ ڏسجو اهي ملندا ته ڪُمهرين لاءِ انهن سببن جي حد به گهٽجي ويندي. آب کي اکين ۾ لهڻو ئي پوندو، ان ۾ ئي انسانيت جي ضمانت آهي.
mehmoodmughal@hotmail.com